Heterogene groep 2/3: panacee of canard? - hjk

Daltononderwijs
Heterogene groep 2/3:
panacee of canard
Marjet Luijendijk
In het basisonderwijs worden scholen uitgedaagd tot
vernieuwing. De daardoor schuivende panelen, bijvoorbeeld
veroorzaakt door de veronderstelde breuklijn tussen groep 2 en
3, maakt de vraag naar de invoering van heterogene groepen
2/3 actueel. Een bezinning op de (on)mogelijkheden vanuit een
daltonperspectief is op zijn plaats.
Per 1 augustus 2006 is de lumpsumfinanciering
ingevoerd. De schoolbesturen
krijgen van de overheid een totaalbedrag
voor de personeelskosten en materiële
uitgaven. Bij de besteding daarvan hebben
zij een grote mate van vrijheid waardoor
meer ruimte ontstaat om te bepalen
hoe het onderwijs wordt ingericht.
Die grotere vrijheid maakt het nodig om
op goede gronden keuzes te maken, zodat
de wettelijk voorgeschreven ononderbroken
ontwikkeling gewaarborgd blijft. In dit
artikel wordt stilgestaan bij de voorwaarden
die bij de invoering van een heterogene
groep in de onderbouw gelden.
Specifiek wordt aandacht geschonken aan
de groep 2/3 in het daltononderwijs.
Het Daltonconcept
De daltonwerkwijze is gebaseerd op de
ideeën van de Amerikaanse Helen
Parkhurst (1887 – 1973). Haar uitgangspunten
kregen vorm gedurende haar
praktijkjaren als onderwijzeres en zij
legde deze vast in Education on the
Dalton Plan. Parkhurst stichtte in 1918
een experimenteerschool in New York. De
beginselen van haar plan werden later
ook toegepast in een State High School
in Dalton in Massachusetts. Uit sympathie
voor haar vrienden aldaar besloot ze
de naam ‘daltonplan’ te gebruiken.
Helen Parkhurst ontwikkelde in het begin
van de vorige eeuw haar visie door het
werken op een éénklassige school met
natuurlijk leerlingen van verschillende
leeftijden. Zij wilde de efficiëntie van het
onderwijs verhogen door de leerlingen
via individuele vrije zelfstudie de leerstof
te laten beheersen waardoor meteen de
sociale opvoeding, het samenwerken,
werd verzekerd.
Haar oplossing bestond eruit dat zij bij
het aanbieden van haar onderwijs in deze
duidelijk heterogene groep drie principes
hanteerde. Deze zijn kenmerkend geworden
voor het daltononderwijs.
Kleuters en dalton:
een natuurlijke
combinatie
1 Vrijheid en verantwoordelijkheid:
Vrijheid is belangrijk om je als mens te
kunnen ontwikkelen. Een belangrijke
doelstelling daarom in het daltononderwijs
is kinderen zoveel mogelijk verantwoordelijkheid
en vrijheid te geven om
die ontwikkeling te kunnen doormaken.
Echter, vrijheid in gebondenheid.
Kinderen leren door vooraf gemaakte
afspraken, meestal in de vorm van een
taak, hoe ze met vrijheid en verantwoordelijkheid
moeten omgaan.
2 Zelfstandigheid: Kinderen worden
gestimuleerd zelf oplossingen te zoeken.
Zo worden ze opgevoed tot vrije, zelfstandig
denkende mensen. Dit begint al in
groep 1; ook hier is de taak een belangrijk
middel. De leerkracht houdt uiteraard
rekening met verschillen tussen jonge
kinderen. Dus de ene taak kan verschillen
van de andere. Niet elke kleuter kan
al even zelfstandig werken.
3 Samenwerking: In het dagelijks leven
wordt samengewerkt met anderen. Het
leren werken in teamverband begint al op
school. Binnen het daltononderwijs
wordt kinderen geleerd hoe ze binnen
een groep en vooral samen met anderen
opdrachten moeten uitvoeren. De basis
bij samenwerken is elkaar leren helpen,
leren vragen te stellen en zaken uit te
leggen. Uiteindelijk ronden de kinderen
het geleerde af door een toets te doen.
Die toets doen ze veelal alleen.
Het daltononderwijs kon op het moment
dat Helen Parkhurst haar principes ontwikkelde
nog niet als een uitgewerkt
onderwijssysteem worden gezien. In latere
jaren is op een gestructureerde manier
invulling gegeven aan deze uitgangspunten.
Een voorbeeld daarvan is het werken
met taken. Op elke daltonschool is dit
het middel om kinderen zelfstandig met
de leerstof bezig te laten zijn en tot
samenwerking te laten komen.
Kenmerkend voor daltonscholen is dat
met de principes niet dogmatisch wordt
omgegaan. Elke school heeft een eigen
vrijheid om tot invulling van de drie pijlers
te komen. Als gemeenschappelijke
noemer kan echter wel de relatie tussen
leerling en leerkracht genoemd worden.
Er wordt naar gestreefd om binnen die
relatie wederzijds respect, ruimte voor
initiatieven en het geven van verantwoordelijkheid
door de leerkracht aan de leerling,
tot bloei te laten komen.
De wereld van september 2006 27

Dalton gekoppeld aan
Basisontwikkeling
De kern van het werken met jonge kinderen
ligt in het daltononderwijs in
Basisontwikkeling in de onderbouw.
Zeker voor de onderbouw is het belangrijk
dat continuïteit in ontwikkeling en
onderwijs geboden wordt. Die continuïteit
speelt een grote rol voor de invulling
bij de vorming van heterogene groepen
2/3 binnen het daltononderwijs.
Er wordt uitgegaan van de veronderstelling
dat nieuwe kwaliteiten ontstaan binnen
en vanuit de handelingsmogelijkheden
die kinderen al verworven hebben.
De handelingsmogelijkheden waar het
hier vooral om gaat, zijn:
• Symbolen, tekens en betekenissen
• Communicatie en socialiteit
• De leerling-rol (leermotivatie, zelfsturing
en strategisch denken).
Om dit ontwikkelingsgericht onderwijs
een goede basis te geven, moet het activiteitenaanbod
zinvol zijn voor kinderen,
zodat zij hieraan betekenis kunnen
(gaan) verlenen en de ontwikkelingsgerichte
leerprocessen bevorderd worden.
Op die manier wordt invulling gegeven
aan pijlers die ook belangrijk zijn voor
het daltononderwijs:
• Emotioneel vrij zijn
• Zelfvertrouwen
• Nieuwsgierigheid.
Geïntegreerde (heterogene)
2/3-groepen
Steeds meer scholen hebben geïntegreerde
groepen 2/3. Soms uit praktische
overwegingen, maar vaker gestoeld op
principiële overwegingen om continuïteit
vanuit de spelactiviteit naar de leeractiviteit
optimaal te kunnen ondersteunen.
Bij daltonscholen die de principiële
keuze voor geïntegreerde groepen 2/3
gemaakt hebben, is de organisatie vaak
gebaseerd op thematisch werken in
gemeenschappelijke centrale hoeken.
De speel/werktijd bij deze scholen is in
drie groepen te verdelen:
1 Een groep kinderen kiest voor
gemeenschappelijke hoeken
2 Een groep kinderen gaat zelfstandig
spelen en werken
3 Een groep kinderen gaat een opdracht
met de leerkracht doen.
Opdrachten met namenlijst wie wat gaat
doen, worden op daltonscholen goed
zichtbaar op een prikbord gehangen.
Kinderen bepalen zelf wanneer ze
opdrachten willen gaan doen. Voor de
kinderen die in groep 2 zitten, plant de
leerkracht aan het begin van de week een
moment waarin enkele verplichte thematische
activiteiten besproken worden voor
de komende periode. Verplichte opdrachten
voor groep 3 plant de leerkracht zelf
over de gehele dag, zodat kinderen optimaal
gebruik kunnen maken van het vrije
spelmateriaal en de ontwikkelingsmaterialen.
Vraagt een lees-, reken- of schrijfopdracht
geen instructie, dan mogen de
kinderen zelf bepalen op welk tijdstip van
de dag ze die willen uitvoeren.
Door ‘vrije tijd’ zoveel mogelijk hetzelfde te
laten zijn, leren kinderen direct met elkaar
samen te werken en elkaar te helpen.
Een geïntegreerde groep 2/3 heeft alleen
zin als ook het onderwijs anders en gedifferentieerd
wordt aangeboden en als de
leerkracht in staat is ontwikkelingsprocessen
bij kinderen van verschillende
leeftijd uit te lokken en te stimuleren. Als
dat lukt, zijn er winstpunten in zicht.
Ten eerste kan de overgang van lezen,
schrijven en rekenen in spelactiviteiten
(doen alsof je lezer, schrijver, rekenaar
bent) naar echt lezen, schrijven en rekenen
heel geleidelijk plaatsvinden.
Hiermee is een bekend knelpunt van de
baan, want kinderen hoeven niet allemaal
meer tegelijkertijd op hetzelfde moment
voldoende toegerust te zijn om aan formele
leertaken te kunnen beginnen.
Ten tweede is geleidelijkheid ook voor de
leerkracht van groot belang. Dit, omdat
inzicht in wat kinderen al kunnen de leerkracht
meer houvast geeft om te beslissen
over deelname aan leeractiviteiten.
Een leerkracht die in groep 3 met een
klassikale methode begint, loopt het risico
het zicht op deze ontwikkeling in de
praktijk te missen.
Bij de keuze om tot een heterogene
groep 2/3 te komen, moet rekening
gehouden worden met een aantal fundamentele
onderwijszaken:
1 Jonge kinderen hebben intensieve en
toegesneden instructie en oefening
nodig om zelfstandige lezers te worden.
2 In groep 2/3 zijn er voor de jongste
kinderen, in vergelijking met een
homogene kleutergroep, meer kansen
op functionele lees, reken- en schrijfactiviteiten;
voor de oudste kinderen
zijn er meer mogelijkheden voor spelactiviteiten,
constructieve en beeldende
activiteiten dan in een traditionele
groep 3. Vooral voor de kwetsbare kinderen
is dit een verbetering.
3 Door een breed activiteitenaanbod zijn
er voor kinderen veel kansen op deelname
aan het totale aanbod, hierdoor ontstaat
een efficiënte werkwijze. De leerkracht
verruimt de speel/werktijd om
meer en intensiever met kleine groepjes
bezig te zijn. Door veel in groepjes te
werken kunnen kinderen elkaars voorbeeld
zijn en elkaar helpen.
De ontwikkeling van kinderen is een
onsamenhangend geheel dat zich alleen
op papier in deelaspecten laat ordenen
en beschrijven; deze zijn vervolgens
28 september 2006
De wereld van

samen te vatten in kernactiviteiten. Bij de
doelen van Basisontwikkeling geldt in
principe hetzelfde; ze zijn afzonderlijk te
typeren en te beschrijven, maar ze zijn
niet los van elkaar na te streven. Ze hebben
een onderlinge afhankelijkheid. In
de praktijk lopen ze door elkaar heen. De
ontwikkeling van de spelactiviteit naar
de bewuste leeractiviteit vormt de rode
draad door de hele onderbouw. De ontwikkeling
vindt bovendien plaats door
deelname van kinderen aan gezamenlijke
sociaal- culturele activiteiten. De ‘volwassenwereld’
trekt jonge kinderen aan.
Ook voor daltononderwijs geldt dat spelactiviteiten,
constructieve en beeldende
activiteiten, gespreksactiviteiten,
lees/schrijfactiviteiten en reken/wiskunde
activiteiten verbonden zijn aan een
thema en inhouden.
Randvoorwaarden bij invoering
Het invoeren van een heterogene groep
2/3 stelt randvoorwaarden aan het
inrichten van het onderwijsaanbod. Een
voorbeeld van de daltonvisie zoals deze
binnen een openbare basisschool wordt
gehanteerd, is groep 2/3 van mevrouw
C.Wildenburg van De Plantage in Houten.
In de eerste plaats moet de aandacht goed
gericht zijn op het aanvankelijk lezen aan
het begin van groep 3. Dit is immers
belangrijk voor het begrijpend lezen.
Natuurlijk is het wel zo dat de kinderen
van (heterogene) groep 3 eerder al kennis
hebben gemaakt met lezen en dus een
voorsprong hebben. Daarnaast kunnen
kinderen die dat nodig hebben extra
oefenstof of verdiepingsstof van de andere
groep aangeboden krijgen. Het leerlingvolgsysteem
is hierbij ook van belang:
door observaties kan de leerkracht inspelen
op ontwikkelingen en de actualiteit.
Binnen De Plantage is de balans tussen de
vijf- en zesjarigen goed, waarbij wel opgemerkt
moet worden dat de kinderen uit
groep 3 (de zesjarigen) het zelfstandig
werken natuurlijk beter beheersen. Extra
ondersteuning in een groep is zeker wenselijk,
omdat de leerkracht daardoor meer
tijd heeft voor kinderen die extra aandacht
nodig hebben en voor klassenobservaties.
Ook is het belangrijk dat er voor de kinderen
van groep 3 een aparte werkplek
binnen de klas is waar zij rustig kunnen
werken.
Een daltonschooldag
In grote lijnen bestaat voor elk kind een
normale daltonschooldag uit de volgende
drie elementen.
1 Gezamenlijke activiteiten: zoals dagopening
en afsluiting, kringgesprekken,
gym en spel, voorlezen, pauze,
het vieren van een verjaardag.
2 Instructiemomenten: kinderen krijgen
uitleg over de leerstof of over hun
taak. Dit kan per leeftijdsgroep, maar
ook in een klein groepje of individueel
plaatsvinden.
3 Een aantal competenties van de leerkracht
op een daltonschool moet ontwikkeld
worden. De meest opvallende
zijn het vermogen om een goede roosterplanning
te kunnen maken en het
extra aandacht hebben voor de tijdsplanning.
Daarnaast moet de
leerkracht in staat zijn om duidelijke
regels over het zelfstandig werken en
het niet storen (van de leerkracht) te
stellen en consequent te hanteren.
Natuurlijk gelden voor de leerkracht in
groep 2/3 ook de algemene competenties
op het gebied van het goed kunnen voorbereiden
van de leeromgeving, de organisatie
van het onderwijs aan jonge kinderen
en in staat zijn om structuur te bieden.
Conclusie
Het geïntegreerd onderwijs binnen groep
2/3 heeft een meerwaarde voor beide
groepen. Een voorwaarde is dat de leerkracht
binnen het didactische
handelingsmodel de beschikking heeft
over een breed repertoire aan pedagogische
– didactische vaardigheden om dat
uit te voeren.
Er moet een doorlopende leerlijn zijn,
want de activiteiten moeten geschikt zijn
voor de kinderen van groep 2 en groep 3.
Verdieping voor groep 3 gebeurt door het
uitbouwen van thematische lees-, rekenen
schrijfactiviteiten. Daarnaast maken
kinderen uit groep 2 spelenderwijs met
lezen, schrijven en rekenen kennis en
hebben kinderen uit groep 3 voldoende
momenten om te spelen en samen te
werken met kinderen uit groep 2 (van
vrije- naar begeleide- en vervolgens naar
geleide activiteiten/opdrachten).
Binnen het regulier onderwijs zie je
steeds vaker zaken die afgeleid zijn van
het daltononderwijs; veelal gebaseerd op
zelfstandig werken en tijdsplanning. Om
kinderen zelfstandig te laten werken,
moet er veel werkmateriaal voorhanden
zijn waarover ze zelfstandig kunnen
beschikken. Dit heeft financiële consequenties,
maar vraagt ook veel van de
leerkracht. Aan de andere kant geeft het
de leerkracht weer mogelijkheden extra
ondersteuning te bieden aan kinderen die
dat nodig hebben en aandacht te geven
aan kinderen die verdieping willen.
Niet te onderschatten zijn de kerncompetenties
(kennis, kunde en vaardigheden)
van de leerkracht: het activiteitenaanbod
goed voorbereiden, kennis hebben van
wat kinderen in groep 2-3 moeten
beheersen en duidelijke regels stellen
voor zelfstandig werken. Hiermee is al
gestart in groep 1 en is een doorlopende
lijn in de volgende groepen.
In een heterogene groep 2/3 bestaat
voor de leerkracht de mogelijkheid om
kinderen makkelijker over te laten stap-
De wereld van september 2006 29

pen binnen een schooljaar van groep 2
naar groep 3 (uiteraard in overleg met de
ouders). Belangrijk punt is dat het kind
op alle leergebieden en op sociaal- emotioneel
vlak het niveau van groep 3 aankan.
Een kind uit groep 3 dat moeite
heeft met lezen kan weer stof aangeboden
krijgen op groep 2-niveau (bijvoorbeeld
op fonologisch gebied).
Een belangrijk onderdeel van dit gehele
traject zijn de kerncompetenties van de
leerkracht.
Daar waar in het verleden de nadruk lag
op het leren lezen en schrijven van de
kinderen, worden nu aanvullende eisen
gesteld. Het werken met een heterogene
groep 2/3 stelt verdergaande eisen aan
de basisvaardigheden van de
leerkracht.
Naast het hebben van vakinhoudelijke
competenties wordt ook een beroep
gedaan op de communicatieve vaardigheden.
Niet alleen gericht op de kinderen,
maar ook zeker op ouders.
Voor iedere professional is het vanzelfsprekend
de vakkennis scherp te houden.
Maar er moet ook ruime aandacht
zijn voor het op peil brengen van de
noodzakelijke kennis en vaardigheden
bij ingrijpende wijzigingen.
Voor die schoolorganisaties die overwegen
om een heterogene groep 2/3 in te
voeren, geldt daarom als voorwaarde dat
competentieontwikkeling voor leerkrachten
een basisvoorwaarde is én dat iedereen
achter het besluit staat!
Marjet Luijendijk - Van der Maale is leraar
basisonderwijs, met als specialisaties onderbouw
en daltononderwijs.
Op 4 oktober 2006 organiseert het Daltonexpertisecentrum van de Hogeschool
Utrecht een landelijk seminar, getiteld Van 2 naar 3: Op vertrouwde voet verder.
Voor meer informatie over deze boeiende discussie kunt u contact opnemen met de
coördinator van het Daltonexpertisecentrum Dick de Haan via Dick.deHaan@hu.nl.
Professionaliseren in het daltononderwijs kan op het Daltonexpertisecentrum van
Instituut Theo Thijssen / Hogeschool Utrecht. Dit expertisecentrum heeft zich in de
loop der jaren ontwikkeld tot een landelijk georiënteerd kennis- en dienstencentrum
voor personen, scholen en instituten die betrokken zijn bij of belangstelling
hebben voor het daltononderwijs.
Het telefoonnummer van de Nederlandse Dalton Vereniging in Den Haag:
070 – 3315281.
Literatuur
Jansen, H., D. de Haan, e.a. (2006),
Dalton Doorgaan! De praktijk van de
daltoncoördinator. Agiel, Utrecht.
Janssen – Vos, F. (2001),
Basisontwikkeling in de onderbouw.
Van Gorcum, Assen.
Wenke, H., R. Röhner (2003), Leve de
school, Daltononderwijs in de praktijk.
Arko b.v.
Prentenboek van de MAAND
De Gottmer Uitgevers Groep uit Haarlem en
De wereld van het jonge kind schenken elke
maand 10 prentenboeken aan trouwe
abonnees die snel reageren. Elke maand
een andere titel uit het fonds van
Gottmer; deze maand een prentenboek
uit de Kinderboekenweek: Het Carnaval
der Dieren.
Het carnaval der dieren
Uitgeverij Gottmer en Universal Music
hebben samen een aantrekkelijke serie prentenboekjes met CD
uitgebracht, een project dat klassieke meesterwerken toegankelijk
maakt voor kinderen vanaf vijf jaar. Beroemde tekstschrijvers
en illustratoren hebben de werken op hun eigen aansprekende
manier van een verhaal, gedichten en tekeningen voorzien.
Ivo de Wijs & Thé Tjong-Khing (ill.)
Het Carnaval der Dieren
Gebonden prentenboek met CD; € 17,95
13 x 14 cm, 32 pagina’s
ISBN 90 257 4057 x
www.gottmer.nl
Verkrijgbaar bij de boekhandel
Stuur een gefrankeerde kaart met naam,
adres,titel van het prenenboek en lidmaatschapnummer
op naar:
De wereld van het jonge kind
Postbus 122
3740 AC Baarn
De eerste tien inzenders krijgen het boek gratis toegezonden.
30 september 2006
De wereld van