Werken met sprookjes: - hjk

VRIJESCHOOL
Werken met sprookjes:
een wegwijzer voor het leven
Hanne looij
Kinderen moeten op school behalve cognitieve vermogens ook
sociale en praktische vaardigheden ontwikkelen. De vrijeschool
ziet het daarnaast als een belangrijke taak om een kiem te leggen
voor levenswijsheid en levenskunst.
In de vrijeschool worden verhalen aan de
kinderen verteld waarin veel wijsheid
over de mens en over het leven verborgen
ligt. Daarvoor wordt geput uit sprookjes,
fabels, legenden, verhalen uit het Oude
Testament, de Scandinavische en Griekse
mythologie en de Romeinse sagen. Ieder
schooljaar staat er een bepaalde groep
verhalen centraal, afhankelijk van de leeftijd
van de kinderen. Deze zogenaamde
'vertelstof' kan gezien worden als de
kern van het vrijeschoolonderwijs. Deze
reis begint in groep 1,2 en vooral in groep
3 met sprookjes uit de Europeese cultuur.
In dit artikel wordt ingegaan op de betekenis
van sprookjes voor de ontwikkeling
van kinderen, en op de wijze waarop daar
in de vrijeschool mee wordt omgegaan.
De wereld van de sprookjes
'Er was eens .. .' Als deze woorden klinken,
zie je aan de ogen van de kinderen dat ze
in een andere wereld kijken. Wat voor een
wereld is dat eigenlijk Kan je het een
fantasiewereld noemenAls je de laatdunkende
uitspraak 'Dat zijn allemaal
maar sprookjes' serieus neemt, zou je
zelfs kunnen denken dat het om een
onwerkelijke en zelfs onwaarachtige
wereld zou gaan. Niets is minder waar.
De sprookjeswereld is een waarachtige,
echte wereld, die echter een andere laag
van de werkelijkheid beschrijft dan die
van de uiterlijke gebeurtenissen. In de
beeldentaal van de sprookjes wordt de
wereld van ons innerlijk beschreven, een
wereld die onzichtbaar is, maar daarom
zeker niet onwaar!
Sprookjes komen niet uit een fantasiewereld.
Ze zijn niet door individuele schrijvers
verzonnen. Het zijn overleveringen
die door de gehele bevolking in een
bepaalde streek levend werden gehouden
en die van generatie op generatie
zijn doorgegeven. Er schuilt een diepe
levenswijsheid in. Het zijn beelden van
een psychische of een geestelijke, hogere
werkelijkheid. Het gaat om universele
waarheden, waardoor de beelden onmiddellijk
herkend kunnen worden: door
mensen uit alle culturen, door mannen en
vrouwen, door jong en oud.
Herkennen we niet allemaal de kracht
van de koning in ons, die autonome
kracht die zich niet van de wijs laat brengen
door wat anderen allemaal vinden,
die tot weloverwogen beslissingen komt,
en die sturend op kan treden tegenover
iedereen die in zijn rijk leeft en bij alles
wat er daar gebeurt Maar hebben we
niet ook allemaal de dodelijke jaloezie
van de stiefmoeder van Sneeuwwitje in
ons, of de agressie van de wolf, of de naïviteit
en onschuld van Roodkapje
Uiteraard identificeren we ons het liefst
met de hoofdpersoon van het verhaal,
maar alle andere personages zijn óók in
ons innerlijk aanwezig. Het sprookje
wordt juist interessant en spannend
doordat de hoofdpersoon allerlei gevaren
moet doorstaan, opdrachten moet vervullen,
andere personen of dieren leert ken ­
nen en daartoe een goede verhouding
moet leren vinden. Het zijn metaforen
voor situaties en processen waar iedereen
in zijn leven mee te maken krijgt. Er
kunnen momenten in je leven zijn, waarop
je je verdwaald voelt in een groot donker
bos ... en plotseling zie je daar een
klein lichtje. En je weet dan: waar licht is,
is leven . Hieraan kun je vertrouwen ontlenen
dat er weer beweging kan komen in
de situatie en het kan een leidraad zijn
om uit een impasse te komen.
Maar ook beelden van betovering en
gevangenschap zijn gemakkelijk herkenbaar
in ons leven: laten wij ons niet regel-
244 april 2005
D, .m" "" ~

matig betoveren door illusies en onrealistische
verwachtingen, en houden wij onszelf
niet gevangen door schijnzekerheden
na te jagen en ons daaraan vast te klampen
In iedere reclame zien we de wolf
van Roodkapje, die alles veel mooier
voorspiegelt dan het in werkelijkheid is.
Ook de heks van Hans en Grietje, die ons
heel hard laat werken (Grietje) en tegelijkertijd
gevangen houdt (Hans) is ruim
vertegenwoordigd in onze samenleving.
De pedagogische werking van
sprookjes
Juist omdat in sprookjes allerlei innerlijke
processen worden beschreven en de
avonturen van de hoofdpersonen een
afspiegeling zijn van wat we in het leven
kunnen tegenkomen, zijn ze een pedagogisch
middel bij uitstek. Kinderen beleven
het hele verhaal innerlijk mee; het
speelt zich als het ware in hen zelf af.
Kleuters leven nog sterk in beelden en
hebben er op een veel directere manier
toegang toe dan volwassenen. Zij beleven
de beelden in een bepaalde laag van
hun gevoelswereld en kunnen er innerlijk
helemaal in meebewegen. Omdat dit proces
zich vooral in het gevoelsgebied
afspeelt, hebben ze er nog niet de distantie
toe die nodig is om erover na te denken.
Kinderen kunnen de beelden daarom
niet analyseren; ze verbinden er nog
geen gedachtes mee en trekken er geen
conclusies uit. Bij de verwerkingsvormen
wordt er daarom rekening mee gehouden
dat de kinderen ook daarbij in hun
gevoelswereld worden aangesproken en
niet in hun denken. Er wordt met hen dus
nooit beschouwend over de betekenis
van de verhalen gesproken. Maar door
middel van schilderen, tekenen, gedichten
en spelvormen wordt er uitdrukking
gegeven aan de verschillende stemmingen
en karakteristieken van het verhaal.
Op deze manier kunnen de beelden op
een diep niveau in de ziel opgenomen
worden. Daar vormen ze een wegwijzer,
een kiem, een gezonde voedingsbron
voor een levenskunst die zich gedurende
het verdere leven kan ontwikkelen.
Een sprookjesbeeld als
persoonlijke richtingwijzer
De meest persoonlijke vorm waarin een
sprookje een wegwijzer kan zijn voor het
leven, is de getuigschriftspreuk. In plaats
van een rapport ontvangen de kinderen
op de vrijeschool aan het eind van ieder
schooljaar een getuigschrift. Behalve een
beschrijving van de ontwikkeling van het
kind in het afgelopen jaar en de vorderingen
bij alle vakken, bevat dit ook een
spreuk. In deze getuigschriftspreuk wordt
de persoonlijkheid van een kind gekarakteriseerd
met behulp van de beelden uit
de vertelstof (en in groep 3 zijn dit dus de
sprookjes). De manier waarop een kind in
het leven staat en zijn weg gaat kan in
deze spreuk naar voren komen; zijn
kracht en gave, maar ook de eigenschappen
of stappen waar het mee worstelt.
Een getuigschriftspreuk is dus geheel
toegesneden op het individuele van een
kind en is daarom vrijwel altijd door de
leerkracht zelf gemaakt. Hieronder een
voorbeeld daarvan.
Voor een meisje dat zowel innerlijk als
uiterlijk heel krachtig was en hard kon
werken, maar ook zo haar maniertjes had
om iets bij andere kinderen voor elkaar te
krijgen en op een lichamelijke manier kon
laten merken dat haar iets niet beviel,
maakte ik eens de volgende spreuk:
Hans en Grietje komen bij een huis
Een vrouwtje lokt hen lief naar binnen.
Maar hebben zij veel koek gesnoept,
Dan wil de heks heel anders beginnen!
Hans wordt in een kooi gezet
De heks wil krabbelen en knijpen
Maar Grietje heeft goed opgelet
En kan haar stevig grijpen.
Zij duwt haar in het vlammenvuur
Waar de heks nu moet verbranden
Met edelstenen en goud zo puur
Vullen de kinderen nu hun handen.
In een dergelijk beeld kan je veel meer
zeggen dan in onze alledaagse taal in
alledaagse situaties. En wat daarbij erg
belangrijk is: je dwingt het kind tot niets.
Je schrijft niet voor hoe het zich wel of
niet zou moeten gedragen. Via de beelden
beschrijf je kwaliteiten, eigenschappen,
processen of een 'gesprek' tussen
innerlijke krachten. De kinderen zijn vrij
om zich daarin al dan niet te herkennen
of er al dan niet iets mee te doen. Zoals
gezegd, verloopt dit proces bij kinderen
niet via hun bewustzijn. Je spreekt een
bepaalde laag in hun gevoelswereld aan
en je hoopt daar de juiste snaar te raken.
Je zet een wegwijzer neer, in de hoop dat
ze een ontwikkelingsstap in een bepaalde
richting kunnen zetten. Je doet dit in
een taal die de kinderen kunnen
verstaan: de beeldentaal. Het bewustzijn
daarover komt pas veel later, dikwijls pas
in de volwassenheid. Dat dit inderdaad
zo werkt, laten oud-leerlingen wel eens
weten.
Ik hoop dat de oud-leerlinge van bovengenoemde
spreuk (ze is nu 25 jaar)
inmiddels kan zeggen: 'Nu snap ik dat ik
zowel de heks als de kracht van Grietje in
" " ... " , .. ~
april 2005 245

\ .
J ~ I
} ".
me heb.' Soms gaat het om thema's die
een leven lang kunnen blijven spelen.
Met sprookjes beelden reik je als
leerkracht een instrument aan om daarmee
om te leren gaan.
Het vertellen van sprookjes
Als je een sprookje wilt uitzoeken om te
vertellen in de groep, kun je letten op de
emotionele ontwikkeling van de kinderen.
Drie-,vier- en vijf jarigen genieten van
de zogenaamde bakersprookjes. Het zijn
heel eenvoudige verhaaltjes, waarbij er
telkens een bepaald element herhaald
wordt, dat z'n charme krijgt door een
kleine variatie. Het Russische sprookje
dat bewerkt is tot het sfeervolle prentenboek
Kan ik er ook nog bij is daar een
goed voorbeeld van.
De klassieke sprookjes van Grimm zoals
Hans en Grietje, Sneeuwwitje,
Doornroosje en dergelijke zijn geschikt
voor kinderen van zes of zeven jaar.
Sprookjes die langer zijn of zwaardere
thema's hebben, kunnen beter pas op
latere leeftijd verteld worden.
Sprookjes zou je het liefst vertellen bij de
open haard, maar in een klas is dit
natuurlijk niet in letterlijke zin te realiseren;
je kunt echter wel een knusse stemming
oproepen door de gordijnen dicht te
doen, met z'n allen in een kring te gaan
zitten en in het midden een kaars aan te
steken. Deze brandt alleen bij dit speciale
moment van de dag en die mag dus 'de
vertelkaars' of de 'sprookjeskaars' heten.
Het is zowel voor de kinderen als voor de
volwassene een veel intensievere ervaring
als het sprookje niet voorgelezen
maar vrij verteld wordt. Het kost uiteraard
meer voorbereiding, maar er
gebeurt dan ook echt iets anders. Hoe
komt dat Je kunt een verhaal pas vrij
vertellen als je alles helemaal voor je
ziet, dat wil zeggen: als je je echt met de
beelden hebt verbonden. Nog anders
gezegd: als je het helemaal van binnenuit
opnieuw kunt scheppen en tot leven kan
brengen. Deze innerlijke activiteit die je
als verteller opbrengt, wordt waargenomen
door degenen die luisteren. Het gaat
immers niet alleen om een overdracht van
woorden en zinnen, maar veel meer van
beelden, gevoelens, gedachten en stemmingen.
Wanneer kinderen een sprookje horen
vertellen door iemand die een verbinding
heeft gevonden met de diepere wijsheid
die daarin verborgen ligt, beleven zij iets
heel anders dan wanneer zij precies
dezelfde woorden horen van iemand die
gewoon hardop leest wat er in een boek
staat.
Het vertellen is het maken van een innerlijke
reis; zowel voor de verteller als voor
de luisteraar. Net als bij de verkenning
van een ander land kunnen de indrukken
dieper opgenomen worden wanneer die
reis meerdere keren ondernomen wordt.
Door die herhaling kun je je dieper verbinden
met de beelden, je kunt ze op een
diepere laag beleven, je gaat steeds meer
van het verhaal houden. Voor kinderen
die opgroeien in een zapcultuur, waarin
alles heel snel gaat en daardoor oppervlakkig
blijft, is dit een hele opgaaf. Maar
juist daarom is het zo heilzaam voor hen
om hetzelfde sprookje meerdere keren te
horen en de gelegenheid te krijgen om
zich te leren verbinden met de beelden
daarvan en daardoor bij een diepere laag
in zichzelf aan te komen.
Spel als verwerkingsvorm
Kinderen zijn dikwijls heel inventief in
hun manier om datgene wat ze aan een
verhaal beleefd hebben, tot uiting te
brengen. Bij zeven- en achtjarigen vind je
dikwijls elementen uit de vertelde
sprookjes terug in hun tekeningen.
Jongere kinderen uiten zich eerder via
hun spel: zeker als er eenvoudige
verkleedkleren in de groepsruimte aanwezig
zijn, tref je regelmatig een koning,
prinses of ridder aan.
Er kunnen ook klassikale spelvormen
gevonden worden om de inhoud van een
sprookje te verwerken. Vier-, vijf- en zesjarigen
genieten van een kringspel waarbij
een sprookje in verkorte vorm, liefst
op rijm, verteld wordt. De leerkracht
maakt bij elke passage passende gebaren,
die spontaan meegedaan worden
door de kinderen. Soms wordt het verhaal
afgewisseld door een toepasselijk
liedje. In vrijescholen wordt deze vorm
dikwijls toegepast in de euritmielessen.
Doordat de kinderen meezingen en alle
bewegingen en gebaren meedoen, is de
inleving in de verschillende personen en
dieren veel sterker.
Zeven- en achtjarigen kunnen een echt
toneelstuk van een sprookje spelen, dat
ook opgevoerd kan worden voor de leerlingen
van andere klassen of voor de
ouders als afsluiting van het schooljaar in
groep 3.
Niet alleen in de inhoud van het sprookje,
246 april 2005
o,.",,, ... ~

maar ook in het hele proces van instuderen
en opvoeren zitten veel pedagogische
elementen die door de leerkracht benut
kunnen worden. Het werkt heel positief
als er niet direct een rolverdeling wordt
gemaakt, maar de totale tekst eerst in
klassikale vorm ingestudeerd wordt. De
kinderen krijgen daardoor verbinding met
het spel in z'n totaliteit en er ontstaat
een gezonde gemeenschapszin. Ze spreken
over 'Wij met ons toneelstuk' in
plaats van over 'Ik met mijn rol'. Tijdens
het instuderen kunnen de rollen steeds
opnieuw verdeeld worden, waardoor de
kinderen de gelegenheid krijgen zich in
verschillende personages in te leven.
Soms kunnen kinderen op deze leeftijd al
heel goed aangeven welke rol ze bij
iemand vinden passen (dus niet welke ze
zelf zouden willen hebben!), waardoor
een spannend sociaal proces op gang
kan komen.
Bij een opvoering kun je als leerkracht
vanuit pedagogische overwegingen voor
een bepaalde rolverdeling kiezen. Zo kan
een jongen die 'wolvenneigingen' in zich
heeft de jager zijn; deze weet immers de
wilde dieren goed te bedwingen. Een
kind dat niet zulke sterke leerprestaties
heeft, maar wel een heel zonnig karakter
heeft, kan eens de kans krijgen om te
stralen in de rol van prins of prinses, of
als De Gouden Gans. En voor een kind dat
graag haantje de voorste is, kan het leerzaam
zijn om eens een bescheiden,
dienstbare rol te krijgen.
Ook bij alle praktische voorbereidingen
zoals het verzorgen van de kleding en het
maken van de decors, kunnen kinderen
veel met en van elkaar leren op het
gebied van samenwerking en sociale processen.
Sprookjes in de leerstof
Op de vrijeschool worden de beelden uit
de vertelstof niet alleen tot uitdrukking
gebracht in de kunstzinnige vakken. Ook
bij de behandeling van de cognitieve vak·
ken wordt er gebruik gemaakt van
sprookjes, met name bij de taallessen. In
de vrijeschool worden de letters aangeleerd
vanuit zogenaamde letterbeelden:
Roodkapje kan zó getekend worden, dat
de letter R daarin te zien is, en een
koning zó dat je de K erin herkent. Bij elk
letterbeeld wordt een versje geleerd waar
de betreffende klank veel in voorkomt.
Bijvoorbeeld:
Roodkapjes grijze makker,
/5 een ruwe ruige rakker!
Rustig ronkend op zijn rug.
Daar komt de jagersman heel vlug.
Ri·ra-rits, ja hfj weet raad,
Redt Roodkapje uit het kwaad.
Op deze manier leggen de kinderen,
ieder in z'n eigen tempo, innerlijk de verbinding
tussen het letterbeeld en de bijbehorende
klank. De letters zijn geen
abstracte vormen, maar levende beelden
die iets betekenen. Bij dit proces wordt
een stukje cultuurgeschiedenis herhaald;
ons huidige schrift is immers ook
ontstaan uit een beeldschrift. Kinderen
hebben gemakkelijker toegang tot getekende
beelden dan tot de abstracte vormen
van de letters. Wanneer zij de letters
op deze manier leren, zien zij innerlijk bij
iedere R die zij schrijven het beeld van
Roodkapje voor zich. Voor dyslectische
kinderen is dit ook een hulp: het is
immers makkelijker om te onthouden
welke kant de Beer of de Koning op loopt
dan om een abstracte vorm voor je te
zien.
Een oud·leerlinge vertelde me eens dat
ze zich alle letterbeelden nog precies her·
innert. Voor haar is het alfabet geen dode
wereld van lijntjes, maar een rijke wereld
vol beelden met klanken en kleuren. Dat
is precies wat de sprookjes ons kunnen
geven: een rijke, innerlijke wereld vol
kleur, beweging en avontuur.
Hanne Looij gaf les in groep 3 en 4 van de vrij·
eschool in Driebergen. In 2004 richtte zij Bride
op, Bureau voor het kleine kind, van waaruit
zij (na)scholingsactiviteiten verzorgt en infor·
matief materiaal ontwikkelt voor ouders en
leidsters van jonge kinderen. Bride (0343)
539355; info@bureaubride.nl
Sprookjesboeken
Liane Keiler en Carla Grillis:
Bakersprookjes. Christofoor, Zeist,
2001.
Gebroeders Grimm: Grimm, Sprookjes
voor kind en gezin. Lemniscaat,
Rotterdam.
Loek Koopmans: Kan ik er ook nog bij
Christofoor, Zeist 2003.
Achtergronden en betekenis van
sprookjes
Rudolf Meyer: Sprookjeswijsheid.
Motieven en betekenis. Christofoor.
Zeist 1991.
Bert Voorhoeve: Waar kom je vandaan
en waar wil je heen Over de beeldentaal
in sprookjes. Christofoor. Zeist
1999·
Zie ook www.christofoor.nl en www.lemniscaat.nl
Caleidoscoop
De auteur heeft vorig jaar een prachtig
geïllustreerd handboek afgeleverd:
Caleidoscoop van een levende pedagogie.
Het is een neerslag van een samenwerkingsproject
tussen antroposofische
peuterspeelzalen, gastouders en kinderdagverblijven,
vanuit de opdracht
een pedagogisch beleidsplan en werk·
plan te schrijven. Het werk bevat zeven
hoofdstukken (zeven aspecten van de
ontwikkeling van het jonge kind) met
dezelfde opbouw. Eerst wordt het
thema beschreven, dan volgt een
bloemlezing van praktijkervaringen en
het hoofdstuk wordt afgesloten met
vragen. Die zijn bedoeld als reflectie op
de eigen werkwijze en helpen bij het
pedagogisch handelen in de groep. Het
is een inspirerende uitgave voor de kinderopvang,
gebaseerd op het gedachte·
goed van Rudof Steiner.
Hanne Looij: Caleidoscoop van een
levende pedagogie/ Spelen en werken
met kleine kinderen. Uitgeverij
Christofoor. Zeist. ISBN 90 6238 897 3;
prijs € 24.90.
"' ."'" ". ~
april 2005 247