Flow magazine voorjaar 2009 - Linde Gas Benelux

Groen GroeitBANKEN• Máxima over bank en overheid 10• Triodos trekt Europa in 12• ING: duurzaam of...? 14WATERSTOF• Nedstack: ‘Omzet factor vijf hoger’ 17• Column: Elektrisch autorijden 21• WaterstofCoalitie opgericht 22• België en Nederland werken samen 23• Minister: ’Investeren in H 2, juist nu!’ 23NieuwsFlow• Goedkope MRI-scanner op huisartsenlab 4• Ministerie over koelen zonder HCFK’s 6• Weten waar welke gascilinder nu is 26• Onderzoek: helium bij anesthesie 28• Bijzondere gascilinder op Total-platforms 30Rubrieken• Gastcolumn van ir. Don Huberts 21• Altijd & overal: heliumlektesten 26• Beurs & congres 30Linde• Nieuwe directeur Linde Gas Therapeutics 26• Activiteiten, naw, producten en diensten 31ColofonMilieunorm papier:FSC Mixed Sources,d.w.z. minimaal 50%pulp (hout) van FSCgecertificeerdebron,de overige pulp bestaatuit gerecycledmateriaal en/of houtuit FSC gecontroleerdebronnen.Internationale registratie door deKoninklijke Bibliotheek: ISSN 1872-2288HoofdredactieJurjen de Jong Communicatie, Amstelveen+31 (0)20 641 39 37info@dejongcom.nlwww.dejongcom.nlRedactiedrs. Erik Gelderloos, drs. Reinier Heere,Fons van Hove, dr. ir. Peter RipsonCover-ontwerpRob Maan BNO, SchiedamOpmaak/litho/drukDrukkerij De Eendracht, SchiedamVormgeving en productieJurjen de Jong CommunicatieSecretariaat/abonnementen/informatieLinde Gas Benelux, afd. Communicatie,Jannie Velzing.Postbus 78, 3100 AB Schiedam.+31 (0)10 246 13 56flow.lg.nl@linde.comWe hebben geprobeerd alle copyrighthouders teachterhalen. Mocht u denken ergens rechten aante ontlenen, gelieve contact op te nemen met hetredactiesecretariaat.Overname van artikelen en/of afbeeldingen uitFlow is uitsluitend toegestaan natoestemming van het redactiesecretariaat.3

Huisartsenlab’Veel’Kortere4

met eigen MRI-scannerAls je alleen een knie wilt scannen, gaat de patiënt van top tot teen doorde bekende grote MRI-scanner. Dat geldt als normaal. Maar efficiënt isanders. Sinds kort is er een kleine MRI-scanner op de markt. Een huisartsenlabbesloot er zelf een te kopen.De voordelen kan iedereen raden.Prettiger voor de patiënt, die nietlanger in een nauwe tunnel hoeftte liggen. Vergt minder ruimte,spaart stroom en dus ook geld.Qua aanschaf en onderhoud komtimporteur Tromp Medical zelfs opcirca 60% lagere kosten: ’In ditlicht is het belangrijk te weten datMRI-scans van de armen enbenen, vooral de knie, verreweghet meeste voorkomen.’ Voor hetscannen van bijvoorbeeld een helerug, moet de patiënt door de grotescan. Voor de volledigheid: dekunnen worden. Met name deknie komt veel voor.’Bij huisartsen groeide de vraagnaar MRI-scans sterk’, verteltMartine de Pee, radiologisch laboranten leider van het MRI-team.’Patiënten weken daarvoor zelfsuit naar België, omdat de wachttijdendaar korter zijn.’Dankzij de beschikbaarheid van dekleine scanner veranderde datcompleet. ’Dit apparaat kost eenderde van een grote ziekenhuisscanner,maar is verder goedvergelijkbaar. De radioloog en ikgoedkoper’FOTO’S: TROMP MEDICALpersoneelskosten van het scannenmet het kleine apparaat blijvenonveranderd. Maar dan nog leverthet een aanzienlijke kostenbesparingper scan.Daardoor ontstaan ook nieuwemarkten buiten de muren van hetziekenhuis. De kleine scannerstaat in Nederland bij drie academischeziekenhuizen, maar ookbij het Medisch Wellness CentrumZeeland (Goes).Ook ziekenhuis blijDe Stichting Huisartsen Laboratorium(SHL) in Etten-Leur was deeerste organisatie in Nederland die(eind 2007) deze kleine MRIscanneraanschafte. In medischekringen heet dit een ”extremiteiten-MRI”, wat wil zeggen dat alleenarmen, benen, knieën, voeten,ellebogen et cetera gescandmoesten eerst oefenen met scanfrequentiesen parameters instellen,maar dat is met een grote scannernet zo.’De belangrijkste winst is detevredenheid van huisartsen enpatiënten. ’Want onze wachttijd isslechts een tot anderhalve weekvoor een MRI-scan van de vertrouwdekwaliteit’, aldus De Pee.’Ziekenhuizen die al een MRIscannerhadden, zien door onzeactiviteiten hun wachttijden korterworden, dus dat is voor die instellingenen hun patiënten ook eenverbetering. Bij ons loopt overigensniemand in een witte jas. Deomgeving is minder klinisch endaardoor voor patiënten aangenamer.’SHL levert ondersteunende dienstenaan de eerstelijnsgezondheidszorgin zuidwest-Nederland.Andere diensten van SHL zijn:bemannen van prikposten indorpen zonder huisarts, laboratoriumonderzoeken functieonderzoek.Daarvoor gebruiken zeonder meer de botdichtheidsmeter,de echometer en röntgenapparatuur.SupergeleidingMRI-scanners (grote en kleine)wekken een sterk magneetveld opmet behulp van supergeleiding.Dit vereist een extreem lagetemperatuur en om die te bereiken,zit in zo’n MRI-scanner vloeibarehelium (-269 graden Celsius).Door opwarming van buitenneemt de supergeleiding af. Omde vereiste lage temperatuur tebehouden moet daarom af entoe vloeibaar helium wordenbijgevuld.doorEva van der Laanwachtlijsten’Nadere informatiewww.trompmedical.comwww.shlbreda.nlLinde, Raimond Bakker, tel: +31 (0)10 246 1360, raimond.bakker @linde.com5

In honderdduizenden koelinstallaties zitten nog steeds HCFK’s.Eind dit jaar mogen er geen nieuw geproduceerde HCFK’s meerworden gebruikt of verhandeld.Over vijf jaar is het helemaal over en uit.De ”uitfasering” heeft vergaande consequenties.De eigenaren van al die installaties zijn zich daar niet allemaalbewust van.HonderdduizendenkoelinstallatiesIn Nederland zijn naar schattingzo’n 950.000 koeltechnischeinstallaties in bedrijf. Die staanonder meer in koel- en vrieshuizen,op kantoordaken, insupermarkten en in de industrie.Daarnaast zijn er nog duizendenmobiele installaties in vrachtwagentrailers,spoorwagens enschepen. De meerderheid van alleinstallaties werkt met het koudemiddelR-22, dat onder de HCFKverordeningvalt. HCFK-installatiesmogen niet meer nieuw wordengeleverd. De jongste installatieszijn iets minder dan tien jaar oud;de oudste stammen uit de jarenzeventig. De gemiddelde levensduurligt tussen de vijftien enveertig jaar. Het aantal HCFKinstallatiesneemt dus wel af,maar het duurt onder normaleomstandigheden nog zo’n dertigjaar voordat alle installaties zijnafgedankt.TijdpadNu:HCFK-koelmiddelen als R-22 zijn niet toegestaan innieuwe installaties.Tot 1 januari 2010:nieuw HCFK-koelmiddel mag alleen nog wordengebruikt voor het bijvullen van bestaandeinstallaties.1 januari 2010 - 31 december 2014:er mag alleen nog worden bijgevuld metgerecyclede of geregenereerde HCFK’s.Daarna mogen (lekdichte) installaties nog weloperationeel zijn, maar niet langer bijgevuld wordenmet HCFK’s in geval van een lekkage.6

FOTO’S: HANS DE LIJSERMinisterie:’Wie wacht is straks duurder uit’’Zorg dat je voor een oplossing kiest die ook energiewinst oplevert.Dan verdient je investering zich terug’, zegt ir. Gudi Alkemade, beleidsmedewerkerbij het ministerie van VROM, over de ”uitfasering” vanHCFK’s. ’En dat is meteen een argument om niet te wachten tot 2015.Want wie wacht verbruikt vijf jaar lang meer energie dan nodig is.’meest passend is, hangt ondermeer af van het soort installatie, deleeftijd van de installaties en deinvesteringsplannen van deeigenaar.’doorJurjen de Jong’Aan de andere kant heb ik er ookwel begrip voor dat veel bedrijvenaanhikken tegen de substantiëleinvestering van nieuwbouwen ofombouwen. Dat is bij het huidigeeconomische tij niet altijd eenvoudig’,vervolgt Alkemade. ’Maarbedrijven zouden in ieder gevalmoeten beginnen goed over hunopties na te denken. Al was hetmaar om te voorkomen dat ze ophet laatst worden gedwongen toteen keuze die niet optimaal is.Zeker bedrijven die veel installatieshebben, zouden een uitfaseringsstrategiemoeten bedenken.De komende jaren worden koelmiddelenop basis van HCFK’ssteeds schaarser, en dus ookduurder. Bovendien kunnen dekoudemiddelen per 1 januari 2015überhaupt niet meer wordengebruikt. De eigenaren van dieinstallaties moeten nu al rekeninghouden met de uitfasering. Er zijngoede alternatieven, maar welk hetSubsidieNatuurlijke koudemiddelen alsammoniak (NH 3), propaan, propyleenen kooldioxide (CO 2) lijkenhet ideale alternatief voor HCFK’sen worden momenteel ook gesubsidieerddoor de overheid. Hetprobleem is niet alleen de investering,maar ook het gegeven dater voorlopig nog maar weiniginstallateurs zijn die installatiesvoor deze koudemiddelen kunnenbouwen. Daarom zijn HFK’s in7

Let our gases keep yousafely afloat offshore.As a client of Linde Gas, global market player in industrial gases with productionfacilities in over seventy countries, you can rely safe and sound on the highestdegree in efficiency, safety and know-how. Regulations such as NOGEPA andDIN 12079 are state of the art at Linde Gas Benelux. All cylinders and racks thatare used offshore are subject to these strict regulations.This is why we developed special manifolded racks and hoisting frames for theoffshore industry with acetylene, nitrogen, oxygen, argon, carbon dioxide anddiving gases. Gases for numerous applications, each with unique demands.Offshore – your heart, our specialty.Linde Gas – ideas become solutions.Linde Gas Benelux1, Havenstraat, P.O. Box 78, NL-3100 AB Schiedam, The NetherlandsPhone +31 (0)10 246 14 70, Fax +31 (0)10 246 15 06metaal.lg.nl@linde.com, www.lindegasbenelux.com8

FOTO: HANS DE LIJSERveel gevallen het enige alternatiefvoor HCFK’s. Alkemade: ’HFK’stasten de ozonlaag niet aan. Ideaalzijn ze niet, want ze hebben weleen heel sterk broeikaseffect.Daarom mogen ze niet zomaar inhet milieu komen. De EuropeseCommissie heeft dan ook regelgevingontwikkeld om de emissiesvan HFK’s tegen te gaan.’Uitstel?Nu veel bedrijven te kampenhebben met economische tegenwind,gaan er stemmen op om deuitfasering van HCFK’s een paarjaar uit te stellen. Alkemade vindtdat geen goed idee. ’Ik zie hetandersom. Je kunt met evenveelrecht zeggen dat je nu juist zo snelmogelijk zou moeten uitfaseren.Vanuit de gedachte dat de kredietcrisisen de klimaatcrisis vergelijkbaarzijn, kunnen we de huidigeeconomische situatie gebruikenom beide crises aan te pakken.Uitstellen van de uitfasering leidtnergens toe, het is slecht voor deozonlaag en het lijkt me ook nogeens een slecht signaal. De termijnenvoor uitfasering zijn bovendienal sinds 2000 bekend. Dus ikzou willen pleiten voor maatregelendie stimuleren dat bedrijveninvesteringen doen die tegelijkertijdresulteren in energiebesparing.Daarmee kun je op alle frontenvooruitgang boeken.’InspectieJanuari 2010 is al heel snel. En ergebeurt ogenschijnlijk nog nietzoveel, signaleert ook VROM.Alkemade: ’We weten natuurlijkniet precies wat ergebeurt. Het kán zijn datde industrie druk plannenmaakt om te investeren inalternatieven. Maar het ziteen beetje in de menselijkeaard om te wachtentot het allerlaatste momenten er daadwerkelijk een probleemis. We zien dat er bij deleveranciers nog niet veel HCFKkoudemiddelenterugkomen.Schade door HCFK’sDat chloorfluorkoolwaterstoffen (HCFK’s) de ozonlaagaantasten is al langer bekend. Omdat HCFK’saanmerkelijk minder schade aanrichten dan chloorfluorkoolstoffen(CFK’s, uitgefaseerd in 1996), zijnze lange tijd gepropageerd als alternatief. Intussenis gebleken dat de ozonlaagschade die door HCFK’swordt aangericht, aanzienlijker is dan gedacht éndat de stoffen een substantiële bijdrage leveren aanhet klimaatprobleem. Om die reden is in 2007afgesproken om de internationale afspraken overuitfasering van HCFK’s te versnellen. Dit heeftoverigens geen consequenties voor de uitfaseringvan het gebruik van HCFK’s in de EU, wel betekenthet een versnelling van de uitfasering van deproductie van HCFK’s. Dat niet de bulkproductievan HCFK’s wordt verboden maar alleen de productieen het gebruik als koudemiddel, heeft temaken met het feit dat HCFK’s ook de basisbestanddelenzijn van teflon. Maar daarin worden deHCFK-moleculen aan elkaar gekoppeld, waardoorze niet meer als gas vrijkomen en ook niet meerschadelijk zijn voor de ozonlaag.Dat is natuurlijk geen goed teken.Bedrijven nemen echt een risicoals ze niet over hun koelinstallatiesnadenken.Ik sluit niet uit dat de inspectierond die data van 1 januari 2010en 1 januari 2015 actief gaatcontroleren op HCFK’s.’Wat zijn de opties?Eigenaren van koelinstallaties die werken op HCFK’s hebben de keus uit drie opties:1 2 3De installatie onveranderdin bedrijf houden en bijvullenmet geregenereerdeHCFK’s.De beschikbaarheid van geregenereerdeHCFK’s is beperkt en deprijs zal vermoedelijk fors stijgen.Deze optie is daarom alleen zinvolbij installaties met weiniglekkages. Na 2015 kan de installatieniet meer worden bijgevuld.Nadere informatieRaimond Bakker, productmanager Helium & RefrigerantsTel: +31 (0)10 246 1360, raimond.bakker@linde.comDe installatie vervangendoor een nieuwe installatiedie werkt met HFK’s of natuurlijkekoudemiddelen als CO 2of NH 3.Deze optie is zinvol als de installatieaan het einde van haar economischeof technische levensduuris. Voor de inzet van natuurlijkekoudemiddelen zijn subsidiesbeschikbaar.De installatie ”retrofitten”(ombouwen) en geschiktmaken voor minder schadelijkekoudemiddelen, zoals HFK’s.Er zijn koudemiddelen die metminimale aanpassingen aan deinstallatie ingezet kunnen wordenen koudemiddelen die meer ingrijpendeaanpassingen vergen.In sommige gevallen kan hetenergieverbruik van de installatiedalen. Van belang voor installatiesdie nog (lang) niet aan het eindevan hun economische of technischelevensduur zijn.9

door Jurjen de Jong’Banken terug naar de basis;Prinses Máxima, ex-bPrinses Máxima heeft dit voorjaar eentoespraak gehouden over maatschappelijkverantwoord bankieren. Zij deed dat ’nietalleen als voormalig bankier’ van DeutscheBank en HSBC, maar ook ’vanuit haarervaringen als lid van de adviesgroepInclusive Financial Sectors van de VerenigdeNaties’, zoals zij zelf zei. Aanleiding was deoprichting van een wereldwijde alliantie vanduurzame banken.Prinses Máxima: ’Eén ding isduidelijk: de kernwaarden vanbankieren – vertrouwen, duurzamerelaties opbouwen en financiëleproducten aanbieden die toegevoegdewaarde hebben – zijncrucialer dan ooit.Het is de taak van de overheid omeffectieve programma’s te ontwikkelenen te stimuleren die consumenteninformeren over financiëleproducten: financiële educatie.En het is de taak van banken enmicrofinanciële instellingen omFOTO: ANP10

DEEL 1: BANKENTriodos: +25%Is ING groen?Eerlijke bankwijzerIn opdracht van Amnesty, FNV, Milieudefensie enOxfam Novib is onderzoek gedaan naar de maatschappelijkeverantwoordelijkheid van banken. Hetinvesteringsbeleid van de verschillende banken isonderzocht op milieubeleid, arbeidsomstandigheden, mensenrechten en wapenleveranties aandictaturen. De resultaten van dit onderzoek zijn telezen op www.eerlijkebankwijzer.nlverheid moet voorlichten’nkier, VN-adviseur:bescherming van consumenten entransparantie tot het DNA van hunorganisatie te maken.Vorig jaar hoorde ik in Paraguayiemand van een microfinanciëleinstelling zeggen: ”Het gaat nietom de groei van het marktaandeelof om zo veel mogelijk productente verkopen, maar om het leverenvan producten die de mensennodig hebben en die ze zich ookkunnen permitteren.”BRAC in Bangladesh, ook een lidvan deze alliantie, bevordert hetgebruik van zonne-energie voorhuishoudens die leven in de50.000 dorpen buiten het nationaleelektriciteitsnet. Dankzij microkredietenkonden de dorpelingeneen thuispakket kiezen dat hunvier uur per nacht stroom levert,met een capaciteit waarmee enkelelampen kunnen branden enmobiele telefoons kunnen wordenopgeladen. Op dit moment zijndoor BRAC bijna 37.000 zonnepanelengeïnstalleerd, die duurzameenergie leveren aan 180.000mensen.Ook banken in ontwikkeldelanden kunnen veel leren van demicrofinanciële banken over hetefficiënt en effectief verstrekkenvan microfinancieringen.Zelfs in deze tijd is er, zowel in deVS als in West-Europa, een significantegroep mensen die graag eenkleine onderneming wil starten,maar geen toegang heeft tot debenodigde financiering.Het is noodzakelijk dat we teruggaannaar de basis. Terug naar detraditionele taak van de bank alsintermediair tussen de spaarder ende lener, terug naar een hechteband tussen de klant en de financiëledienstverlener, en terug naareen degelijke inschatting hoeveeleen klant kan lenen.Om de uitdagingen waar de wereldnu voor staat aan te kunnen,hebben we banken nodig dieveranderingen op het sociale vlaken op milieugebied in gangzetten.’Nadere informatieBovenstaande tekst is een samenvatting.Zoek voor de volledigelezing ”banking on values” opwww.koninklijkhuis.nlCijfers duurzamebanken in NederlandTriodos 2008 t.o.v. 2007winst: 10 miljoen + 13%klantenaantal: 191.000 + 25%beleggingsfondsen: 1,2 miljard – 6%spaartegoeden: 2,1 miljard + 28%(bron: Triodos)ASN 2008winst: 16,9 miljoen – 1%klantenaantal: 419.800 + 16%beleggingsfondsen: 983 miljoen – 22%spaartegoeden: bijna 5 miljard + 37%(bron: ASN)Triodos is voortgekomen uit de antroposofie,ASN uit de vakbeweging.Global Alliancefor Banking on ValuesElf duurzame banken werken samen onder de naamGlobal Alliance for Banking on Values.De Nederlandse Triodos Bank is een van deoprichters. Ondanks de financiële crisis vertonen aldeze banken een solide groei. Totaal klantenaantal:7 miljoen. Uitstaande kredieten: 10 miljard. Ledenzijn banken in Bangladesh, Denemarken, Duitsland,Italië, Mongolië, Nederland, Nicaragua, Peru, VS(2x) en Zwitserland.11

Triodos Bank, directeur Bierman:’Wij willen DE groene bHeel alternatief. Ontzettend klein. Saaieproducten. Alleen kantoor in Zeist. Geenbankpas. En dus: alle reden om geen klantte worden. Zo was het, jarenlang.Nicheplayer Triodos wilde wel groeien,deed daar ook wel dingen voor, maar... wiezag dat? Tot de bankencrisis. Iedereenzocht opeens een bank die deugt. Zonderrare producten. Kerngetal Triodos 2008:25% meer klanten. Gesprek met eenvoormalig muurbloempje.Directeur Bierman: ’Het besefdringt door dat ”duurzaamheid”en ”zakendoen” goed samen kunnengaan. En ook dat zakendoen,uitsluitend om er zo veel mogelijkgeld uit te halen, geen gezondbedrijfsmodel is.Wij beperken ons volstrekt tottraditioneel bankieren. Dat wilzeggen spaargeld aantrekken endit uitzetten in de vorm vankredieten aan het bedrijfsleven.Risicovolle activiteiten voeren wealleen uit met geld van mensendie kiezen voor beleggingen. Metname de afgelopen tien jaar werddit als ”saai” bestempeld. ”Er valtveel meer rendement uit een bankte halen”, heette het. Ik zou hetom willen draaien: banken verplichtenom zich tot hun traditionelekerntaken te beperken.’Is dit een oproep aan ministers vanfinanciën voor strengere regels?Bierman: ’Ja, om de wet op financieeltoezicht aan te passen.’Gaat dat weerklank vinden?Bierman: ’Nou, Wouter Bos verwijstregelmatig naar interessantealternatieven voor het beursgenoteerdebankmodel. En dan heefthij het over het coöperatievemodel van de Rabobank en het certificatenmodelvan de TriodosBank. De fundamentele vraag is ofje de maatschappelijke rol die eenbank heeft wel kunt combinerenmet het denken dat je met eenbank zo veel mogelijk winst moetmaken.Daarbij komt dat er nog zo veelbagger in de balansen van debanken aanwezig is, dat de bankencrisis,los van de economischecrisis, nog lang niet klaar is.En dat er daardoor ook groterdraagvlak zal komen voor dit soortveranderingen.’Is Triodos de partij om hiervooreen soort lobby in Den Haag tegaan voeren?Bierman: ’Ik zie het wel als onzetaak om in een coalitie met bijvoorbeeldRabobank en mannenals Heertje en Wijffels, de discussiete voeden met ideeën die ongebruikelijkzijn in de ”haute finance”.’Duurzaam is ”hot”. Je kunttegenwoordig overal terecht voorgroene of duurzame producten.Hoe verhouden jullie je tot deandere banken?12

ank van Europa worden’MatthijsBiermanDirecteurNederland.Bij Triodos sinds:1996.Hiervoor diverseadviesfuncties inontwikkelingssamenwerking.Opleiding: bedrijfskundeen rechtenuniversiteitGroningen.Leeftijd: 44.Triodos BankMissie: bedrijven en projectenfinancieren die een meerwaardehebben op sociaal, milieu- encultureel gebied.Opgericht: 1980.Gevestigd in:België, Duitsland,Engeland,Nederland en Spanje,en actief in38 ontwikkelingslanden.Aantal medewerkers:475.FOTO: HANS DE LIJSERBierman: ’De grootbanken lettenvooral op dat ze geen verkeerdedingen doen en snuffelen aan eenpaar interessante pionierendezaken. Dat is wel heel wat andersdan dat je je hele kernbedrijf aanpast.Dat neemt niet weg dat ookin de grootbanken heel goedeinitiatieven plaatsvinden. En zehebben veel meer geld, dus als zeergens voor kiezen, kunnen ze daareen flink bedrag aan besteden.’pen met blussen door geldstromeneen bepaalde richting te geven.Bierman: ’Klopt.’En dan lees ik jullie publicaties enzie meer dan eens investeringen ineen biologische geitenboerderij. Isdat nou de oplossing? Gaan wedaarmee de wereld redden?Bierman: ’We werken bottom-up’Wij kiezen”best in class”,dus DSM, Philips, Toyota...’De wereld staat in brand, zou jekunnen zeggen, en jullie willen helentop-down. Dat boeren omschakelennaar biologische bedrijfsvoering is belangrijk. Daarbij heeftde geitenboerderij ook nog eeneducatieve functie. Als mensenweten waar het eten vandaankomt, zullen ze in de winkel eerdereen bewuste keuze maken.Het top-downstuk doen we viaonze beleggingsfondsen. We zijnbijvoorbeeld aandeelhouder vanDSM. We gaan ook de dialoog methen aan over hun duurzaamheidsgedrag.Zij wilden heel graag opgenomen worden in de duurzamefondsen. Daar hebben ze onderleiding van hun toenmalige topmanPeter Elverding echt hard aangewerkt en dat is ze gelukt.We zijn samen met PGGM enMeesPierson aandeelhouder(Triodos 80%) van Sustainalytics.Die screent alle Nederlandsebeursgenoteerde ondernemingenop 70 sociale en ecologische criteria.Deze bedrijven krijgen dan tehoren hoe ze scoren, en willenmeestal een toelichting op onsoordeel. Er zijn bedrijven die nietmeedoen aan zulk onderzoek.Maar dat is wel zeer kortzichtig.Pensioenfondsen worden steedsmeer onder druk gezet om duurzaamheidscriteriaop te nemen inhun beleggingsbeleid. En dat zijngrote partijen!Andere bekende namen in onzefondsen zijn: ING-groep, KPN,Nokia, Philips, Reed Elsevier,Sharp, Toyota, Vodafone enWolters Kluwer, maar Shell niet.’(Zie hun site voor de completelijst, red.)’Voor onze aandelenfondsen kiezenwe voor de ”best in class”, metdaarbij uitsluitingscriteria. Daarnaastzoeken we bepaalde sectorenook actief op, bijvoorbeeld opwekken van duurzame energie.Toen we de auto-industrie nietmeer uitsloten, kwamen wenegatief op de cover van het bladvan Milieudefensie: ”Met Triodosin Mercedes”. Wij redeneren: ”Wemaken gebruik van de auto, dusdan kun je ook maar beter meepratendan je afzijdig houden.”Daarnaast zijn we medeoprichtervan een alliantie van duurzamebanken uit diverse werelddelen.’ING is trots op de financiering vanOCAP, dat voorkomt dat CO 2uitPernis in de lucht komt (zie kaderop volgende pagina). Hadden julliedie klant niet moeten hebben?Bierman: ’Wij investeren niet inend-of-pipe-oplossingen, maar inde echte alternatieven. Denk bijvoorbeeldaan de elektrische autoin combinatie met groene stroom.Dan rijd je echt CO 2-neutraal.Daar zijn ze in Denemarken enIsraël al heel ver mee.’n13

Jullie hadden ruim tweeënhalf jaareen belangrijke voorsprong tenopzichte van ASN met een gewoneMaestro-bankpas. Sinds eindjanuari heeft ASN die ook.Bierman: ’Wij zijn blij met diestap van ASN. Zij maken nu veelreclame hiervoor en dat zet mensenaan het denken over het belangvan duurzaam bankieren. Datgeldt net zo voor de Rabobank. Alsdie duurzame hypotheken aanbiedt,gaat bij ons de telefoon ookextra vaak rinkelen over dat product.Dat bewustzijn vinden wijheel belangrijk.’naar het pand van Het FinancieeleDagblad en Business NieuwsRadio, omdat jullie daar tochmoesten zijn. Dat is wel andersgeweest. Jullie adverteren ook veelmeer.Bierman: ’Ja, sinds twee jaar zijnwe enorm gegroeid en komen weveel meer in de pers. We willenover drie jaar in Nederland tweekeer zo groot zijn en in Europasnel doorgroeien. We willen DEgroene bank van Europa worden.’OCAPDoor OCAP besparen tuinders zo’n 95 miljoenkubieke meter aardgas per jaar en vermindert deCO 2-uitstoot jaarlijks met zo’n 170.000 ton. OCAPlevert zuivere CO 2per pijpleiding aan glastuinbouwers in Zuid-Holland. Deze CO 2komtvrij bij de productie van waterstof bijShell in de Botlek.OCAP is eenjoint venture tussen LindeGas Benelux en bouwconcernVolkerWessels.De locatie van dit interview werdop het laatste moment verschovenMet trots de Formule 1sponsoren en toch ”best inclass” zijn volgens de strengecriteria van Triodos. ING doetdat en plaatst zichzelf daarmeein een unieke spagaat.Die geldstroom naar de racebaanzal overigens stoppen, maar niet uitmilieu-overwegingen. Klopt in ING nuwel of geen groen hart?ING:’Kennelijkis duurzaamhHeinsbroek: ’Duurzaam beleggenbij ING groeit zowel qua vermogenals qua klanten.’De Boer: ’De projectaanvragennemen ook toe. Kennelijk is duurzaamheidniet conjunctuurgevoelig.Het is volwassen geworden. Datheeft te maken met groeiendbewustzijn. Het gaat om innovatieve,duurzame projecten. Ditsoort producten biedt oplossingenvoor de energiecrisis.Voor groen beleggen bestaat deRegeling groenprojecten. Maar wemaken een begin met financierenvan projecten daarbuiten. Bankendoen dat niet snel, die houden van”proven technology”.’hoe het beleid is op het duurzaamheidsvlak.Per sector kiezen wedan de 25% die het beste scoren.Daarbovenop komen dan nog deuitsluitingen. Er is een wapenfabrikantin Engeland die heelduurzaam werkt, maar die tochniet past in ons duurzame aandelenpakket,gezien de aard vanhet bedrijf. Aan de andere kantkan het gebeuren dat een fietsenfabrikantniet opgenomen wordt,omdat zijn bedrijfsvoering nietduurzaam is.ING doet veel op het vlak vanduurzaamheid, van maatschappelijkverantwoord ondernemen.Maar in de buitenwereldis dat niet altijd even duidelijk.We zijn bijvoorbeeld actief binnende VBDO, een vakvereniging vanduurzame beleggers. En in hetzogenaamd niet-duurzame deelvan het bedrijf zitten ook veelstandaarden waaraan financieringenvan ING moeten voldoen.Denk aan mensenrechtenbeleid,chances for children, kunst enING Groenbank en microfinancieringenASN en Triodos werken onderandere met uitsluiting van allerleibedrijven en markten. Hoe is datbij jullie?Heinsbroek: ’Voor duurzamebeleggingen hanteren we een uitsluitingslijstmet twaalf thema’s.Daarnaast hebben we van ruimtweeduizend bedrijven bekekenVerstrekt financieringen aan microfinancieringsinstellingenin ontwikkelingslanden enaan projecten die vallen in de overheidsregelinggroenprojecten.Wanneer projecten aan strikte criteriavoldoen met betrekking tot duurzaamheid,innovatie en rendement, geeft de overheideen belastingvoordeel aan de spaarder,waardoor deze projecten onder gunstigervoorwaarden gefinancierd kunnen worden.Klantenaantal 2008: 65.000, vrijwel gelijkmet 2007.Spaartegoeden: 925 miljoen, een lichtedaling t.o.v. 2007.(bron: ING)14

Drs. Adrie Heinsbroek (1968),sinds 2006 senior analistDuurzaam Beleggen ING PrivateBanking. Vorige werkgevers:Source Magazine, tijdschrift voorverantwoord ondernemen, en NBCDuurzaam Vermogensbeheer.Opleiding: niet-westerse sociologie(VU).Drs. Auke de Boer (1953),sinds 2007 manager INGGroenbank (voorheen PostbankGroen). Daarvoor verschillendefuncties bij ING, Van LanschotBankiers en ABN Bank.Opleiding: rechten, aangevuld metdiverse opleidingen waaronderMBA.FOTO: HANS DE LIJSERid niet conjunctuurgevoelig’cultuur. Dat zijn voor ons basaledingen.’Dus er is een imagoprobleem alshet gaat om duurzaam beleggen.Beiden: ’Klopt, dat merken weregelmatig.’Misschien ook wel logisch. Totvoor kort waren jullie sponsor vande Formule 1, wat breed werd uitgemeten.Heinsbroek: ’Dat heeft ING goedgeholpen voor wat betreft onzenaamsbekendheid wereldwijd. Wehebben nu eenmaal verschillendesoorten klanten, velen waardeerdenons juist om de Formule 1. Maardat leidde zeker tot vragen opverjaardagen.’Groene banken zijn klein, maarprocentueel dé grote groeiers ophet moment. Bij grote banken alsING vallen ontslagen.Heinsbroek: ’Wij hebben ASN enTriodos heel hard nodig. INGheeft gelukkig heel weinig eigenING Duurzaam BeleggenExpertisecentrum binnen ING voor duurzame beleggingen.Analyseert duurzaamheidsprestaties van beursgenoteerdeondernemingen en maakt deze informatiebeschikbaar voor beleggers.Klantenaantal 2008: gestegen t.o.v. 2007.Beleggingsfondsen 2008: performance gedaald t.o.v.2007. ING verstrekt geen apart winstcijfer voor ditonderdeel.(bron: ING)beleggingsfondsen die duurzaamzijn. We kijken naar ASN, Triodos,AXA en BlackRock (een Amerikaansevermogensbeheerder metveel duurzame producten). Latendaar veel goede dingen gebeuren.Graag! Dat biedt ook onze klantenmeer keus. Bij ING kan de klantprecies zeggen van welk bedrijf hijaandelen wil, terwijl je bij kleineduurzame banken bent aangewezen op bepaalde fondsen. Wijhebben de kennis om de klant teadviseren. Dus die groei daar isvoor ons fantastisch.Verder kunnen we grotere financieringenaan dan ASN enTriodos, omdat we over veel meervermogen beschikken.’Het lijkt er dan niet op dat ING zelfzijn nek uitsteekt op dit gebied.De Boer: ’We hebben te makenmet het keurslijf van de Regelinggroenprojecten. Daardoor kun je jeniet sterk onderscheiden. Maar wezijn een van de betere in het verkrijgenvan groenverklaringen n15

voor projecten. Zo is er bijvoorbeeldeen project OCAP, waarbijde CO 2die vrijkomt in de Botleknaar de glastuinbouw wordtgetransporteerd.’ (Zie kadertekst.)’Er was veel geld nodig voor ditproject, enkele malen meer danvoor een groenproject is toegestaan. Om hiervoor toch eengroenverklaring te krijgen zijn wenaar Den Haag gegaan om daaroverte praten. Met succes.Verder werken we mee aan: aanlegvan stadsverwarming in Amsterdamen Purmerend, warmte/koudeopslag in een oude staatsmijn,natuurproject Grensmaas en tuinbouw-en bloemenkassen waar derestwarmte wordt opgeslagen enhergebruikt.’Al met al classificeren expertsbuiten ING jullie aandeel alsduurzaam.Heinsbroek: ’We staan we al jarenin de Dow Jones SustainabilityIndex. En we zijn ook geselecteerddoor Triodos Bank. Niet doorASN, want die belegt niet infinanciële instellingen.’Mijlpaalin crisistijd:Echte winst uitwaterstofeconomieDe prijzen van brandstofcellen dalen met tientallenprocenten, jaar in jaar uit. Dus stijgt de concurrentiekrachtten opzichte van traditionele technologie.Zo moest het wel een keer gebeuren:de waterstofeconomie wordt eenechte economie, met echte winst.16

DEEL 2: WATERSTOFNedstack nr 1 in EuropaMinister blijft investerenMeer samenwerkingElektrische autoDirecteur Erik Middelman van NedstackFOTO: HANS DE LIJSERDit jaar is het zo ver.Althans... op een aantal markten, zoals telecomen trams. Op andere terreinen is nog weldegelijk subsidie nodig. En die is er ook.Want de overheid blijft op koers, ook inde recessie.door Jurjen de Jong17

Energie-efficiënties van”well to wheel”AutoEnergie-efficiëntie– Olie, benzine, verbrandingsmotor 17%– Aardgas, aardgasauto met verbrandingsmotor 16%– Van aardgas via stroom naar waterstof,en verbrandingsmotor 7%– Van aardgas via stroom naar waterstofen brandstofcel 18%– Van aardgas via reforming en compressienaar waterstof, en verbrandingsmotor 17%– Van aardgas via reforming en compressie naarwaterstof en brandstofcel 40%Bron: NedstackFOTO: ALEXANDER OVERDIEPPaintbrush maakt waterstofboot nog specialer.’Omzet minstensDit najaar verschijnen in Amsterdam deallermodernste bussen op waterstof.Ze gaan gewoon meedraaien in dedagelijkse diensten. Dit is eerdervertoond. Toen nog met bussen uitDuitsland en brandstofcellen uitCanada. Nu, slechts een paar jaar later,komt de bus uit Friesland en zijn er veelbetere brandstofcellen uit Arnhem. Datlaatste is te danken aan Nedstack; puurNederlands en nummer 2 in de wereld.Hun groei is gigantisch. Hoe kan dat?Brandstofcel’Dit jaar gaan we in omzet minstenseen factor vijf omhoog’, verteltdirecteur Erik Middelman. ’Ik zoutien werktuigbouwers en chemischtechnologen kunnen gebruiken.In die cellen speelt zich een omgekeerde elektrolyseaf. Exacter: een elektrochemisch proces, waarbijzuurstof uit de lucht reageert met waterstof.Hieruit ontstaan gelijkstroom, water en warmte. Dieconversie van waterstof in brandstofcellen heeft eenhoog energetisch rendement van ruim 60 procent.Het enige afvalproduct is zeer zuivere stoom.De reeds aanwezige vervuiling in de gebruikte luchtblijft achter in filters.Een stack is een pakket onderling verbonden brandstofcellen.Maar dat vraagt financiering, endat is momenteel moeilijk.’Hoe verklaart u zo’n enorme groei?’Van 2000 tot 2006 hebben we bijnaieder jaar de kostprijs kunnen halveren.En nog steeds gaan de kostenzo’n 20 à 30% per jaar omlaag.Bestaande technologie krijgt zo’nprijsdaling niet meer voor elkaar.Integendeel, de kosten daarvanstijgen als gevolg van milieuvoorschriften,die investeringen vergen.Daardoor zijn brandstofcellen vooreen aantal toepassingen nu economischconcurrerend voor bestaandetechnologie. Bijvoorbeeld voorenergieback-up van gsm-mastenen andere telecommunicatie. Zijgebruiken tot nu toe loodzuurbatterijen. Een telecombedrijfheeft onlangs 100 brandstofcelsystemen besteld. Als de prestatiesvan ons product aan de verwachtingenvoldoen, wordt dat een helegrote order, want zij moeten jaarlijks5.000 systemen vervangen.Ons grootste probleem is op ditmoment dat we moeten opschalen,om aan de vraag te kunnen voldoen.’Opschalen? Betekent dat verhuizennaar Oost-Europa of China?’Nee, voor de productie van kleine18aantallen brandstofcellen, voldoendetijdens de afgelopen jaren, hebbenwe gebruikgemaakt van”teruggeschaalde” massaproductietechnieken.Onze processenzijn dus inherent geschikt voormassaproductie.’Is het niet handiger om samen tewerken met een massaproducent?’Nog niet. Maar het zou kunnendat we ooit voor een grote toepassingof markt een alliantie aangaanmet een groot bedrijf. Maarik noem nog geen namen.’In hoeverre zijn jullie aan het eindvan 2009 nog afhankelijk van subsidieprojecten?’Voor zo’n 10%. Voor energiebackupniet meer. En ook voor dieselgeneratorennaderen we het breakevenpoint.Samen met BredenoordAggregaten uit Apeldoorn hebbenwe een waterstofcelgenerator ontwikkeld.Die concurreert al methet topsegment van dieselgeneratorenmet superfilter en superdempers,zoals die bijvoorbeeldworden gebruikt tijdens concertenin een stad. Dieselgeneratorenhebben te maken met steeds hogereproductiekosten als gevolg vande toename van milieu-eisen,

Geen geluid, geen uitstootRuim 3,2 miljoen mensen per jaar maken een rondvaartdoor de Amsterdamse grachten. Dat staat (steevast samenmet de Efteling) ver boven aan de lijst van topattractiesvan Nederland.Maar de uitstoot van de rondvaartboten is bepaald nietschoon, en ze maken een brommend geluid, tot ’s avondslaat.Deze zomer komt er een stille boot, zonder uitstoot, opwaterstof. Helemaal ontworpen en gebouwd in eigen land,door Fuel Cell Boat. Achter die naam zitten vijf partijen.In de bouwfase gaat het vooral om: Alewijnse MarineSystems (Nijmegen), Marine Service Noord (Hoogezand)en Integral (Weesp). In de vele jaren daarna vaartRederij Lovers ermee. Het waterstoftankstation en het gaszelf komen van Linde. De brandstofcellen zijn vanNedstack.actor vijf omhoog’zoals die dempers en filters. Ikverwacht dan ook dat brandstofcelgeneratorenover enige tijdconcurrerend zijn voor alle dieselgeneratoren.In het algemeengeldt dat we op dit moment eenniveau halen van 1.000 euro perkWh. Dat is een concurrerendeprijs voor een dieselgenerator.’Er komt weer een proef met eenstadsbus op waterstof. Is die alconcurrerend?’Deze bus heeft al weer een groteverbeterslag gemaakt ten opzichtevan de vorige proef in Amsterdam.Het zijn gelede bussen van18 meter, met het Nedstack-brandstofcelsysteemachterin.Deze bus is duurder dan een standaarddieselbusvan 12 meter, maarveel hoogwaardiger. Je moet hemvergelijken met een tram of geledetrolleybus. Qua investering enexploitatiekosten komt de waterstofbuser beter af, aangezien geendure infrastructuur met rails enbovenleidingen nodig is. Daarbij ishij flexibeler en zelfs nog schonerdan de tram. Hij haalt vieze stadsluchtbinnen en er komt schonelucht uit (van het niveau cleanroomklasse 10). Hij zuivert duslucht. Dat gaat per jaar om eenvolume van de hele AmsterdamArena, inclusief parkeergarage enkantoren.’Voor buitenstaanders is julliemarkt niet erg transparant. Omwelke spelers gaat het vooral?’In Europa zijn wij de grootste,wereldwijd zijn we tweede.Nummer één is Ballard in Canada.Zij zijn ongeveer vijf keer zo grootals wij.De eerste proef met waterstofbussen in Amsterdam was metwaterstofcellen van Ballard (enbussen uit Duitsland). Dit keer ishet een geheel Nederlandse aangelegenheid met cellen van ons enPhileasbussen van VdL-APTS inHeerenveen.’Zijn we in de Benelux meer bezigmet de H 2-economie dan in de onsomringende landen?’Nee, Duitsland is eigenlijk veelactiever, maar heeft geen groteproducent van PEM-brandstofcellen.Siemens lag vroeger op onsvoor, maar richt zich alleen nog opextreem dure cellen voor duikboten.Wel maken ze elektroaandrijvingonder andere voor tramsen brandstofcelbussen. Het zoudus heel goed kunnen dat we nog19eens met ze gaan samenwerken.Het gaat overal echt hard met dewaterstofeconomie. Heel veelmensen die een jaar geleden nogin laboratoria werkten, zijn nubezig fabrieken te bouwen.Bijvoorbeeld Mercedes.’En de VS, Japan...’Het Amerikaanse UTC heeft eenmooi systeem voor bussen, maardat is naar schatting drie keer zoduur als het onze. Dus voor onsniet echt bedreigend.In Japan gebeurt heel veel. Daarzijn zowel grote auto- als elektronicabedrijvendruk bezig. BijToyota werken op de ontwikkelafdelingvan de brandstofcelautoheel veel mensen. De opvolger vande Prius zou wel eens een brandstofcelhybridekunnen worden. InNedstack Fuel CellTechnologyNedstack maakt losse stacks voor kleine brandstofcelsystemendie door anderen ingebouwd worden.Voor grotere vermogens bouwt Nedstack completesystemen.Gestart in 1998 door een afsplitsing van Akzo NobelResearch.In Europa grootste producent van PEM(ProtonExchange Membrane)-brandstofcellen.Aantal medewerkers: 55 (36 fte).

FOTO: NEDSTACKErik Middelman,sinds 1998 directeurNedstack Fuel CellTechnology.Daarvoor onderandere R&D-managerbij Akzo Nobel.MedeoprichterNederlandseWaterstof Vereniging(NWV) en FuelCells-Europe (FCEu).Geboren: 1962,in Leersum.Geridderd in 2009(zie foto).het verleden hebben we wel eensbrandstofcellen aan Toyota geleverden ook aan Honda. Maar diewerden gebruikt als benchmark,om te vergelijken met hun eigenproducten. Alle brandstofcellendie deze bedrijven ontwikkelen,gaan in de eigen producten en zijnniet te koop. Als een ander bedrijfin Japan een brandstofcel wilkopen, kan dat niet terecht ineigen land. Gevolg is dat Japanvoor ons een grote afzetmarkt is.’De elektrische auto op een accu,die je oplaadt in het stopcontact,krijgt ook steeds meer aandacht.’Met een modern lithiumionaccupakketzou een middenklassenauto100 km kunnen halen. Demogelijkheden om dat uit tebreiden zijn beperkt. Hooguit tot200 km. Daarmee is dit niet echteen optie voor het merendeel vande auto’s. Immers, de meestemensen willen met hun auto ookgrotere afstanden kunnen afleggen.Het idee zoemt rond dat je in detoekomst op een tankstationsupersnel je accu kunt opladen.Dergelijke berichten ergeren meenorm. Immers, de hoeveelheidenergie die je nu in enkele minutentankt in de vorm van benzine, isheel groot, equivalent aan een vermogenvan 24 MW. Als je dat wiltevenaren in de vorm van elektrischeenergie en in ongeveer dezelfdetijd, zou er bij ieder beetje groottankstation een elektriciteitscentralemoeten staan. Dat is nietreëel.De toekomst ligt bij de brandstof-celhybride. Dat betekent eenlithiumionaccu plus een brandstofcel.Dan heb je een elektrischeauto met voldoende actieradius engeen emissie. Je kunt (’s nachts)thuis de accu opladen, en je kuntonderweg waterstof tanken. Daarvooris het wel nodig dat er eenwaterstofinfrastructuur komt.Grote oliemaatschappijen claimendat ze dat in vijf jaar voor elkaarhebben, zodra er behoefte aan is.Waterstof wordt dan direct uitaardgas gemaakt met zogehetenreformers. Daarbij komt waterstofen CO 2vrij.’Dus toch weer een hoop CO 2.’Ja, maar doordat de efficiëntie vaneen hybridewaterstofauto tweekeer zo groot is als van een benzineauto,halveer je de uitstoot. Daarkomt bij dat de CO 2die vrijkomtbij de productie van waterstof uitaardgas, vrij eenvoudig is af te vangenin een schone vorm. Die komtdus niet in de atmosfeer. SchoneCO 2kun je vervolgens óf onder degrond stoppen óf gebruiken. Datzijn grote verschillen met de elektrischeauto op batterijen. Die isqua motorische efficiëntie identiekaan de brandstofcelauto op waterstof.Echter, de CO 2die vrijkomtbij de elektriciteitscentrale is veelmoeilijker op te vangen. Om dat terealiseren is zo veel energie nodigdat dat de CO 2-uitstoot nog eensmet 25% verhoogt.Om de verschillen tussen auto’smet interne verbrandingsmotor,elektrische auto’s op batterijen enbrandstofcelhybrides transparantte maken moeten zogenaamde”well-to-wheel”-analysesgemaakt worden. Uit dergelijkeanalyses blijkt debrandstofcelhybride opwaterstof + CCS (CarbonCapture andStorage) de laagsteCO 2-uitstooten hethoogsterendementtehebben. Dus waterstof heeft detoekomst.’Op tv was een keer een Amerikaandie een ”doos” liet zien, met eenbrandstofcel waarmee je in combinatiemet een windmolen en eenzonnepaneel een heel huis vanenergie kon voorzien. Is dat geennog grotere markt?’Een van de problemen waar dewaterstofeconomie momenteelmee te maken heeft, is dat er veelonzin verkocht wordt, ook doorsommige bedrijven. Het koppelenvan zonnepanelen en windmolensvia elektrolysers aan brandstofcellenis onzin. Als je stroommaakt, moet je die gebruiken.Je houdt te weinig over als je daareerst waterstof van maakt.Bovendien is en blijft een dergelijksysteem economisch niet haalbaar.Toch krijgen zulke verhalenveel aandacht in demedia. Dat zijnverschijnselendie schadelijkzijn.’Linde enwaterstofeconomiePraktische oplossingen bieden voorde waterstofeconomie heeft een hogeprioriteit bij Linde. Over de hele wereldwerken businessdevelopers daaraan,ook in België en Nederland.Zij nemen deel aan diverse (inter)nationalesamenwerkingsverbanden. Linde Engineering heefteen compressor en een slang ontwikkeld waarmeeparticulieren en bedrijven zelf veilig waterstof kunnentanken. Zulke compressoren staan ook in Amsterdam enBrussel.Voor Linde Gas is waterstof al decennia onderdeel van decorebusiness: produceren, verpakken, verspreiden, afleveren.Vloeibaar of gasvormig. Productie via reforming of elektrolyse; hetgebeurt allemaal, elke dag. De visie van Linde op de waterstof is inwoord en beeld te zien op www.linde.com20

Elektrischautorijden: keuzes makenFOTO: HANS DE LIJSERMicro-cvIr. Don HubertsAlgemeen directeur LindeGas Benelux (sinds 2003).Lid strategiegroepBrandstoffen van hetPlatform DuurzameMobiliteit, onderdeel vande Energietransitie, eenproject van zes ministeries(www.energietransitie.nl).Richtte in 1999 ShellHydrogen op en leidde dezewereldwijde divisie vier jaar.Studeerde in Delftscheikundige technologie.Ging direct daarna (1980)naar Shell.Nadere informatieBelgië: Pascal Meyvaert,tel: +31 (0) 10 246 1616,pascal.meyvaert@linde.comNederland: Fred Hage,tel: +31 (0) 10 246 1572,fred.hage@linde.comOp persoonlijke titelTerecht gaat veel aandacht naarelektrisch autorijden. De voordelenzijn groot. Geen vervuilende uitstoot.Veel minder lawaai. Opladen meteen stekker in het stopcontact, thuis en opzo veel mogelijk parkeerplaatsen. Wie danbovendien oplaadt met groene stroom, isnatuurlijk nog een stap schoner. Je auto rijdtdan op wind- of zonne-energie. Voor kortereritten, vooral met lichtere auto’s, is datvoldoende.Maar nu de lange rit en/of de grotere auto.Daar is ook een prima oplossing voor,maar daarover bestaat soms wat onnodigeverwarring. Bijvoorbeeld afgelopen maart,toen wetenschappers bekendmaakten dat zeeen accu hebben ontwikkeld die razendsnelis op te laden. Heel knap. In de media werdmeteen verwezen naar de elektrische auto.Die zou daarmee net zo snel kunnen opladenals we nu benzine tanken. Maar waarhaalt het acculaadstation zo snel zo veelstroom vandaan? Die vraag wordt dan nietgesteld. Hoe dan ook: langzaam opladen,liefst in de nachtelijke daluren, is ideaal.Ook over waterstof bestaat verwarring. Hetene concept stopt H 2in een verbrandingsmotor,het andere in een brandstofcel metelektromotor. Het rendement in die cel isveel hoger, dus dat lijkt me genoeg redenom daarvoor te kiezen.Daarmee is het probleem van de langeritten en zware auto’s op papier opgelost:zoveel mogelijk aansluiten op het stopcontact,ter aanvulling waterstof tanken.Beide bronnen komen uit op dezelfdeelektromotor. De dure constructie mettwee motoren (elektrisch en verbranding)is onnodig.Het klinkt simpel, maar het betekent eenmajeure omwenteling. De markt kan ditnog niet op eigen kracht van de grondkrijgen. Bovendien zijn er partijen metandere belangen. Daarom springt de overheidte hulp met stimulerende maatregelen.Gelukkig is er alom het besef dat die steunook tijdens de recessie gewoon door moetgaan. Voorspelbaarheid van overheidsbeleidis heel belangrijk. De ontvangers vansubsidies weten dan waar ze aan toe zijn.Ik maak de overheid van nabij mee, als lidvan de strategiegroep Brandstoffen. Daarinbepleit ik dat subsidie gaat naar projectenmet een kop en een staart, dus met geslotenbudget.Terecht is er steun in Europees verbanden regionaal, op basis van meerpartijencoalities. Maar de overheid moet niet allerleiprojecten op dit gebied kleine budgettengeven. Versnippering helpt niet. Je moetkeuzes maken. Met de nieuwe NederlandseWaterstofCoalitie doen we dat. Die coalitieis een publiek-private samenwerking dieconcreet aan de slag gaat met een kleinaantal relevante projecten.2009 wordt een goed waterstofjaar, methet Belgisch-Nederlandse Waterstofnet(zie pag 23) en in Amsterdam nieuwe stadsbussen(zie pag 22) plus – voor het eerst –een rondvaartboot (zie pag 19).21

Amsterdam, Arnhem, Rotterdam, bedrijven en kennisinstellingen die al jarenmet de waterstofeconomie bezig zijn, hebben de handen ineen geslagen.Als Nationale WaterstofCoalitie gaan ze hun activiteiten bundelen en intensiveren.Het gaat om luchtkwaliteit, innovatie en business.AmsterdamWaterstofCoalitieRotterdamgaat voor grootschaligFOTO: EDWIN VAN EISdoorEva van der LaanWethouderMarijke Vos.De grote bussenbouwer APTS,researchinstelling ECN, Nedstacken gassenbedrijven als Linde.Het is maar een greep uit de deelnemendepartijen. Sommige zijnal jaren bezig met de waterstofeconomie.Hebben de nodigeexperimenten en pilots achter derug. Ergeren zich wel eens aan versnipperingen zoeken nu samennaar grootschaligheid.Eén ding is al groot: ’Rotterdam iseen van de grootste productielocaties van waterstof in Europa,en wil dit graag verder uitbouwen.Bovendien beschikt de gemeenteover een uniek leidingnetwerkvoor waterstof in de regio’, zegt deinmiddels opgestapte wethouderMark Harbers.’Nederland kan zich daar internationaalmee onderscheiden.’CO 2De Nationale WaterstofCoalitiesluit naadloos aan bij de ambitiesvan het Rotterdam ClimateInitiative om de uitstoot van CO 2en andere schadelijke stoffen tehalveren voor 2025.Amsterdam kent ook zo’n doelstelling: de CO 2-uitstoot in 2025moet 40% lager zijn dan in 1990.Een van de landelijke zwaargewichtenop het gebied vanduurzaamheid, Marijke Vos, iswethouder milieuzaken vanAmsterdam. Zij en haarRotterdamse collega Harbershebben de coalitie opgericht. ’Wijwillen een voortrekkersrol spelen’,schreven ze bij de oprichting ineen open brief aan ministerpresidentBalkenende.Vos trof bij haar aantreden alwaterstofprojecten aan. Dat wordtnu beleid: ’Amsterdam ziet brandstofceltechnologieals cruciaal inde ontwikkeling van schoon,klimaatneutraal vervoer. Wij ziende toepassing in het vervoer in destad als een startpunt in de overgangnaar duurzame mobiliteit.’Amsterdam valt op doorjarenlange projecten mettransport. Komendezomer komt de eersterondvaartboot op H 2.In het najaar begintopnieuw een stadsbus dagelijksediensten te rijden, ditmaal eengelede bus van Nederlandse makelij.Rotterdam scoort met kartracing.In 2008 was daar de Formula ZeroChampionship, het eerste internationalekampioenschap voorauto’s die rijden op brandstofcellenen die dus geen CO 2uitstoten.TankstationEn dan de derde stad; daar bestondal het Arnhems Waterstof Netwerk.Kennisinstellingen enbedrijven werken hierin samen.Arnhem wil dit jaar het eersteopenbare waterstoftankstationvan Nederland gaan openen.Daar gaan twee jaar lang vierwaterstofauto’s tanken.Drie Toyota Prius’en,waarvan de verbrandingsmotoris omgebouwdvoor waterstofverbranding,en eenSubaru Impreza.De gebruikers zijnRijkswaterstaat,Volkshuisvesting,Peeze(koffie) en degemeentezelf.wBudget:3 miljoen van Europa3,6 miljoen van Vlaanderen (minister3,7 miljoen van Nederland3,8 miljoen van de industrie+14,1 miljoen euro totaalc22

Nieuwe samenwerkingsverbandenDe krachten wordenArnhemgebundeld.Bedrijfsleven met overheiden wetenschap. Vlaanderen metNederland. Geld uit Europa en uit deregio. Dat alles komt samen in hetmiljoenenproject Waterstofregio Vlaanderen –Zuid-Nederland. De Vlaamse minister PatriciaCeysens toont zich hierbij zeer betrokken enfinanciert mee. Houdt zij ook tijdens de crisis dezelijn vast?’Investeren inaterstof versterkt deoncurrentiepositie’’Het klimaatprobleem en de economischecrisis moeten aangegrepenworden om ”tegendraads” teinvesteren in innovatie. Hiermeebedoel ik dat we vooral moeteninvesteren in datgene waar wegoed in zijn en wat toekomstheeft, zoals zonne- en waterstoftechnologie.De bijdragen vanuitde overheden zijn een investeringnBudgettenCeysens)”Brussel” en het Europese bedrijfsleven hebben bijna een miljard euroeuro vrijgemaakt voor stimulering van de waterstofeconomie in deperiode 2008 - 2017.Uit dat budget gaat geld naar Waterstofregio Vlaanderen -Zuid-Nederland. Deze ”waterstofregio” zal drie jaar langdemonstratieprojecten organiseren, een onderwijsprogrammaopzetten en kennis verankeren. Thema’s zijn waterstofinfrastructuuren earlymarkettoepassingen. Concrete voorbeelden:verplaatsbare waterstoftankstations, waterstofproductieuit zonlicht, elektriciteitsproductie op basis vanrestwaterstof, en maritieme en logistieke toepassingen.Waterstofnet is het coördinatiebureau, waarin vijftien kennisinstellingensamenwerken.23FOTO: VLAAMS MINISTERIE VAN EOWI&BMinisterPatricia Ceysens

in innovatie; startkapitaal voorgroter uit te bouwen waterstofprojectenbinnen Europa.’Sommige mensen vinden dat je ineen recessie even moet stoppenmet de waterstofeconomie. Hetzou niets opleveren.’Deze investeringen versterkenjuist onze concurrentiepositie inhet buitenland. Niet alleen onzewesterse buren, maar ook landenals China staan immers voor uitdagingenals een vergrijzendebevolking, milieuaspecten…Critici zeggen ook: ”Die technologiedat de fysieke grenzen geen rolzullen spelen.’Vlaanderen in de waterstofeconomie,dan hebben we hetover...’Umicore, Solvay, Hydrogenics,Imec en VanHool werken algeruime tijd rond brandstofcellen.Solvay denkt aan een grootschaligerinfrastructuur voor debestaande elektriciteitsproductieuit restwaterstof in de Antwerpsehaven.De universitaire associatieskunnen expertise leveren, evenalsJe kunt hiernaar kijken op wereldschaal,Europees, landelijk,stedelijk. Je denkt niet meteen aanVlaanderen plus Zuid-Nederland.‘Toch wel. Het plan is geleidelijkontstaan vanuit VSWB, insamenwerking met een aantalNederlandse spelers. Uit een haalbaarheidsstudieis gebleken dat deregio Vlaanderen–Zuid-Nederlandkansen heeft om uit te groeien toteen toonaangevende waterstofregioin Europa met een groot economischperspectief en met nieuwehoogwaardige tewerkstelling. Deregio herbergt zoals gezegd eenis nog niet rijp en te duur”,aantal belangrijke, beloftevollemaar is dit niet met alle nieuwetechnologieën zo? Daarom is hetPatricia CeysensCeysensVoor de tweede keer minister in Was eerder fractieleidster. Is lidVlaanderen, ditmaal met als aandachtsgebieden:economie/ www.ministerpatriciaceysens.bevan de liberale partij Open VLD.ondernemen, wetenschap/ www.patriciaceysens.beinnovatie en buitenlandse handel.noodzakelijk om een markt tecreëren. Want nu heb ik vaak deindruk dat men het verhaal van dekip en het ei blijft draaien.Producenten en verdelers vanfossiele brandstoffen zien het alseen opportuniteit. Zij hebben hetplatform bij uitstek voor productieen verdeling van waterstof.We zijn er echter nog niet: behalvehet regelgevend kader zijn er ophet vlak van productie, opslag entransport van waterstof nog technologischebottlenecks. In hetproject Waterstofnet komen dezeaspecten aan bod.Waterstofnet heeft een zeer breeddraagvlak in Vlaanderen enNederland: industrie, kennisinstellingen,onderwijs, provincies, ende Vlaamse en Nederlandse overheidstaan allemaal achter dit initiatief.Het feit dat de kennis verspreidis over Vlaanderen enNederland blijkt geen belemmering.Alle partners zijn zeerenthousiast en het ziet ernaar uit’Waterstofnet heeft een zeer breeddraagvlak in Nederland en België’een rol spelen binnen het luikonderwijs van dit project.Binnen Vlaanderen zijn dertigactoren actief en gebundeld in hetnetwerk Vlaams SamenwerkingsverbandWaterstof en Brandstofcellen(VSWB). Tachtig procentvan zijn middelen krijgt VSWBvan de Vlaamse overheid. Onderde leden bevinden zich onderandere Electrabel, VlaamseInstelling van TechnologischOnderzoek (VITO) en VrijeUniversiteit Brussel.’spelers en eindgebruikers voorwaterstof. Er werden meer danvijftig bedrijven in de regiogeïdentificeerd met interesse inhet project.’Kunt u ook gebruikmaken van deauto’s op waterstof die in Brusselrijden en daar ook kunnen tanken?’De BMW Hydrogen 7 is leuk ommee te rijden. Investeerders in deinfrastructuur wachten op toepassingen,en toepassingenwachten op infrastructuur, hiervooris een zetje vanuit deoverheid nodig.’[slot]25

Nieuwe directeurFOTO: HANS DE LIJSERDrs. Dirk-Jan Vijfvinkel is benoemd totdirecteur Linde Gas Therapeutics. Hij blijftdaarnaast directeur Linde GasCryoservices. Beide bedrijven zijn nauwverbonden met de medische/farmaceutischewereld. Het eerste levert medicinale enmedische gasttherapieën. Het tweede biedtconcepten met vloeibare stikstof of koolzuurvoor biomedische, veterinaire, horecaenmetallurgische toepassingen (zie pag. 31).Vijfvinkel kwam in 1997 in dienst vanLinde (toen nog HoekLoos) en vervuldeverschillende functies, onder andere alssalesmanager en projectmanager. De laatstedrie jaar was hij ook actief in wereldwijdemarketing- en salesprojecten.Voor Vijfvinkel bij Linde kwam, vervuldehij de functies accountmanager, productmanageren salesmanager bij verschillendebedrijven in de chemie.Opleiding: twee jaar metaalkunde aan deTU Delft en kinesiologie aan de universiteitvan Leuven.Mutatis mutandisExact wetenAltijd & overalHeliumlektestenBorealis moet elke vijf jaar zijn ethyleenkraker zes weken platleggen vooronderhoud. Leidingen controleren is een vast onderdeel daarvan.Ze mogen nog niet de kleinste lekkage hebben. Een heliumlektest doorspecialisten van buiten geeft uitsluitsel.’Het gaat ons bij zo’n stop om deveiligheid van onze medewerkers,om voorkomen van milieuschadeen om bewaking van de efficiency’,zegt Tero Lindholm, developmentmanagervan Borealis. Doordathelium een inert gas is, met uiterstkleine moleculen, is het zeergeschikt om de kleinste ”ondichtheden”op te sporen. Met anderemethodes, zoals zeeptesten, zijndie vaak niet aan te tonen.Lindholm: ’Nadat de installaties opde maximale werkdruk warengebracht met een stikstof-heliummengsel(99:1), hebben we iederventiel en elke flensverbinding latentesten met draagbare detectieapparatuur.Wanneer we helium tegenkwamen,hebben we de flens ofhet ventiel waar het om ging latendichten en nogmaals laten meten.’Bij de Finse vestiging van Borealiswerden 24 lekken geconstateerden gedicht. Lindholm: ’Zelfs al zouer maar één lek gevonden zijn,dan waren de kosten om deze testuit te voeren nog de moeite waardgeweest. De slechtst denkbaresituatie is immers dat je een installatieopstart, ontdekt dat er ergenseen lek zit, en de installatie weerplat moet leggen om alles opnieuwte testen en alsnog te repareren.Daarmee verlies je al gauw vierproductiedagen.’Keppel VerolmeDe heliumlektest is ontwikkelddoor Linde Nitrogen Services(LNS) uit Nederland. Andere groteklanten waarvoor LNS heliumlektestenuitvoerde, zijn DSM enKeppel Verolme. Voor de laatstewaren ze zeven weken bezig meteen offshoreplatform in aanbouw.Daar hebben ze het hele leidingnetwerkdoorgemeten en aanwezigelekken gedicht.Nadere informatieLinde Nitrogen Services (LNS)biedt services aan voor industrieelonderhoud en stops, zoals drogen,druktesten, grondvriezen, hotstripping,inertiseren reactoren,leidingvriezen, piggen, purgen enreactorcooldown.Onlangs ontving LNS de SilverSafety Award van de EuropeanIndustrial Gases Association(EIGA) vanwege het feit dat ze tienjaar ongevalvrij hebben gewerkt.Naw-gegevens: zie pag. 31.26

waar welke gascilinder zich nú bevindtFOTO: LINDEWaar zijn mijn gascilinders nu, op dit moment? Dievraag moet makkelijk te beantwoorden zijn. Bijvoorbeeldom aan veiligheidsregels te voldoen. Of omvoorraadbeheer te optimaliseren, wat uiteraard kostenreduceert. Dankzij de streepjescode komen die voordelennu binnen ieders bereik.Een doorsneegascilinder is een forsvoorwerp. Hoe kan die dan zoekraken?Toch gebeurt het. Voor demeeste branches is dat niet meeracceptabel. De normen zijn immerssteeds strenger. Of die nu ISOheten, GMP (medisch), HACCP(voeding), farmacopee, of noganders... Het komt allemaal neerop: registratie en controle over elkehandeling en elk voorwerp.Natuurlijk geldt dat ook voor gascilinders.De streepjescode is daarvooreen basisvoorwaarde. Dievereist uiteraard wel dat cilindersop alle cruciale momenten (overdracht,verplaatsing) gescandworden. Maar daar staat veel tegenover.Afgezien van genoemde voordelen,worden ook administratieen facturatie makkelijker. Cilinderszullen door de codes ook op tijdterug zijn bij de eigenaar voor deperiodieke keuring.De invoering van de streepjescodewas al langer een wens, zeker ookvan sectoren die gewend zijn cilinderstijdens de gebruiksperiode teverplaatsen naar andere locaties,zoals in de offshore, de (wegen)-bouw, en bij installatie- en koeltechnischebedrijven. De lege cilinderwordt dan vaak ingeleverd opeen andere plek dan waar die werdontvangen, soms zelfs in een anderwerelddeel. Met de streepjescodemaakt dat allemaal niet meer uit.Nadere informatieLinde Gas is het enige bedrijf in deBenelux dat tracking & tracing voorde hele route van de gascilinderaanbiedt. Het systeem IndividualCylinder Control is vollediggeïntegreerd met de webwinkelwww.lindegasonline.nlFOTO: HANS DE LIJSER. GEMAAKT BIJ EEN ANDER BEDRIJF DAN IN HET VERHAAL TER SPRAKE KOMT.BorealisWereldspeler inplastics. Hoofdkantoorin Oostenrijk,innovatiecentrumin Finland.Markten: autoindustrie,apparaten,kabels voor energieleidingenet cetera.Basisproducten:ethyleen en propyleen.27

Onderzoek DuitseBenedikt Preckel, MD, MA, DEAADrie dagen per week in de operatiekamers alsanesthesioloog, chef de clinique en associate professorvan de afdeling Anesthesiologie in het AMC.Twee dagen per week: onderzoek.Geboren in 1966. Opgeleid in Düsseldorf, in 2000afgestudeerd als anesthesioloog.Onder leiding van prof. Wolfgang Schlack twee jaaronderzoek in Düsseldorf bij Medische Fysiologie.In 2006 een overstap gemaakt naar het AMC inAmsterdam toen Wolfgang Schlack werd benoemd tothoogleraar anesthesiologie aan de UvA en hoofd werdvan de afdeling Anesthesiologie van het AMC.FOTO: HANS DE LIJSERHelium lijkt zelfbescherming vanDankzij de medische wetenschap worden we steeds ouder. Daardoor komen wetot op hoge leeftijd op de operatietafel. Op zich niet erg, ware het niet dat bijoperaties de kans op complicaties toeneemt met de leeftijd. In het AMC onderzoekenanesthesiologen nu of helium de potentiële schade kan verminderen.cellen tedoor Roel MazureTijdens operaties aan het hartwordt de bloedsomloop tijdelijk”omgeleid” om de chirurg ongestoordzijn werk te kunnenlaten doen. Zo wordt tijdens eenhartoperatie het hart tijdelijk nietdoorbloed. Daardoor krijgt hethart geen verse zuurstof meer.Medici noemen die toestand vanzuurstofgebrek ischemie.Voor organen is ischemie schadelijk.Door gebrek aan zuurstofsterven cellen af. Die schade moet,zeker in het geval van hart ofhersens, zoveel mogelijk wordenbeperkt. ’Opmerkelijk is dat decellen van die organen dat zelf ook”weten”’, vertelt Benedikt Preckel,anesthesioloog en chef de cliniquein het AMC. ’Zodra cellen geenzuurstof meer krijgen, veranderter iets in hun structuur. Ze trekkenbij wijze van spreken een schildEdelgasblijkbaar tochniet passiefHet onderzoek van Preckel enzijn collega’s toont in ieder gevalaan dat de edelgassen helium enxenon effect hebben op hetgedrag van orgaancellen. Dat isopmerkelijk. Edelgassen hetenimmers zo omdat zij niet of nauwelijksverbindingen aangaanmet andere elementen. Vanwegedie ”werkschuwe” eigenschapworden deze gassen ook wel”inerte gassen” genoemd. Wathelium en xenon precies metorgaancellen doen, is nog eengroot raadsel.op, waardoor zij de schade doorzuurstofgebrek beperken.’Even onderbrekenDit verschijnsel heet ischemischepreconditionering. De werkingervan is nog niet verklaard. Net zomin is er een verklaring voor eentweede opmerkelijk verschijnsel.’Het beschermende effect is groter,als een orgaan korte tijd na hetbegin van het zuurstofgebrek, nogeven zuurstof krijgt toegediend’,legt Preckel uit. ’Dertig minutenischemie veroorzaakt meer weefselschadedan 35 minuten, mits deischemie vlak na het begin evenwordt onderbroken.’Da’s een mooie vondst, want diebetekent dat de weefselschadetijdens operaties kan wordenbeperkt. Gewoon even de zuurstofafsluiten en wachten tot de cellen28

anesthesiologen in AMCin de beschermstand gaan. Danweer wat zuurstof toedienen envervolgens de cellen langere tijdaan zuurstofarmoede blootstellen.’Te riskant’, oordeelt Preckelechter. ’Want we weten onvoldoendeover dat mechanisme.’Toch zouden anesthesiologengraag gebruikmaken van hetbeschermingsmechanisme datcellen blijkbaar kennen. De vraagis dus: kunnen we dat mechanismeop een andere, risicoloze manieractiveren?DampvormigEen belangrijke aanwijzing kregende onderzoekers toen zij ontdektendat de medicijnen die de anesthesistgebruikt om een patiënt vooreen operatie in slaap te brengen,invloed hebben op de gevoeligheidactiverenvan hartcellen voor zuurstoftekort.’Met name dampvormige anestheticablijken het beschermingsmechanisme in cellen te activerenen dus ischemische schade teInspire Award voorvervolgonderzoekBegin oktober 2008 ontvingendr. Benedikt Preckel en zijn collega’sde Inspire Award, een oorkonde plus169.000 euro om te onderzoeken ofhelium ook bij mensen de negatievegevolgen van zuurstofgebrek tijdenshartoperaties beperkt. Deze onderscheidingwerd in 2005 door The LindeGroup in het leven geroepen om deontwikkeling van innovatieve, medischegastoepassingen te stimuleren.Naast de Inspire Award beschikt LindeGas Therapeutics over een additioneelwetenschappelijk stimuleringsfonds:The Gemi Fund voor Gas EnabledMedical Innovations.beperken’, legt Preckel uit.Die ontdekking leidde tot de hypothesedat gassen wellicht eenbelangrijke rol spelen bij de zelfbescherming van cellen. Heliumwas een belangrijke kandidaat omte onderzoeken, want dat gas isvoor levende organismen in iedergeval niet schadelijk. Bovendien ishet product relatief gezien goedkoop,makkelijk toe te dienen enheeft het – in tegenstelling tot bijvoorbeeldxenon – geen invloed ophet bewustzijn. Dat patiënten bijinademing van helium niet inslaap vallen is het grote voordeelmet betrekking tot pre-operatievetoediening.BemoedigendDe eerste resultaten van proevenmet het gebruik van heliumbleken erg bemoedigend: het gasactiveert cellen inderdaad om zichtegen zuurstofarmoede te beschermen.Intussen zijn Preckel en zijncollega’s begonnen om het effectop patiënten te onderzoeken. Datis arbeidsintensief. VolgensPreckel kost dat per operatie tweedagen aan metingen en analysesvan bloedwaarden. ’Bovendienmoeten we heel veel andere informatievastleggen’, legt Preckel uit.’Patiënten verschillen vaak erg vanelkaar. Er kunnen grote verschillenzijn in medicijngebruik enziektebeeld. Die verschillen kunnenuiteraard van invloed zijn ophet beschermingsmechanisme datwe onderzoeken.’Dit jaar hopen Preckel en zijncollega’s 120 patiënten tijdenshartoperaties met helium te”bewerken”. Als de resultatenbemoedigend zijn, gaat Preckelverder. ’Want voor overtuigendbewijs van het gunstige effect vanhelium, hebben we nog veel meergegevens nodig.’Het gaat dus nog enige jarenduren voor wetenschappelijk isvastgesteld of helium al dan nieteffect heeft op het beschermingsmechanismevan menselijkecellen.29

Fabricom werkt op Total-platformsmetEen nieuw type gascilinderblijkt goed aan te slaan,zowel in laboratoria als in deoffshore. Het ”geheim”:kwetsbare onderdelenzijn geïntegreerd op decilinderkop.bijzonderecilinderPERSONEN EN SITUATIES OP DEZE FOTO'S HEBBEN GEEN DIRECT VERBAND MET DE TEKST.Nadere informatieTelefoon: +31 (0) 313 490 440(ook voor België)hiq.lg.nl@linde.comZoek Ecocyl opwww.lindegasbenelux.com30Beurs &congresEuroport 2009Een van de grootste maritiemevakbeurzen ter wereldvindt plaats in Rotterdam, van3 tot6 november. Alle sectoren uitde scheepsbouwindustrie zijndaar aanwezig: van binnenvaarttot zeevaart, van marinetot baggerindustrie en vanvisserij tot offshore.Zie: www.europortmaritime.nlOp de 25 boorplatforms van Totalop de Noordzee is deze cilinderinmiddels een bekende verschijning.Het onderhoud aan deinstallaties daar is uitbesteed aanFabricom. Harry de Ruyter isteamleider en werkt zelf ook methet nieuwe cilindertype. ’Vreselijkhandig’, oordeelt hij over Ecocyl,zoals deze cilinder heet.’Op de platforms staan gasdetectiemonitoren’,legt De Ruyter uit.Deze ”besnuffelen” de lucht ensignaleren tijdig te hoge gehaltesaan schadelijke gassen. ’Maar danmoeten die monitoren wel goedgekalibreerd zijn.’Dat controleren gebeurt met eentestgas, dat tot voor kort in anderecilinders werd geleverd. Daarmoesten dan nog het reduceerapparaat,de manometer en de flowregelaar aangemonteerd worden. In de nieuwe Ecocylcilinder zijnal die dure, kwetsbare instrumenten op de cilindergeïntegreerd en beschermd met een veiligheidskap metingebouwde handgreep. En dan is er nog de draagriem.De Ruyter: ’Een grote verbetering, zeker als jeop verschillende niveaus (cellardeck, tussendek, topdeck...)moet werken en door de verschillende ”areas”moet lopen met ook nog ander gereedschap in jehand. Deze draagriemen zijn voor ons niet eerderbeschikbaar geweest. Het werk kan dankzij dezeriemen dus sneller en veiliger worden uitgevoerd.’Shell Research and Technology Centre in Amsterdamkoos in 2007 als eerste in Europa voor Ecocyl.FOTO’S: LINDE

Linde Gas Benelux: www @ +31 (0)... +32 (0)...Innovatieve oplossingen met gassen, gasmengsels en aanverwanteequipment. Specifieke gastoepassingen en –verpakkingen voor veelmarktgebieden: chemie, voeding, metaal, bouw, onderwijs enwetenschap, milieu, laboratoria, koeltechniek, horeca en op hetgebied van de gezondheidszorg, inclusief thuiszorgfaciliteiten.Verschillende demonstratiemogelijkheden in eigen huis. De bedrijfsonderdelenworden hieronder nader toegelicht.info@nl.lindegasbenelux.com, www.lindegasbenelux.com,+31 (0)10 246 1616Marktsegment ChemieEen veelheid aan gastoepassingen om processen in de (petro)chemiesneller, schoner of efficiënter te laten verlopen: ijk-, analyse-,kalibratie- en synthesegassen/gasmengsels. Traceerbare gassen voorde farmaceutische industrie, R&D en lifescience. Milieutoepassingen:emissiebeperking, afgasreiniging, waterzuivering.chemie.lg.nl@linde.com, +31 (0)10 246 1470(Zie ook: Chemogas, Linde Nitrogen Services en Linde Gas Therapeutics)Marktsegment MetaalInjectietoepassingen voor de productie van hoogwaardig staal en inandere ovenprocedés. (Bescherm)gassen voor lassen, snijden,thermisch spuiten en hardsolderen in de metaal-, metaalverwerkendeen metallurgische industrie, alsmede in het technisch onderwijs.Consultancy door speciale Adviesgroep Lassen en Snijden.Cilinderpakketten voor de offshore.metaal.lg.nl@linde.com, +31 (0)10 246 1470(Zie ook Linde Nitrogen Services en Chemogas)Marktsegment VoedingComplete toepassingsconcepten voor de voedingsmiddelenindustriemet HACCP-geborgde gassen, om ’vers te helpen vers te blijven’.Apart cilinderpark voor Foodgrade-gassen en Foodmix-gasmengsels.Cryogeen (snel)koelen en vriezen, verpakken onder beschermendegasatmosfeer. Alle daarbij behorende apparatuur en services.Droogijs (ICEBITZZZ ® ) voor koeling en mist-/rookeffecten.voeding.lg.nl@linde.com, +31 (0)10 246 1470,icebitzzz.lg.nl@linde.com, +31 (0)20 581 1211Verkooppunten industriële gassenIndustriële gassen zijn vooral lokale business. Daarom zijn ertientallen verkooppunten voor gasflessen en koudemiddelen vanLinde tot in alle uithoeken van de Benelux. Soms tevens regionaaldistributeur, of alleen afhaalpunt. Ondernemers bij wie u meestal ookterechtkunt voor gereedschappen, (las)benodigdheden, werkkledingen persoonlijke beschermingsmiddelen.retail.lg.nl@linde.com, +31 (0)10 246 1566(Zie ook Metaal, Voeding en Chemie)Linde Nitrogen ServicesWereldwijd werkende groep voor onder andere (petro)chemie,onderhoud, bouw en infra. Biedt around-the-clockservices als purgen(turnaround), inertiseren, accelerated cooldown en ’hotstrippen’ vanreactoren, heliumlektesten, drogen, druktesten alsmede ’pigging’,leidingvriezen, grondvriezen en betonkoelen.info@nl.linde-nitrogen-services.com, www.linde-nirogen-services.com,+31 (0)10 246 1460, (Zie ook: Chemie)Linde Gas TherapeuticsLeverancier van medicinale en medische gastherapieën.Doelgroepen: ziekenhuizen, verpleeg- en verzorgingsinstellingen,ambulancediensten en overige medische klanten. Toepassingen:zuurstoftherapie (CONOXIA ® ), anesthesie, analgesie en neonatologie.In België ook gastherapieënleverancier en medeverantwoordelijkvoor de thuiszorgproducten en -diensten (vergelijkbaar met deactiviteiten van Farmadomo in Nederland).info@nl.linde-gastherapeutics.com, www.linde-gastherapeutics.nl,www.linde-gastherapeutics.be, +31 (0)40 282 5825(Zie ook: Farmadomo en Linde Gas Cryoservices)Farmadomo (Linde Homecare Benelux)Actief in het faciliteren van medische behandelingen bijtienduizenden patiënten thuis, op voorschrijven arts/specialist enzorgverzekeraar. Producten, service en dienstverlening voorrespiratoire therapieën, zoals zuurstof, vernevelen en slaapapneu,alsmede voor diabetes, enterale voedings- en infuustherapieën enlichttherapie. Actief in Nederland.info@farmadomo.nl, www.farmadomo.com, +31 (0)88 327 6276(Zie ook hierboven: Linde Gas Therapeutics)Linde Gas CryoservicesConcepten met vloeibare stikstof of koolzuur voor biomedische,veterinaire, horeca- en metallurgische toepassingen.Cryogene knowhow, apparatuur en disposables voor invriezen/opslag van biologisch materiaal; cryobanken en KI. In de horeca:vloeibaar koolzuur (postmix), droogijs, cryokoken. Vloeibare stikstofvoor huisartsen (wrattenbestrijding) en dierenartsen. Gasdetectie.info@nl.linde-gascryoservices.com, www.linde-gascryoservices.com,+31 (0)73 599 61 61 (Zie ook: Linde Gas Therapeutics)Linde Gas BelgiumVanuit Niel, en vanaf de zomer vanuit Grimbergen, coördinerenBelgische accountmanagers de verkoopactiviteiten op industrieelgebied (chemie, metaal, voeding, etc.). Daarbij is het Antwerpsehavengebied een der zwaartepunten.contact.lg.be@linde.com, www.lindegasbenelux.com,+32 (0)2 890 95 10ChemogasWereldwijd opererende specialist voor het overvullen, mengen enverpakken van meer dan twintig speciale chemische gassen,waaronder ethyleen(oxide), ammoniak, aminen, propyleen, zoutzuur,chloor, zwaveldioxide en -hexafluoride. Volgens de hoogsteveiligheids- en kwaliteitsnormen gecertificeerd. Totaalzorg voorafvalbehandeling van gassen.info@chemogas.com, www.chemogas.be, +32 (0)22 51 60 87(Zie ook: marktsegment Chemie)31

Jaren 50ontdekking:astma iseenlongziekteJaren 60alledaagsedingenmakenbenauwdJaren 80COPD enastmaverschillenJaren 70uitvindingvan deinhalatorIedereengezondelongen!Jaren 90tot nurevalidatievoorlongpatiëntenMet uw bijdrage lukt ditrekening 55055