Flow magazine najaar 2012 - Linde Gas Benelux

najaar 2012
Gas geven. In business, zorg, milieu en innovatie
GROEI IN AARDWARMTE;
BUITENLAND VER VOOROP
14 MILJARD EURO VOOR
OLIE UIT AARDGAS (GTL)
SHELL ECO-MARATHON
VOORTAAN 4X PER JAAR
ZIEKENHUIZEN OPENHARTIG OVER GASSEN EN VEILIGHEID
• Case: 20 jaar zeer onveilig • AMC: ‘Meer overleg helpt!’
• Nieuwe leidingen altijd vervuild • Nieuwe kenniskring op Linkedin

New energy
• Aardwarmte: we lopen de achterstand in 16
• Olieproducten uit aardgas vervuilen minder 22
• Sleutelrol voor Nederland in Qatar 22
• Eco-marathon groeit door, in diversiteit en omvang 4
Veiliger werken met
medicinale gassen
• Concrete cases
Onenigheid met leverancier over veiligheid 12
Altijd vervuiling in splinternieuwe leiding 14
Ontdekking: twintig jaar zeer onveilig 10
Compressor gaat zomaar draaien 11
• Concrete oplossingen
AMC: ‘Meer overleg helpt!’ 13
Kenniscirkel van start op Linkedin 15
Rubrieken
• Gastcolumn: Paradijs voor creatieve mensen
• Achterop: Brand blussen, zuurstof mee 28
Linde
• Op persoonlijke titel: Peter Ripson, commercieel directeur 21
• Grootste zuurstoffabriek ter wereld geopend 25
• Beurs & congres 25
• Activiteiten, bedrijven, producten en diensten 27
Colofon
Internationale registratie door de Koninklijke Bibliotheek: ISSN 1872-2288. Jaargang 11
Papier: FSC
100% recycled.
Inkt: gebaseerd
op plantaardige
technologie, vrij
van minerale olie.
Hoofdredactie
Jurjen de Jong Communicatie, Amstelveen
+31 (0)20 641 39 37
info@dejongcom.nl, www.dejongcom.nl
Redactie
dr. ir. Peter Ripson
Ing. Pieter Vogelaar
Marjolein van Westrenen
Vormgeving
Jurjen de Jong Communicatie
Cover: Rob Maan BNO
Productie
Jurjen de Jong Communicatie
Opmaak/litho/druk
Verhagen Grafische Media, Veldhoven
Secretariaat/abonnementen/informatie
Linde Gas Benelux
Afd. Communicatie,
Postbus 78, 3100 AB Schiedam
+31 (0)10 246 14 10
flow.lg.nl@linde.com
Flow geeft individuen en organisaties de ruimte
voor het delen van hun inzichten en visies.
Die komen uiteraard voor rekening van de
geinterviewde(n) en/of de auteur(s) zelf.
Zij staan los van de eventuele mening van
(onderdelen van) The Linde Group.
We hebben geprobeerd houders van copyright
op beeldmateriaal te achterhalen.
Overname van artikelen en/of afbeeldingen uit
Flow is uitsluitend toegestaan na toestemming.
3

Eerste keer in 1939
De eerste marathon vond plaats in 1939.
Deelnemers waren toen nog uitsluitend
Shell-researchers. De winnaar reed
21 kilometer op één liter benzine.
In 1978 was er voor het eerst een wedstrijd
voor Nederlandse studenten. De toenmalige
TH Eindhoven won met 732 kilometer op één
liter benzine. In 1985 werd het een Europese
aangelegenheid. Sinds 2003 zijn de brandstofbronnen
uitgebreid met biobrandstoffen en
waterstof, en nog recenter met elektriciteit
uit accu’s en zonne-energie.
De hoogste score ooit is 1 op 3.836, behaald
door een Zwitsers team.
Het beste Nederlandse resultaat staat op de
TU Delft met 1 op 2.282, behaald met een
voertuig op waterstof.
Ecoin
UrbanConcepts en Prototypes
Er zijn twee klassen voertuigen die meedoen
aan de competitie. In het oog springend
zijn de futuristische gestroomlijnde wagens.
Deze halen extreem hoge scores. Zij horen
tot de Prototypes.
De auto’s in de andere categorie, de
UrbanConcepts, zijn vaak allerminst
aerodynamisch. Zij kunnen in theorie na
enkele ingrepen de openbare weg op.
In 2012 heeft een team van de Universiteit
Twente de eerste prijs gehaald in de waterstofklasse,
met een UrbanConcept dat
75 km/kWh haalde. Ter vergelijking: de
volledig elektrische Nissan Leaf, die nu
anderhalf jaar te koop is, rijdt zo’n
5 km/kWh.
4 4

Feiten en cijfers
Jaarlijks op drie continenten, in 2012:
Rotterdam, Houston en Kuala Lumpur.
Aantal teams in Europa: tweehonderd.
Deelnemers: studenten van technische
opleidingen en scholieren van de hoogste
klassen middelbare school.
Aantal prijzen: ongeveer twintig.
De belangrijkste parameters die het
resultaat van de wagen bepalen:
aerodynamica, banden, chauffeur,
energietransitiesysteem en motorefficiëntie.
Maximale snelheid: is er niet.
Gemiddelde snelheid: minimaal 25 km/uur;
het parcours moet binnen een bepaalde tijd
zijn afgelegd.
marathon groeit door
diversiteit en omvang
5

Norman Koch
Sinds 2000 betrokken bij
de Shell Eco-marathon,
waarvan hij nu wereldwijd
technisch directeur is.
Werkt vijftien jaar bij Shell,
tegenwoordig voornamelijk
in een lab bij Liverpool,
waar hij verantwoordelijk
is voor motortechnologie.
Studeerde precision
engineering in Dresden.
Geboren in Duitsland.
Eén op tweeduizend rijden,
dat is heel normaal tijdens de
Shell Eco-marathon. Zijn die auto’s ontwikkeld
door toptechneuten uit de automotive
Nee, scholieren en studenten hebben
ze gebouwd. Voor hen is LPG niet ‘sexy’,
constateert wereldwijd technisch
directeur Norman Koch.
‘Maar waterstof is juist toegevoegd.’
door Jurjen de Jong
Accu, bio, H 2 , zon of benzine
FOTO’S:
SHELL ECOMARATHON
Een van de winnaars in Rotterdam,
tijdens de eerste keer dat dit grote
evenement hier neerstreek, was een
Frans team, met 2.832 kilometer op
één liter benzine. Maar zo ver hoeven
ze niet te rijden. ‘Voor alle deelnemers
geldt een vaste afstand, in Rotterdam
was dat zestien kilometer,’ legt
directeur Koch uit. ‘We meten
hoeveel energie daarvoor gebruikt is,
en extrapoleren dat naar de afstand
die afgelegd zou zijn met één liter
benzine of één kWh. Het winnende
Franse team heeft voor die zestien
kilometer een theelepeltje benzine
verbruikt.
Ieder team mag vier pogingen doen.
Dat doen ze op eigengekozen tijdstippen,
bijvoorbeeld als er weinig
wind is.’
Koch is een van de ongeveer dertig
Shell-medewerkers die het hele jaar
bezig zijn met de Eco-marathon.
‘De eerste race is in april. De laatste
in juli. De dag erna starten we al met
de opzet voor het volgende jaar.
Want vóór het nieuwe studiejaar
begint, moet bekend zijn wat onze
regels in het nieuwe jaar zijn.
Die veranderen, omdat we ieder jaar
streven naar de hoogst mogelijke
academische uitdaging. En we
maken de opdracht maatschappelijk
relevanter. Uiteindelijk zal iedere
automobilist hiervan profiteren.’
Veiligheidscheck: zes maanden eerder
‘In december, zo’n half jaar voor
de race plaatsvindt, is de eerste uitgebreide
check of de deelnemers een
veilige auto ontwerpen. Want als je
met studenten en scholieren werkt,
is het extra belangrijk nadruk te
leggen op veiligheid.
Tijdens het event is er een technisch
team van zo’n zeventig personen,
die alle wagens controleren voor ze
van start gaan. Het doel daarvan is
tweeledig. Eén is veiligheid.
Die controle is heel uitgebreid.
Tweede doel is zorgen voor een
eerlijke competitie. Hiervoor kijkt
het team naar eventueel verborgen
energiedragers. Dit deel is, ook voor
mij, heel interessant. Het lijkt een
beetje op dopingcontrole; je neemt
een kijkje achter de allernieuwste
innovaties. En ontdekt slimmigheden
die ze hebben toegevoegd om een
voordeel te creëren. Dat stimuleren
we ook. Zolang ze geen regels
overtreden, is het prima. Voor het
technische team is zo’n controle een
hele uitdaging, ook voor mensen die
al dertig jaar meedoen.
Tijdens de events maak ik zestienuursdagen.
Ik leid het technische
team, dat grotendeels uit vrijwilligers
bestaat, zowel van Shell als van
andere bedrijven. In Rotterdam zijn
dat er honderden, waaronder medewerkers
van de ANWB en Linde Gas.
Daarnaast is mijn rol “contacten
onderhouden” - met name over het
technische deel - met journalisten,
het publiek en universiteiten en
hogescholen. Dat laatste is ook
van belang voor het bepalen van de
doelstelling voor het volgende jaar.
Daardoor is bijvoorbeeld een paar
jaar geleden de klasse voor voertuigen
met een brandstofcel die rijden op
waterstof toegevoegd, terwijl LPG is
geschrapt. Dat heeft puur te maken
met de interesse van studenten en
onderwijsinstellingen.’
Zeker tien grote autofabrikanten uit
de hele wereld werken toe naar
serieproductie van waterstofauto’s.
Wat doen jongeren hiermee
Koch: ‘De interesse in de waterstofauto
is in Europa al een aantal jaren
“gezond stabiel”. Wat opvalt aan de
waterstofcategorie is dat die teams
6

De meest futuristische wagens reden
afgelopen voorjaar over het parcours
rond de Ahoy. Binnen in een grote
hal legden tweehonderd teams de
laatste hand aan hun wagens.
Geconcentreerd aan het werk.
Lege pizzadozen op de grond.
Matrassen en slaapzakken in
een hoek. Wallen onder de ogen.
Menigeen heeft de nacht doorgewerkt.
Bij een Nederlands team
bijvoorbeeld omdat het aanbrengen
van de verplichte claxon in een laat
stadium nog steeds niet was
gebeurd. Ze hadden niet verwacht
dat dat problemen zou geven, maar
het bleek de elektronica te verstoren.
Dan moet je door, want zonder
hightech geen schijn van kans.
Het team op de foto rechts is bezig
met een auto op waterstof.
heel ambitieus zijn. Zo bouwen
sommige van hen zelf een brandstofcel;
bepaald geen sinecure. Dat heeft
te maken met het feit dat de brandstofcel
wel goed werkt, maar via
research zeker te verbeteren is.
Vandaar dat er veel interesse voor
bestaat bij universiteiten en
studenten.’
Wat is het belangrijkste verschil
tussen Azië, Europa en de VS
Koch: ‘Het niveau is in Europa
duidelijk het hoogst. Maar dat heeft
te maken met het feit dat de Ecomarathon
in Europa al bijna dertig
jaar bestaat en in de VS pas zes jaar.
In Azië zelfs pas drie jaar.
Sommige Europese opleidingen
doen al sinds de start mee met een
team. Er zijn zelfs opleidingen die
een heel curriculum bouwen rond
de Eco-marathon. Daar moeten
studenten eerst een examen halen
om mee te mogen doen. En de
school spendeert er ook veel geld
aan. Voor andere opleidingen is het
een extra project, naast het vaste
programma.’
LNG (vloeibaar aardgas) is in opkomst.
Sinds kort is er een LNGterminal
in Rotterdam. Een trend
Koch: ‘We staan er open voor, maar
studenten vragen er niet om.
Dat geldt ook voor LPG. Het is niet
sexy. Waarom zou je voor iets ingewikkelds
als een hogedruksysteem
gaan, als daar geen dringende reden
voor is Het maakt het immers veel
complexer. Maar ik sluit niet uit dat
we in de toekomst LNG en LPG
weer toevoegen.
Elektrisch rijden op accu’s is momenteel
wel heel populair. Zodanig
dat we de technische eisen hiervoor
verhoogd hebben: ze moeten zonnepanelen
integreren.’
Waarom zou Shell zonne-energie
stimuleren Jullie zijn een olie- en
gasbedrijf.
Koch: ‘De filosofie van de Ecomarathon
is een platform te zijn
7 7

GAS2013
5 to 7 June 2013, Beurs WTC Rotterdam, the Netherlands
7th International Gas Analysis Symposium & Exhibition brings
together experts and companies from all over the world in the
fi eld of environmental measurement, calibration gas mixtures,
natural gas and gas analysis equipment. GAS2013 offers:
Symposium:
3-day programme with sessions in parallel on Natural gas,
Metrology and standardization, Analytical chemistry and
Health and environmental measurements.
Come and experience GAS2013!
Give a lecture at one of the parallel sessions or
present a poster
Sponsor the event or hire a booth at the exhibition
Just attend GAS2013 and don’t miss new
developments!
Exhibition:
over 1.000 m 2 exhibition and poster area.
Networking opportunities:
at (lunch) breaks, opening drinks, social event.
Want to know more
Scan this QR code or visit
www.gas2013.org
Main sponsor Session sponsor ‘Analytical Chemistry’ Congress bag sponsor
Standardization: NEN sets the standard.
8

voor studenten om te werken aan
mobiliteit in de toekomst.’
De check door het technische team
levert Shell gedetailleerde informatie
over wat de teams hebben bedacht.
Is dat interessant voor jullie
Koch: ‘Met de Eco-marathon biedt
Shell een platform, waar we niet
zelf direct van profiteren.
Omdat wij zelf geen auto’s bouwen,
zijn we een uitstekend neutraal
platform. We hebben geen directe
belangen. Sterker nog, we stimuleren
dat studenten hun vindingen
patenteren.’
Er is een groot verschil in opleiding
tussen de verschillende deelnemers,
van scholieren tot TU-studenten.
Is het wel een eerlijke wedstrijd
Koch: ‘Absoluut! Je moet niet kijken
naar het winnen van de competitie.
Voor de meeste teams is het doel:
een wagen bouwen die aan de eisen
voldoet en het eigen record verbeteren.
Zij bereiken misschien “slechts”
vierhonderd kilometer op een liter
benzine, in plaats van drieduizend.
Maar dat blijft voor de gewone wereld
een uitzonderlijk goede score. En het
allerbelangrijkste is nog wat deelnemers
leren tijdens het bouwen van
zo’n wagen. De topteams zitten meer
achter hun computer dan dat ze aan
hun auto sleutelen. Zij berekenen
bijvoorbeeld op welke momenten de
chauffeur gas moet geven en hoeveel.’
Zijn er mensen die bij Shell werken
en ooit deelnemers waren van de
Eco-marathon
Koch: ‘Ja, daar zijn voorbeelden van,
maar in het algemeen komt dit type
studenten het vaakst in de automotiveindustrie
terecht. Dat past meer bij
de opleiding die ze volgen.’
Dit jaar was de Eco-marathon voor
het eerst in een stad in plaats van op
een racebaan.
Koch: ‘We willen de Eco-marathon
ook bij de mensen brengen en
realistischer maken. Dat maakt het
ook interessanter voor studenten,
want dat betekent een heel ander
wegdek en scherpe bochten.
Daardoor gaan ook de capaciteiten
van de chauffeur een veel grotere rol
spelen. Gevolg is natuurlijk wel dat
de scores lager zijn.
We wisselen ook van plek, omdat het
een internationaal event is. De eerste
keer dat het event op een bepaalde
plek gehouden wordt, vraagt altijd
extra veel inspanning. Alleen al met
het zoeken van een geschikte locatie
zijn we twee jaar bezig. Ik reis over
de hele wereld om plekken te zoeken
waar we de Eco-marathon kunnen
houden. Daarom willen we in een
plaats altijd minimaal drie jaar
blijven. Ook voor de teams is dat fijn.
Dan kennen ze het parcours al, en
kunnen daarop verbeteren.’
Het werd Rotterdam omdat...
Koch: ‘Rotterdam in 2014 Europa’s
groene hoofdstad wil zijn. De stad
onderneemt tal van activiteiten op dit
vlak. Daar past de Eco-marathon
perfect in en we zijn van plan tot
2014 te blijven. Mede daardoor was
de samenwerking met de plaatselijke
overheid heel goed. En dat is van
groot belang.’
Je hebt ook mensen die ‘eco’ onzin
vinden. Zie de reactie op internet op
uw interview in de Britse krant The
Telegraph: ‘O nee, niet dit soort saaie
eco-onderwerpen, typisch voor mensen
op sandalen die geen vlees eten.’
Koch lacht: ‘Ik draag noch sandalen,
noch ben ik vegetariër. Hier had
iemand kennelijk lol in. Zulke reacties
krijg je bij zeer, zeer hoge uitzondering.
Tegelijkertijd is dit geluid een
extra reden om de Eco-marathon aan
veel en allerlei soorten mensen te
tonen, wat in een stad beter lukt.
Als mensen de Eco-marathon eenmaal
bezoeken, zien ze hightech en
creativiteit. Dat heeft op geen enkele
manier te maken met de beschrijving
in The Telegraph. Wij gaan de Ecomarathon
uitbreiden naar vier keer
per jaar. Vanaf 2014 ook in het
Midden-Oosten. Azië is zo groot en
zo sterk aan het groeien dat we daar
een locatie willen toevoegen. Die richt
zich dan overigens ook op Afrika.’
9

Jaarlijks seminar
veiligheid
Alle toonaangevende ziekenhuizen
zijn jaarlijks met elkaar
in gesprek over het werken
met medicinale gassen.
Ervaringen uitwisselen,
kennis delen, en zo kwaliteit
en veiligheid vergroten. Dat is
de basisgedachte achter hun
jaarlijkse seminar in Amerongen.
Dit gebeurt in grote openheid,
dankzij het besloten karakter.
Deze impressie ervan bevat
dus weinig namen van
mensen of organisaties.
Twintig jaar
zeer onveilig
Opgeruimd staat netjes. Dus we zetten
één gebouwtje neer voor: afval, opslag van
brandbare materialen en dingen die met zuurstof
te maken hebben. Zie je er niks meer van.
Zo gezegd, zo gedaan.
door Jurjen de Jong, foto’s Hans de Lijser
Zelfs grondig gedaan. Neem de
‘zuurstofdingen’. Ziekenhuizen zijn
verplicht om medische gassen uit drie
onafhankelijke bronnen te hebben.
Met uiteraard als doel om bij een
calamiteit de levering niet in gevaar
te laten komen. In dit geval kwamen
die bronnen allemaal samen in dat
ene gebouwtje. Dat is overzichtelijk.
Deze opstelling dateert van twintig
jaar geleden. En er ging nooit iets
mis. Dus degenen die het bedachten
en zij die ermee werkten, zagen
dagelijks bevestigd dat dit een mooie
oplossing was.
Vandaar dat deze succesvolle aanpak
op hetzelfde terrein nog een keer werd
toegepast. Ditmaal voor de leidingnetten
met perslucht. Het zijn er twee:
een voor medische toepassingen,
het andere voor het bedienen van
apparatuur (zoals het openen en
sluiten van deuren). Die twee mag je
natuurlijk nooit door elkaar halen.
Beide installaties waren ondergebracht
bij elkaar. En overigens gebruikten
beide medische perslucht. Locatie:
in het ketelhuis van de kachel.
De temperatuur is daar regelmatig
boven de veertig graden. Persluchtinstallaties
zijn er niet op gemaakt om
vaak en langdurig onder dergelijke
warmte te functioneren. Toch gold
ook daar: er is nooit iets mis gegaan.
En zo was het ook met de units die
ervoor zorgen dat je lokaal (per kamer
of gang) de gassen kunt afsluiten.
De bediening daarvan zat achter
plafonds verstopt, of achter slot.
Bij calamiteiten kun je dan dus niet
snel ingrijpen.
Toen gebeurde er iets waardoor alles
veranderde.
Op verkenning, contact leggen
Er kwam een nieuwe ziekenhuisapotheker.
Jong, modern. Hij is
verantwoordelijk voor de omgang
met medicinale gassen, dat is bij wet
10

epaald. Maar waar zijn die gassen
Hij ging op verkenning, het hele
terrein over.
Hij ontdekte natuurlijk het ‘zuurstof
et cetera’-gebouwtje. En dat pal daarnaast
nieuwbouw ging verrijzen, dus
men begon heipalen te slaan.
De situatie die hij aantrof, legde hij
naast de wettelijke voorschriften,
ook die van twintig jaar geleden.
Sommige zaken mochten ook toen
al niet. Hij nam contact op met de
bedrijven die het indertijd zo hadden
aangelegd. Toen kwamen papieren
naar boven waaruit bleek dat expliciet
geadviseerd was om dit niet zo aan
te leggen. Maar daar werd niet naar
geluisterd.
De nieuwe apotheker had weliswaar
een prima opleiding genoten, maar
merkte al snel: ‘Over dit soort situaties
heb ik niet veel geleerd.’
Dus is een externe partij ingehuurd
om alles vakkundig te verkennen.
Tegelijkertijd waren sommige zaken
zo basaal verkeerd dat het niet
moeilijk was om daar verbeteringen
voor te bedenken. Zo zijn de zuurstofcilinders,
die ‘de derde bron’
vormen, snel weggehaald van de
andere twee bronnen en helemaal
naar de andere kant van het terrein
verplaatst.
Het externe onderzoek leverde een
hele rij ordners aan informatie en
aanbevelingen op. Zoals: verkeerde
afsluiters, je kunt er niet aan zien
of ze open of dicht zijn, in het hele
leidingnet is teflontape gebruikt
waarvan de herkomst onduidelijk is.
Stap voor stap: HFMEA
Dit vraagt om een grondige aanpak.
Praktisch probleem: je kunt de leidingnetten
voor gassen niet zomaar even
uitschakelen. Het zal stap voor stap
moeten. De grootste knelpunten
eerst. Om te bepalen welke dat zijn,
was de ‘healthcare failure mode
and effect analysis’ (HFMEA) een
belangrijk hulpmiddel. Die is op
allerlei onderdelen stap voor stap
toegepast.
Uiteraard zijn begrotingen gemaakt
van de uit te voeren werkzaamheden.
De eerste twee oplossingen kostten
samen al bijna een miljoen euro.
Om de kosten te beperken en de
Deelnemers aan het jaarlijkse congres. Er is geen
direct verband tussen de foto’s en de tekst ernaast.
continuïteit van de zorg te waarborgen,
zijn zo veel mogelijk projecten
gekoppeld aan toch al geplande
verbouwingen en saneringen.
Waarom gaat die compressor steeds draaien
De ruimte is schoon. Er staat een
mooie installatie uit 2007. Geplaatst
door een ervaren installateur met een
goede staat van dienst. Het logboek
is keurig ingevuld. Er zijn natuurlijk
drie bronnen voor medicinale gassen.
Alles om door een ringetje te halen.
Maar niet als je dieper kijkt.
Wat zie je als je de activiteiten uitleest
van de drie compressoren die
samen zorgen voor continue levering
Normaliter: één compressor draait,
twee staan stil. Maar bij de medische
persluchtinstallatie bleek vrijwel
altijd een tweede bij te springen.
Niet vanwege een gebrek aan gas
bij de eerste bron. Dus iets in de
installatie voldoet kennelijk niet,
maar wat Documentatie over deze
installatie ‘lag verspreid over een
hectare’, bij bijvoorbeeld het hoofd
TD, inkoop en onderhoudsmonteurs.
De ontdekker van dit mankement
nam ook contact op met collega’s.
De situatie bleek bij diverse andere
instellingen ook niet in orde te zijn.
Bij een van de grote academische
ziekenhuizen stond de deur open
om het validatierapport van hun
installatie in te zien. Dat leverde
nieuwe inzichten op, onder meer
voor gesprekken met leveranciers.
Er zijn ook doelen geformuleerd.
Deze instelling wil een High
Reliability Organisation worden.
De belangrijkste regel: ‘Neem zelf
verantwoordelijkheid. Altijd.’
11 11

Jaarlijks seminar
veiligheid
Couveuse
door de MRIscanner;
Een MRI-scan maken van een
baby in een couveuse. Ga je
dan de complete couveuse
door de MRI-scanner halen
Dat kan, maar alleen met een
zeer speciale couveuse.
Daarbij zit standaard een
bijzondere zuurstofcilinder.
Het AMC vond werken daarmee
niet veilig genoeg en
bood een alternatief. Fabrikant
en AMC zijn het daarover
niet eens geworden, maar
het scannen gaat wel door...
J. Kraus, secretaris van de
commissies Medische Gassen
en Groot Gassenoverleg bij
het AMC. Werkte hiervoor als
senior inspecteur bij
de IGZ (Inspectie voor
de Gezondheidszorg).
En T.R. de Haan,
MD, PhD.
pediatricianneonatologist
van
het Emma Kinderziekenhuis
AMC.
met welke zuurstofcilinder
De leverancier van de innovatieve couveuse
levert een aluminium zuurstofcilinder van
vijf liter. Dat klinkt handig: men is gewend
aan twee liter, dus dit is lekker veel, dan hoef
je minder vaak te vervangen. Maar nee,
voor de mensen die ermee werken in de
praktijk blijkt dat juist helemaal niet handig.
De bezwaren zijn van heel verschillende
aard. Bijvoorbeeld: de verpleging is gewend
met tweelitercilinders te werken. Routine
is in dit geval een gunstige zaak, want
daardoor werkt het proces soepel. Bij vijf
liter denk je eerder: ‘Lekker veel, dus we
hebben vast nog wel genoeg.’
Wat is genoeg Vijf liter is goed voor 4,5
keer gebruiken. Die 0,5 blijkt een bron van
problemen. Je kan daardoor halverwege
het vervoer van de te vroeg geboren baby
opeens zonder zuurstof zitten. Dat is
natuurlijk gevaarlijk.
Met tweelitercilinders kom je dat probleem
niet tegen. Daarvan neem je gewoon altijd
een volle mee, dan gaat het nooit mis.
Om (verdere) problemen rond de vijflitercilinder
te voorkomen, kaartte het AMC de
kwestie aan bij de fabrikant van de MRIbestendige
couveuse. ‘Maar de fabrikant
leek niet gevoelig voor onze argumenten,’
constateerde Jos Kraus, secretaris van het
gassenoverleg van het AMC. ‘Laat staan
dat werd meegedacht.’ Die houding
accepteerde het AMC niet zomaar.
Patiëntveiligheid bovenaan
Het ziekenhuis heeft de wet op de medische
hulpmiddelen erbij gehaald. Wees de
fabrikant op patiëntveiligheid. Informeerde
de ‘notified body’. En droeg een concrete
oplossing aan. Wat dat laatste betreft: het
AMC werkt al met tweelitercilinders, die
officieel goedgekeurd zijn voor gebruik in
MRI-scanners, de zogeheten LIV. Dus was
het voorstel aan de fabrikant om die maar
gewoon aan te sluiten. Daarop stelde de
fabrikant dat dan zowel de garantie als het
CE-keurmerk van de couveuse zou vervallen.
En zonder CE-keurmerk mag je
het (kostbare!) apparaat niet gebruiken.
Artsen dachten dat het verhaal daar wel ophield.
Waarbij de vraag op tafel lag of je je
als zorginstelling sterk genoeg voelt om op
dit punt je eigen koers aan te houden. Ga je
dwars tegen verhalen van een leverancier in,
omdat jij denkt te handelen naar wat volgens
jou in de wet staat Het AMC wel, en de
leverancier van de couveuse moest mee.
12

AMC vergroot
bewustzijn
rond werken
met gassen
In het AMC houden twee overlegorganen zich met
gassen bezig. Het ene voor beleid, het andere voor
de praktijk. Vanzelfsprekend zijn beide er om fouten
te voorkomen en kwaliteit te verhogen. Maar dat niet
alleen: ‘In die twee jaar dat we dit doen, zie je het
bewustzijn toenemen dat je geen gevangene bent
van processen.’
De couveuse is een gezamelijk
project van de afdelingen
Neonatologie en Radiologie.
‘Structureel
overleg op
alle niveaus,
dat is de
sleutel’
‘Er zijn veel disciplines bij de gassendistributie
betrokken, waaronder het
Energiebedrijf van het AMC. Maar de
energiecentrale ligt tweehonderd meter
buiten het ziekenhuis. Niet alle collega’s
die daar werken, komen regelmatig in het
hoofdgebouw en omgekeerd. Ben je met
z’n drieën, dan kun je alles nog tijdens
de koffie bespreken. Maar de kans dat je elkaar
in zo’n groot gebouw als het AMC tegenkomt,
is klein,’ zegt Jos Kraus.
Als secretaris van het gassenoverleg
adviseert hij het ziekenhuis over veilige
distributie van (medische) gassen.
‘Wij hebben hier de Commissie Medische
Gassen en het Groot Gassenoverleg.
De eerste zet het beleid uit. In de tweede
gaat het over concrete uitvoering.
Beide commissies bestaan twee jaar.
De Commissie Medische Gassen was er
het eerst. Het werd al snel duidelijk dat
veel mensen zich met gassen bezighielden,
maar dat die niet altijd in dezelfde afdeling
of dienst werkten. Dan loop je het gevaar
dat besluiten niet in samenhang worden
genomen. Vergelijk het met een chemisch
bedrijf. De portier laat de tankwagen met
grondstoffen toe. De eerste operator laat de
auto lossen. De tweede operator geeft vrij.
Iemand anders gebruikt het materiaal.
De kwaliteitszorg keurt het goed. En dan
is er nog iemand die daar doorheen verbouwingen
doet. Als die mensen niet
gestructureerd met elkaar praten, ontstaat
er ruis, loop je kans op fouten. Om samenhang
in die processen te creëren heeft het
AMC het Groot Gassenoverleg opgezet.’
Heel kleine inspanning
‘In dat overleg wisselen degenen die met
gassen te maken hebben hun expertise uit.
Er doen zo’n twintig mensen aan mee,
onder meer van de divisie Huisvesting: het
technische beheer en het Instrumenteel
bedrijf.
Een ander belangrijk doel van dit overleg
is dat je van elkaar weet wat er gebeurt
en gaat gebeuren. Er zitten bijvoorbeeld
projectleiders in dit overleg. Die melden
welke projecten de komende tijd gaan
lopen, waar gassen bij betrokken zijn.
Anderen kunnen daar dan rekening mee
houden.
Dit gaat dus niet over een plotseling gaslek.
Dat repareer je natuurlijk zo snel mogelijk.
In het overleg geef je achteraf wel uitleg
over een calamiteit en hoe die is opgelost.
Zonder dit soort overlegorganen gaan er
zaken fout, puur door miscommunicatie.
En dat is met een heel kleine inspanning
te vermijden. We komen met het Groot
Gassenoverleg maar twee keer per jaar een
uur bij elkaar. En dat combineren we dan
met de lunchpauze, zodat de informele
13

Jaarlijks seminar
veiligheid
kant van het contact ook versterkt
wordt. De eerste keer dat dit overleg
plaatsvond, moest ik de betrokkenen
van het nut overtuigen, maar
inmiddels komen ze graag.’
Meer bewustzijn
‘De Commissie Medische Gassen
komt elke twee maanden bij elkaar.
Daarin zitten zes personen:
directeuren huisvesting, logistiek &
inkoop en laboratorium, de ziekenhuisapotheker,
een gebruiker en
iemand namens de arbo-/veiligheidsgroep.
Deze mensen kenden
elkaar al van allerlei andere overleggen.
Maar ze kwamen nooit speciaal
bij elkaar om over gassen te praten.
En dat maakt veel verschil.
De eerste vergadering hebben we
besproken wat er aan onderwerpen
lag en prioriteiten gesteld. Nu dit
gassenoverleg een paar jaar bestaat,
weten mensen mij te vinden en
hoor ik waar ze tegenaan lopen.
Dat komt dan ook op de agenda.
Door zaken aan te kaarten, blijken
er vaak wel oplossingen te zijn.
Het is belangrijk dat er meer
bewustzijn komt. Bijvoorbeeld het
besef dat je geen gevangene bent
van processen, maar dat je wel
degelijk regie kunt pakken. En ja,
dat is soms best lastig. Neem het
voorbeeld van de couveuse die in
zijn geheel in de MRI-scanner gaat’
(zie kader). ‘De medische staf dacht
dat er een apart logistiek traject
moest komen, voor de daarbij
geleverde cilinders. Door na te
Altijd vervuiling in splinternieuwe leiding
Klassiek probleem is de vervuiling
in leidingen, ook die met medische
zuurstof en perslucht. Beide zijn
officieel geregistreerde medicijnen,
dus vervuiling is uit den boze.
Je denkt al gauw: ‘In onze nieuwbouw
(vleugel) hebben we daar
gelukkig geen last meer van.
Wat is immers schoner dan nieuwe
leidingen’ Maar helaas, dat is niet
altijd waar.
Natuurlijk doen ziekenhuizen
checks op nieuwe leidingen om
te weten te komen of ze wel op
de juiste bron zijn aangesloten.
Maar dat is niet voldoende.
Want juist in nieuwe leidingen zit
altijd vervuiling en niet alleen in
het geval van slordige aanleg (wat
bijvoorbeeld leidt tot koperdeeltjes).
Het gaat ook om de leiding zelf,
zoals die van de fabriek komt.
Wie het productieproces bestudeert
van de leidingen die speciaal voor
ziekenhuizen gemaakt worden,
weet dat fabrikanten er alles aan
doen om alle vet er helemaal uit te
halen. Dat moet om brandgevaar
(van vet in combinatie met zuurstof)
te voorkomen. Maar hoe doen
ze dat Wellicht onderdompelen in
vetoplossende koolwaterstof.
Maar hoe krijg je dat er vervolgens
weer uit
Hoe dat ook zij, nieuwe leidingen
blijken vrijwel altijd (vluchtige)
koolwaterstoffen te bevatten.
De Commissie Medische Gassen
van het AMC heeft uitgerekend
om welke hoeveelheden dit gaat:
1.340 mg vluchtige koolwaterstoffen
per kubieke meter (in vijf meter
koperen pijp van 28 mm doorsnee).
Die vervuiling zou vervolgens naar
patiënten en apparaten gaan, die
daar gevoelig voor kunnen zijn.
Advies is nu: bij nieuwe leidingen
vóór meting en ingebruikname
eerst ‘spoelen, spoelen, spoelen!’
14 14

denken over wat de wet zegt, kun
je zien dat je die kant niet op moet.
Ik ben toen met die artsen gaan
praten. Zij namen de situatie als een
gegeven. Maar dat is niet altijd terecht.
Dat was wel een eyeopener.’
‘Beroepsgroep gassen’
‘Punt is dat degenen die verantwoordelijk
zijn om besluiten te nemen,
gevoed moeten worden door medewerkers
met de benodigde praktijkkennis.
Op beleidsniveau kunnen
mensen organisatieveranderingen
bedenken. Maar dat gaat niet goed
zonder voldoende kennis van de dagelijkse
praktijk. Het zou de uitvoerders
opzadelen met onwerkbare
opdrachten en dat leidt tot frustratie.
Daarom is het belangrijk dat beide
overlegorganen bestaan en contact
hebben met elkaar. En daarom ben
ik de spil tussen beide groepen.
Zaken die in de praktijk spelen,
neem ik mee naar de Commissie
Medische Gassen. En je merkt dat
dat werkt. Dankzij deze overlegorganen
is er nu een hele “beroepsgroep
gassen” die zich gehoord voelt.
Op het moment dat je mensen een
stem geeft, gaan ze zingen. Dat geldt
overal, dus hier ook. Daardoor neemt
onze bekendheid toe, maar nog niet
zo dat iedereen ons weet te vinden.
Dat moet wel, dus daarom werken
we aan meer bekendheid, zoals via
een interne website.’
Kenniscirkel
van start
op Linkedin
De organisatoren van het jaarlijkse
seminar ‘Kwaliteitsborging medische
gassen’ hebben een besloten Linkedingroep
opgericht. De deelnemers aan
het seminar hadden al eens om
gevraagd om uitwisseling via het
web, en nu is de mogelijkheid
daartoe dan dus geschapen.
Deelname is voor mensen die het
seminar ooit bijwoonden. Zo kunnen
de kennis en ervaring van de laatste
editie ook gedeeld worden met
diegenen die er dit jaar niet bij
konden zijn.
Aan het seminar mogen maximaal
vijftig personen deelnemen, om een
goed gezamenlijk gesprek mogelijk te
maken. De seminarbezoekers
vertegenwoordigen praktische alle
grote ziekenhuizen van Nederland.
Zij zijn bijvoorbeeld ziekenhuisapotheker
of verantwoordelijk voor
veiligheid, kwaliteit, infrastructuur,
gebouwbeheer en/of technische installaties.
Tijdens de dag worden veel
(her)nieuw(d)e contacten gelegd.
De Linkedingroep heet ‘Kenniscirkel
Amerongen’, naar de locatie waar het
jaarlijkse seminar plaatsvindt.
De oprichter en beheerder van deze
groep is Pieter Vogelaar van Linde
Healthcare. Hij hanteert een aantal
regels, waaronder: geen reclame en
geen personeelswerving.
De groep Kenniscirkel Amerongen
kan uiteraard ook gebruikt worden
om vragen te stellen naar aanleiding
van het korte verslag van het congres
op deze pagina’s van Flow.
15

16 16

Aardwarmte:
achterstand inlopen
Nederland is eindelijk aardwarmte aan het ontdekken, uit leidingen die
kilometers de grond in gaan. Dat is een groeimarkt. Bijvoorbeeld voor
kassen. Bekend van de stevig rokende schoorstenen. De hele nacht een
oranje gloed van vele duizenden lampen. Die kosten bakken met energie.
Maar dat hoeft niet meer, het omgekeerde bestaat nu ook:
de glastuinbouw als energieproducent.
door Jurjen de Jong
Sinds vijf jaar maken pioniers gebruik
van aardwarmte, ook wel ‘geothermische
energie’. Bijvoorbeeld de gemeente Den
Haag voor stadsverwarming (in aanbouw).
Tuinders voor het verwarmen van hun
kassen. In de Koekoekspolder, bij Kampen,
bespaart een aardwarmtebron sinds juli
tachtig procent op de gasconsumptie.
‘Voor geothermieprojecten geldt dat je nooit
precies weet wat je allemaal gaat tegenkomen
en wat het uiteindelijk oplevert. Ook al is
er veel onderzoek aan voorafgegaan,’
vertelt ir. Radboud Vorage, projectleider
van de bron in de Koekoekspolder. ‘Om er
meer grip op te krijgen, wisselen betrokken
partijen kennis uit, ook met adviesbureaus
en olie- en gasbedrijven. En met bedrijven
in het buitenland. In Frankrijk en Duitsland
is al veel langer geothermie. Alleen al in
Parijs draaien zo’n vijfentwintig bronnen
voor stadsverwarming. In Duitsland
proberen ze via diepe geothermie uit
stoom elektriciteit te winnen.
Een veelbesproken onderwerp is het terugpompen
van het water. In die diepe lagen
heerst een hoge druk, tot wel tweehonderd
bar. Daardoor vraagt het terugpompen veel
energie, vaak beduidend meer dan het oppompen
van het water.’
Spuit het er dan wel makkelijk uit
Vorage: ‘Nee, want het water in de buizen
zorgt ervoor dat de druk afneemt. Belangrijk
is dat al het water dat je omhooghaalt, ook
weer terug moet. Hoe meer water je weer
kunt injecteren, hoe meer je kunt rondpompen,
hoe hoger het rendement.
Daarom doet TNO in opdracht van de
huidige projecten onderzoek om het terugpompen
te verbeteren.’
Wat voor inspanningen en risico’s
spelen hier
Vorage: ‘Alleen al de boorwerkzaamheden
voor het plaatsen van de buizen duren
ongeveer een half jaar, afhankelijk van de
diepte van de bron. In Nederland varieert
die van 1600 tot 2800 meter. Hoe dieper,
hoe warmer, en hoe duurder. De investering
bedraagt zo’n zes tot acht miljoen euro.
Bedrijven hopen dat in vijftien jaar terug
te verdienen. Dat hangt natuurlijk af van
het rendement van de bron en van de
gasprijs. Beide zijn niet met zekerheid te
voorspellen. En je kunt je nog niet goed
verzekeren voor tegenvallers. Daarom is bij
de overheid het geologische risico te verze-
‘Parijs heeft al 25 bronnen’
FOTO’S: FELIX & VORAGE
Zo werkt aardwarmte
Hoe dieper je de bodem in gaat, hoe hoger
de temperatuur. Rond twee kilometer diepte
is de temperatuur van het water ongeveer
zeventig graden. Om gebruik te kunnen
maken van een aardwarmtebron (geothermie),
boor je twee buizen de grond in.
Door de ene pomp je het warme water
omhoog. Via een warmtewisselaar gaat de
warmte naar de kassen. Door de tweede
buis gaat het afgekoelde water weer terug
de grond in. Dat is dan ongeveer vijfendertig
graden. Dat rondpompen gaat met een
snelheid van 100 à 200 m 3 /uur.
Het water kan zoet of zout zijn. Dat maakt
niet uit omdat het bovengronds een gesloten
systeem is. Je pompt het gewoon weer terug.
Diep in de aarde is het een open systeem.
De afstand tussen opzuigen en injecteren
mag niet te klein zijn, zodat het elkaar niet
te snel beïnvloedt en het teruggepompte
water de tijd heeft om weer op te warmen.
Soms is die afstand wel twee kilometer.
Het water stroomt vanzelf weer naar de
plek waar het omhoog gehaald werd.
Daardoor kan de bron uiteindelijk te veel
afkoelen. Hoelang dat duurt, is vooraf niet
met zekerheid te zeggen. Van bronnen in
het buitenland is bekend dat ze dertig jaar
meegaan. Maar iedere bron is weer anders.
Dat geldt ook voor de levensduur ervan.
17

keren tegen een premie van zeven procent.
Op basis van uitgebreid onderzoek wordt
een schatting gemaakt van de te verwachten
opbrengst. Als die in de praktijk lager
uitvalt, vergoedt de overheid dat verschil.
Financiers eisen een dergelijke garantie,
omdat het risico hoog is en het risicoprofiel
te onzeker.
Is een investering er eenmaal uit, dan
maak je winst. In Duitsland en Frankrijk
gaan de bronnen zo’n dertig jaar mee.
De oudste bron in Nederland is pas vier
jaar in gebruik. Om de levensduur zo lang
mogelijk te laten zijn, zorgen we ervoor
geen zuurstof naar beneden te pompen,
want dat geeft corrosie. En we houden de
bronnen constant in de gaten: we monitoren,
controleren en bespreken die gegevens
met deskundigen.
Twee kilometer onder de grond iets
repareren is natuurlijk best lastig, maar
niet onmogelijk. Uit de literatuur weten we
dat je bronnen kunt stimuleren door met
koude of warmte naar beneden te gaan,
zodat breukjes in de grondlaag ontstaan.
Dat kan ook met hogere of lagere druk of
met zuren.’
Kom je op die diepte nog verrassingen tegen
Vorage: ‘Ja, we hadden last van gas. Bij een
druk van tweehonderd bar, zoals in die
diepe lagen heerst, lost gas makkelijk op
in water. Maar pomp je het omhoog, dan
neemt de druk af tot één à twee bar en
ontsnapt het gas als belletjes. Vergelijkbaar
met een fles Spa rood die je opent. Je hebt
Het eerste groepsproject
CO 2
blijft onmisbaar
Een paar jaar geleden was de gasprijs bijzonder
hoog. Tuinders in de Koekoekspolder bij
Kampen gingen toen op zoek naar duurzame
energie. Ingenieur Radboud Vorage van LTO
onderzocht met hen de verschillende mogelijkheden,
zoals aardwarmte. Om het betaalbaar
te maken zijn drie tuinders samen een bron
gaan exploiteren. Het is het eerste samenwerkingsproject
op dit vlak.
Het totale glasoppervlak voor dit project is
twintig hectare. De uitstoot van CO 2
is met
68 procent verminderd. Vorage (zie interview)
krijgt nu veel belangstellenden op bezoek.
Planten ‘eten’ CO 2
. Wie de kachel lager zet,
heeft minder CO 2
. Om de planten hier toch
van te voorzien, kopen glastuinbouwbedrijven
met aardwarmte dit gas in. Het komt uit de
industrie en wordt eerst gezuiverd. Dus er is
een kwaliteitsverschil met de vervuilde CO 2
uit de eigen kachel. Bovendien is er geen
‘zomerstook’ (de kachel aan in de zomer,
puur om CO 2
te produceren). Dat scheelt.
In Zuid-Holland zijn veel tuinders aangesloten
op OCAP, een bedrijf dat schone CO 2
via
pijpleidingen transporteert uit de Botlek.
De Koekoekspolder is daar veel te ver vandaan
en heeft bulktanks met CO 2
van Linde.
18

Ir. Radboud Vorage is projectdirecteur
Aardwarmtecluster Koekoekspolder en
senior adviseur bij AgriProject,
een kennis- en adviesbureau op het
gebied van duurzame landbouw.
Hij werkte daarvoor bij de brancheorganisatie
voor de land- en tuinbouw,
LTO. Zijn opleiding: landbouwtechniek
en bedrijfskunde aan de Wageningen
Universiteit.
dan in je buizen zowel water als gas.
Water kun je wel terugpompen, maar gas
niet. En dat gas lost ook niet zo makkelijk
weer op in het water. Een bedrijf uit de
olie- en gassector heeft nu een ontgasser
ontworpen, waarmee we die twee kunnen
scheiden. We willen het gas ook gaan
gebruiken voor verwarming van de kassen.
Er gaat ook veel tijd zitten in het kiezen
van het boorbedrijf en het maken van
goede contracten. En het kan ingewikkeld
zijn om de financiering rond te krijgen.
Bij ons hebben de gemeente Kampen en de
provincie Overijssel dit ondersteund door
een lening te verstrekken. Zij helpen ons
ook inhoudelijk met vergunningen en
risicomanagement.’
Is er nog wel interesse in aardwarmte nu
blijkt hoe lastig het kan zijn en bovendien
de gasprijs niet meer zo hoog is
Vorage: ‘Ja, veel bedrijven komen praten,
of laten geologisch onderzoek doen.
Niet alleen tuinders, ook bedrijven die
bezig zijn met stadsverwarming, en
energiebedrijven.
Ik schat dat er de komende jaren zo’n
drie tot vijf projecten per jaar bij zullen
komen, ook voor stadsverwarming.
Want een gemiddelde bron kan zo’n tweeà
drieduizend huizen verwarmen.’
De pionier en de CO 2
-neutrale
De grootste
A+G van den Bosch had als eerste kassen met aardwarmte. Deze pionier
kreeg van de minister van Economische Zaken een onderscheiding
voor zijn bijdrage aan de Energietransitie. Hun aardwarmte komt in
Bleiswijk (bij Zoetermeer) van 1,7 km diepte. Van den Bosch claimt
inmiddels een CO 2
-reductie van 74%. Oppervlakte bedrijf: 25 ha.
Product: vleestomaten.
De firma Ammerlaan kwam kort daarna. Aardwarmte is de enige
warmtebron van de potplantenkweker in Pijnacker (bij Delft).
Ze leveren ook warmte aan derden, en wel zoveel dat het compenseert
wat men aan CO 2
produceert tijdens transport tot aan de consument,
in binnen- en buitenland. En dus meldt het bedrijf geheel CO 2
-
neutraal te zijn (MPS-A-certificering).
(bronnen: voornamelijk informatie van genoemde bedrijven)
De Green Well Westland is het grootste aardwarmteproject van
Nederland, in diverse opzichten. Het verkeert nog in pilotfase,
maar werkt al naar behoren.
Kerngetallen:
• Doel: aardgasverbruik terugdringen van 12 naar 5 miljoen m³/jaar.
• Capaciteit installatie: bijna 50 liter per seconde, circa 180 m³/uur.
Wat boven de energiebehoefte van Green Well Westland uitkomt,
kan naar omliggende tuinbouwbedrijven.
• Temperatuur: 87°C op het punt waar het bovengronds komt
(wellhead).
• Diepte van de bron: 2,6 km, het diepste van Nederland.
• Transportleiding naar deelnemers (in Honselersdijk): 2,3 km.
• Aantal deelnemers: 5, uitbreiding mogelijk naar zo’n 10.
19 19

Sleep fitness, so
you‘re fit for living.
Linde Healthcare: door patiënten beoordeeld als
beste leverancier van OSAS producten en diensten. 1
Linde Healthcare is toegewijde leverancier van producten, therapieën en diensten aan de
institutionele zorg, spoedeisende hulp en thuiszorg over de hele wereld.
Met een ervaring in slaapapneu van meer dan 20 jaar, voorzien wij 150.000 thuiszorg
patiënten van medicinale zuurstof, apparatuur voor slaapapneu en andere gerelateerde
therapieën. Wij zijn specialist in de dienstverlening omtrent slaapstoornissen en bieden
volledige ondersteuning aan patiënten, artsen en zorgverzekeraars in de behandeling
en het beheer van slaapapneu. Met een breed scala aan diensten op maat bieden we
professionele begeleiding voor patiënten, adequate opvolging van de therapie en zeer
betrouwbare apparatuur.
Voor meer informatie, bezoek onze website: www.linde-healthcare.nl
Linde Healthcare Benelux
De Keten 7, 5651 GJ Eindhoven
Tel. +31.88.3276-365, Fax +31.88.3276-277, 20 osas.nl@linde.com, www.linde-healthcare.nl
Bron 1 : Apneu magazine. De apneu-keten in beeld. September 2011, pagina 28. Onderzoeksrapport ApneuVereniging. Drs P. H. J. M. van Mechelen, drs. Petra Kramer.

Paradijs
voor
creatieve
mensen
Laat ik beginnen met een sombere alinea, want dat
Lmoet tegenwoordig.
DE ECONOMIE IN EUROPA IS ZO KOUD ALS WAT.
De verschillen tussen de diverse landen en de staat van
sommige economieën leiden tot onrust op de beurzen.
GEEN HUIS WORDT MEER VERKOCHT.
In de constructie- en installatiebranche zijn te weinig projecten.
De tuinbouw heeft het moeilijk.
WE HEBBEN VOLGEND JAAR MINDER TE BESTEDEN.
Op tal van gebieden ontstaat overcapaciteit.
Dit geeft een negatieve druk op prijzen.
De export loopt terug.
Echter, grondstoffen, energie en arbeidskosten hebben
een heel andere, vaak opwaartse, dynamiek.
FOTO: HANS DE LIJSER
Dr. ir. P.A.M.
(Peter) Ripson
Commercieel directeur
van Linde Gas Benelux.
Tevens verantwoordelijk
voor het verder
ontwikkelen van
activiteiten, producten
en diensten op het
gebied van schone
energie.
Studeerde analytische
chemie in Eindhoven
en Delft.
Kwam in 1983 bij
Hoek Loos (voorloper
van Linde) op de
afdeling Speciale
Gassen, onder andere
voor het ontwikkelen
van nieuwe
producten.
ERGO: DE MARGES BIJ ONS ALLEN (KLANTEN, LEVERANCIERS
EN ONSZELF) STAAN ENORM ONDER DRUK.
Ook de overheid heeft steeds minder geld, dus dat helpt ook niet.
HOELANG NOG DEZE SPIRAAL EÉN JAAR, VIJF JAAR
Zo, dat is eruit.
Veel belangrijker is de vraag: wat kan er nu wél
Onlangs was ik bij de Eco-marathon (zie pag 4 t/m 9).
Drie dingen vielen mij op:
• de enorme belangstelling van een breed publiek;
• het internationale karakter;
• het grote enthousiasme van al die jonge studenten.
Mijn conclusie: dit zet door en betrokkenen gaan zich niet laten stuiten door
een beetje economische tegenwind.
Ook de tuinbouw reageert zoals al sinds jaar en dag: innovatie. Natuurlijk zal er,
zoals altijd in dit soort fases, ook wat sanering plaatsvinden. Maar de continue
stroom van ontwikkelingen op het gebied van onder andere belichting,
voeding, via warmtekrachtcentrales naar onafhankelijke suppletie van
(rest-)CO 2
en (aard)warmte, zal deze sector sterk houden.
Een heel scala van nieuwe energiebronnen dient zich aan en is (deels) al
gerealiseerd. Zo produceert Abengoa bio-ethanol. En aardgas/LNG zal, net als
op dit moment al in Scandinavië, ook hier een belangrijke, milieuvriendelijke
rol in scheepvaart en vrachtvervoer gaan spelen.
Naast waterstof als schone energiedrager en de andere duurzame oplossingen
gaan ze allemaal hun plaatsje innemen.
Effi ciency betekent alle kosten kritisch bekijken. Zo zijn wij in onze wereldwijde
organisatie bewust minder gaan reizen. Vroeger werd daardoor de kwaliteit van
communicatie minder. Dat is in veel gevallen met goede videoconferencing of
internetverbindingen al lang niet meer zo. Spaart tijd en geld, ofwel effectiever
en effi ciënter. Deze fase dwingt ons om slimmer te werken. Niks mis mee.
Ten slotte: met een beetje geluk hebben we nu in Den Haag een kabinet
dat vier jaar zit, met een breed draagvlak, als tenminste de dames en
heren de creativiteit kunnen opbrengen die nodig is. Ik ga ervan uit,
want een turbulente omgeving vraagt om creativiteit.
Heerlijk, toch
21

Na
40 jaar
research
Sleutelrol
grootste
2222
In de acht
vierkante torens vindt
de grootste zuurstofproductie ter
wereld plaats. Ze zijn zestig meter hoog.

Nederland in
aardgasveld
ter wereld
Diesel die niet uit aardolie komt Dat bestaat.
Het komt uit aardgas, is minder vervuilend, en
sinds een jaar op de markt voor grootgebruikers.
Het geheim erachter heet GTL. Met die technologie kun je ook allerlei
andere producten uit aardgas halen. Shell runt de grootste GTL-fabriek ter
wereld, in Qatar. De research gebeurt in Amsterdam, al veertig jaar.
Een groot deel van de wereldwijde distributie loopt via Rotterdam.
23

Gas omzetten in
reeks olieproducten
Het staatsbezoek aan Qatar, begin 2011,
bij het GTL-project van Royal Dutch Shell.
In de Arabische Golf, net ten noorden
van Qatar, ligt het grootste aardgasveld
ter wereld. Het is ongeveer tien keer de
omvang van de oorspronkelijke voorraad
in Groningen. Het veld bij Qatar is begin
jaren zeventig door Shell ontdekt.
LNG groeit ook
Liquid Natural Gas is vloeibaar aardgas.
Het neemt 600 keer minder volume in dan in
gasvorm. Voor efficiënt transport over grote
afstanden is vloeibaar maken dus belangrijk.
De Europese vraag naar aardgas groeit.
Dat heeft zowel te maken met het opraken
van de oliereserves als met de groeiende vraag
naar minder vervuiling. Aardgasproducten zijn
minder vervuilend dan aardolieproducten.
Het verschil met kolen is nog groter.
En toen... dertig jaar niet gebruikt.
Reden: in dit gebied is al een overvloed aan
gas en olie, en er zijn weinig afnemers.
Pijpleidingen naar buurlanden liggen er
nu, maar dan nog hou je zoveel gas over.
Dus het was zoeken naar manieren van
transport over zeer grote afstanden.
Daarvan zijn er twee gevonden en in gang
gezet; twee totaal verschillende. De simpelste
methode is om het gas via extreme koeling
vloeibaar te maken. Daardoor neemt de
omvang ervan af met een factor 600, en kan
het als Liquid Natural Gas (zie kader LNG)
op transport. Dat vergt wel zeer speciale
mammoettankers en LNG-terminals, maar
die zie je in steeds meer havens, zoals die
van Zeebrugge en Rotterdam.
Waarde verviervoudigen
De tweede methode is zeer complex: het
aardgas via een chemisch proces omzetten
in olieproducten, die bij normale temperaturen
vloeibaar zijn. Dat heet gas-to-liquids
(GTL). De waarde van het aardgas verviervoudigt
door er olieproducten van te
maken. Dat maakt productie en transport
ervan rendabel. Begin van deze eeuw is
Shell fors gaan inzetten op de bouw van
een GTL-installatie in Qatar - ‘het land van
Al Jazeera’ -, meteen ook de grootste in zijn
soort ter wereld. In 2006 ging de regering
van Qatar akkoord. De bouw van dit zogeheten
Pearl-project heeft de afgelopen zes
jaar 19 miljard dollar (14,2 miljard euro)
gekost.
De productie is in 2011 op gang gekomen.
Wanneer de installatie op volle toeren
draait, levert die 260.000 vaten per dag.
Ruim de helft daarvan zijn GTL-producten,
de rest zijn lichte koolwaterstoffen die uit
het aardgas worden afgescheiden. Voor Shell
betekent dat een stijging van haar totale
In het omhoog gepompte gas bevinden zich naast methaan
(het pure aardgas) ook ethaan en LPG (mengsel
van propaan en butaan), die eveneens bruikbaar zijn.
Eerste stap in het proces is scheiding van deze
gassen, en verwijderen van vervuilingen als
metalen en zwavel. Het methaan
gaat naar de GTL-installatie, waar
het in drie stappen wordt omgezet
in diesel, kerosine, nafta, paraffine
en smeerolie.
Voor de
benodigde
zuurstof in de
eerste stap van
dit proces zijn
uiteindelijk
acht luchtsplitsers
nodig
(zie kader over
zuurstof).
24

Kerngetallen
Offshoreplatforms,
30 km uit de kust van Qatar.
Voor de bouw van de fabrieken
is 600.000 kubieke meter beton
in de woestijn gestort.
120.000 ton staal verwerkt.
48.000 mensen werkten
aan de bouw.
Investering: ruim
14 miljard euro.
Eerste GTL verscheept:
juni 2011.
Toegerekend aan het GTLproject:
3 miljard vaten
olie-equivalent (methaan,
ethaan, LPG, condensaat).
Capaciteit: 260.000 vaten
per dag (140.000 vaten GTL,
120.000 vaten condensaat/
LPG).
Temperaturen in de
processen: van ongeveer
-190 o C tot 1.350 o C.
productie van bijna acht procent. Op termijn
moet tien procent van Shells wereldwijde
productie uit Qatar komen.
Minder vervuilend
Dit ‘ombouwen’ van aardgas levert nog
een heel ander voordeel op. Je kunt uit het
proces een breed scala producten halen,
net waar de meeste vraag naar is. Shell
Veertig jaar research
Het basisidee van GTL is in de jaren twintig
ontwikkeld in het tegenwoordige Max Planck
Instituut, door de Duitse wetenschappers
Fischer en Tropsch. Shell kocht dit proces
tijdens de oliecrisis in 1973, om de afhankelijkheid
van olie te verkleinen. Aan de bouw van
het Pearl-project ging bijna veertig jaar onderzoek
vooraf van Shell Research in Amsterdam
(foto onder). En dat blijft daar doorgaan voor
verdere optimalisatie.
maakt de GTL-producten diesel, kerosine,
nafta (voor plastics), paraffine (onder andere
voor wasmiddelen en zeep) en smeerolie.
Alsof dat nog niet genoeg is: GTL-producten
zijn ook nog minder vervuilend dan hun
equivalenten uit aardolie. Want aardgas is
van zichzelf schoner. Bovendien wordt het
gas gezuiverd, onder andere van metalen
en zwavel, voor de productie van GTL
begint. Zo geeft GTL-diesel vrijwel geen
zwaveloxiden, twaalf procent minder
stikstofoxiden en twintig procent minder
fijnstof. Maar daar staat een nadeel tegenover.
Het GTL-proces vergt heel veel energie.
Daardoor ligt de CO 2
-uitstoot van de aldus
geproduceerde diesel, gerekend over de
hele productieketen, iets hoger dan die van
gewone diesel. Volgens Europese richtlijnen
gaat het om tien procent meer CO 2
.
Grootste zuurstofproductie
ter wereld
Nederlandse gebruikers
Voor de distributie van GTL naar de klanten
koos Shell drie hoofdlocaties: Rotterdam,
Singapore en Oman. Heel West-Europa
krijgt de nieuwe producten vanuit de
Rijnmond.
GTL-diesel is vooral interessant voor
professioneel transport in de binnenstad,
waar vermindering van de hoeveelheid
fijnstof extra belangrijk is. Bovendien geeft
GTL ook minder geur. Gebruik van GTL
vergt geen (kostbare) aanpassingen aan de
motoren of aan de infrastructuur. De prijs
van pure GTL is wel tien procent hoger
dan van gewone diesel.
De eerste Nederlandse klanten zijn bedrijven
met activiteiten in steden: afvalverwerker
Van Gansewinkel, de rondvaartrederij Kooij
en bouwmaterialenhandel Van Keulen.
[ beurs & congres ]
Linde neemt onder meer deel aan:
5, 6 en 7 juni
Gas 2013
Rotterdam
ww.gas2013.org
18 en 19 april
NVTG congres
Evoluon Eindhoven
www.nvtg.nl
2 en 3 mei
European Pediatric
Resuscitation &
Emergency Medicine
congres, PREM
Gent
www.prem2013.be
Om van aardgas GTL te maken, zijn enorme
hoeveelheden zuurstof nodig, meteen al in
de eerste stap van het productieproces.
Zuurstof haalt de industrie uit de lucht,
door middel van zogeheten luchtsplitsers.
Kenmerkend onderdeel daarvan is een
toren van zo’n zestig meter hoogte. Die is
van binnen dermate koud, dat de lucht
vloeibaar wordt. Niet ineens, maar fractie
na fractie. Zuurstof wordt bij -183 graden
Celsius vloeibaar. In de woestijn van
Qatar kan de aangezogen lucht boven de
40 graden zijn.
Uiteraard kost dit proces veel energie.
Die halen de luchtsplitsers in Qatar
makkelijk uit de restwarmte van het GTLproces.
Zo vindt een stap in het productieproces
van GTL plaats bij 1.350 graden
Celsius. De restwarmte zet men eerst om
in stoom, en daarna in elektriciteit.
De techniek van luchtsplitsing kent een
25
maximale omvang. Indien meer zuurstof
nodig is, dan moet een tweede toren
gebouwd worden. In Qatar zijn acht luchtsplitsers
nodig. Volgens experts is het
project Pearl daarmee de locatie met de
meeste luchtsplitsing ter wereld.
De bouw van de acht luchtsplitsers vond
zo veel mogelijk buiten Qatar plaats,
ver weg van hitte en zandstormen.
De fabrikant is de Duitse multinational
Linde Engineering, die daarvoor eigen
fabrieken heeft in Duitsland en China.
De stoomturbines en compressoren
komen van MAN in Oberhausen.
De onderhandelingen tussen Linde
Engineering en Shell begonnen ruim
tien jaar geleden. De olieprijs was toen
12 dollar/barrel. In 2006, bij het tekenen
van de contracten, lag die prijs al vijf keer
zo hoog.

Nutricia cares
Al in 1972 zei onze voormalige CEO Antoine Riboud: “Onze verantwoordelijkheden als bedrijf houden niet op bij de
deur van onze fabriek of kantoor. Fabrieken en kantoren gebruiken energie en grondstoffen waardoor wij een directe
invloed hebben op het wel en wee van onze planeet.”
Nutricia’s diepgewortelde overtuiging is dat economische prestaties en aandacht voor de samenleving hand in hand
gaan. Wij zijn er ons van bewust dat onze verantwoordelijkheid veel verder gaat dan producten alleen. Verantwoord
betekent voor ons ook met zorg en aandacht voor mens, gezondheid, milieu en voor onze omgeving.
Zo besteden wij veel aandacht aan opleiding, veiligheid en gezondheid van onze medewerkers. Wij bieden ondersteuning
aan de voedingszorg van de meest kwetsbaren in de samenleving: pasgeboren, ouderen en zieken. Wij gaan
zorgvuldig om met onze grondstoffen en blijven investeren in manieren om productie, transport en onze verpakkingen
duurzamer te maken en de impact op het milieu te beperken.
www.nutriciamedischevoeding.nl
26

Linde in de Benelux: www @ +31 (0)... +32 (0)...
Industriële gassen
info@nl.lindegasbenelux.com, www.lindegasbenelux.com,
+31 (0)10 246 1616
• Marktsegment Chemie
Een veelheid aan gastoepassingen om processen in de (petro)chemie
sneller, schoner of efficiënter te laten verlopen: ijk-, analyse-,
kalibratie- en synthesegassen/gasmengsels. Traceerbare gassen voor
de farmaceutische industrie, R&D en lifescience. Milieutoepassingen:
emissiebeperking, afgasreiniging, waterzuivering.
chemie.lg.nl@linde.com, +31 (0)88 262 62 62
(Zie ook: Chemogas, Linde Nitrogen Services en Linde Healthcare Benelux)
• Marktsegment Metaal
Injectietoepassingen voor de productie van hoogwaardig staal en in
andere ovenprocedés. (Bescherm)gassen voor lassen, snijden,
thermisch spuiten en hardsolderen in de metaal-, metaalverwerkende
en metallurgische industrie, alsmede in het technisch onderwijs.
Consultancy door speciale Adviesgroep Lassen en Snijden.
Cilinderpakketten voor de offshore.
metaal.lg.nl@linde.com, +31 (0)88 262 62 62
(Zie ook Linde Nitrogen Services en Chemogas)
• Marktsegment Voeding
Complete toepassingsconcepten voor de voedingsmiddelenindustrie
met HACCP-geborgde gassen, om ’vers te helpen vers te blijven’.
Apart cilinderpark voor Foodgrade-gassen en Foodmix-gasmengsels.
Cryogeen (snel)koelen en vriezen, verpakken onder beschermende
gasatmosfeer. Alle daarbij behorende apparatuur en services.
Droogijs (ICEBITZZZ ® ) voor koeling en mist-/rookeffecten.
voeding.lg.nl@linde.com, +31 (0)88 262 62 62,
icebitzzz.lg.nl@linde.com, +31 (0)88 262 62 00
• HiQ Speciale Gassen
Enkelvoudige gassen t/m een zuiverheid van 9.0. Reguliere en custommade
mengsels. Veel bijbehorend equipment; diverse services.
HiQ.lg.nl@linde.com, +31 (0)313 490 440
• Verkooppunten industriële gassen
Industriële gassen zijn vooral lokale business. Daarom zijn er
tientallen verkooppunten voor gasflessen en koudemiddelen van
Linde tot in alle uithoeken van de Benelux. Soms tevens regionaal
distributeur, of alleen afhaalpunt. Ondernemers bij wie u meestal ook
terechtkunt voor gereedschappen, (las)benodigdheden, werkkleding
en persoonlijke beschermingsmiddelen.
retail.lg.nl@linde.com, + 31 (0)88 262 62 62
(Zie ook Metaal, Voeding en Chemie)
• Linde Nitrogen Services
Wereldwijd werkende groep voor onder andere (petro)chemie,
onderhoud, bouw en infra. Biedt around-the-clockservices als purgen
(turnaround), inertiseren, accelerated cooldown en ’hotstrippen’ van
reactoren, heliumlektesten, drogen, druktesten alsmede ’pigging’,
leidingvriezen, grondvriezen en betonkoelen.
info@nl.linde-nitrogen-services.com, www.linde-nitrogen-services.com,
+31 (0)10 246 1460, (Zie ook: Chemie)
Linde Healthcare Benelux
• Hospitalcare
Leverancier van medicinale en medische gastherapieën.
Doelgroepen: ziekenhuizen, verpleeg- en verzorgingsinstellingen,
ambulancediensten en overige medische klanten. Toepassingen zijn o.a:
zuurstoftherapie (CONOXIA ® ), anesthesie, analgesie en neonatologie.
Biedt diensten die de kwaliteitsborging verder verbeteren, QI services,
bijvoorbeeld voor: het toedienen van medicinaal gas, transparantie van
het gassendistrubutiesysteem (inclusief controle) en de opslag van
biologisch materiaal: www.linde-healthcare-qiservices.com
In België ook gastherapieënleverancier en medeverantwoordelijk
voor de thuiszorgproducten en -diensten.
info.lgt.nl@linde.com, info.healthcare.be@linde.com,
www.linde-gastherapeutics.nl, www.linde-gastherapeutics.be,
+31 (0)40 282 5825, +32 (0)70 233 824
(Zie ook: Homecare en Cryocare)
• Homecare
Actief in het faciliteren van medische behandelingen bij
tienduizenden patiënten thuis, op voorschrijven arts/specialist en
zorgverzekeraar. Producten, service en dienstverlening voor
respiratoire therapieën, zoals zuurstof, vernevelen en slaapapneu,
alsmede voor diabetes, enterale voedings- en infuustherapieën en
lichttherapie. Actief in Nederland en België.
info@farmadomo.nl, www.farmadomo.com,
+31 (0)88 327 6276, +32 (0)70 233 824
(Zie ook: Hospitalcare)
• Cryocare
Concepten met vloeibare stikstof of koolzuur voor biomedische,
veterinaire, horeca- en metallurgische toepassingen.
Cryogene knowhow, apparatuur en disposables voor invriezen/
opslag van biologisch materiaal; cryobanken en KI. In de horeca:
vloeibaar koolzuur (postmix), droogijs, cryokoken. Vloeibare stikstof
voor huisartsen (wrattenbestrijding) en dierenartsen. Gasdetectie.
Actief in Nederland en België.
info.lgc.nl@linde.com, www.linde-gascryoservices.com,
+31 (0)40 282 58 25(Zie ook: Hospitalcare)
Linde Gas Belgium
Vanuit Grimbergen coördineren Belgische accountmanagers de
verkoopactiviteiten op industrieel gebied (chemie, metaal, voeding,
etc.). Daarbij is het Antwerpse havengebied een der zwaartepunten.
contact.lg.be@linde.com, www.lindegasbenelux.com,
+32 (0)2 890 95 10
Chemogas
Wereldwijd opererende specialist voor het overvullen, mengen en
verpakken van meer dan twintig speciale chemische gassen,
waaronder ethyleen(oxide), ammoniak, aminen, propyleen, zoutzuur,
chloor, zwaveldioxide en -hexafluoride. Volgens de hoogste
veiligheids- en kwaliteitsnormen gecertificeerd. Totaalzorg voor
afvalbehandeling van gassen.
info@chemogas.com, www.chemogas.be, +32 (0)22 51 60 87
(Zie ook: marktsegment Chemie)
27
27

Brand
blussen,
zuurstof
mee!
Zuurstof is brandbevorderend.
Maar Brandweer NW Fryslân
werkt er nu twee jaar mee.
Andere korpsen tonen
belangstelling.
‘Als mensen rook hebben geïnhaleerd,
dan geven we ze sowieso zuurstof.
Bij beknelde verkeersslachtoffers
doen we dat uit voorzorg ook altijd.
Baat het niet, dan schaadt het niet,’
vertelt Rinse Wagenaar van
Brandweer NW Fryslân.
‘We hadden een man in een stilstaande
lift. Die kreeg het benauwd.
Hij was op leeftijd en had net hartoperaties
gehad. Van die zuurstof
knapte hij zienderogen op. Begon
weer normaal te praten. Kreeg weer
een betere kleur.
Er was een pasgeboren kalf bekneld
geraakt. Het verkeerde in kritieke
toestand. Toen gaven we zuurstof en
waarschijnlijk leeft het daardoor nog.
Dat zijn allemaal situaties waarin wij
er eerder waren dan de ambulance.
Op het platteland heb je dat heel
regelmatig. We hebben hier eerst
een speciale training in gehad en
nemen dit mee in onze oefeningen.
Andere brandweerkorpsen vragen
ernaar. Nou, mijn antwoord ken
je nu.’
FOTO’S: BRANDWEER
NW FRYSLAN - L. KESIMAAT
28