Geriatrie verpleegkunde - V&VN Geriatrie
Geriatrie verpleegkunde - V&VN Geriatrie
Geriatrie verpleegkunde - V&VN Geriatrie
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong><br />
Marina Popova/De Gelderlander<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 1
Klinische les<br />
Richtlijn Gedragsstoornissen bij Dementie – Huub Schuwer, p.3.<br />
Casus<br />
Gedragsstoornissen bij dementie in de praktijk – Huub Schuwer, p.4.<br />
Aankondiging<br />
Internationaal <strong>Geriatrie</strong>congres te Rotterdam, p.5.<br />
Actueel<br />
Aandachtsvelders <strong>Geriatrie</strong> (AVG)- Ineke Vereecken, p.6.<br />
Onderzoek<br />
Passiviteiten Dagelijks Leven (PDL): een theoretische benadering,p.7.<br />
Actueel Passiviteiten Dagelijks Leven (PDL): de praktijk – Ed v. Wiersum, p.8<br />
Actueel<br />
Netwerk VS/NP-<strong>Geriatrie</strong> op de foto, p.9.<br />
Voor u gelezen Ver heen, Ineke Vereecken, p.10<br />
De Pen In naam der Wet, Mieke Bil, p.11<br />
Lidnummer<br />
Lidnummer , Mieke Bil, p.12.<br />
De Pers<br />
Verzameld door Ralph Vreeswijk/Liesbeth van Oosterwijk p.12.<br />
Bestuurskamer Wilma Klein Baltink, pag. 14<br />
Vereniging pagina 15<br />
Foto voorpagina Marina Popova/De Gelderlander<br />
Van de redactie<br />
De zomer komt er weer al aan. Een prima tijd dus om in het zwembad te springen! De foto op de<br />
voorpagina is eerder afgedrukt in de Gelderlander ter illustratie van een artikel over zwemlessen voor<br />
80-pussers. Illustratiever kan het bijna niet! Ook de foto op de voorpagina van de vorige nieuwsbrief<br />
van april ‟09 was heel beeldend. De redactie is echter vergeten te vermelden dat dit een foto betrof<br />
van de huiskamer van de GAAZ van het Lievensberg Ziekenhuis te Bergen op Zoom. Wij danken hen<br />
alsnog voor het gebruik.<br />
In deze nieuwsbrief een artikel en een casus over de V&<strong>VN</strong> richtlijn gedragsstoornissen bij dementie,<br />
informatie over een onderzoek van Gea van Dijk over Passiviteiten Dagelijks Leven (PDL) en over<br />
hetzelfde onderwerp een artikel uit de praktijk van Ed van Wiersum. In het Medisch Centrum<br />
Leeuwarden is een nieuw begrip ontstaan; de AVG-er! Ineke Vereecken doet verslag. Daarnaast<br />
presenteren de verpleegkundig specialisten/Np-ers van het netwerk zich met een mooie foto en zijn<br />
de vaste rubrieken ook weer het lezen waard.<br />
We wensen jullie veel leesplezier en alvast een goede vakantie!<br />
Steun het werk van de V&<strong>VN</strong> afd. <strong>Geriatrie</strong> Verpleegkunde<br />
- voorheen de VVVG …….<br />
- verbetert de zorg voor ouderen met geriatrische problemen!!!!!!<br />
- heeft een netwerk van geriatrieverpleegkundigen, managers en opleiders;<br />
- neemt het initiatief tot verbeterprojecten in de praktijk;<br />
- zorgt voor een verantwoorde opleiding <strong>Geriatrie</strong>;<br />
- zorgt voor een verantwoorde registratie <strong>Geriatrie</strong>;<br />
- onderhoudt een informatieve website welke te bereiken is via http://geriatrie.venvn.nl<br />
- biedt inspiratie en verspreidt kennis via de Nieuwsbrief <strong>Geriatrie</strong> Verpleegkunde;<br />
- organiseert het jaarlijkse congres <strong>Geriatrie</strong>dagen, samen met de klinisch geriaters en<br />
de vereniging van gerontologen;<br />
- biedt korting op de <strong>Geriatrie</strong>dagen;<br />
- is vertegenwoordiger van de geriatrieverpleegkundigen in landelijke beleids- en<br />
bestuursorganen.<br />
……. en word dus lid!<br />
Meld je aan via de website http://geriatrie.venvn.nl onder de knop lid worden !!!!<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 2
Klinische Les Richtlijn Gedragsstoornissen bij dementie<br />
Definitie gedragsproblemen bij dementie:<br />
Gedragsproblemen zijn alle gedragingen van<br />
de patiënt die door de patiënt en/of zijn<br />
omgeving als moeilijk hanteerbaar worden<br />
ervaren.<br />
Probleemgedrag bij dementie komt veel voor,<br />
maar is moeilijk te begrijpen en te hanteren.<br />
Om een patiënt met dementie beter te kunnen<br />
ondersteunen, is er een richtlijn met een<br />
eenvoudig stappenplan ontwikkeld, dat in zes<br />
stappen de problemen, doelen en mogelijke<br />
interventies in kaart brengt. De richtlijn is in<br />
iedere zorgsetting te gebruiken, zowel voor<br />
verpleegkundigen als voor verzorgenden. De<br />
evidence based richtlijn „Omgaan met<br />
gedragsproblemen bij patiënten met<br />
dementie‟ is geadopteerd door de V&<strong>VN</strong><br />
geriatrie <strong>verpleegkunde</strong> en is op de<br />
betreffende website te vinden.<br />
Agressie, apathie en ontremd gedrag komt bij<br />
80% van de dementerenden voor.<br />
Verpleegkundigen en verzorgenden zijn er<br />
vaak op gebrand dit soort probleemgedrag<br />
direct op te lossen. Toch is het belangrijk om<br />
eerst stil te staan bij wat je ziet en dat te<br />
beschrijven. Er kunnen allerlei redenen zijn<br />
waardoor een patiënt geagiteerd of agressief<br />
gedrag vertoont. Er kan een lichamelijke<br />
oorzaak zijn, zoals pijn, maar ook veranderde<br />
medicatie of neurologische schade. De fase<br />
van dementie is bepalend. Ook de omgeving<br />
van de patiënt en de wijze waarop een patiënt<br />
wordt benaderd zijn factoren die van invloed<br />
zijn op het gedrag en die<br />
nader beschouwd dienen te worden om het<br />
veranderde gedrag van de patiënt te kunnen<br />
begrijpen.<br />
De richtlijn gaat uit van de methodische<br />
toepassing van non-farmacologische<br />
interventies en is multidisciplinair van opzet.<br />
De werkwijze staat beschreven in de richtlijn.<br />
Ook vind je er een uitgebreide beschrijving van<br />
de interventies, de „evidence‟, een<br />
samenvattingskaart van alle aanbevelingen en<br />
een praktisch zes-stappenplan. Aan de hand<br />
van dit stappenplan kan de verpleegkundige<br />
het gedrag van een dementerende analyseren<br />
en een plan van aanpak formuleren, waarna<br />
interventies gekozen kunnen worden.<br />
De richtlijn biedt dus geen kant-en-klare<br />
oplossing voor gedragsproblemen van<br />
patiënten met dementie. Het is een hulpmiddel<br />
waarbij belevingsgerichte zorg als<br />
uitgangspunt wordt gehanteerd.<br />
De richtlijn wordt nu in diverse werkvelden<br />
geïmplementeerd. De richtlijn moet een<br />
duidelijke plaats krijgen in het zorgproces,<br />
want dan kan de organisatie ondersteuning<br />
bieden met scholingsfaciliteiten en kan het<br />
multidisciplinaire team met haar kennis de<br />
oorzaak en interventiemogelijkheden bepalen.<br />
http://www.venvn.nl/Portals/20/publicaties/Rich<br />
tlijnOmgaanMetGedragsproblemenBijDementi<br />
e.pdf<br />
Huub Schuwer<br />
Verpleegkundige dagcentrum geriatrie<br />
UMCN St. Radboud Nijmegen<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 3
Casus Richtlijn Gedragsstoornissen in de praktijk<br />
Een voorbeeld van een verkort Plan Van<br />
Aanpak volgens de richtlijn.<br />
Het betreft mw. K. zij verblijft sinds een half<br />
jaar op een PG-afdeling van en verpleegtehuis<br />
i.v.m. de ziekte van Alzheimer. Mw. K. is 75<br />
jaar oud.<br />
Analyse stap 1: Wat zie je?<br />
Mw. K. is gemiddeld vier dagen in de week niet<br />
te motiveren om op te staan. Mw. maakt dan<br />
een versufte indruk, zegt te ziek te zijn, houdt<br />
ogen gesloten, weert contact af. Eind van de<br />
middag komt ze meestal haar bed uit. Het<br />
probleem bestond al in het verzorgingshuis<br />
waar mw. K. eerst woonde. Het gevolg van het<br />
gedrag is een verminderde vocht- en<br />
voedingsintake, verminderde mobiliteit,<br />
toename droge huid en jeukklachten met nu<br />
veel krabeffecten. Dagnachtritme wordt niet<br />
omgedraaid.<br />
- Het is een probleem voor de verzorging, het<br />
gedrag roept irritatie op, omdat mw. K.<br />
wanneer ze wel op is zich actief opstelt en<br />
goed is gestemd. Het gedrag wordt wel<br />
beleefd als manipulerend, diverse pogingen<br />
haar op tijd op te laten staan zijn niet gelukt.<br />
Men neigt mw. te negeren.<br />
-Het gedrag is voor mw. een probleem bij het<br />
wekken. Ze voelt zich dan echt ziek. Ze heeft<br />
verder geen besef en inzicht in het gedrag.<br />
-Het gedrag is een probleem voor de<br />
verzorging en de familie vanwege het achteruit<br />
gaan van haar kwaliteit van leven en het<br />
achteruit gaan van haar fysieke gezondheid.<br />
Analyse stap 2: In welke situaties komt het<br />
gedrag voor?<br />
Het gedrag komt alleen voor op haar 1<br />
persoonskamer, het gedrag komt gemiddeld<br />
vier dagen in de week voor. Het gedrag heeft<br />
alleen betrekking bij het opstaan wanneer ze<br />
gewekt wordt.<br />
Analyse stap 3: Hoe komt het?<br />
(multidisciplinair)<br />
Lichamelijke oorzaken voor het gedrag zijn na<br />
uitgebreid onderzoek niet gevonden.<br />
Jeukklachten en krabeffecten hebben<br />
mogelijke een negatieve invloed. Mw. is links<br />
blind. Risico op ondervoeding is nu aanwezig,<br />
mogelijk spelen honger en dorstgevoelens nu<br />
mee.<br />
Stemming: een proefbehandeling met<br />
antidepressiva heeft geen effect laten zien<br />
Omgeving: mw. beschikt over een eigen<br />
kamer, waar ze zichzelf kan vermaken<br />
wanneer ze op is. Mw. houdt van muziek. Mw.<br />
houdt van koelte en frisse lucht. Mw. is<br />
tevreden met het verblijf.<br />
Persoon: mw. is altijd alleenstaand geweest en<br />
vanaf haar pensionering niet meer actief is<br />
geweest, geen doel meer had en sindsdien<br />
een patroon heeft van laat opstaan. Mw. is als<br />
verpleegkundige leidinggevende geweest in de<br />
ouderenzorg.<br />
Analyse stap 4: Omschrijf zo specifiek<br />
mogelijk het doel?<br />
- haar levensritme wordt geaccepteerd,<br />
d.w.z. er wordt geen strijd meer<br />
gevoerd haar uit bed te krijgen<br />
- er is een omschreven werkwijze<br />
waarmee mw. K. iedere ochtend wordt<br />
gewekt en benaderd<br />
Daarnaast: mw. eet en drinkt voldoende,<br />
mw. heeft voldoende lichaamsbeweging,<br />
mw. voert plezierige activiteiten uit<br />
wanneer ze op is, jeuk en krabeffecten<br />
worden behandeld<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 4
Analyse stap 5: Wat ga je doen?<br />
(Multidisciplinair; wat, wie, waar, wanneer)<br />
- mw. wordt iedere ochtend gewekt en<br />
gestimuleerd op te staan op een<br />
positieve uitnodigende wijze, iedere<br />
uur wordt dit herhaald. Gordijnen<br />
openen, verwarming laag houden.<br />
- Bij contact ingaan op de<br />
belevingswereld van mw. (zie<br />
leefplan), houdt rekening met haar<br />
verpleegkundige achtergrond. Neem<br />
de tijd, streel haar handen wanneer je<br />
op bedrand zit.*<br />
- Biedt aan een cd met klassieke muziek<br />
op te zetten bij het wakker worden. *<br />
- Vocht- en voeding wordt aangeboden<br />
en op het nachtkastje gezet, bij tekort<br />
intake ‟s avonds extra vocht en<br />
voeding aanbieden. Bij familie naar<br />
lievelingsgerechten informeren.<br />
- Wanneer mw. op is wordt haar de<br />
huiselijke sfeer van de afdeling en<br />
activiteiten aangeboden *<br />
- Familie vraagt een kennis van mw. 2<br />
keer per week te gaan wandelen.<br />
* aanbevelingen vanuit de richtlijn.<br />
Analyse stap 6: Heeft het geholpen? Is het<br />
doel bereikt?; multidisciplinaire evaluatie<br />
na twee maanden<br />
- mw. komt nog steeds vier dagen in de<br />
week ‟s morgens haar bed niet uit.<br />
- De verzorging ervaart geen negativiteit<br />
meer, contacten met mw. worden<br />
positiever ervaren.<br />
- Vocht- en voedingintake zijn verbeterd;<br />
Jeuk en krabeffecten zijn verminderd<br />
- Mw. stelt zich een enkele middag en<br />
avond dienstbaar op naar<br />
medebewoners.<br />
- Vrijwilligster om te wandelen is<br />
ingezet.<br />
Huub Schuwer<br />
Verpleegkundige dagcentrum geriatrie<br />
UMCN St. Radboud Nijmegen<br />
Aankondiging<br />
Internationaal <strong>Geriatrie</strong>congres in<br />
Rotterdam<br />
Meer informatie over dit congres is te vinden op: http://www.rotterdam2010.eu<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 5
Actueel Aandachtsvelders geriatrie [AVG] in het Medisch<br />
Centrum Leeuwarden<br />
In het MCL is de consultdienst geriatrie pas<br />
echt goed van de grond gekomen door de start<br />
van het project / onderzoek „kwetsbare<br />
ouderen in het ziekenhuis‟ in 2002. Mede door<br />
het inzetten van de GFI [Groningen Frailty<br />
Indicator] hebben de verpleegkundig consulent<br />
geriatrie (VCG) en de geriater een toenemend<br />
aantal consultaanvragen.<br />
Consultatie is een van de middelen die ingezet<br />
wordt om de zorg voor oudere patiënten te<br />
verbeteren. Een andere manier is om<br />
deskundigheid op de verpleegafdelingen te<br />
bevorderen. In de praktijk gaan veel<br />
consultvragen over acuut optredende<br />
verwardheid. Uiteraard zijn er veel meer<br />
probleemgebieden [geriatric giants] die ook<br />
aandacht nodig hebben. Een proactieve<br />
houding en preventieve acties zijn dan vaak<br />
noodzakelijk om problemen te voorkomen.<br />
De behoefte om aan de basis te beginnen,<br />
leidde in de loop van 2006 tot het idee om een<br />
aantal verpleegkundigen te selecteren als<br />
AVG; ambassadeurs voor de oudere patiënt.<br />
Doelstelling:<br />
• Aanspreekpunt voor collega‟s en<br />
eventueel (para)medici m.b.t. de oudere /<br />
geriatrische patiënt<br />
• Inventarisatie scholingsbehoefte op de<br />
afdeling<br />
• Eigen deskundigheid bevorderen door<br />
lezen vakliteratuur, bezoeken symposia<br />
Bijhouden van evt. documentatie<br />
• Verspreiden van kennis, vaardigheden<br />
d.m.v. klinische lessen, maar ook training<br />
on the job<br />
• participatie in toekomstige projectgroepen<br />
gericht op ouderdomsproblemen<br />
• Contactpersoon voor de VCG<br />
Uitvoering:<br />
• ongeveer 6x per jaar werklunch/overleg<br />
met alle AVG-ers Hierin wordt de<br />
voortgang van de rol als AVG besproken<br />
en tevens een casus besproken<br />
• 2 x per jaar scholingsdag<br />
• Regelmatig contact tussen VCG en AVG<br />
over consultpatiënten waarbij dit nodig is,<br />
of in relevante situaties (b.v. fixatiebeleid)<br />
Na de start in december 2006 is in ruim 2 jaar<br />
de groep gegroeid naar 19 AVG-ers<br />
De invulling van de scholingsdagen is in<br />
overleg met de AVG en de thema‟s zijn<br />
uiteenlopend o.a.:<br />
• de oudere/geriatrische patiënt en de<br />
geriatric giants;<br />
• ontslagproblematiek en nazorg<br />
• omgaan met agressie en fixatie als<br />
vrijheidsbeperkende maatregel<br />
• morele dilemma‟s en hoe zet je je positie<br />
als AVG neer op de afdeling<br />
Het is de bedoeling dat de AVG de kennis niet<br />
alleen consumeert, maar ook uitdraagt. Dat dit<br />
niet altijd gemakkelijk is in tijden van hoge<br />
werkdruk, moge duidelijk zijn. De AVG worden<br />
hierin begeleid en het is een-lerende-weg<br />
model. Ze stimuleren elkaar hierin ook, door<br />
hun activiteiten te bespreken. Duidelijk is dat<br />
het een groeimodel is, waarin je heel<br />
geleidelijk aan je doelen kunt verhogen en<br />
waarbij goede basiszorg voor de [kwetsbare]<br />
oudere patiënt centraal staat.<br />
Ineke Vereecken, verpleegkundig specialist<br />
geriatrie i.vereecken@znb.nl<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 6
Onderzoek<br />
Passiviteiten Dagelijks Leven (PDL): een<br />
theoretische benadering<br />
(Care of people who are powerless in daily living (PDL care): a theoretical approach)<br />
Dijk, Geertruda Christina van<br />
In dit proefschrift is de zorgverlening volgens<br />
„Passiviteiten Dagelijks Leven‟ (PDL)<br />
beschreven. PDL wordt gegeven bij cliënten<br />
met een grote zorgbehoefte. Uitgangspunt bij<br />
PDL is het loslaten van het idee van genezing<br />
of herstel in die situaties waarin dat niet<br />
mogelijk is, en zich te richten op kwaliteit van<br />
leven, maximaal gebruik van restactiviteit, en<br />
een zo prettig mogelijke zorgverlening voor<br />
zowel de cliënt als de zorgverlener. Dit<br />
promotieonderzoek is gericht op het<br />
wetenschappelijke onderbouwen van PDL.<br />
Definitie PDL<br />
PDL is een vorm van belevingsgerichte zorg,<br />
gericht op dagelijkse zorg, voor cliënten met<br />
irreversibele zelfzorgtekorten en daardoor een<br />
grote blijvende zorgafhankelijkheid. De<br />
beleving en het welzijn van de cliënt zijn de<br />
basis voor zorg, coping met de – gedeeltelijke<br />
– passiviteit van de cliënt, en de fysieke,<br />
psychische en sociale aspecten die hiermee<br />
samenhangen. De specifieke maatregelen,<br />
voorzieningen en handelingen die in een<br />
gestructureerde multidisciplinaire benadering<br />
worden gebruikt, worden beschreven. De zorg<br />
wordt gegeven op een één-op-één basis en<br />
richt zich ook op een zo gering mogelijke<br />
belasting van de cliënt en de zorgverlener.<br />
Wat zijn de kenmerkende eigenschappen<br />
van PDL<br />
Bij PDL worden de zorgsituaties waarin de<br />
zelfzorgactiviteiten plaatsvinden, beschreven<br />
als „PDL-factoren‟, dit zijn: liggen, zitten,<br />
gewassen worden, gekleed worden,<br />
verschoond worden, verplaatst worden en<br />
gevoed worden.<br />
De huidige toepassing van PDL is onderzocht<br />
door middel van twee enquêtes bij<br />
verpleeghuizen in Nederland en grotere<br />
ouderenzorginstellingen in Vlaams België. De<br />
bekendheid en het gebruik van PDL is onder<br />
de respondenten groot: 85 % resp. 72%, en<br />
wordt zowel bij mensen met dementie als bij<br />
mensen met een chronisch somatische<br />
aandoening toegepast. In 93,2% van de<br />
instellingen (N=74) worden de afspraken<br />
betreffende PDL vastgelegd in het zorgplan<br />
van de individuele cliënt. De door<br />
medewerkers ervaren meerwaarde van PDL<br />
betreft onder andere het welzijn en<br />
welbevinden van de cliënt, de relatie tussen<br />
familie en medewerkers en werkplezier.<br />
Conclusies<br />
Gedurende dit onderzoek heeft steeds<br />
interactie plaatsgevonden tussen praktijk en<br />
theorie. Het heeft geleid tot inzicht in PDL zelf<br />
en de toepassing ervan in Nederland en<br />
Vlaanderen. Aangegeven wordt bij welke<br />
cliënten PDL geïndiceerd is, hoe dat te meten<br />
is en er is een aanzet voor een richtlijn voor<br />
besluitvorming en toepassing. Het onderzoek<br />
geeft aan hoe PDL toegepast zou moeten<br />
worden en aan welke voorwaarden voldaan<br />
moet worden om het goed te kunnen<br />
toepassen. Deze elementen: bij wie, hoe en<br />
onder welke voorwaarden toepassen geeft een<br />
basis voor het onderbouwd toepassen van<br />
PDL en het geeft ook de basis voor het verder<br />
doen van onderzoek, zoals effect onderzoek<br />
betreffende PDL. Ook zijn een aantal<br />
aanbevelingen gegeven ten aanzien van het<br />
omgaan met<br />
en toepassen<br />
van PDL.<br />
Het boekje op<br />
de foto<br />
hiernaast is<br />
via internet te<br />
bestellen bij:<br />
mobicare@sti<br />
chtingpdl.nl(€<br />
22,50).<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 7
Actueel Passiviteiten Dagelijks Leven (PDL) in de<br />
praktijk<br />
Ed van Wiersum, fysiotherapeut en PDLcoördinator<br />
van de Stichting Woonzorg West<br />
Zeeuws-Vlaanderen, Oostburg en docent bij<br />
de officiële PDL cursus welke gesuperviseerd<br />
wordt door de PDL stichting. Het gedeelte over<br />
snoezelen is geschreven door Antoinette<br />
Quaars, activiteitenbegeleider bij dezelfde<br />
woonzorgstichting.<br />
PDL.<br />
In het onderzoek van Gea van Dijk wordt<br />
uitgelegd wat PDL inhoudt. In dit artikel wordt<br />
een praktisch onderdeel van PDL besproken.<br />
Naast de 7 gebieden: liggen, zitten, gewassen<br />
worden, gekleed worden, verschoond worden,<br />
verplaatst worden en gevoed worden speelt<br />
zintuigactivering een belangrijke rol.<br />
Zintuigactivering en snoezelen<br />
Snoezelen is gericht op het leggen van contact<br />
met ernstig dementerende ouderen. Door het<br />
snoezelen vind je aansluiting bij de<br />
belevingswereld van de dementerende. Je<br />
creëert een sfeer waarin de dementerende<br />
zich kan ontspannen, en zijn omgeving als<br />
veilig ervaart. De innerlijke leefwereld van de<br />
dementerende oudere staat centraal. Je laat<br />
de cliënt in zijn waarde en corrigeert zo min<br />
mogelijk. Je doet een specifiek appel op de<br />
zintuiglijke waarnemingen waarbij de<br />
dementerende emoties en gevoelens kan<br />
uiten en los kan te laten. Met snoezelen maak<br />
je contact. Het doel is optimaliseren van<br />
algeheel welbevinden van de cliënt. De<br />
hulpverlener straalt die openheid en<br />
vertrouwen bijvoorbeeld door stem en<br />
lichaamstaal. Zintuigactivering kent een<br />
methodische en inzichtelijke werkwijze. De<br />
gegevens van de cliënt over het verre en<br />
recente verleden zijn het vertrekpunt. Waar<br />
hield/houdt de cliënt van? De manier waarop<br />
zintuigactivering wordt aangeboden is<br />
belangrijker dan het materiaal dat gebruikt<br />
word. Het doel van snoezelen is een sfeer<br />
creëren waarin de oudere mens zich veilig<br />
voelt en angsten en onzekerheden<br />
verminderen of verdwijnen want naarmate<br />
vaardigheden verloren gaan neemt de<br />
behoefte aan veiligheid, huiselijkheid en<br />
herkenbaarheid toe.<br />
Snoezelen/zintuigactivering<br />
/complementaire zorg; Welke<br />
mogelijkheden zijn er?<br />
De vijf zintuigen worden op verschillende<br />
manieren geprikkeld.<br />
Luisteren; werken met geluid waaronder bijv.<br />
muziekinstrumenten, geluiden van bv<br />
regenmakers, gong, klankstaven/schalen,<br />
muziekstukken vooral klassiek en<br />
ontspanningsmuziek. De stem, praten, zingen.<br />
cd.‟s met natuurgeluiden, muziekkussen.<br />
Muziek kan bewegen stimuleren, en aanleiding<br />
geven tot het ophalen van herinneringen. Het<br />
biedt troost en verbondenheid. De hulpverlener<br />
gaat bewust om met het aanbieden van<br />
muziekstijlen: muziek op maat, dus gericht op<br />
de individuele cliënt.<br />
Voelen/tastzin; massages/ voet/ hand,<br />
lichaam, aarden (in het lichaam komen) baden<br />
in b.v. snoezelbad, voetbaden, voelen van<br />
verschillende tastmaterialen, voelmatjes of<br />
kussens waaraan tastvormen worden gehecht<br />
etc. (Deze zijn heel goed zelf te maken en af te<br />
stemmen op de individuele cliënt!) Warmte<br />
door kersenpitzakken, zachte knuffels etc.<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 8
Ruiken;werken met geur: Geur prikkelt, meer<br />
dan geluid, het onderbewustzijn en vormt<br />
prettige droombeelden. Aromatherapie met<br />
essentiële oliën (b.v. lavendel: rustgevend),<br />
natuur/groen activiteiten met kruiden en<br />
bloemengeuren, wierook,<br />
schoonmaakproducten van vroeger; groene<br />
zeep, boenwas etc.<br />
Proeven; werken met smaken:verschillende<br />
smaken aanbieden, koude en warme hapjes,<br />
drankjes, snoep, wensmenu aanbieden etc.<br />
Kijken; werken met licht, kleur en<br />
beweging: film en dia projectie, blacklight,<br />
decoratieve afbeeldingen, bellen blaas, bubble<br />
unit, spiegelbol, mobiles, spiegels etc.<br />
Samenvattend: Snoezelen, zintuigactivering<br />
of primaire activering is een methode om<br />
contact te krijgen met de dementerende<br />
oudere. Een veilige, rustige sfeer en<br />
vertrouwen zijn belangrijk. In de begeleiding<br />
staat professionaliteit, echtheid, empathie,<br />
affiniteit met de activiteit en de doelgroep<br />
voorop. Het is belangrijk om tijdens het<br />
snoezelen goed te observeren op<br />
lichaamshouding, verandering, ontspanning<br />
rust, onrust, oogcontact en gelaatsuitdrukking.<br />
Zie voor informatie over alle<br />
aandachtsgebieden PDL de volgende website:<br />
www.stichtingpdl.nl<br />
Actueel Het Netwerk NP/VS-<strong>Geriatrie</strong> op de foto<br />
Tijdens de laatste netwerkbijeenkomst (3 juni) van de Nurse Practitioners - verpleegkundig<br />
specialisten – verpleegkundig consulenten die werkzaam zijn in de Klinische <strong>Geriatrie</strong> is een mooie<br />
foto gemaakt. De<br />
redactie van de<br />
nieuwsbrief wil u die<br />
niet onthouden.<br />
Vier maal per jaar is<br />
er een bijeenkomst<br />
gepland met elke<br />
keer weer een<br />
informatieve agenda.<br />
Actuele thema‟s als<br />
bijvoorbeeld “Frailty”,<br />
vrijheidsbeperking,<br />
de toekomstige<br />
prestatieindicator<br />
“Delier” worden<br />
gepresenteerd en<br />
besproken.<br />
Daarnaast wordt<br />
informatie<br />
uitgewisseld over<br />
lopende projecten in de eigen organisatie. Informatie over het netwerk vindt u op de website<br />
http://geriatrie.venvn.nl onder de knop “Wie zijn wij” en dan naar LKG (Landelijke Kontaktdag<br />
<strong>Geriatrie</strong>).<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 9
Boekbespreking “Ver Heen” door P.C. Kuipers.<br />
Een klassieker [1 ste druk 1988] die enkele jaren<br />
geleden opnieuw is uitgegeven. Tijdens mijn<br />
studietijd op de HBO-V werd ik gegrepen door<br />
de echtheid van dit boek en liet ik mijn<br />
gedachten gaan over de beleving van een<br />
„insider‟.<br />
Bron: ANP 2002. Professor Kuiper (1919) was<br />
succesvol, gerenommeerd en zich daarvan<br />
terdege bewust. Kuiper heeft meerdere<br />
wetenschappelijke artikelen en boeken op zijn<br />
naam staan. Ironisch genoeg werd hij bij het<br />
grote publiek bekend door zijn boek: “Ver<br />
heen”. In dit boek schreef hij over zijn eigen<br />
depressie. Daarnaast maakte hij de psychiatrie<br />
als wetenschap toegankelijker voor een breed<br />
publiek door regelmatig mee te werken aan tvprogramma‟s<br />
en interviews.<br />
Op gevorderde leeftijd werd Piet Kuiper,<br />
gevierd hoogleraar in de psychiatrie, getroffen<br />
door een relatief onschuldige infectieziekte.<br />
Plotseling zag hij zich geconfronteerd met de<br />
vraag: „Heb ik mijn leven wel goed geleefd?‟<br />
Dit was de aanloop tot een periode van enkele<br />
jaren, waarin hij tegen de toenemende angsten<br />
geen verweer meer had, en zijn denken werd<br />
beheerst door wanen.<br />
De diagnose luidde „psychotische depressie‟.<br />
Tot twee maal toe was maandenlange opname<br />
noodzakelijk. De situatie leek uitzichtloos voor<br />
zowel de patiënt als zijn omgeving. Door<br />
behandeling in een psychiatrisch ziekenhuis -<br />
een combinatie van psychotherapie,<br />
medicijnen en activiteitentherapie<br />
(kunstschilderen) - trad gaandeweg<br />
verbetering in, wat uiteindelijk leidde tot een<br />
volledig herstel.<br />
Ver heen is het dramatische en persoonlijke<br />
verslag van een psychiater die te kampen krijgt<br />
met een aandoening die hij reeds bij vele<br />
patiënten behandelde.<br />
In deze bestseller beschrijft hij Kuiper in, Ver<br />
heen: “Ik stuif naar buiten, de kamer uit,<br />
krijsend: “God, God!”. Dit is niet uit te houden.<br />
Ik schreeuw tegen de verpleger: “Zie je niet dat<br />
dit de hel is?”<br />
Na dit dieptepunt krijgt Kuiper een andere<br />
medische behandeling en daarmee treedt ook<br />
een duidelijke verandering op in zijn<br />
ziektebeeld. Er wordt gekozen voor een<br />
medicijn dat Kuiper zelf, in zijn leerboeken,<br />
steeds had afgeraden, te weten een<br />
zogeheten MAO-remmer.<br />
Langzaam maar zeker krijgt de wereld weer<br />
kleur. Kuiper begint in het kader van<br />
„arbeidstherapie‟, weer te schilderen en<br />
ontleent hieraan zowaar genoegen.<br />
Kuiper heeft uiteindelijk, op aandringen van<br />
mensen uit zijn omgeving, besloten een<br />
verslag van zijn ziekte te schrijven. Het moge<br />
duidelijk zijn dat het een uniek document is,<br />
voortkomend uit een -nogal- unieke situatie.<br />
Kuiper verloochent zijn afkomst niet en wijdt<br />
enkele hoofdstukken aan meer<br />
wetenschappelijke verhandelingen over zijn<br />
ziekte en de achtergronden ervan.<br />
Literatuur: P.C. Kuiper, “Ver Heen”.<br />
Verschenen bij SDU Uitgeverij, „s Gravenhage,<br />
1988.<br />
Prof Kuipers is in 2002 overleden<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 10
In naam der Wet!<br />
door: Mieke Bil<br />
Vandaag sta ik op kamer 9. Op kamer 9 liggen drie heren. Als ik de kamer binnen treed, kijken ze<br />
nieuwsgierig op van hun ontbijt op bed. “Goedemorgen, heren”, klinkt mijn groet. “Goedemorgen,<br />
dame”, klinkt het in koor. Even geen zuster maar dame, wie hoort dat nou niet graag op de vroege<br />
morgen.<br />
Eén voor één begroet ik de heren persoonlijk. Meneer B., bed 1, jachtbouwer geweest van beroep,<br />
bezat nooit zelf een schip, opgenomen vanwege algehele achteruitgang. Hij geeft mij een ferme<br />
hand. Ik voel het werk dat verzet is in zijn werkzame leven en concludeer uit de kracht dat hij aan de<br />
betere hand moet zijn. “Aangenaam”.<br />
Meneer A., bed 2, gepensioneerd politieagent, altijd werkzaam geweest in de regio, opgenomen<br />
vanwege complicaties ten gevolge van Morbus Parkinson. Tijdens de kennismaking kijkt hij mij<br />
indringend aan en begroet mij beleefd.<br />
Meneer V. , bed 3, timmerman in ruste, versleten door gebrek aan Arbo-wet tijdens zijn carrière.<br />
Onderzoekend kijkt hij mij aan en verontschuldigt zich voor het niet opstaan.<br />
Allemaal hebben zij een andere voorgeschiedenis om nu een gezamenlijk probleem te delen. Dit<br />
probleem begon sluipend en werd door de omgeving lang niet opgemerkt totdat er dingen mis<br />
gingen. De post werd niet meer geopend, afspraken werden vergeten, maaltijden werden<br />
overgeslagen, de neerwaartse spiraal van cognitief verval trok hen mee omlaag. Het besef van dit<br />
proces kwam niet van henzelf maar van de omgeving en zo kwam het dat zij allen belandden op<br />
kamer 9.<br />
Ik heb het druk die ochtend met “mijn mannen”. Allen behoeven ze veel zorg en begeleiding bij de<br />
ADL en die krijgen ze. Meneer A. ondergaat de hulp stilzwijgend maar de andere heren lijken<br />
verheugd over zoveel aandacht en zorg. Tussen hen bemerk ik een vorm van rivaliteit waarbij ze hun<br />
best doen om te strijden om mijn aandacht. Het feit dat zij zo afhankelijk zijn, lijkt hen niet te storen.<br />
Al hun charmes worden dan ook in de strijd gegooid en zo ontstaat een zomerkampachtige sfeer. Ik<br />
laat het maar gaan maar bewaak tegelijkertijd de grenzen terwijl ik glimlach om deze mannen, die<br />
nog altijd jongens zijn gebleven.<br />
Na de nodige zorg breng ik de heren naar de huiskamer en wens hen een prettige koffie. Koffietijd<br />
voor hen betekent koffietijd voor mij. Even ontspannen met collega‟s en de ochtend doornemen.<br />
De rest van die ochtend vult zich vanzelf met werkzaamheden. Om twaalf uur is het tijd voor het<br />
middageten. Er wordt warm gegeten in een heuse eetkamer. Aardappels, vlees en groente blijft<br />
favoriet. Terwijl mijn collega‟s en ik de bladen met eten uitdelen, voel ik de priemende ogen van<br />
meneer A. Ik breng hem zijn eten en wil hem een smakelijke maaltijd toe wensen. Net voordat ik dat<br />
kan doen, spreek hij tot mij: “Jij komt mij bekend voor en dat is meestal geen goed teken want ik ben<br />
politieman”.<br />
Mieke Bil, 31-05-2009.<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 11
Lidnummer 232824<br />
door Mieke Bil<br />
Lidnummer: 209315<br />
Naam:<br />
Anna O`Sullivan-Andela<br />
Opleiding:<br />
HBO-<strong>verpleegkunde</strong><br />
Waar werkzaam:<br />
Functie:<br />
Wat kan er beter:<br />
Waarom lid van de<br />
afdeling <strong>Geriatrie</strong><br />
Verpleegkunde?:<br />
Als ik later oud ben:<br />
De Friese Wouden<br />
Drachten (kraamzorg,<br />
jeugdgezondheidszorg,<br />
huishoudelijk verzorging,<br />
Care en Cure)<br />
verpleegkundig<br />
beleidsadviseur<br />
Meer aandacht voor de<br />
geriatrische cliënt thuis die<br />
door verpleegkundigen en<br />
verzorgenden van de<br />
thuiszorg worden<br />
verpleegd.<br />
Op de hoogte blijven van<br />
nieuwe ontwikkelingen.<br />
Hoop ik zolang mogelijk<br />
zelfstandig te kunnen<br />
blijven wonen.<br />
De Pers Onderzoek medicijngebruik<br />
Nursing nieuwsbrief van 5 mei schrijft over het<br />
onderzoek „ouderen krijgen verkeerde medicatie’<br />
van Linda Turner. Universiteit Utrecht.<br />
Linda concludeert in haar proefschrift dat bij 75%<br />
van de patiënten een verschil bestaat tussen wat<br />
de huisarts schrijft over het medicijngebruik in de<br />
verwijsbrief aan een afdeling geriatrie, en wat de<br />
patiënt en de (mantel)zorg meldt over de werkelijk<br />
gebruikte medicatie.<br />
Verder blijkt dat patiënten met boezemfibrilleren<br />
die bloedverdunners zouden moeten gebruiken om<br />
beroertes te voorkomen, de helft deze ook<br />
daadwerkelijk krijgt. Bij 78% van de patiënten zijn er extra risicofactoren voor het krijgen van een<br />
beroerte aanwezig terwijl er óók redenen zijn om juist geen antistolling voor te schrijven. Alleen bij een<br />
hogere leeftijd was er een grotere kans dat er geen antistolling voorgeschreven werd.<br />
Voor geïnteresseerden:<br />
Linda Tuner, Farmaceutische Wetenschappen Proefschrift: Polypharmacy in geriatric patiënts: too<br />
much or too little<br />
Bron: Nursing, mei’09<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 12
De Pers Doof, oud en ambitieus<br />
Met de denigrerende kop: ‘de badjuf maakt zwemmende opa’s en oma’s gek, maar wel leuk’ meldt de<br />
Gelderlander op 17 april dat tachtig plussers hun<br />
C diploma gehaald hebben. Ook TV Gelderland<br />
maakte een korte reportage. Een van de<br />
deelnemers is doof en volgt de instructies door<br />
goed te kijken naar de anderen en de instructeur.<br />
Een ander maakt ondanks haar artrose een<br />
formidabele koprol vanaf de kant in het water. Uit<br />
de interviews bleek dat examen doen de<br />
deelnemers op scherp stelde. De senioren zien<br />
het als een uitdaging. De komst van de pers<br />
maakt het extra spannend.<br />
De pers in gesprek met Tiny de Visser<br />
Voor ons de vraag: geeft het doen van examen bij ouderen het gevoel mee te tellen, ergens voor te<br />
gaan, plezier en opwinding?<br />
Leuk onderwerp voor een onderzoekje!<br />
Bron: De Gelderlander, april „09<br />
De Pers Verpleegkundigen beloond met 5000 euro<br />
De verpleegkundigen Christien van der Linden en Monique van<br />
Eijken zijn gisteren beloond voor hun bijzondere inspanningen in de<br />
<strong>verpleegkunde</strong> in de Stadsschouwburg in Amsterdam.<br />
Daar vond gisteren de Anna Reynvaan Lezing plaats. Nurse<br />
practitioner Christien van der Linden kreeg de Anna Reynvaan<br />
Praktijkprijs uitgereikt, verpleegkundige Monique van Eijken de Anna<br />
Reynvaan Wetenschapsprijs.<br />
Taakherschikking<br />
Christien van der Linden kreeg de prijs voor haar project<br />
„Taakherschikking: zorg voor patiënten met laagcomplexe<br />
aandoeningen op de spoedeisende hulp'. Op de SEH van MC<br />
Haaglanden Westeinde in Den Haag zijn nurse practitioners<br />
zelfstandig zorg gaan verlenen aan laagcomplexe patiënten. Dat is<br />
een groot succes gebleken. De wachttijden zijn aanzienlijk<br />
teruggebracht, de kwaliteit van zorg is verbeterd en patiënten komen<br />
minder vaak in de tweede lijn terecht. De jury noemde het project actueel en innovatief.<br />
Demente ouderen<br />
Monique van Eijken kreeg de prijs voor haar artikel 'Feasibility of a new community-based geriatric<br />
intervention programme: an exploration of experiences of GPs, nurses, geriatricians, patients and<br />
caregivers'. In dit project werken verpleegkundigen samen met huisartsen in de zorg voor demente<br />
ouderen. De artsen ondervonden grote hulp en steun van de verpleegkundigen bij het behandelen van<br />
problemen met cognitie, stemming en mobiliteit van dementerenden. Beide prijswinnaars kregen een<br />
cheque van € 5000,- en een sculptuur.<br />
Bron: Nursing<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 13
De Pers Patiënten hebben liever nurse practitioner<br />
Patiënten hebben liever hulp van een nurse practitioner dan van een arts,<br />
als het gaat om taken op het gebied van cardiologie.<br />
Bovendien kunnen zij veel meer taken uitvoeren dan ze tot nog toe worden<br />
toegelaten te doen, is een andere conclusie uit een onderzoek dat Carla<br />
Broers van de Rijksuniversiteit Groningen deed.<br />
Veilige handen<br />
Uit het onderzoek van Broers blijkt dat de reguliere behandeling van postoperatieve bypasspatiënten<br />
en post-infarct patiënten bij nurse practitioners in even veilige handen is als bij cardiologen en artsassistenten.<br />
De patiënten zijn zelfs meer tevreden over de behandeling door de nurse practitioner.<br />
Schakel<br />
Ook ontwikkelde Broers een organisatorisch model waarmee ziekenhuizen de functie van nurse<br />
practitioner kunnen introduceren en verder ontwikkelen tot een volwaardige schakel in hun<br />
patiëntenzorg, Carla Broers verrichtte haar onderzoek aan de afdeling Cardiologie van het Medisch<br />
Centrum Alkmaar.<br />
Bron: RUG<br />
Door: redactie Nursing<br />
Uit de bestuurskamer …..<br />
Deze keer niet een stukje van Marja, maar door ondergetekende. En ondergetekende is Wilma<br />
Klein Baltink, werkzaam als verpleegkundig specialist in Tergooiziekenhuizen, locatie Blaricum.<br />
Sinds vorig jaar oktober ben ik bestuurslid van de afdeling geriatrie <strong>verpleegkunde</strong>. De reden om in<br />
het bestuur te gaan, was o.a. dat ik vind dat ik wat voor de vereniging kan (terug)doen en daar mijn<br />
verantwoordelijkheid in wil nemen. Verder vind ik het gewoon prettig om me overal mee te<br />
bemoeien……dus vandaar dat ik plaats heb genomen in het bestuur.<br />
Momenteel houden we ons onder andere bezig met het verkrijgen van erkenning voor de opleiding<br />
geriatrie. De aanvraag voor erkenning ligt nu bij CZO (College Ziekenhuis Opleidingen). Dit College<br />
moet de erkenning nog geven, maar zoals het er nu uitziet, gaan we die krijgen. Een belangrijke eis<br />
voor de erkenning is de maatschappelijke relevantie. Nu is dat gezien de vergrijzing niet zo moeilijk<br />
te definiëren. Belangrijk is wel dat de opleiding toegankelijk moet zijn voor alle werkvelden. Het is<br />
dus mogelijk dat, er na een basisdeel, uitstroomvarianten komen. Bijv. klinisch, 1 e lijn en verpleegen<br />
verzorgingshuizen.<br />
Voor het bestuur betekent dat we nu bezig kunnen met een opleidingscommissie in oprichting.<br />
Deze commissie zal het beleidsplan opleidingen actualiseren. Verder zal ook het beroepsdeelprofiel<br />
geriatrie herbeoordeeld moeten worden door deze commissie. Het beroepsprofiel van<br />
verpleegkundige wordt in de toekomst nog herzien, tot die tijd maken we gebruik van het huidige<br />
profiel, dat eveneens al in competenties beschreven is. Mochten er nieuwe ontwikkelingen zijn, vind<br />
je de informatie hierover uiteraard op de website van de V&<strong>VN</strong>, www.venvn.nl .<br />
Rest mij iedereen een hele fijne zomer toe te wensen en een goede vakantie!<br />
Tot september, vanuit de bestuurskamer<br />
Wilma Klein Baltink<br />
Bestuurslid<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 14
Informatie Afdeling <strong>Geriatrie</strong> Verpleegkunde V&<strong>VN</strong><br />
Bestuur<br />
Voorzitter<br />
Secretaris<br />
Penningmeester<br />
Bestuurslid PR<br />
Bestuurslid<br />
Bestuurlid<br />
Wim van de Vrie<br />
Marja Spigt<br />
Vacature<br />
Florian de Wit<br />
Margreet Bonouverie<br />
Wilma Klein Baltink<br />
Contact bestuur<br />
secretaris.geriatrie@venvn.nl<br />
Lidmaatschap<br />
Aanmelden via de www.venvn.nl, onder de knop Lid worden. Je wordt dan door een<br />
aanmeldingsformulier geleid. Je kunt op een gegeven moment aanvinken dat je een<br />
basislidmaatschap wilt van V&<strong>VN</strong> (40 euro/jaar) en daarbij een lidmaatschap van een afdeling wenst.<br />
Lid worden van de afdeling <strong>Geriatrie</strong> Verpleegkunde kost 15 euro/jaar.<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> afd. <strong>Geriatrie</strong> Verpleegkunde<br />
De Nieuwsbrief <strong>Geriatrie</strong> Verpleegkunde V&<strong>VN</strong> is een informatieblad van de afdeling <strong>Geriatrie</strong><br />
Verpleegkunde V&<strong>VN</strong>. Het blad verschijnt éénmaal per kwartaal en is alleen via de website van de<br />
vereniging op te halen en te downloaden.<br />
Redactie Nieuwsbrief<br />
Marcel Reinhoudt, Liesbeth van Oosterwijk en Ineke Vereecken- Pelgröm<br />
Vaste auteurs: Mieke Bil, Rolinka Schim van der Loeff, Ralph Vreeswijk en Marja Spigt.<br />
Contact opnemen? m.reinhoudt@zzlnd.nl, LvanOosterwijk@alysis.nl, I.Vereecken@ZNB.NL<br />
Nieuwsbrief V&<strong>VN</strong> <strong>Geriatrie</strong> <strong>verpleegkunde</strong> (voorheen VVVG)-<br />
Juni 2009 - pag. 15