Oplossingsgerichte gespreksvoering - ThiemeMeulenhoff

Werken met jonge kinderen
Oplossingsgerichte
gespreksvoering
Jos Kienhuis
Je kunt oplossingsgerichte gespreksvoering zien als
een dans met je gesprekspartner. Hoe beter je op
elkaar afstemt, des te eleganter de dans verloopt. In
dit artikel vind je uitgangspunten voor het vormgeven
van oplossingsgerichte gespreksvoering op school.
Vaak wordt de vraag gesteld of oplossingsgerichte gespreksvoering
wel toegepast kan worden bij jonge kinderen.
Veel professionals geloven dat je bij het werken
met jonge kinderen aanpakken of technieken nodig
hebt die minder afhankelijk zijn van taal, in tegenstelling
tot wanneer je aan het werk bent met volwassenen.
Sommigen geloven ook dat jonge kinderen breekbaarder
en gevoeliger zijn en daardoor kwetsbaar voor interventies
wanneer we hen verkeerd verstaan. Met jonge
kinderen werken wordt door velen gezien als een mysterieus
proces dat lastiger te begrijpen is. Dit omdat zij een
beperktere woordenschat hebben en minder bekwaam
zijn om zich helder uit te drukken (Berg & Steiner, 2004).
Deze ervaringen en bevindingen gebruiken we om te
achterhalen hoe we kunnen aansluiten bij jonge kinderen
om daarvan te leren.
• Foto’s: Hanneke Verkleij
Ga samen met het kind vanuit een
onderzoekende houding op zoek naar
oplossingen
12 HJK februari 2010
12_15_kienhuis_HJK_feb_10.indd 12 15-01-2010 08:48:18

Oplossingsgerichte gespreksvoering is ontwikkeld in het
Brief Family Therapy Center in Milwaukee (USA) door Steve
de Shazer, Insoo Kim Berg en hun collega’s. Onderzoeksliteratuur
vermeldt verschillende voorbeelden van
succesvolle toepassing van deze gespreksvoering voor
het onderwijs (Kelly, Kim & Franklin, 2008). De gespreksvoering
heeft een aantal werkzame ingrediënten waaronder
het formuleren van een concreet doel, het krijgen
van complimenten en hoop op verandering, het ontvangen
van positieve opmerkingen over wat je doet,
het geloof van de ander in je capaciteiten, waardoor je
in je eigen capaciteiten gelooft.
De kracht van de leerkracht
We kunnen veel van jonge kinderen leren door ze respectvol
en aandachtig te observeren en naar ze te luisteren.
Veel ouders hebben dit door de jaren heen al succesvol
gedaan – zonder training – vol liefde, complimenteus
en met waardering voor de uniciteit van hun kind
ten aanzien van temperament, karaktertrekken en voorkeuren.
Als je met plezier werkt, leren kinderen snel dat ze
aangenaam gezelschap zijn. Dit draagt bij aan hun gevoel
van welzijn als uniek individu. In het licht van dit artikel
noemen we hier enkele praktische punten waarmee
je te maken hebt als je met jonge kinderen werkt:
• Jonge kinderen zijn nog volop in ontwikkeling om de
taal goed te leren: daarom dien je kennis te hebben
van verschillende communicatiemiddelen waarbij
kinderen niet afhankelijk zijn van talige vaardigheden.
• Het is van cruciaal belang om de ‘normale’ of de
‘gemiddelde’ ontwikkelingslijn te kennen.
• Je werkt eigenlijk altijd met twee ‘cliënten’ tegelijkertijd,
omdat ouders of verzorgers de meest belangrijke
personen zijn in het leven van een kind.
• Het kan zijn dat je soms ‘vertaalster’ bent voor het
kind om de kloof te overbruggen tussen het kind en
de betrokken volwassene(n).
• Je dient soms de leiderschapsrol op je te nemen. Het
kan zijn dat je besluiten neemt die van invloed zijn op
het leven van het kind.
Oplossingsgerichte gespreksvoering gaat uit van enkele
vooronderstellingen en inspiratiebronnen om ons dagelijks
werk plezierig en effectief te kunnen doen en vol te
houden. We noemen er enkele:
• Je ontwikkelt een positieve samenwerkrelatie met het
kind: de motor van verandering.
• Je gelooft in de unieke krachtbronnen en de veerkracht
van elk kind.
• Elk kind wil graag succesvol zijn en je bent daarin geinteresseerd,
er nieuwsgierig naar.
• Je ziet kinderen als experts van hun eigen leven.
• Je helpt het kind om doelen in PRIMA termen te beschrijven:
Positief geformuleerd – Realistisch – in de
Ik-vorm – Meetbaar – Aantrekkelijk
Hieronder vind je vijf uitgangspunten die je kunnen helpen
om gesprekken met kinderen mogelijk (nog) meer
oplossingsgericht te laten verlopen. Kinderen kunnen
zich door je aanpak vanuit een oplossingsgerichte houding
(zie figuur 1) hervinden, omdat in de sterke punten
van kinderen veel competentie aanwezig is, die ingezet
kan worden bij de kwestie die opgelost dient te worden.
Uitgangspunten
Je aandacht gaat uit naar oplossingen
Je nadruk ligt op het samen analyseren van oplossingen.
Jonge kinderen hebben van nature een onderzoekende
houding en zijn creatief in het bedenken van oplossingen.
Volwassenen dienen daarop aan te sluiten. Ga dus samen
met het kind vanuit een onderzoekende, nieuwsgierige
houding op zoek naar ‘uitzonderingen’. Dat zijn de
momenten waarop het goed gaat en het probleem er
(bijna) niet is. Je kunt dan vragen stellen als: ‘Wat heb je
vanmorgen fijn gespeeld in de huishoek! Hoe heb je dat
precies gedaan Kun je dit opnieuw laten gebeuren’
‘Dat was moeilijk, hoe is het toch gelukt om op de speelplaats
samen te spelen’
Cauffman (2003) spreekt in dit verband over oplossingsgerichte
gespreksvoering als een plezierige 8-stappendans
met je gesprekspartner. Hoe beter je op elkaar afstemt,
des te eleganter de dans verloopt. De leerkracht
heeft als taak het kind te helpen door allerlei vragen te
stellen. In de oplossingsgerichte aanpak worden verschillende
soorten vragen gebruikt; vragen naar doelen, naar
uitzonderingen, naar competenties, schaalvragen, steldat-vragen,
enzovoorts. Vragen die het kind helpen om
gebruik te maken van zijn eigen ‘resources’ (krachtbronnen).
Hieronder staan enkele herkenbare en eenvoudige
aandachtspunten bij het aanboren van krachtbronnen.
Eenvoudig wil trouwens niet zeggen dat het daadwerkelijk
opmerken en aanboren van resources altijd even gemakkelijk
is. Het vraagt om nauwkeurig luisteren, om vragen
stellen die het kind helpen om op het juiste spoor te
komen en om een rotsvast vertrouwen in de oplossingen
van het kind.
Focus op de momenten waarop het kind succes ervaart:
‘Paulien en Herman, vinden jullie het leuk om je
werk aan juf Rita van groep 8 te laten zien’
Vind de momenten van keuzes die kinderen maken
waardoor het beter gaat: ‘Hoi Joep, ik zag dat je de
praathoed hebt gebruikt in je groepje. Hoe is het jullie
gelukt om naar elkaar te luisteren’
HJK februari 2010
13
12_15_kienhuis_HJK_feb_10.indd 13 15-01-2010 08:48:18

Vind momenten wanneer het probleem niet speelt en
het kind plezier kan hebben, hoop en positieve associaties
heeft. Vraag gepast naar details van het gedrag en
de emoties op dat moment. Samen lachen en plezier
herbeleven werkt bemoedigend, bevestigt het positieve
zelfbeeld en geeft een veilige context.
Let op de momenten waar het probleem verwacht
werd op te spelen, maar waar iets anders gebeurde, al
dan niet door toedoen van het kind: ‘Hoe kwam je op
het idee om je favoriete puzzel aan Loes te geven’
Belicht de gebieden van competentie, interesses van het
kind: ‘Zit jij op judo Kun je ons een keertje laten zien wat
je allemaal al kunt Neem je dan ook je judopak mee’
Als een kind het probleem weet te stoppen, vraag dan
hoe dat gelukt is: ‘Dat was niet gemakkelijk, Rob, hoe
heb je dat aangepakt
Kinderen zijn ‘de experts’ als het om hun eigen
leven gaat
Zie kinderen als ‘de experts’ van hun eigen leven. Ze
voelen zich daardoor erkend, gehoord en competent.
Geen enkel probleem is er altijd en in dezelfde mate.
Richt je daarop. Het aannemen van een gezonde instelling
voor de dagelijkse humoristische tafereeltjes in de
klas en de houding van ‘het niet weten’ helpen daarbij.
Een ‘niet weten houding’ betekent dat je de zienswijze,
doelen en probleemdefinitie van het kind accepteert.
Je gaat hierover geen discussie aan en vraagt welke
vaardigheid het kind voor het probleem in de plaats wil.
Dat is het uitgangspunt van het gesprek. Het kind doet
dan actief mee, is eigenaar van zijn doel, wordt serieus
genomen en krijgt vertrouwen in zichzelf en in de ander
(Furman, 2006).
Oplossingsgerichte
houding
Hoe heb je dat gedaan
Gericht op de toekomst
Oplossingstaal
Aandacht voor wat
werkt
Het kind is bekwaam
Het kind is de bron voor
de oplossing
De leerkracht neemt een
‘niet weten houding’ in
Bevrijdt de leerkracht
van de verantwoordelijkheid
om het probleem
‘op te lossen’
Probleemgerichte
houding
Waarom heb je dat gedaan
Nadruk ligt op het verleden
Probleemtaal
Aandacht voor wat fout
gaat
Het kind is onvolkomen
De leerkracht is de bron
voor een oplossing
De leerkracht ‘weet alles’
De leerkracht accepteert
de verantwoordelijkheid
om het probleem
‘op te lossen’
Als leerkracht ben je in deze geen expert in het kennen
van de specifieke hulp- en krachtbronnen van het kind.
Je kunt er wel respectvol naar vragen. Die bronnen (en
de ethische aspecten ervan) kent een kind vaak zelf het
beste. Als leerkracht ben je proces ‘expert’; je bent expert
in het laten zien en horen van een oplossingsgerichte
houding waarvan het stellen van oplossingsgerichte
vragen een belangrijk uitvloeisel is. Zo’n houding
(zie figuur 1) is zichtbaar als een leerkracht kinderen stimuleert
om eigen oplossingen te bedenken voor een
probleem dat speelt. Jonge kinderen staan niet altijd stil
bij hun eigen mogelijkheden om zichzelf of anderen uit
de problemen te helpen. Boor in je gesprek met het kind
daarom zijn brede arsenaal aan oplossingscapaciteiten
aan.
Kinderen zijn competent en hebben krachtbronnen
Je oriëntatie op sterke kanten van kinderen in je groep
zorgt ervoor dat je gericht bent op het opsporen van de
hulp- en krachtbronnen. Je vraagt naar aanpakken die
het kind eerder hielpen om een kwestie op te lossen.
Daarmee gebruik je de positieve energie en competenties,
talenten. Je richt je op datgene wat al goed gaat,
al is het maar een klein beetje. Daarbij kun je de aan de
oppervlakte aanwezige competentie of te leren vaardigheid
helpen door het kind te vragen om een ‘totemfiguur’
te kiezen. Het kind wordt daardoor geholpen zijn
fantasie te gebruiken om een oplossing te vinden en
zich veilig te voelen door zich te verplaatsen in zijn ‘helpfiguren’.
Op de video The Eagle and the Mouse van Therese
Steiner (2004) kiest een jongen twee poppen (een
adelaar en een muis) die hem helpen om zijn angsten
de baas te worden. In Furmans’ boek Kids’Skills (2006)
kunnen kinderen in stap vijf een totemfiguur kiezen die
helpt bij het leren van een vaardigheid. Een jongen met
een dwangstoornis kiest Superman als totemfiguur. De
jongen heeft de gewoonte om als hij langs een lichtknop
komt deze niet 1 keer maar 10 keer aan te raken.
Twee weken later op gesprek wordt hem gevraagd wat
er beter gaat. Hij loopt daarop naar de lichtknop bij de
deur zonder deze aan te raken. Daarna keert hij vervolgens
terug naar zijn stoel. Op de vraag hoe hij dit voor
elkaar krijgt, antwoordt hij trots: ‘Gewoon, net zoals Superman
dit zou doen.’ We hoeven niet in te gaan op
hoe dit precies werkt. Waar het om gaat is dát het
werkt! Een pop of totemfiguur kan – naast de belangrijke
steun van echte mensen of de steun van kinderen – verschillende
functies hebben:
• Als de pop of totemfiguur zichtbaar aangegeven is,
kan deze het kind eraan herinneren dat ze de vaardigheid
dient te oefenen en tegelijkertijd kan dit het
kind meer zelfvertrouwen geven.
14 HJK februari 2010
12_15_kienhuis_HJK_feb_10.indd 14 15-01-2010 08:48:18

onder de oppervlakte aanwezig zijn en die nuttig kunnen
zijn om in de toekomst te gebruiken.
• Ze kan optreden als deskundige die voor het kind optreedt
en advies geeft.
• Ze kan dienen als troost en steun als de vaardigheid
tijdelijk ‘even weg of vergeten is’.
• Ze kan kinderen een competent gevoel geven.
Er is gerichtheid op de toekomst
Een totemfiguur kan dienen als troost en
geeft een kind meer zelfvertrouwen
Een oplossinggericht gesprek richt zich op de toekomst.
Een probleem wordt alleen in details uitgeplozen als een
kind in een moeilijke situatie toch in staat is geweest om
gewenst gedrag te laten zien. Een leerkracht die oplossingsgericht
werkt heeft onvoorwaardelijk vertrouwen in
de competenties van elk kind en vraagt vanuit die houding
of het kind ‘meer kan doen van datgene wat al
werkt’. Je werkt samen met het kind (vanuit zijn successen)
om na te gaan welke eerstvolgende stap het beste
past, concreet, haalbaar en realistisch is. Een kind heeft
daardoor gelijkwaardige inbreng vanuit ‘eigen kracht’
en geeft zo zelf richting aan de gewenste toekomst.
Door middel van zelfhelende capaciteiten worden kinderen
geholpen hun eigen oplossingsarsenaal te ontdekken
en te gebruiken. Dit wordt ook wel utilisatie
genoemd: gebruikmaken van de unieke oplossingscapaciteiten
die eerder voor het kind hebben gewerkt,
Kinderen willen iets heel gewoons, namelijk dat het
goed loopt
Helemaal in lijn met de natuurlijke en optimistische kijk
op kinderen heeft volgens de oplossingsgerichte aanpak
elk kind de wens dat dingen goed en plezierig verlopen.
Elk kind wil succesvol zijn. Het gedrag van een
druk kind is objectief te zien als een signaal of boodschap
aan de individuele leerkracht of aan het schoolteam.
Dit signaal vertelt ons dat dit kind ‘hard aan het
werk is!’. Maar zijn noeste arbeid is contraproductief. Hij
zit nog op het verkeerde spoor en kiest een oplossing die
niet werkt. Milton Erickson (2007) zei hierover dat een
probleem ‘de best beschikbare oplossing is voor díe persoon
in díé situatie’. Dit is een essentieel uitgangspunt
voor elk gesprek en zeker nuttig als opvoedingssituaties
uit de hand dreigen te lopen en onze objectieve blik
vertroebelt dreigt te raken. Het kind wil namelijk net als
de leerkracht uit de strijd en impasse komen. Het kan
dan nuttig zijn die inspanningen positief te labelen (herkaderen)
door te zeggen: ‘Ik zie het, je wilt je uit de problemen
werken.’
Zelf aan de slag
Tot slot drie praktische aanwijzingen (Streeter, 2003), die
de voorwaarden vormen voor starten met oplossingsgerichte
gespreksvoering. Ten eerste, ontwikkel sterke interpersoonlijke
en communicatieve vaardigheden. Elk
teamlid dient de kinderen persoonlijk te kennen en gericht
te zijn op het opbouwen van warme, ondersteunende
en bekrachtigende samenwerkingsrelaties met
elk kind. Verder is het belangrijk positief taalgebruik en
complimenten te gebruiken om kinderen te helpen om
hun doelstellingen voor school en hun eigen leven te
bereiken. Gebruik als team de sterke punten en mogelijkheden
bij kinderen. Complimenteer hen dagelijks en
geef standaard constructieve feedback. Iedereen die
betrokken is bij de schoolorganisatie staat model voor
deze aanpak. Zorg er tot slot voor dat lesgeven en leren
gezamenlijk gebeurt en in dialoog.
Literatuur
• Berg, I.K. & Steiner, T. (2004). Het spel van oplossingen. Oplossingsgerichte psychotherapie voor kinderen. Amsterdam: Harcourt
Assesments B.V.
• Cauffman, L. (2001). Oplossingsgericht management. Utrecht: Lemma.
• Furman, B. (2006). Kids’Skills. Soest: Nelissen.
• Kelly, M.S., Kim, J.S. & Franklin, C. (2008). Solution-Focused Brief Therapy in Schools. Oxford: University Press.
• Lefevere de Tenhove, M. (2007). Survivalkit voor leerkrachten. Oplossingsgericht werken op school. Fontys OSO-reeks, 26. Garant-
Uitgevers.
• Streeter, C.L. (2003). Solution-focused Accountability Schools for the Twenty First Century: A Traing Manuel for Gonzola Garza
Independence High School.
Jos Kienhuis is orthopedagoog en docent
bij Fontys-OSO HJK februari 2010 15
12_15_kienhuis_HJK_feb_10.indd 15 15-01-2010 08:48:20