Bert van Oers, hoogleraar cultuurhistorische - hjk

Bert van Oers,
hoogleraar cultuurhistorische
onderwijs pedagogiek
Op 27 april 2005 aanvaardde Bert van Oers het hoogleraarschap
Cultuurhistorische Onderwijspedagogiek aan de Vrije
Universiteit Amsterdam met het uitspreken van de rede
Carnaval in de kennisfabriek. De positie van het spel in
Ontwikkelingsgericht Onderwijs.
In 2004 ontving Bert van Oers al een eredoctoraat aan de
Universiteit van Jyväskylä in Finland. Sinds 1999 is Bert
redactielid van De wereld van het jonge kind. De redactie is
bijzonder trots op Bert en een interview met hem lag dan ook
voor de hand.
Bert, je bent vanwege de Academie voor
Ontwikkelingsgericht Onderwijs hoogleraar
Cultuurhistorische Onderwijspedagogiek.
Wat wordt er bedoeld met
dat' ontwikkelingsgerichte' Onderwijs
is toch altijd gericht op de ontwikkeling
van kinderen En waar houdt een dergelijke
academie zich mee bezig
In de Academie voor Ontwikkelingsgericht
Onderwijs proberen wij het 'ontwikkelingsgericht
onderwijs' te doordenken
vanuit Vygotskij's theorie die erop
wijst dat ontwikkeling geen natuurlijk
voortkabbelende proces is. Het is een
cultureel proces. Een proces dat vanuit
de cultuur inhoud en voeding krijgt. Het
tempo en de richting van de ontwikkeling
hebben vooral te maken met de interacties
die volwassenen als cultuurdragers
met de kinderen aangaan en de culturele
instrumenten die ze overdragen.
Het is ook wel aangeduid als 'ontwikkelend
onderwijs'. Maar ik vind die aanduiding
te veel appelleren aan een idee van
de maakbare mens. Ik heb dat iets
bescheidener willen formuleren, want het
beste wat we kunnen doen is te proberen
mensen in hun ontwikkeling te stimuleren.
Dus gericht zijn op de ontwikkeling,
vanuit de veronderstelling - en daar komt
het typisch cultuurhistorische aspect -
dat het juist de volwassenen zijn, of de
culturele omgeving, die verantwoordelijk
zijn voor de ontwikkeling van kinderen.
De manier waarop we met kinderen
omgaan is bepalend voor hoe die ontwikkeling
verloopt.
Die erkenning van het culturele en het
historische karakter van de kinderlijke
ontwikkeling is naar ons idee kenmerkend
voor onze visie van ontwikkelingsgericht
onderwijs. Ook de vertaling daarvan
in de school is ingebed in de
cultuurhistorische theorie. Die culturele
inhouden worden voor kinderen pas echt
betekenisvol als we die weten te vertalen
in dingen die mensen doen en rollen die
daarbij voor komen. In het ontwikkelingsgericht
onderwijs proberen we altijd de
inhouden te vertalen in sociaal-culturele
activiteiten en daarbinnen kinderen te
stimuleren een rol aan te nemen. Vanuit
die rolleren ze de taal die erbij hoort en
de instrumenten die erbij horen, zoals
reken- en leesvaardigheden. Zo wordt er
in scholen voor ontwikkelingsgericht
onderwijs veel geleerd via het spelen van
bepaalde rollen.
Dat spelconcept kun je doortrekken naar
een bovenbouw, waarin kinderen weliswaar
andersoortige rollen, maar wel
degelijk rollen leren spelen.
Ontwikkelingsgericht onderwijs ingebed
in de cultuurhistorische theorie. Wil je dat
toelichten
Een leerkracht die rekening houdt met de
historische ontwikkeling van het kind
beseft dat het beeld van het kind dat wij
hebben een historisch concept is. Het
beeld van wat wij denken, wat wij mogen
doen ten aanzien van kinderen is een historisch
product. Niet alleen historisch,
maar het kan in andere culturen ook
anders zijn. Zo denken ze bijvoorbeeld in
Japan anders over de groepsgrootte.
Terwijl wij hier naar kleine groepen streven,
denken ze daar dat kinderen juist in
grote groepen goed leren om met elkaar
om te gaan. De cultuurhistorische school
zegt ons dat het beeld dat wij van 'het
kind hier en nu' hebben een historisch
product is. Het is niet iets wat we aan het
kind als een soort natuurkenmerk kunnen
aflezen. Dat beeld hebben we er zelf
ingelegd.
Leraren moeten zich altijd bewust zijn dat
ze met hun eigen beelden in interactie
278 mei 2005

zijn. Zo hebben we lang gedacht dat
jonge kinderen niet abstract kunnen denken.
Maar onderzoek toont dat kinderen
van bijvoorbeeld zes dat wel kunnen.
De titel van je rede over de positie van
het spel in ontwikkelingsgericht onderwijs
is uitdagend: 'Carnaval in de kennisfabriek'
. Ga je daarmee het onderwijs
op z' n kop zetten Zeker in onze kennissamenleving
moeten kinderen toch sommen
maken en een hamer leren vasthouden
We zijn toch niet voor niets bezig
met canons, lijsten van wat kinderen
moeten kennen en kunnen
Elke activiteit kun je op een speelse en
op een niet-speelse manier doen. Spel
heeft drie kenmerken. Er zijn altijd regels.
Als er geen regels zijn, is spel chaos. Ten
tweede is er het element van de vrijheidsgraden.
Als we geïndustrialiseerd raken,
gaan we dat steeds verder terugdringen.
Zo komen we tot geprogrammeerde
instructie, waarbij de leerling alleen maar
datgene mag doen wat de instructie voorschrijft.
Het derde is dat er iets van
betrokkenheid moet zijn, het moet een
activiteit van de kinderen zelf zijn. Met
die drie kenmerken heeft een activiteit
een spelkarakter.
In ontwikkelingsgericht onderwijs willen
we de canon, dat wat kinderen moeten
leren, niet opzij zetten. Het gaat om de
manier waarop de canon aan de kinderen
wordt doorgegeven. Dat is precies de
reden waarom ik dat begrip
'kennisfabriek' gebruik. De canon die erin
gehamerd wordt, is kenmerkend voor de
kennisfabriek.
Wat ik nu probeer te doen is dat speelse
element, dat je kennis pas echt goed
kunt begrijpen en gebruiken als je er mee
kunt spelen. Je moet die dingen ook eens
een keer op z'n kop durven zetten, als bij
een carnaval. Niet om de autoriteiten of
de autoriteit van de kennis opzij te zetten,
maar om die beter te leren begrijpen.
Carnaval is een speels proces om te kijken
waar de grenzen zijn. Zo moeten we
in de school de kennis, de wetenschap,
even tussen haken durven zetten. Dat
gebeurde in de wetenschap voortdurend,
bijvoorbeeld toen Christiaan Huygens
tegen de grote Newton in een alternatieve
theorie over het licht presenteerde. Zo
ontstaat nieuw inzicht. Mijn idee is dat
het spel de uitgelezen context is om dat
soort carnaval dus in die school, in de
kennisfabrieken, te krijgen. Niet om de
canon aan de kant te zetten, maar om die
eens open te breken, de heiligheid ervan
af te halen, te tonen dat het iets is van
jou en van mij, dat we zelf kunnen
maken.
Bewust zijn van het culturele kindbeeld,
kinderen helpen zich in gezamenlijkheid
te ontwikkelen, carnaval mee kunnen
spelen zijn van belang voor leraren.
Houdt de Academie voor Ontwikkelingsgericht
Onderwijs* zich met dat soort
zaken bezig
Dat is juist de reden waarvoor de
Academie is opgericht: om een netwerk
te krijgen van mensen die met dat soort
vraagstukken bezig zijn. Om zo greep te
krijgen op zowel het concept als op de
vraag hoe je dat dan doet in de praktijk in
een klas van vijfentwintig tot dertig leerlingen.
Daarvoor werken we intensief met
leerkrachten. Zo wordt er vanuit nascholingsinstituten
met leraren in de klas
gewerkt, met de problemen die ze zelf
hebben in die klas. Een van de basisregels
daarbij is: probeer de inhouden die
je aan de kinderen wil overdragen te
laten ontstaan in een activiteit waaraan
de kinderen deelnemen.
Zo gaat het bij rekenen bij het leren overschrijden
van het tiental niet om rijtjes
sommen, maar bijvoorbeeld om een rollenspel
waarin kinderen in een fabriek
dropjes in rolletjes van tien moeten
inpakken waardoor ze de structuur van
het tientallig stelsel doorkrijgen. Waarbij
ze begrijpen dat ze dat ene rolletje moeten
volmaken tot tien, waardoor de dropjes
die over zijn bij een ander rolletje kunnen
worden gevoegd. Zo lopen de
kinderen op een betekenisvolle wijze
tegen het overschrijden van het tiental
aan en gaan ze dat ook zelf als een probleem
zien dat opgelost kan worden. Dat
is een gedachte die allang in het realis-
tisch rekenonderwijs is uitgewerkt. Het
kernidee is dat je probeert de inhouden
die je aan de kinderen wilt overdragen te
vertalen in betekenisvolle activiteiten,
waarbij problemen ontstaan die alleen
opgelost kunnen worden als bijvoorbeeld
het overschrijden van het tiental wordt
beheerst.
Zo kun je allerlei onderwijsinhouden
laten ontstaan binnen activiteiten van
kinderen. Daarvan zijn inmiddels in scholen
al zo veel prachtige projecten gaande
om dat soort inhouden, zowel het leren
lezen en schrijven en rekenen, te laten
ontstaan in rollenspelen. Bijvoorbeeld in
een restaurant met het schrijven van
recepten, menu's, opstellen van advertenties
en rekeningen.
Betekent dat het kunnen creëren van een
betekenisvolle omgeving dé centrale
bekwaamheid is voor leerkrachten
Ja, maar ik zou dat nog willen corrigeren.
'Omgeving' vind ik niet precies genoeg.
Activiteit! Een omgeving kan ook een
situatie zijn, wat je in die speelhoeken in
scholen heel vaak ziet. Maar een situatie
werkt pas als daar een bezigheid, een
activiteit, voor staat die de kinderen iets
zegt. Activiteiten, waarbij mensen met
elkaar iets hebben, rollen spelen ten
opzichte van elkaar, dat is eigenlijk het
hart van hele concept. Dat zijn altijd sociaal-culturele
activiteiten, waarbij mensen
culturele instrumenten gebruiken, zoals
instrumenten om te meten en regels.
Regels zijn in de loop van de cultuur ontstaan
en worden overgedragen en zijn zo
altijd ingebed in activiteiten van mensen.
Daarbinnen moet je ze ook aan kinderen
doorgeven. Want onderwijs moet kinderen
het gevoel geven dat het ergens over
gaat. Ontwikkelingsgericht onderwijs is
ingebed in betekenisvolle activiteit.
Dit interview werd afgenomen door
dr. W. E. Westerman, vaste medewerker van
De wereld van het jonge kind.
* Academie voor Ontwikkelingsgericht
Onderwijs, Alkmaar:
www.ogo-academie.nl
D",","'''~
mei 2005 279