De speelwereld als lichamelijke wereld: sensopathisch spel - hjk

Spelvormen
De speelwereld als lichamelijke
wereld: sensopathisch spel
In het eerdere artikel over spelvormen
(decembernummer, 2001) werd gewezen
op het werk van de ontwikkelingspsychologen
Verrneer, Homminga en Brakenhoff.
Zij onderscheiden in de ontwikkeling
van jonge kinderen de volgende spelvormen:
motorisch spel; sensopathisch
spel; hanterend- en constructiespel; doenalsof,
wat ook wel illusief spel wordt
genoemd.
Verrneer groepeert de spelvormen in de
volgende categorieën:
1 De speelwereld als lichamelijke wereld.
2 De speelwereld als hanteerbare wereld.
3 De speelwereld als esthetische wereld
(vormen, bouwen, ordenen).
4 De speelwereld als illusieve wereld.
Met het vorige artikel, dat over motorisch
spel ging, en bij de beschrijving van het
sensopathisch spel in deze bijdrage, bevinden
we ons volgens Verrneer bij de speelse
vormen van het lichamelijke bestaan.
Het woord pathisch in senso-pathisch,
komen we ook tegen in sym-pathiek; het
geeft een gevoelsmatig meegevoerd
worden aan. Mensen kunnen bijvoorbeeld
geboeid raken door geluidsindrukken die
ze zelf veroorzaken, zoals het open en
dichtklikken van hun balpen, of door een
bewegingservaring, zoals het rondzwaaien
van hun armen. Kinderen kunnen bijvoorbeeld
genieten van de druk op hun
handen als ze op het strand diep in het
droge zand wroeten. Dit laatste voorbeeld
geeft aan dat er tijdens motorisch spel,
zoals het graven van een kuil, episodes
van sensopathisch spel kunnen optreden.
Dan staat het doel, namelijk een kuil
maken, niet meer voorop. De herhaling
van de sensatie van het zand aan handen
en armen neemt dan de overhand.
Sensopathisch spel is een primitieve en
vroegkinderlijke spelvorm, waar ook vol-
~!.:W;~fJ,,----e, ----
U~ 200 - maart 2002
wassenen zich makkelijk aan overgeven.
Er zijn de volgende kwaliteiten aan te
onderscheiden: de lichaamssensatie staat
voorop; er is een voordurende herhaling;
en het lijkt vaak met een soort dromerigheid
te gebeuren.
VROEGKINDERLIJK SENSOMOTORISCH
SPEL
De ontwikkelingspsycholoog Jean Piaget
(1956) beschrijft een van de verwante
vormen van sensopathisch spel, namelijk
het sensomotorische spel van baby's.
Piaget wijst op het karakteristieke van de
herhaling van dit spel; de voetjes worden
bijvoorbeeld telkens opnieuw naar de
mond gebracht. Het bewegen van de
benen en het pakken van de voet wordt op
zichzelf een speelse activiteit.
Zo worden al bewegend bijvoorbeeld
knuffels weggegooid en weer opgepakt;
rammelaars tot klinken gebracht; schoentjes
besabbeld en geproefd, en het badje
wordt gebruikt om daarin te draaien en te
spetteren.
Piaget gebruikt zijn observaties om duidelijk
te maken hoe baby's en peuters door
zulk herhaald spel een steeds grotere
beheersing krijgen van hun eigen bewegingen
en van hun greep op de wereld om
hen heen.
De sensopathische fase is in de beschrijving
van Piaget een periode van groei in
het vroegkinderlijk bestaan, die vanaf
ongeveer het tweede levensjaar opgevolgd
wordt door de pre-operationele fase.
Het sensomotorische en sensopathische
spel zijn functioneel voor de ontwikkeling
in de eerste levensjaren, daarna blijft zulk
spel wel optreden, ook bij volwassenen,
maar het heeft dan geen ontwikkelingsfunctie
meer. Daarom zeggen we dat het
een primitieve spel vorm is.
Ze kunnen moeders en leerkrachten
hevig irriteren, de
fluitjes, mondharmonica's of
rateltjes, die een kind van de
kermis meebrengt en eindeloos
laat klinken. In het bad
telkens onder water glijden
en weer boven komen, of
tussen beide handen zo
maar lange rolletjes van
plasticine draaien. AI deze
bezigheden waarbij de
lichaamssensaties centraal
staan, worden sensapathisch
spel genoemd.
PRIMITIEF ERVAREN WE ALS STOUT
Het is verwarrend dat we bijvoorbeeld
zulk herhaald dromerig draaien van de
vingers in het haar 'spel' noemen, we zien
ook het voortdurend likken aan een wascokrijtje
niet als spel. Dat komt omdat de
grenzen van het speelse bezigzijn, en de
definities van het spel en van de spelvormen
zo vaag zijn.
In het eerste artikel, Spontane activiteiten
van jonge kinderen, motorisch spel, werden
drie kenmerken van spel genoemd:
a Het doen-alsof karakter
b De vrije keuze
c De intrinsieke motivatie.
Zowel voor motorisch- als voor sens opathisch
spel gelden de kenmerken vrije
keuze en intrinsieke motivatie. Van doenalsofis
geen sprake. Dat maakt ook duide-

Sensopatisch en motorisch spel zijn speelse
vormen van het lichamelijk bestaan
lijk dat spel niet eenduidig te definiëren
valt.
Sommige moeders zorgen ervoor dat de
mondharmonica van de kermis moeilijk
vindbaar wordt opgeborgen. En sommige
leerkrachten zeggen met overtuigingskracht,
dat ze die blikken kikker van de
kermis, waar je zulke opdringerige klikgeluiden
mee kunt maken, wel voor het kind
zullen bewaren.
Het is niet nodig om iets positiefs over
deze dromerige in zichzelf gesloten spelvorm
te zeggen. Het is echter wel zinvol
als leerkrachten sensopathisch spel als
zodanig kunnen herkennen en weten hoe
ze er anders op zouden kunnen reageren,
behalve het af te keuren. Maar eerst een
voorbeeld van een kleuter die iedere dag
veel primitief spel liet zien.
HET WOORDENLOZE ONDER WOORDEN
BRENGEN
Cathy is een vijfjarig meisje dat nog regelmatig
in haar broek poept. Dat is voor de
leerkracht op school een onhoudbaar probleem.
Cathy is sociaal geïsoleerd in de
klas, schuift op haar knieën door het
lokaal, gaat tientallen keren haar handen
wassen en luistert vaak niet goed. Daarom
heeft de intern begeleidster hulp gezocht.
Samen met de schoolbegeleidingsdienst
en de ouders wordt besloten om bij het
RIAGG aan te kloppen. Na alle procedures
die daarbij horen, en na een observatie in
de klas, worden Cathy en de intern begeleidster
door de psychologe van het RIAGG
uitgenodigd voor een spelobservatie in de
spelkamer van het instituut. Cathy's
moeder en de intern begeleidster mogen,
vanachter een speciale ruit, meekijken
naar het spel van Cathy en de psychologe.
Het kleine meisje kiest voor het verfbord
en maakt een mensfiguur met plakkaatverf.
Tussendoor gaat ze, als er verf aan
haar vingers komt, haar handen wassen.
De psychologe pakt een vochtige doek,
legt die op een krukje naast het verfbord
en zegt zachtjes: 'Daar kan je je handen
aan schoonvegen, dan hoef je niet steeds
naar de wastafel te lopen.' Cathy knikt en
even later gebruikt ze de doek.
De psychologe vertelt wat ze ziet: 'Ik zie
dat je een meisje tekent. Het lijkt of ze blij
is, want haar mond is in een glimlach.'
Cathy staat een moment naar haar schilderij
te kijken, doopt dan haar kwast in de
zwarte verf en tekent een regenbui over
het hele vel papier. 'Misschien is het
meisje toch niet zo blij in al die regen,' zegt
de psychologe. Cathy knikt instemmend,
vervolgens draait ze zich om en loopt naar
de zandbak. Ze zegt dat ze een berg wil
maken. Dat lukt niet zo goed met het
droge zand. Cathy loopt naar een gietertje
en vraagt of ze het zand nat mag maken.
Dat mag. Bij het sproeien met water zegt
de psychologe: 'Eerst een regenbui op het
meisje en nu ook een regenbui op de berg.'
Als het zand vochtig genoeg is, strijkt
Cathy dromerig het zand glad; vervolgens
begint ze in het zand te woelen. De psychologe
steekt ook haar handen in het
zand en doet mee. Ze vertelt Cathy hoe
het zand aan haar handen voelt. Er wordt
opnieuw een berg gemaakt. Opeens tilt
Cathy haar handjes uit het zand en kijkt er
verschrikt naar. De psychologe laat haar
eigen handen zien en zegt met zachte stem
dat Cathy altijd haar handjes aan de doek
kan schoonvegen, als ze dat wil. Cathy aarzelt
even, maar werkt dan verder in de
zandbak. Er wordt een holletje boven in de
berg gemaakt. Vervolgens loopt het meisje
met zand aan haar handen naar de kast
om er een speelgoedkonijn uit te pakken.
Ze zet het konijn boven op de berg en
zegt: 'Dat is zijn hol, nu gaat hij eten.' Van
het natte zand maakt ze balletjes en legt
die achter het konijn. De psychologe
vraagt voorzichtig: 'Het konijn gaat eten,
en het maakt ook mooie keutels' Cathy
knikt. Ze veegt haar handjes aan haar
broek af, pakt het konijn en wiegt het als
een baby'tje in haar armen. Dan loopt ze
naar het verfbord en tekent een lachende
zon, dwars door de zwarte regendruppels.
---------"" .. -="li~i,f:J1__
maart 2002 . 201 U~

INTERPRETATIE
Cathy wordt door haar moeder teruggebracht
naar school. De intern begeleidster
praat nog na met de psychologe. Wat als
eerste was opgevallen, is dat Cathy het
spelleeftijdsadequaat was begonnen met
een verftekening.
Toch stak telkens de onzekerheid de kop
op voor het vies worden van haar handen.
Haar speelse vormgevende (esthetische)
bezigheid moest dan onderbroken
worden, om heel 'volwassen' haar handen
te gaan wassen. (Kijk eens wat een groot
en schoon meisje ik ben.)
Pas toen de psychologe dat erkend had,
hoefde Cathy minder nodig de schijn van
het groot zijn op te houden. De meisjesfiguur
op de tekening is niet gelukkig,
ondanks haar brede glimlach, en Cathy is
het ook niet. 'Ze zit niet goed in haar vel,'
omschrijft moeder de moeilijkheden van
haar dochter.
Als Cathy naar de zandbak gaat, verandert
de vorm van haar spel in sensopathisch
bezig zijn; eerst met het droge zand en vervolgens
met het stugge natte zand. (Oh,
wat heb ik nu stoute vieze handjes!) Haar
vieze handen vormen niet het echte probleem
waar Cathy mee worstelt. Om dat
duidelijk te maken heeft ze de illusieve
doen-alsof spelvorm nodig.
Wat Cathy laat zien is een dilemma in haar
denken: mensen en dieren eten, en produceren
daarom keutels; hoe kan zoiets
natuurlijks stout en vies zijn
Door voor het meisje onder woorden te
brengen wat ze speelde, en daarmee aan te
geven dat ze het begreep, brak aan het
einde van het spel voor Cathy de zon door.
De sensopathische episode in het spel
toonde bij wijze van spreken de stilstand
in haar denken, die door het dilemma
wordt gevormd. Cathy zal geholpen
moeten worden om te leren inzien dat
anders dan dieren en baby's, mensen/kinderen
hun keutels niet zo maar in het
wilde weg produceren. De intern begeleidster
zal de leerkracht van Cathy vertellen
dat ze, telkens als het meisje doelloos in de
klas over de grond kruipt, op haar hurken
naast haar moet gaan zitten om met haar
te praten over een creatieve spelvorm waar
Cathy voor kan kiezen, zoals
tekenen/verven of met plasticine werken.
Verder zal de leerkracht Cathy moeten
helpen met naar het toilet gaan, en daar
wachten tot ze klaar is. Hoe vervelend het
ook voor de leerkracht is om de andere
kinderen alleen te laten. Dat werkt veel
beter dan de beschuldiging 'stout en vies',
die het meisje alleen maar klein houdt.
Hoewel de intern begeleidster en de leer-
kracht zich nogal opgelaten voelden door
dit advies, bleek al binnen een week dat
Cathy zelfstandig naar de wc kon gaan, en
verder zindelijk was op school.
DE BETEKENIS VAN SENSOPATHISCH
SPEL
Er is niet zo veel betekenis te vinden in
het langdurig en dromerig aaien van een
poes, of in telkens het stukje kauwgom tot
een draad te trekken en dan weer naar
binnen werken. Soms betekent het niets
anders dan dat een kind zich verveelt, of
ergens over piekert, of dat het zich
gewoon wil ontspannen.
Als een leerkracht een kind in de klas
heeft dat veel en langdurig sensopathisch
spel laat zien, dan mag ze aannemen dat
dat kind zich op zulke momenten in niemandsland
bevindt.
De opdracht aan de leerkracht is om zulk
spel niet te verbieden, maar om het kind
toe te spreken. Dat toespreken gaat niet
over het waarom (waarom kruip je onder
de tafeltjes), omdat spel geen waarom
heeft. We vragen de kinderen in het winkeltje
ook niet waarom ze winkeltje
spelen.
Als de leerkracht het kind toespreekt, probeert
ze betekenis toe te voegen aan de
sensopathische activiteit. Dat gaat net zo
als wanneer ze op theevisite gaat in het
speelhuis. Ook daar maakt de leerkracht
met nieuwe suggesties een grotere dynamiek
mogelijk, zonder dat ze de speelwerken
geweld aandoet.
Het kind dat onder tafels kruipt, kan
geholpen worden om tenten te bouwen
voor een kampeerspel. En het kind dat
met een blikken kikkertje klikt, kan uitgenodigd
worden om samen een liedje te
zingen, waarbij op de maat meegeklikt
kan worden, beurtelings, het kind en de
leerkracht. Het idee is om een weg te
vinden om het kind uit dat niemandsland
mee te nemen naar de wereld van de
gezamenlijkheid.
~i~~fJ~"------_--
Vk.uv 202 - maart 2002
Het doel, een kuil
graven, staat niet
meer voorop
Literatuur
Piaget, J., B. Inhelder (1956), The child's conception of
spa ce. Routledge & Kegan Paul, Londen.
Vermeer, E.AA. (1955), Spel en spelpedagogische
problemen. Bijleveld, Utrecht.
Anthon de Vries is universitair docent te
Leiden.