Lees de nieuwe Swetenswaardigheden - Open Universiteit Nederland

Postdoctorale opleiding totgezondheidszorgpsycholoog 6Nieuw boek Klinische psychologie 11Drukbezochte en inspirerendelustrumdag 12Belangrijke wijzigingen scriptiehandleidingen17SWetenswaardighedenapril 2000, 9e jaargang, nummer11http://www.ou.nl/open/swetensw

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 12 COLOFONINHOUD9e jaargang, nummer 1, april 2000SWetenswaardighedenInformatiebullitin voor: diplomastudenten SW enafgestudeerde SW. Daarnaast si er in alle studiecentraeen exemplaar in de bibliotheek aanwezig.Verschijnt minimaal 3 keer per jaar.3 Woord vooraf4 Open dag OUNL5 Even voorstellen ...SWetenswaardighedenteamAlbert KampermannBirgit MayerMarga WinnubstGert AlblasDick Disselkoen (redactie)Annette Bouwels (grafische vormgeving)Sandra Daems (grafische vormgeving)RedactieadresOpen Universiteit Nederland, Sociale wetenschappent.a.v. drs. Albert Kampermann, Postbus 29606401 DL Heerlen (tel. 045-5762393)e-mail: albert.kampermann@ou.nlInternet: http://www.ou.nl/open/swetens/6 Postdoctorale opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog8 In gesprek met ...11 Nieuw boek Klinische psychologie12 Drukbezochte en inspirerende lustrumdag16 Even voorstellen ...17 Belangrijke wijzigingen scriptiehandleiding19 Op zoek naar de stage van...21 Even voorstellen...OmslagAnnette Bouwels en Sandra DaemsLezersbijdragen van studenten en afgestudeerden zijnwelkom. De redactie behoudt zich het recht voor omingezonden stukken aan te passen of niet te plaatsen.Verhuizing of onjuiste adresseringen kunt u schriftelijkdoorgeven aan bovenstaand redactieadres.22 De scriptie van Elaine Boorsma24 Competenties26 Korps moet eigen potentieel opsporen30 Onbewuste beïnvloeding van gedrag33 Even voorstellen...34 Internetmarge

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1WOORD VOORAFHenk van der MolenOnderwijsdecaan PsychologieVoor u ziet u het eerste nummer van SWetenswaardigheden in de 21e eeuw. Die eeuwis wat betreft onze universiteit in het algemeen, en de opleiding psychologie in het bijzonder,turbulent begonnen. Variantenstudie en zelfstudie zijn daarbij twee trefwoorden,die betekenen dat er respectievelijk op de OUNL en haar koers en op de kwaliteitvan de opleiding psychologie driftig gestudeerd wordt.3De variantenstudie vindt plaats in verband met de door Onderwijsminister Hermans inhet Hoger Onderwijs en Onderzoeksplan (HOOP 2000) aangekondigde bezuinigingenvoor onze universiteit. Daarbij zou de bekostiging op termijn teruglopen van 75 naar60 miljoen. Hij schetste in dat plan twee toekomstvarianten. In de eerste variant zoudenonze opleidingen bestuurlijk onder de hoede van de Universiteit Maastricht (UM)komen, en het Onderwijstechnologisch Expertisecentrum (OTEC) zou dan een landelijkinstituut worden ten behoeve van de innovatie van het hoger onderwijs in Nederland.In de tweede variant werd een weg voorzien waarbij onze universiteit op termijn zouveranderen in een marktgerichte private instelling, met steeds minder overheidsfinanciering.Deze beide varianten zijn inmiddels vrijwel geheel van de baan. In het definitief aan deMinister aan te bieden rapport, dat half april gereed moet zijn, worden ze nog welgenoemd, maar er zijn twee nieuwe varianten, waaruit het College van Bestuur van deOUNL er uiteindelijk een moet kiezen. Nieuwe Variant 1 voorziet in een Digitale OpenUniversiteit, waarbij de instelling zelfstandig blijft en samenwerkingsverbanden kanaangaan met andere instellingen voor hoger onderwijs: universiteiten en hogescholen.Nieuwe Variant 2 voorziet ook in een Digitale Open Universiteit, maar gaat daarbij uitvan een bestuurlijke fusie met de UM, waarbij het OTEC samen met de op onderwijstechnologiegerichte instituten van de UM een grote Educatieve faculteit gaat vormen.De opleidingen, psychologie, cultuurwetenschappen, rechten, enzovoort blijven indie tweede variant in eerste instantie zelfstandig, omdat het contactonderwijs van deUM heel anders is opgezet dan het afstandsonderwijs van de OUNL. Op termijn kunnendie twee echter naar elkaar toegroeien en van elkaars expertise profiteren.De discussies rondom de varianten zorgen in Heerlen en in de studiecentra, terwijl urustig aan het studeren bent, wel voor de nodige onrust. Maar er lijkt ook enig goednieuws te zijn: in de meest recente notities wordt niet meer gesproken over een bezuinigingvan vijftien miljoen, maar van ‘slechts’ vier miljoen. Daarover is op dit momentechter nog niets zeker. Nadat het rapport is aangeboden, zal de Minister zelf een definitiefbesluit nemen.Dit alles zal u, als student psychologie, wellicht maar matig interesseren: het is eeninterne OUNL-aangelegenheid. U hoeft zich ook geen grote zorgen te maken; de opleidingpsychologie van de OUNL is met rechtswetenschappen qua studentenaantallen degrootste en zal zeker blijven bestaan. Toch raakt de variantendiscussie de kwaliteit ende toekomst van uw opleiding wel degelijk.Zelfstudie, dat was het tweede trefwoord. De kwaliteit van de opleiding wordt op ditmoment onder de loep genomen in het zogenaamde zelfstudierapport. Dat rapportwordt geschreven in het kader van de onderwijsvisitatie, die dit najaar zal plaatsvinden.Bij zo’n visitatie, die eens in de zes jaar uitgevoerd wordt, worden alle opleidingenpsychologie in Nederland op hun kwaliteit beoordeeld door een visitatiecommissie. Inde opleiding psychologie is sinds de vorige, kritische visitatie veel veranderd. De propedeuse,die eerst meer algemeen sociaal-wetenschappelijk van aard was, is een echtepsychologiepropedeuse geworden: wie de propedeuse bij ons haalt, zou zonder veelmoeite kunnen overstappen naar een reguliere universiteit. Er is veel verbeterd in hetonderwijs in professionele vaardigheden.

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 14 Dat heeft geleid tot de mogelijkheid de Basisaantekening psychodiagnostiek van hetNIP te behalen. Er is een tweede, en veel belangstelling van studenten trekkende, afstudeerrichtingGezondheidspsychologie gekomen. Er loopt een groot project (IMTO) terverbetering en innovatie van het Methoden-en-Technieken-onderwijs. Er is een stage inhet curriculum ingevoerd. En ten slotte zijn de procedures rondom het schrijven vaneen scriptie sterk verbeterd. We zien die visitatie daarom met vertrouwen tegemoet.Uiteindelijk is het oordeel van die commissie van belang voor de waarde van het aanonze universiteit verkregen diploma en daarmee voor de kansen op de arbeidsmarktvan bij ons afgestudeerde psychologen, van u dus.U merkt het: wij zijn hard aan het werk en bouwen voort aan de studie. In dit nummervindt u o.a. informatie over de postdoctorale opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog,een interview met de nieuwe projecthoogleraar Methoden en Technieken vanOnderzoek, een verslag van de vorig jaar georganiseerde lustrumdag voor studentenen alumni, informatie over belangrijke wijzigingen in de scriptiehandleiding, interviewsmet recentelijk aan de OUNL afgestudeerde psychologen en bijdragen van enkele vanonze docenten. Dit alles om de studie even te onderbreken. Wij wensen u daarbij veelplezier!OPEN DAG OUNLGeïnteresseerde (aankomende) studenten wordt aangeraden om zaterdag 27 mei tereserveren in hun agenda. Op deze dag namelijk zetten de studiecentra hun deurenopen om belangstellenden voorlichting te geven over studeren aan de OpenUniversiteit Nederland: welke opleidingen zijn mogelijk, wat voor studiemateriaalwordt er gebruikt, wat is de gewenste voorkennis, enzovoort. In de meeste studiecentrain het land zullen zowel studiebegeleiders als docenten uit Heerlen aanwezig zijnom vragen te beantwoorden.

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1Even voorstellen ...5Als ik de tekst op mijn bul moet geloven, heb ik ooit eens Duitse taal- en letterkundegestudeerd. Ondanks het feit dat ik nog niet echt tot de gesettelde middelbare leeftijdgerekend mag worden, lijkt het toch al vreselijk lang geleden dat ik mij intensief bezigheb gehouden met Johann Wolfgang von Goethe, Hugo von Hofmannsthal en ThomasBernhard.Dick DisselkoenAl vrij snel na mijn afstuderen werd ik bijde Open Universiteit als zogeheten cursusteam-c.q. projectleider aangesteld bijde faculteit Cultuurwetenschappen. Mijnliefde voor het geschreven woord en demuziek kon ik helemaal uitleven in hetontwikkelen van een doctoraalcursus overopera. Maar voor Cultuurwetenschappenheb ik ook regelmatig lezingen gegeven,enkele vertalingen en heel veel tentamenvragengemaakt.Dat werkt nog steeds een beetje door inmijn huidige functie als redacteur bijSociale wetenschappen. Ik vind hetbelangrijk dat de student verzorgd, goedgestructureerd en het liefst foutloos studiemateriaalontvangt; momenteel hoofdzakelijkin schriftelijke vorm, maar in detoekomst ook elektronisch. Helaas zijn erbij Sociale wetenschappen maar weinigcursussen met mooie illustraties, want datzou het werk nog spannender maken. AanNa een periode buiten de OpenUniversiteit werd ik 1997 weer ‘binnengehaald’om de studenten telefonisch tewoord te staan over het beroemde inpassingsvoorstel.Aansluitend kwam ik ooknog bij het Onderwijsbureau Humanioraterecht. Vanwege dit leven bij de onophoudelijkrinkelende telefoon zijn mijnoren maandenlang letterlijk roodgloeiendgeweest, maar heb ik wel veel inzichtgekregen in de problemen waar studentenbij onze universiteit mee te maken(kunnen) krijgen. Ondanks de ‘langeafstand’ in de onderwijsvorm van deOUNL probeerde ik bij mijn werkzaamhedensteeds de studenten als doelgroep inhet vizier te houden.de andere kant echter leer ik inhoudelijkzoveel nieuws over psychische stoornissen,gespreksvoering of arbeidssociologiedat ik mij voorlopig niet kan vervelen.Maar mijn leven bestaat gelukkig nietalleen uit het verbeteren van interpunctieen tekstopbouw en het lezen over fobieën.Ik lees veel literatuur, bezoek regelmatigoperavoorstellingen, concerten en tentoonstellingenen maak mijn vakantiedagenook gemakkelijk op met reizen.En die studie van lang, lang geleden? Ach,Duitsland ligt in de achtertuin vanHeerlen, dus Goethe citeer ik in winkelsen restaurants en de beruchte naamvallenzijn vrijwel dagelijkse kost. Gar keinProblem.

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 16 Postdoctorale opleiding totgezondheidszorgpsycholoogVoor psychologen, pedagogen en geestelijk gezondheidkundigen die werkzaam willenzijn in de (geestelijke) gezondheidszorg wordt een postdoctorale opleiding tot gezondheidszorgpsycholoogverzorgd. De wettelijk beschermde titel gezondheidszorgpsycholoogis tot stand gekomen in het kader van de Wet BIG (Beroepen in de IndividueleGezondheidszorg), die in 1998 in werking is getreden.door Henk van der MolenIn verband met de inwerkingtreding vandeze wet is voor een nieuwe postdoctoraleopleidingsstructuur gekozen. In dezeopleidingsstructuur volgt men eerst de(postdoctorale) opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog(Gz-psycholoog);deze duurt twee jaar. Ze bestaat uit tenminste 180 uren theoretisch en/of praktischonderwijs en 2790 uren (gesuperviseerde)werkervaring. Daarna zal er vooreen beperkt aantal Gz-psychologen demogelijkheid zijn zich te specialiseren totklinisch psycholoog in een opleidingstrajectvan drie jaar. De Gz-psycholoog wordtde psycholoog die toegang heeft tot dehulpverlening in de gezondheidszorg.EindtermenDe Gz-psycholoog is breed inzetbaar inde geestelijke gezondheidszorg, de somatischegezondheidszorg, de gehandicaptenzorg,revalidatie, ouderen en de forensischezorg. Hij/zij beschikt over kennis envaardigheden o.a. met betrekking tot diagnostiek,indicatiestelling en psychologische/pedagogischeinterventies.RegisterIn het kader van voornoemde Wet BIG isper 1 april 1998 door de overheid eenregister ingesteld voor de Gz-psycholoog.Het met goed gevolg afronden van depostdoctorale beroepsopleiding tot Gzpsycholoogleidt tot opname in ditregister.Vooropleidingseisen Gz-psycholoogDe opleiding staat open voor doctorandiin de psychologie, de pedagogiek en degeestelijke gezondheidkunde. In de tabelgeven we aan welke vakken deel moetenhebben uitgemaakt van de vooropleidingen met welke vakken uit het psychologiecurriculumvan de Open UniversiteitNederland aan deze vereisten wordt voldaan.Enkele studenten van de afstudeerrichtingGezondheidspsychologie van deOUNL zijn inmiddels toegelaten tot depostdoctorale opleiding Gz-psycholoog(zie tabel).Aanmelding en nadere informatieVoor nadere informatie over aanmeldingen selectie dient contact opgenomen teworden met de coördinatoren van hetRINO (Regionaal Instituut Nascholing enOpleiding) in uw regio. Deze worden hierondergenoemd.RINO-Regio Oost NoordMw. drs. W.J.P. van HoutRijksuniversiteit GroningenSectie Klinische PsychologiePostbus 300019700 RB Groningentel: 050-3637609 / 3637601 (secr.)

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1RINO-Regio Oost MiddenMw. drs. W. MeijboomKatholieke Universiteit NijmegenVakgroep Klinische Psychologie enPersoonlijkheidsleerPostbus 91046500 HE Nijmegentel: 024-3612511vereiste theorie1 klinische psychologie en/oforthopedagogiek2 persoonlijkheidsleer3 ontwikkelingspsychologie4 psychopathologieOUNL-cursusklinische psychologie 1: persoonlijkheids-theorieënen psychopathologie (2 modulen)intelligentie en sociale competentieontwikkelingspsychologie: de menselijkelevensloopklinische psychologie 1: persoonlijkheids-theorieënen psychopathologie7RINO-Noord-Holland5 neuropsychologiefunctieleer en psychofysiologieRegio West NoordMw. drs. M. van den BergLeidseplein 51017 PR Amsterdamtel: 020-6250803Regio West Midden en Regio West ZuidCentrale RINO GroepMw. drs. M.B.N.H. SchöppingPostbus 3473500 AH Utrechttel: 030-23061106 diagnostische processen en modellen7 behandelingsmodellen en strategieën8 organisatie van geestelijke gezondheidszorg,gehandicaptenzorg en jeugdhulpverlening9 juridische aspecten van de hulpverleningvereiste vaardigheden10 gespreksvoering, observatie en rapportagetestpracticum psychodiagnostiekklinische psychologie 2: diagnostiek en therapieklinische psychologie 2: diagnostiek en therapieklinische gespreksvoeringinleiding in de gezondheidspsychologieklinische psychologie 2: diagnostiek en therapiegespreksvoering en testpracticumpsychodiagnostiekRINO-Zuid-NederlandRegio Oost ZuidDr. A.A.M. BosmaPostbus 886200 AB Maastrichttel: 043-368531511 het uitvoeren van wetenschappelijkonderzoek12 stage van tenminste 520 uur, bestaandeuit diagnostiek, indicatiestelling enbehandelingscriptie (6 modulen)stage (4 modulen)

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 18In gesprek met ...‘Alles draait om visuele representatie’Hans Akkerboom, sinds 1 juni ’99 projecthoogleraar Methoden en Technieken vanOnderzoek aan de Open Universiteit Nederland, in het bijzonder betrokken bij de innovatievan het methoden- en techniekenonderwijs, het IMTO-project. Een hele mond vol,maar dat kenmerkt ook de bevlogen Fries (Drachten), die via een loopbaansprong vande vakgroep Kindergeneeskunde in Groningen bij het CBS in Heerlen terechtkwam ensinds 1985 Limburg als domicilie heeft. Hij is van oorsprong wiskundige met als kandidaatsspecialisatie‘W3 accent’, ofwel de combinatie van zuivere wiskunde en filosofie.Praat niet over ‘zuiver in de leer’: afstudeerspecialisatie statistiek en systeemtheorie. ‘Alsje dan al een etiket op me wilt plakken, noem me dan maar een affectief wiskundige.’Niets zal minder waar blijken in het gesprek.door Albert Kampermann en Sandra DaemsDe airco staat hoog in de kamer vanAkkerboom. Het is een warm welkom ineen ijskast. ‘Het hoofd koel houden’, lachtde kersverse hoogleraar ons toe.Met afkeer van het sociale omschrijftHans het begin van zijn, aanvankelijk strakgeregisseerde, wiskundeloopbaan. De liefdevoor wiskunde kwam in de kerstvakantiebij het lezen over spiegeling; wiskundeen het gevoel voor schoonheid.Het sociale profiel wijzigt dramatisch tijdenszijn academische studie-ervaringenin Groningen. ‘Voor elkaar en met elkaar’,jaren zeventig in Nederland. Op de barricadestegen verhoging van het collegegeld.Hij raakt nogal gefrustreerd door degeforceerde combinatie van wiskundemet natuurkunde en zoekt naar een creatieveoplossing. ‘Ik heb altijd plaatjes inmijn hoofd, zoek naar visuele representatiesvan abstracte zaken.’ Hij stapt hetfilosofisch instituut in.Hij legt met die opmerking rechtstreekseen relatie met het IMTO-project.Visualiseren is niet alleen een middel,maar vooral juist een kracht in onderwijssettings.Het komt achteraf nog goed metzijn wiskundeopleiding. Natuurkundesneuvelt en de alliantie met logica en filosofiebegint.Akkerboom zoekt naar toepasbaarheid,naar nut en de, in zijn ogen onmiskenbaarbelangrijke, relatie met mens en maatschappij.Toegepaste wiskunde wordt uiteindelijkstatistiek. Het is het begin vanhet genereren van contexten en het zalde basis leggen voor het kernconcept inde loopbaan en opvattingen vanAkkerboom. ‘Dat begon in Groningen almet het wegplukken van wiskunde-AIO’sop de gang voor het oplossen van praktijkproblemenvan klanten uit allerhandehoeken. Problemen werden opdrachten;toegepaste statistiek.’Na de studie wordt Hans statistisch adviseurbij de medische faculteit, bij de vakgroepKindergeneeskunde. Daar houdt hijzich bezig met de gevolgen van kanker-

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1therapieën voor de groei en het welzijnvan kinderen. Maar hij voelt zich nietthuis tussen dokters. Het is de autoriteitdie hem tegenstaat, geïnterpreteerd alsdistantie tot je eigen publiek. Tegelijkwerkt hij aan zijn proefschrift over toetsingsproblemenen het zoeken naar grotereefficiëntie bij ingeperkte alternatieven.‘Toetsen tegen veelvlakskegels dieworden benaderd door circelkegeltoetsen’,vat hij voor ons samen. Het schrikteven af en Hans zoekt een exemplaar inde kast. Het ligt er niet en we switchennaar de Boeken Top 3.risch-maatschappelijke details enmagisch-virtuele communicatie tussen dekinderen die letterlijk aan de wieg vanIndia stonden, schitterend!’Mijnsluiting en spreiding van overheidsdiensten:het CBS en de Open Universiteitgaan naar Heerlen. Hans komt terecht inde praktijk van de beschrijvende statistiek.Geen theorie meer, maar het uitzoekenvan wat en waar. ‘Maar’, zegt Hansals aanloop naar wat hij even later ‘socialexchange’ noemt, ‘statistiek gaat overmensen en gegevens worden via mensendenten in een vroeg stadium naar je toetrekken.Je onderwijs daarop afstemmen.’Voor een belangrijk deel gebeurt datnatuurlijk al, maar Hans wijst vooral ookop het derdegeneratie-afstandsonderwijs.‘Nieuwe functionaliteiten, zoals studienetomgevingen,moeten ontwikkeld wordenin samenspraak met de potentiële gebruikers.Niet de weg van lange ontwikkeltijden,maar direct creatief experimenteren,interactief met studenten. Die mentaliteitsveranderingbespeur ik overigenswel binnen de Open Universiteit.’9Hans AkkerboomBoekentop 31 Rayuela; een hinkelspel van JulioCortázar. ‘Het verhaalt van geëmigreerdeArgentijnen in Frankrijk, vol heimwee enpassie. Storyline centreert zich op eenhuizenblok met binnenplein. Verliefdeman bouwt balk tussen tegenover elkaargelegen ramen, naar de vrouw van zijndromen, helaas de vriendin van zijnvriend. Hoogtepunt: vrouw zit midden opde balk en kan uiteindelijk tussen beideramen geen keuze maken.’2 In de ban van de Ring - J. Tolkien.3 Midnight Children - Salman Rushdie.‘Multi-processing’ schiet de hoogleraarlachend te binnen, ‘de combinatie vanfantasie en realiteit, de rijkdom aan histoverzameld. Je moet je dan rekenschapgeven van je onderzoekspopulatie. Wat teweinig gebeurt, is dat onderzoekers zichinleven in de situatie die ze onderzoeken.Dan worden domme, onvoorbereide ofondoordachte vragen gesteld en is hetmet je onderzoek gedaan; misschien kloptde theorie nog, maar niet meer de brilwaarmee je naar de werkelijkheid kijkt.’Het gesprek gaat vervolgens verder overhet bijstellen van wereldbeelden, dedominantie van statistiek als technischvraagstuk en de affiniteit van Hans metsociale wetenschappers die dichter bijhun doelgroep staan. ‘Als OpenUniversiteit op afstand moet je terechtgebruikersvriendelijk zijn. Je moet stuDe Film Top 31 Fernandel en de koe, de humor2 Dr. Zhivago, de landschappen3 Death in Venice, de tragiek. ‘Of “HomeAlone III”, mag dat ook?’‘Op de valreep van mijn vakantie ga ikvanmiddag met mijn dochter naar “TheMummy”. Ik heb over mummies uit eenkinderboek voorgelezen. Ze vroeg steedshoe het komt dat die lijken niet verrottenen hoe ze die ingewikkelde piramidesbouwen. Misschien komt vanmiddag hetantwoord.’

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 110Nog voor de formele intocht bij het directoraatHumaniora werkte Hans al mee aanhet projectplan voor IMTO, de innovatievan het methoden- en techniekenonderwijs.Een begrip dat daarin veel gebezigdwordt en binnen de OUNL inmiddels cultstatusheeft, is de ‘contextgenerator’. Wekrijgen de eenvoudige versie. ‘Stel jewerkt als onderzoeker binnen een specifiekesituatie. Dan heb je een duidelijkecontext om je heen. Als student binnenafstandsonderwijs natuurlijk niet. Voordatje nu een studietaak voor studenten definieert,moet je beschikken over eencasus, bijvoorbeeld uit de psychologie.Die legt uiteindelijk vast wat je wel enniet met bepaalde methoden en techniekenkunt doen. Die geeft vulling aan derelatie tussen theorie en praktijk. De contextgeneratoris de bovenlaag van relevantedomeinen van zowel methoden entechnieken als psychologie. Hieruit volgende noodzakelijke voorwaarden waaraaneen casus moet voldoen.’De gemiddelde zatermiddag van Hans?Analytisch: ‘Ofwel - en dat het liefst - metgezin in een Italiaans café, me laten verwennenbij mijn favoriete visagiste inAken, een wandeling maken of fietsen enals het moet kraanleertjes vervangen ofandere klussen.’ Italië dus ook je favoriete(vakantie)land? ‘Ik kom overal graag(brede oriëntatie), maar Italië combineertde verschillende vakantie-ingrediëntenhet best.’Tot slotDe bekende, maar niet gevalideerde associatielijstvan de Swetenswaardighedenredactie.‘Hans, kies tussen de volgende begrippenparen’:Zomer of winter?‘Zomer’.Speculaas of cake?‘Speculaas’.Experiment of actieonderzoek?Vastberaden: ‘experiment’.Zon of sneeuw?‘Zon’.‘The Mummy’ of ‘Riverdance’?‘Wat is wat?’ (red.: naar ‘The Mummy’ ga jevanmiddag met je dochter en Riverdanceis een dansgroep/dansvoorstelling.)‘Riverdance’.Boerenkool of Thaise salade?‘Vroeger boerenkool, doe nu de salademaar’.Nepal of Malediven?‘Nepal’.WK voetbal of Tour?‘Geen van beide, of doe toch maar WK’.Heineken of Hoegaarden?‘Hoegaarden’.SimCity of Lara Croft?‘Lara Croft vanwege Albert Rampenplan’.(red.: inofficiële interne bijnaam vanAlbert Kampermann)Informeren of communiceren?‘Communiceren’.Sturing of zelfsturing?‘Zelfsturing’.Volkskrant of NRC?‘NRC’.‘Beasty Boys’ of ‘Venga Boys’?‘Backstreet Boys’.Cognitie of affectie, nee, laat maar. ‘Juistja’. HTML of Shockwave?‘Shockwave’.E-mail of ICQ?‘Wat is ICQ?’Mountainbiken of abseilen?‘Mountainbiken’.Als laatste, wat is je lievelingskleur(Margrietvraagje).‘Ik heb er twee: geel en rood.’‘Dat ligt dicht bij elkaar (red.).’‘Ja, maar maak er geen oranje van, daarvind ik niks aan.’Hans Akkerboom blijft op het midden vande balk.

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1Nieuw boekKlinische psychologie11In navolging van het boek Klinische psychologie: theorieën en psychopathologieis er nu ook Klinische psychologie: diagnostiek en therapie(redactie Smeets, Bögels, Van der Molen & Arntz, 1999).Klinische psychologie: theorieën en psychopathologie(redactie Van der Molen, Perreijn en Van den Hout, 1997)is er nu ook Klinische psychologie: diagnostiek entherapie (redactie Smeets, Bögels, Van der Molen &Arntz, 1999).Dit ruim 600 pagina’s tellende boek biedteen overzicht van de meest invloedrijketherapeutische stromingen in de GGZ inNederland en de voor elke stroming specifiekediagnostiekvormen en behandelmethoden.Daarnaast is er ook uitgebreidaandacht besteed aan stoornisgerichtediagnostiek en therapie. Het boek bestaatuit drie delen. In deel 1, Behandelvormenen hun indicaties, komen de uitgangspuntenvan de diverse psychotherapeutischestromingen aan de orde. Die stromingenzijn: biologische therapieën, gedragstherapie,cognitieve therapie, psychoanalytischetherapieën, cliëntgerichte psychotherapie,systeemtherapieën en eclectischebehandelingen. Met name de recentontwikkelde behandelvarianten krijgenruime aandacht. Van elke stroming wordenachtereenvolgens de geschiedenis, dekenmerkende diagnostische methoden,de therapeutische relatie en de specifiekebehandelmethoden en -technieken besproken.Tevens is er een hoofdstuk overcrisisinterventie opgenomen. In deel 2,Diagnostiek en behandeling van psychischestoornissen, worden de in deel 1 besprokenbehandelvarianten toegepast opeen aantal probleemgebieden, te wetenangststoornissen, stemmingsstoornissen,somatoforme en psychosomatische stoornissen,verslavingen, schizofrenie en anderepsychotische stoornissen, persoonlijkheidsstoornissen,eetstoornissen enseksuele stoornissen. Per probleemgebiedwordt er steeds een overzicht gegevenvan de specifieke diagnostiek, de meestgebruikte therapieën en therapeutischetechnieken, de setting waarbinnen behandelingplaatsvindt en de effecten van deverschillende therapieën en therapeutischetechnieken bij die bepaalde stoornissen.In deel 3, Indicatiestelling, therapieevaluatieen ethiek, wordt een aantalbelangrijke deelaspecten van psychologischehulpverlening besproken. Allereerstkomt de indicatiestelling aan de orde.Welke aspecten zijn belangrijk bij debesluitvorming over welke vorm vanpsychotherapie geïndiceerd is? En welkefactoren dragen bij tot de optimaliseringvan het therapeutisch proces? Vervolgenswordt er een introductie in het therapieevaluatieonderzoekgegeven. Welke therapieënzijn het meest effectief en hoeonderzoek je dat? Ten slotte wordt ingegaanop een aantal juridische aspecten,ethische kwesties en dilemma’s die zich inde geestelijke gezondheidszorg kunnenvoordoen. Hierbij wordt antwoord gegevenop vragen als in welke gevallen hulpbij zelfdoding gerechtvaardigd is enwelke patiënt in aanmerking komt voordwangbehandeling. Door het hele boekheen zijn casus opgenomen, waardoorbepaalde diagnostiek- en therapieaspectenheel inzichtelijk zijn gemaakt. Al metal is het een heel interessant en praktijkgerichtboek, bedoeld voor studenten aanwo- en hbo-instellingen die na hun opleidingwerkzaam zullen zijn in de GGZ ofaanverwante sectoren en voor wie kennisvan de verschillende therapeutische behandelmethodennoodzakelijk of gewenstis. Het boek is als tekstboek opgenomenin de cursus Klinische psychologie 2: diagnostieken therapie van de opleidingGezondheidspsychologie van de OpenUniversiteit Nederland. Het boek is ookverkrijgbaar bij de boekhandel of tebestellen bij de uitgever. (Wolters-Noordhoff, tel: 050-5226888.ISBN 90 01 59634 7. De prijs van het boekbedraagt ƒ85,-.)

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 112 Drukbezochte eninspirerende lustrumdagWie de laatste jaren wel eens een exemplaar van Modulair of SWetenswaardighedenheeft ingekeken, zal het ongetwijfeld zijn opgevallen: termen als ‘innovatie’ en‘competenties’ keren veelvuldig terug.Sandra Perreijn & Marion de BieWie de laatste jaren wel eens een exemplaarvan Modulair of SWetenswaardighedenheeft ingekeken, zal het ongetwijfeldzijn opgevallen: termen als ‘innovatie’ en‘competenties’ keren veelvuldig terug. Deene keer gaat het om een artikel over deinvoering van een elektronische leeromgeving.Sommige studenten worden ergenthousiast als zij denken aan de mogelijkhedendie deze nieuwe vorm van onderwijste bieden heeft, maar bij anderenis alleen al de gedachte aan elektroniseringvan het onderwijs voldoende om eenschrikbeeld te activeren: ‘Straks kom ikvoor mijn studie helemaal niet meer achtermijn computer vandaan, krijg ik inplaats van een mooi boek en dito werkboekalleen elektronisch cursusmateriaaldat ik van het scherm af moet bestuderen,en ontmoet ik nooit meer persoonlijkmedestudenten en docenten, maar verwordenzij tot virtuele personen waarmeeik hooguit een e-mailrelatie onderhoud!’De andere keer betreft het een artikelover competenties of competentiegerichtonderwijs in het algemeen of de driebelangrijkste psychologische competentiesin het bijzonder: het doen van wetenschappelijkonderzoek, het stellen vanpsychologische diagnoses en het plannenen uitvoeren van psychologische interventies.De Open Universiteit Nederland staat nietalleen in haar aandacht voor innovatie encompetenties. Integendeel, wie een krantof tijdschrift openslaat of de televisie aanzet,stuit al snel op artikelen of programma’sover moderne toepassingen vaninformatie- en communicatietechnologie(ICT) en de voor- en nadelen ervan, hettoegenomen belang dat in arbeidsorganisatiesen het onderwijs wordt gehechtaan de ontwikkeling van vaardigheden ofcompetenties in plaats van aan ‘pure’ kennisverwerving,enzovoort. De actualiteitvan deze thematiek, zowel binnen deOpen Universiteit Nederland als daarbuiten,was voor de faculteit Sociale wetenschappeneen belangrijke reden om ‘innovatie’in de brede zin van het woord alsonderwerp te kiezen voor de lustrumdagvoor SW-studenten en -alumni.Ter gelegenheid van het 15-jarig bestaanvan de Open Universiteit Nederland werdnamelijk op zaterdag 27 november j.l. inde RAI in Amsterdam een studiedag voorstudenten en alumni georganiseerd.Studenten en alumni van al onze opleidingenverzamelden zich die dag inAmsterdam, om samen met OUNL-docentenhet derde lustrum te vieren en zich opde hoogte te stellen van nieuwe ontwikkelingenin hun vakgebied. Voor SW-studentenen -alumni verzorgden deskundigenvan de OUNL, van andere universiteitenen uit het bedrijfsleven presentatiesover vernieuwingen in verschillende toepassingsgebiedenvan de psychologie.Uiteraard was de dag ook een goedegelegenheid om medestudenten endocenten te ontmoeten.Er werden verschillende presentatiesgehouden die alle gemeen hadden dat zevernieuwingen in de psychologie en/ofhet (psychologie)onderwijs belichtten.Sommige presentaties hadden het karaktervan een al dan niet multimedialelezing met discussie, bij andere werd vande deelnemers een (nog) actievereinbreng verwacht. Het gevarieerde pro-

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1gramma was inhoudelijk interessant voorzowel studenten arbeids- en organisatiepsychologie,gezondheidspsychologie alsonderwijskunde.In het gezamelijke ochtendprogrammalag de nadruk op recente en toekomstigeontwikkelingen in het onderwijs van deOUNL. Na het welkomstwoord door collegevoorzitterdr. Cees Datema en een multimedialelezing door prof. dr. WimJochems over competentiegericht leren ineen elektronische leeromgeving, opendeDatema de webwinkel van de OpenUniversiteit. Het is nu voor iedere geïnteresseerde,potentiële cursist van buiten,maar natuurlijk ook voor zittende studenten,mogelijk cursussen via Internet tebestellen.Daarna volgden de faculteitspecifiekeprogramma’s. Dagvoorzitter van het SWprogrammawas prof. dr. Henk van derMolen. Het SW-programma bevatte allereersttwee presentaties over actuele ontwikkelingenin het denken over innovatieen competenties en over vernieuwingenin het psychologieonderwijs aan onzeuniversiteit. De thematiek van deze presentaties,door respectievelijk de hoogleraar-directeurHumaniora en de onderwijsdecaanvan de faculteit Socialewetenschappen, was van belang voor alleSW-studenten. Onze hoogleraar-directeurhield een flitsend betoog over de opmarsvan multimediale middelen en het grotebelang daarvan voor sociale wetenschappers.De decaan stond stil bij de ontwikkelingvan de opleiding Sociale wetenschappenaan de onze universiteit. Daarnabelichtte hij uitvoerig de overgang naareen opleiding psychologie die meer enmeer vormgegeven wordt in competentiegerichtonderwijs.Na de lunch volgde een enthousiasmerendepresentatie over ‘virtual communities’,door SW-alumnus drs. ing. Cees Brouwer,senior projectmanager van KPN. BinnenKPN heeft men op verschillende terreinenervaring opgedaan met het opzetten, realiserenen exploiteren van virtuele gemenschappen.Voorbeelden daarvan zijn toepassingenvan tele-leren en de ontwikkelingvan een virtueel reumadorp, een virtuelegemeenschap voor mensen met eenreumatische aandoening. Brouwer voerdede aanwezigen door een veelzijdigeelektronische wereld die een scala aancontactmogelijkheden biedt voor dezevoorheen fysiek behoorlijk geïsoleerdereumapatiënten.Vervolgens kon men twee parallelsessiesnaar keuze bijwonen, te kiezen uit zes verschillendeonderwerpen, uiteenlopendvan innovatieve ontwikkelingen in degezondheidspsychologie en het succesvoldoorvoeren van technologische en socialeinnovaties in arbeidsorganisaties, tot hetleren van psychodiagnostische vaardighedenmet een computerprogramma en deinvloed van nieuwe informatie- en communicatietechnologieop het onderwijsen de leefwereld van jongeren. Voordegenen die 27 november helaasmoesten missen, volgt hieronder eenkorte samenvatting per presentatie.SESSIE 1 PSYCHODIAGNOS-TISCHE VAARDIGHEDENLEREN PER COMPUTERdrs. M.A. Hommes en drs. J. KuntzeHoe leer je psychologische vaardigheden,zoals gespreksvoering en psychodiagnostiek,als je studeert met behulp vanafstandsonderwijs? In onze maatschappijen daarmee ook het hoger onderwijs worden‘competenties’ steeds belangrijker.Dat betekent dat studenten niet alleenmoeten beschikken over kennis, maar ookover de nodige vaardigheden om die kennisin praktijk te brengen. Binnen de woopleidingpsychologie van de faculteitSociale wetenschappen wordt hardgewerkt aan de ontwikkeling van nieuwepractica op dit gebied. De practica bestaandeels uit groepsbijeenkomsten,maar voor een deel ook uit innovatievecomputerprogramma’s die studententhuis kunnen volgen. Studenten krijgenhiermee de mogelijkheid om in de huidte kruipen van een ‘echte’ psycholoog ente oefenen met vaardigheden die in dewerksituatie van psychologen belangrijkzijn.Tijdens deze workshop werden onderdelenvan computerprogramma’s getoonddie zijn ontwikkeld in een samenwerkingsverbandvan de Open UniversiteitNederland en de RijksuniversiteitGroningen. In de workshop werd onderandere ingegaan op het nieuwe computerprogrammaDiagnost dat deel zal gaanuitmaken van het TestpracticumPsychodiagnostiek. Met dit programmaleren studenten psychologische tests opeen verantwoorde manier in te zetten bijhet beantwoorden van diagnostische vragenvan cliënten. In het programma wordendrie cliënten uit de setting vangezondheids- en A&O-psychologie opgevoerd.Aan de hand van deze cases kunnenstudenten die Diagnost doorlopen,oefenen in vaardigheden als het verhelderenvan de hulpvraag, het opstellen vanonderzoekshypotheses, het kiezen vantests, het interpreteren van de testuitslagenen het terugkoppelen hiervan naarde cliënt.SESSIE 2 ADVIES OP MAAT -INNOVATIEVE ONTWIKKELIN-GEN IN DE GEZONDHEIDS-PSYCHOLOGIEdr. L. Lechner & drs. J. de NooijerBij het ontwikkelen van interventies in degezondheidspsychologie en de gezondheidsvoorlichtingis er sprake van eenmoeilijk dilemma. Enerzijds wil men meteen interventie zo veel mogelijk mensenbereiken, wat in de praktijk alleen mogelijkis met een algemene, massamedialebenadering. Anderzijds wil men menseneen boodschap geven die zo veel mogelijkaansluit bij hun persoonlijke situatie.Dat laatste lijkt alleen mogelijk met eenpersoonlijke, counseling-achtige methode.In een poging dit dilemma op te lossen isde zogenaamde ‘computer tailoringmethode’ ontwikkeld. Met deze methodewordt interpersoonlijke feedback nagebootstdoor een computersysteem.Mensen vullen een vragenlijst in en opbasis van hun antwoorden krijgen zij, viade computer, een persoonlijk gezondheidsadviesdat optimaal aansluit bij huneigen situatie. De tailoring methode isinmiddels toegepast op vele gedragingen:stoppen met roken, het eten van gezondevoeding, veilig omgaan met de zon en devroege ontdekking van kanker. De workshopgaf enig inzicht in deze nieuwe13

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 114interventie. Aan de hand van voorbeeldenvan een aantal gezondheidsgedragingenwerd het systeem van computer tailoringuitgelegd en geïllustreerd. Daarnaast werdenmogelijke effecten van deze interventiegepresenteerd.SESSIE 3 EEN INNOVATIEVEPSYCHOFYSIOLOGISCHE TOE-PASSING: DE PHYSIOCONNEC-TOR. OVER HET METEN VANGELAATSSPIERACTIVITEIT ENEMOTIES.dr. W. Waterink & dr. T. AalbersHet menselijk gelaat is een expressiefmedium waarin naast opzettelijke, gecontroleerdereacties ook onwillekeurigeemotionele reacties op bijvoorbeeldomgevingsstimuli tot uiting komen.Emotionele gelaatsuitdrukkingen ontstaandoor spierbewegingen onder dehuid. Binnen de psychologie is men het erin het algemeen over eens dat aan hetmenselijk gelaat zeker zes universelebasisemoties te onderscheiden zijn:vreugde/plezier, verdriet/droefheid, boosheid/irritatie,verbazing/verrassing,afkeer/walging en angst/bedreiging.Uitdrukkingen in het gelaat worden zichtbaardoordat het contractiepatroon vande onderliggende gelaatsspieren verandert.Hierdoor vinden er verschuivingenplaats van de huid en ontstaan plooienen groeven die aan de buitenkant zorgenvoor de karakteristieke uitdrukkingen.Dit soort emotionele gelaatsexpressies isvaak goed waar te nemen. Bij subtielereacties, zogenaamde micro-emoties, isdat veel moeilijker. Door de maskerendeinvloeden van de huid en de onderhuidseweefsellagen leiden subtiele spierreactiesnamelijk niet direct tot uiterlijk waarnembareveranderingen in het gelaat. Voorhet oog onzichtbare reacties kunnen welworden gemeten met behulp van elektromyografie(EMG), een methode waarbij deelektrische activiteit in de spieren wordtgeregistreerd met op de huid geplaatsteelektrodes.De PhysioConnector is een apparaat datgebruikmaakt van elektromyografie. Hetapparaat registreert gelaatsspieractiviteiten stuurt de informatie daarover naar eencomputer. Met de PhysioConnector kanglobaal worden vastgesteld welke emotieeen bepaalde voorstelling (bijv. een filmfragment)bij een persoon oproept.Tijdens deze workshop is dePhysioConnector gedemonstreerd.SESSIE 4 VAN BOOMTESTNAAR BIG FIVE: ONTWIKKE-LING IN PERSONEELS-SELECTIE INSTRUMENTENdrs. W. BloemersDeze workshop ging over de verschillendeinstrumenten die bij personeelsselectieworden gebruikt: intelligentietests,persoonlijkheidsvragenlijsten, interviewsen de assessment center-methode.Deelnemers aan de workshop kregen eenkijkje achter de schermen van de verschillendeinstrumenten. Ook werd metbehulp van video de toepassing van hetBig Five-persoonlijkheidsmodel bij deassessment center-methode gedemonstreerd.SESSIE 5 COMPETENTIES VANDE A&O-PSYCHOLOOG BIJ IN-NOVATIES IN ORGANISATIESdr. J. GerrichhauzenDe introductie en toepassing van innovatiesin arbeidsorganisaties blijkt in depraktijk nog vaak minder succesvol te verlopen.Voor het grijpbaarder maken vanprocessen die innovaties in organisatiesblokkeren of juist stimuleren, lijkt het nuttiguitgangspunten en inzichten tegebruiken die onder meer zijn uitgewerktin het socio-rationele organisatieparadigma.In dit paradigma wordt een arbeidsorganisatiegezien als een sociale enpsychologische werkelijkheid die onderhevigis aan een continue reconstructie.Bij de toepassing van innovaties is dehouding van medewerkers en gebruikersvan groot belang. Voor A&O-psychologenis het dan ook uitermate nuttig op dehoogte te zijn van manieren waarop metinzet van psychologische kennis en kundehet veranderen in en van arbeidsorganisaties,medewerkers en gebruikers kan wordenverbeterd.Deze workshop ging over het bereikenvan succesvolle technologische en socialeinnovaties in arbeidsorganisaties, metinzet van vooral psychologische expertise.Enkele psychologische competenties diedaarbij van belang zijn:– diagnose. Bijvoorbeeld het vaststellenvan psychologische weerstanden tegenverandering, onzekerheden, is er sprakevan falend of gemis aan adequaat leiderschapen hoe is het gesteld met desamenwerking?– interventie. Bijvoorbeeld interventiesgericht op het stimuleren van commitment,het reduceren van onzekerheid, hetcoachen van managers en andere medewerkers.– evaluatie. Bijvoorbeeld vaststellen inhoeverre de gekozen veranderingsdoelendaadwerkelijk gerealiseerd zijn, maar ookreflectie op de eigen rolvervulling.SESSIE 6 JONGEREN ENONDERWIJS IN BEWEGINGdrs. A.J. DielemanDe wereld rond jongeren en onderwijsverandert. De laatste kwart eeuw komende impulsen vooral van de nieuwe informatie-en communicatietechnologie, hetgeenmeer is dan alleen een nieuw instrumentarium.Samen met de voortschrijdendeindividualisering grijpt het diep in inde dagelijkse leefwereld van jongeren enheeft het gevolgen voor hun identiteitsontwikkeling.Het zet voorts de bestaandeonderwijsarrangementen onder druk.De snelle veranderingen roepen allerleivragen op over de functie van het onderwijs.Traditioneel is het onderwijs de plekwaar kennis wordt overgedragen. Maarkennisoverdracht alleen past steeds mindergoed bij de nieuwe maatschappelijkeeisen. De situaties binnen en buiten deschool raken slecht op elkaar afgestemd.Terwijl elders steeds meer een beroepwordt gedaan op permanente zelfwerkzaamheid,eigen initiatief en eigen verantwoordelijkheidvan jongeren, gebeurt datin het onderwijs nog maar mondjesmaat.De school dreigt in een wereld van nieuweinformatie- en communicatiemogelijkhedenachterop te raken.

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1Nieuwe maatschappelijke succesformulesdwingen jongeren zich een uitgebreidrepertoire van bekwaamheden eigen temaken. Succes is steeds meer voorbehoudenaan iemand die niet alleen snel engoed kan leren, maar ook in staat is dejuiste doelen te kiezen, over intellectuelecapaciteiten en intelligentie denkt als teontwikkelen eigenschappen, voldoendezelfvertrouwen bezit, de juiste leerstrategieënhanteert, succes toeschrijft aaneigen capaciteiten, falen wijt aan controleerbarefactoren als eigen inspanning,en bij tegenslag over een adequatecopingstijl beschikt.De school is een belangrijke plaats waardeze vaardigheden en competenties moetenworden opgedaan. Dat vereist echterandere curricula met andere vormen vanaanspreking en uitdaging en met een groterezelfstandigheid en eigen verantwoordelijkheidvoor de leerling in het leerproces(studiehuis).In deze sessie is uitgebreid op degeschetste ontwikkelingen ingegaan.15Nadat iedereen twee van bovengenoemdesessies had bijgewoond, nam men ingroten getale deel aan de borrel waargeanimeerd gediscussieerd en nagepraatwerd over de opgedane indrukken. Pastegen 18.00 uur verlieten de laatstebezoekers de speciaal gereserveerde SWvleugelvan de RAI. Bij de uitgang ontvingiedereen een – uiteraard innovatieve –attentie in de vorm van de OUNL-bedrijfspresentatieop cd-rom.

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 116 Even voorstellen ...Mijn naam is Lilian Lechner, ik ben 31 jaar oud en woon in Roermond. Na het atheneumben ik aan de Universiteit Maastricht begonnen met de studie Gezondheidswetenschappen.Binnen deze studie heb ik de afstudeerrichting Gezondheidsvoorlichting (GVO)gevolgd.Lilian LechnerDeze opleiding is aardig te vergelijkenmet de studievariant Gezondheidspsychologieaan de OUNL. Na afloop van mijnstudie in 1991 heb ik korte tijd als GVOfunctionarisbij een GGD gewerkt. Daarnaben ik in 1992 gestart als onderzoekeraan de Universiteit Maastricht, bij de vakgroepGVO. Ik heb daar enkele studiesgedaan naar gezondheidsbevorderendeprogramma’s op de werkplek (bedrijfsfitness,stoppen met roken). Deze studieshadden tot doel de programma’s te evaluerenen de psychosociale determinantenvan deelname aan dergelijke programma’ste bestuderen.Na afloop van deze projecten kreeg ik bijdezelfde vakgroep een baan als toegevoegdonderzoeker. Deze baan, die werdgefinancierd door de Nederlandse Kankerbestrijding/KWF,bestond onder andereuit de advisering en evaluatie van voorlichtingsprojectendie de NederlandseKankerbestrijding heeft ontwikkeld voorhet algemeen publiek (bijvoorbeeld promotievan gezonde voeding), patiëntenen omgeving van patiënten (bijvoorbeeldeen hulp- en informatielijn waar mensenmet vragen en problemen over kankerterecht kunnen). Daarnaast werd er veelvooronderzoek gedaan naar psychosocialedeterminanten van allerlei gezondheidsrisico-gedragingen(bijvoorbeeldveilig zongedrag, gezonde voeding, deelnameaan het bevolkingsonderzoek borstkanker,enzovoort). Na mijn promotie in1998 kon ik als postdoctoraal onderzoeker het project continueren.Sinds januari ben ik voor drie dagen werkzaambij de OUNL, terwijl ik nog tweedagen bij de Universiteit Maastricht werkals postdoc-onderzoeker. Bij SW ben ikaangesteld als universitair docentGezondheidspsychologie. De cursussen‘Leeronderzoek’ en ‘Inleiding in degezondheidspsychologie’ vallen ondermijn verantwoordelijkheid. Daarnaasthoud ik me bezig met ontwikkeling vande cursus ‘Gezondheidspsychologischeinterventies’, vernieuwing van de cursus‘Sociale psychologie’, ontwikkeling van deinterventiecompetentie, begeleiding vanstages en scripties en lever ik een kleinebijdrage aan het IMTO-project.

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1Belangrijke wijzigingenscriptiehandleiding17De scriptiehandleiding uit 1997 is dit jaar vernieuwd. De reden voor deze vernieuwingwas tweeledig. Ten eerste moest de student een betere handreiking geboden wordenbij het schrijven van een scriptie, zodat de kans op succesvolle afronding groter is.En ten tweede moest een goede begeleiding mogelijk gemaakt worden.De nieuwe versie wijkt nogal af van deversie van 1997. Voor degene die nog inhet bezit is van de oude handleiding,wordt hier in het kort weergegeven watde verschillen zijn.Terwijl in de oude handleiding een grootaantal hulpmiddelen werd aangereikt,zoals informatie over het bibliotheekgebruiken richtlijnen voor leesbaar schrijven,is in de nieuwe handleiding veelmeer de nadruk gelegd op de inhoudelijkeaspecten van de scriptie en de activiteitendie uitgevoerd moeten wordenom een scriptie te schrijven. De opzet vande handleiding is dan ook geheel vernieuwden de meeste bijlagen zijn verwijderd.Ook worden er enkele nieuwe voorwaardenen procedures beschreven.De belangrijkste inhoudelijke wijziging isde aandacht die besteed wordt aan deverschillende fasen van het onderzoek.Terwijl in de oude versie van de handleidingde aandacht alleen uitging naar deprobleemstelling en de rapportage, is inde nieuwe versie tevens uitgebreid ingegaanop het verzamelen en het analyserenvan gegevens. Aan de hand van eendrietal stappen is beschreven op welkewijze meetinstrumenten gezocht engemaakt kunnen worden en op welkewijze de onderzoeksgroep samengesteldmoet worden. Ook is er een overzichtgegeven van de activiteiten die onderdeeluitmaken van de data-analyse, zoals dekeuze van analysetechniek, en zijn erpraktische richtlijnen gegeven voor deuitvoering van deze activiteiten. De werkwijzebij het uitvoeren van een scriptieonderzoekis op deze manier stap voorstap besproken.Er zijn dan ook verscheidene nieuwe leerdoelengeformuleerd. Deze nieuwe leerdoelenhebben betrekking op de instrumentenwaarmee gegevens verzameldworden, op de technieken waarmee gegevensgeanalyseerd worden en op de wijzewaarop de resultaten van de analyse geïnterpreteerdworden. De beoordeling vande kwaliteit van de scriptie is voor eenbelangrijk deel gebaseerd op de keuze enhet gebruik van de onderzoeksmethodeen de keuze en het gebruik van de analysetechnieken.Naast dit scriptie-inhoudelijke aspect zijner enkele procedurele wijzigingen. Zo ishet met goed gevolg afronden van decursus Leeronderzoek vereist alvorens tekunnen beginnen met de scriptie.In de oude handleiding werd geadviseerdmet het onderwerp van de scriptie aan tesluiten bij een van de onderzoeksthema’svan de faculteit Sociale wetenschappen.In de nieuwe handleiding is dat verplichtgesteld. Daarmee is een goede inhoudelijkebegeleiding beter gegarandeerd.De onderzoeksthema’s zijn in de nieuwehandleiding niet meer als bijlage toegevoegd;zij staan nu op Studienet. Degenedie daar behoefte aan heeft, kan eengedrukt exemplaar thuisgestuurd krijgen.Een scriptievoorstel moet niet meer naarde onderwijscoördinator gestuurd wor-

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 118 den, maar naar het OnderwijsbureauHumaniora. Dit bureau stuurt het vervolgensdoor naar de scriptiecommissie. Descriptiecommissie zal beoordelen of hetvoorstel geschikt is voor een scriptie. Hetvoorstel moet aan een aantal extra voorwaardenvoldoen. Deze voorwaardenstaan besproken in de nieuwe versie vande handleiding. Zij hebben betrekking opde theoretische onderbouwing, de doelenvraagstellingen en de voorgenomenmethoden van onderzoek.Er wordt sterk op aangedrongen voorafgaandaan het schrijven van een scriptievoorstelbij het Onderwijsbureau na tegaan of de begeleider van een themabeschikbaar is en vervolgens bij de scriptiecommissiena te gaan of het gekozenonderwerp binnen het gekozen themageschikt is. Het schrijven van een scriptievoorstelvereist immers literatuurstudieen andere werkzaamheden, en het zoujammer zijn als naderhand blijkt dat debegeleider overbezet is of het onderwerpom een of andere reden niet goedgekeurdwordt.De scriptiecommissie wijst na goedkeuringvan het scriptievoorstel twee begeleidersaan; de tweede begeleider is nietlanger optioneel. De tweede begeleiderhoudt zich met name bezig met de technischekant van het onderzoek en heeftalleen contact met de eerste begeleider,dus niet met de student. De vereisten dieaan het daaropvolgend scriptieplangesteld worden, zijn in de handleidingbeschreven.De rapportage van het onderzoek komt inde nieuwe handleiding uitgebreider aanbod. Er is niet alleen vermeld wat er in derapportage beschreven moet worden,maar ook waarom en hoe. Ook is er meerspecifiek ingegaan op de wijze waarophet eindoordeel van beide begeleiders totstand komt.Ten slotte is vermeld dat het eindgesprekin de huidige vorm is afgeschaft. Deafronding gebeurt nu aan de hand vaneen door de student te geven presentatiein Heerlen.De scriptiehandleiding is op te vragen bijhet Onderwijsbureau Humaniora (tel: 045-5762695).

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1Op zoek naar de stage van...19Ietje Veldman is een systematisch mens; zo heeft ze haar studie de afgelopen jarengepland en zo pakte ze ook haar zoektocht naar een geschikte stageplaats aan. Vooralomdat de stage voor haar de ‘kroon’ op haar studie vormt, ging ze heel gedegen te werk.Hieronder haar relaas vol met tips over het vinden van een goede stageplaats.Ietje VeldmanMotivatieHet was begin maart, nog twee tentamensen mijn scriptie vorderde al eenheel eind. Nu nog een stageplaats vinden.Ik had werkelijk geen idee hoe ik dat zoumoeten doen. Een ding wist ik zeker, ikzou een plaats vinden, hoe dan ook, almoest ik er stad en land voor af. Ik wildeeindelijk alle geleerde stof echt in praktijkgaan brengen.De tijdSnel uitgerekend had ik drie maanden detijd (maart, april, mei) voor het vinden vande juiste plaats. Juni plande ik voor eventueleverdere afspraken met het gevondenstageadres, zodat ik in septemberdaadwerkelijk kon beginnen.Welke instellingen?Het is belangrijk om eerst bij jezelf na tegaan wat je heel erg graag wilt. Mijn voorkeurging uit naar het ‘doen’, naar relevantewerkervaring en niet naar onderzoek.Dat is ook de reden dat ik eerst de scriptieheb gedaan. Ik zou dan ook het liefststage willen lopen in instellingen zoalseen psychologencollectief en anderehulpverlenende instanties (bijvoorbeeldHumanitas, RIAGG, FIOM, Rutgersstichting,Jeugdzorg, GGD).Hoe ga ik het doen?Welke weg zal ik nemen: een brief schrijven,opbellen, of persoonlijk langsgaan?Als ze mij afwijzen op grond van mijnbrief, had ik misschien toch beter personlijklangs kunnen gaan. Of kan ik beteropbellen en dan schrijven? Ik heb in eersteinstantie gekozen voor een open sollicitatiebriefen na een week belde ik danop. Gaandeweg bleek de combinatie eerstopbellen en dan de sollicitatiebrief schrijvenbeter te voldoen.Ik begon voorzichtig met twee sollicitatiebrieven,daarna over en weer bellen, niemandwist wat, ze zeiden geen nee, maarook geen ja, overleg, vergadering en tenslotte een maand na het zoveelste telefoontjewas er alleen maar plaats voorstagiaires van de RijksuniversiteitGroningen (RUG).Nog twee maanden over, aanpakken dus:uit het telefoonboek alle instanties inGroningen gebeld die ik kon vinden.PotdichtOp een gegeven moment waren er twaalfsollicitatiebrieven onderweg. Na verloopvan een maand was er geen stageplaats,of wel een stageplaats maar dan alleenvoor RUG-studenten. Nog maar eenmaand over, wat nu? De volgende etappe:– In laten schrijven bij de RUG als stagiaire.– Instellingen buiten Groningen benaderen.Het is gelukt!!!Deze laatste twee stappen leverden resultatenop:– Bij de RUG waren plaatsen over bij ontwikkelingspsychologieen kon ik zelfs uitkiezen.Ik was door alle ontwikkelingenwat minder kritisch geworden, maar nukon ik zelf een keuze maken.– De instellingen buiten Groningen had ikbenaderd, samen met een brief en informatieover de Open Universiteit Nederlandvan mijn stagecoördinator Marion

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 120 de Bie. Bij enkele van deze instellingenkon ik stage komen lopen.– Ook naar aanleiding van de twaalf sollicitatiebrievenkon ik uiteindelijk op driestageplaatsen terecht.Uiteindelijk resultaat eind mei: keuze uitvijf stageplaatsen!Mijn keuze:Ik heb gekozen voor de KUNO van DIJKstichting,een instantie die zich bezighoudtmet hulp in de verslavingszorg.Mijn werk bestaat uit intakegesprekken,begeleiding en motivatie van patiëntenom aan de afname van psychologischevragenlijsten mee te werken, rapportagesover cliënten aan teamleden, bijwonenvan vergaderingen. Ik heb hiervoor vooralgekozen omdat onder de verslaving eendiepere problematiek schuilgaat. Ik heb erhelemaal geen ervaring mee, maar diep inmijn hart voel ik dat ik hier iets mee wil, alzou ik alleen maar beter leren luisteren enbegrijpen. Bovendien kan ik hier ook nogeens mijn kennis en ervaring op het terreinvan de haptonomie inbrengen; wateen toevalstreffer dat deze instelling daarook mee werkt. De modulesGespreksvoering, Klinische gespreksvoeringen Psychodiagnostiek die ik hebgevolgd, kunnen mij meteen al hulp biedenbij het aanbrengen van structuur.Een begeleidende brief niet alleen latengelden voor een stageplaats voor datmoment, maar mogelijkheden vragenvoor vaste stageplaatsen in de toekomst.Het is ook nodig de OUNL meer te profilerenbij toekomstige stage-instellingen.Alles samenvattend heb ik van deze zelfstandigeaanpak veel geleerd. Maar vangroot belang was ook de steun die ik vanMarion de Bie heb gekregen. Bij haarvond ik een luisterend oor (in moeilijketijden) en kreeg zo de noodzakelijkeondersteuning vanuit de OUNL.Mijn voorbereiding op de stageIk heb een jaarverslag opgevraagd en verdereen hele stapel brochures en voorlichtingsmateriaalgekregen. Verder heb iknaar goede boeken gevraagd over ditonderwerp zodat ik mij meer kan inlevenen inlezen in de situatie. Ik ga er halvedagen werken en begin op 1 september,ik heb er heel veel zin in.Sollicitatietips voor studenten- Eerst opbellen naar de instantie omzo een gerichte sollicitatiebrief naar dejuiste persoon te kunnen sturen.- Brief van de Open UniversiteitNederland naar de instelling (OUNL is nogonbekend bij veel in aanmerking komendestage-instellingen).- In laten schrijven voor een stageplatsbij een andere universiteit in de buurt.Een advies voor de OUNL

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1Even voorstellen ...21Op een zonnige lentedag dertig jaar geleden werd ik geboren: Birgit Mayer. Sinds diedag geniet ik van het leven en heb ik, gelukkig, veel (bij)geleerd. Na mijn crêcheperiodein Haarlem en mijn middelbare schooltijd in Arnhem, ben ik in 1988 Gezondheidswetenschappengaan studeren in Maastricht.Birgitte MayerOp kamers, nieuwe vrienden maken, lekkerleren koken en met enthousiasme inonderwijsgroepjes discussiëren over demens en zijn gedrag, over psychiatrischestoornissen en hun behandelingsmogelijkheden.Als studentassistent heb ik indie tijd veel spinfobici van hun angstmogen afhelpen.Twee maanden na mijn afstuderen in1994 ben ik als onderzoeker in opleiding(oio) begonnen met een promotieonderzoek.Ik kreeg een eigen plekje bij hethuidige Departement Medische, Klinischeen Experimentele Psychologie aan deUniversiteit Maastricht. Vanaf toen heb ikmij verder verdiept in de spinfobie.Waarom zijn mensen zo extreem bangvoor iets waarvan zij best weten dat ze ereigenlijk niet bang voor zouden hoevenzijn? Ik heb een theorie onderzocht diestelt dat mensen automatisch een angstreactiekrijgen wanneer ze geconfronterdworden met een bedreigende stimulus.Deze angstreactie zou al tot stand komenterwijl de fobicus nog onbewust is van deaanwezigheid van de desbetreffendeangstaanjagende stimulus. Althans, dat iswat de theorie stelt. Na met tientallenspinfobici geëxperimenteerd te hebben,kan ik alleen concluderen dat ik dat nietheb kunnen vinden.Terwijl ik nog de laatste hand moest leggenaan mijn proefschrift, werd ik infebruari dit jaar bij de OUNL aangenomenals universitair docent bij Sociale wetenschappen.Sinds 1 maart ben ik met namebezig geweest met het maken van eenwerkboek bij de cursus Klinische psychologie2. Van deze cursus ben ik ook deexaminator; ik ben nu dan ook druk in deweer met het maken van tentamenvragen.Verder begeleid ik afstudeerscripties,ben ik betrokken bij de innovatie van hetmethoden- en techniekenonderwijs, ga ikaan de slag met het ontwikkelen van decursus Gezondheidspsychologische interventies,en maak ik deel uit van de redactievan SWetenswaardigheden. Kortom, erzijn weer een hoop leuke dingen te doen!

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 122 De scriptie van ElaineBoorsmaEliane heeft voor haar scriptie onderzoek gedaan naar de werksatisfactie bij uitzendkrachten.Ze veronderstelde dat uitzendkrachten een lagere werksatisfactie zoudenhebben dan vaste krachten en wilde weten of dat klopte en waar dat dan aan zouliggen. Die kennis zou dan gebruikt kunnen worden om de werksituatie van uitzendkrachtente verbeteren.Gert Alblas interviewde haar om meer te weten te komen over allerlei zaken die bij deopzet en uitvoering van een scriptie een rol spelen.Elaine BoorsmaHoe zag je studie eruit?Ik ben begonnen met studeren aan deOpen Universiteit in 1991. Ik had toengeen vrijstellingen en moest daarom allemodulen volgen. Mijn plan was om ongeveer20 bladzijden per dag te studeren enom zo in twee jaar mijn propedeuse tehalen. Dat vond ik na enige tijd toch echtte langzaam gaan en ben toen overgegaanop een tweemaal zo hoog tempo.Eigenlijk was het studeren heel gemakkelijk.De stof was niet moeilijk en ik haaldealle modulen in één keer, behalve statistiek1b. Die cursus heb ik een keer overgedaan.Wanneer ben je gaan nadenken overeen scriptie?Vorig jaar zomer moest ik nog vijf vakkendoen. Toen was het tijd om eens te gaandenken aan een scriptie. In die periode lasik veel over flexibele arbeid en uitzendwerk,mede omdat daar in de media nogalwat aandacht voor was. Dat onderwerpbegon me te interesseren. Ik heb toen descriptiecoördinatrice Marga Winnubst (isnu Marjan Specker, red.) opgebeld voormeer informatie en zij heeft me goed opweg geholpen. Op grond van de instructiesin de scriptiehandleiding heb ik toeneen scriptievoorstel geschreven en datwerd goedgekeurd. Als begeleider en examinatorkreeg ik toen jou (Gert Alblas,red.) toegewezen.Wat vond je lastig in de eerste fase vande scriptie?Ik wilde gelijk al weten en vaststellen hoeik mijn onderzoek onder uitzendkrachtenmoest verrichten. Mijn begeleider remdedat af en vond die vragen nog niet aan deorde. Eerst moest ik maar eens de literatuurin duiken, om na te gaan of er op ditterrein al onderzoek was gedaan en omvan daaruit een onderzoeksmodel op tezetten. Het was niet eenvoudig om mijnongeduld in te tomen en gewoon bij hetbegin te starten.Hoe is dat literatuur-zoekproces verlopen?Ik heb gebruikgemaakt van de KoninklijkeBibliotheek in Den Haag. Je kunt daar pertelefoon drie zoektermen/trefwoordenopgeven en je krijgt dan van hen een lijstmet titels op. Dat waren heel veel titels entoen stond ik voor het probleem om uit tevissen welke daarvan relevant waren voormijn probleemstelling. Ik heb toen veelliteratuur doorgenomen. Ik vond hetmoeilijk om te bepalen wat nu was tegebruiken en hoe ik van alles wat over

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1bleef een goed verhaal kon maken. Toch isme dat aardig gelukt. De onderzoeksliteratuurliet zien waarin uitzendkrachten inhun werksituatie en in hun oordeel overhet werk verschillen van vaste krachten. Ikkon daaruit de voorspelling doen dat uitzendkrachtenlager zullen scoren opwerksatisfactie dan vaste krachten. Ookkon ik een causaal model maken van factorendie daarop van invloed zijn.Welke onderzoeksmethode heb je gekozen?Ik heb gekozen voor een toetsend onderzoekdoor middel van een survey. Dewerksatisfactie en de situationele factorenuit het causale model zijn gemetendoor middel van een vragenlijst die bijuitzendkrachten is afgenomen. De vragenlijstheb ik grotendeels samengestelduit bestaande en reeds beproefde vragenlijstenop dit gebied. Dat maakte vergelijkingvan mijn uitkomsten met anderonderzoek op dit gebied mogelijk.Hoe kwam je aan die uitzendkrachten?Ik heb de directeur van het grootste uitzendbureauvan Nederland schriftelijkbenaderd. In mijn brief heb ik het doelvan het onderzoek uitgelegd en aangegevenwat zijn uitzendbureau wellicht aanhet onderzoek zou kunnen hebben. Dedirecteur was erg enthousiast en schreefmij dat hij achter het onderzoek stond.Die reactie mocht ik gebruiken om medewerkingte krijgen van de filialen dieoveral in Nederland gevestigd zijn. Ik hebvooral de filialen in het westen vanNederland benaderd en kreeg somsenthousiaste ondersteuning, maar somsook niet. In sommige filialen was nog vrijrecent al ander onderzoek gedaan en menwilde de eigen uitzendkrachten nietteveel lastigvallen. Het heeft nog behoorlijkwat moeite gekost om voldoende respondentente krijgen.sterkte mijn zelfvertrouwen. Het meestlastig was hoe ik de vele gegevens uit hetonderzoek moest verwerken, analyserenen overzichtelijk weergeven. Ook de conclusieshieruit en de kritische discussievan de resultaten was geen eenvoudigeopgaaf. De eindversie is net af en nu moetik nog wachten op de bespreking ervanmet mijn examinator en M&T-begeleider.Als je terugkijkt, wat zijn dan je belangrijksteleermomenten en heb je nogsuggesties voor scriptiestudenten?Wat een moeilijke vraag. Ik weet nu dat ikvoor een volgende keer meer stap voorstap moet gaan werken en moet beginnenmet een literatuurstudie. Ik heb nuveel meer ervaring gekregen met het werkenmet SPSS en ben wat enthousiastergeworden voor het vak van onderzoeker.Tegen scriptiestudenten zou ik willen zeggen:laat het werk niet een paar wekenliggen als het wat tegenvalt, maar blijf erelke dag aandacht aan besteden. Andersneemt de motivatie af.23Hoe ging de verslaglegging?Tijdens de verslaglegging bleek dat ik vrijgoed kon schrijven. Mijn begeleider hadvaak niet veel inhoudelijke opmerkingen,maar alleen opmerkingen over de structuuren opbouw van mijn verhaal. Dat ver

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 124 CompetentiesNederland doet aan competenties. Intensief en massaal. Congressen en beurzen voorP&O en aanverwante terreinen, zoals opleidingen, worden zelfs gecentreerd rondcompetenties en competentiemanagement. Hype of hoop?Albert KampermannCompetentiemanagement als nieuwehype, een substituut voor bekende inzichtenwaarin alleen de kretologie verandert?Of hoop op een nieuw gedachtegoeddat katalyserend werkt in de vooruitgangvan de P&O-discipline? Na hetboek Management van competentiesgelezen te hebben, gaat het laatste gelukkigop. De auteurs Hoekstra en Van Sluijsschetsen een volledige analyse van competentiesen competentiemanagement ineen raamwerk van organisationele enindividuele aspecten. Het boek begintmet de strategische verankering van hetcompetentiedenken in het HR-beleid, metde complexe kenniseconomie als belangrijkstecontext voor competentiemanagement.De link tussen competenties en HRbeleidbestaat in de committment vanmedewerkers; medewerkers moeten mentaleaandelen in de organisatie hebben.Met andere woorden, door het vormenvan constructieve open relaties tussenbetrokkenen en partijen aangaande strategischezaken, door middel van goede,open communicatie tussen partners dieelkaar serieus nemen, aldus de auteurs.Daarnaast is er het strategische belangvan het binnenhalen, onderhouden enverder ontwikkelen van mensen in relatietot de strategisch belangrijke kennisgebiedenvan de organisatie; permanenteexpertiseontwikkeling. Daartussenbevindt zich het vlak van afstemming;afstemming van individuele perspectievenop organisatieperspectieven.Loopbaanbeleid is daarvan een resultante.Het loopbaanperspectief voor mensen iseen vorm van binding aan de organisatie,en als zodanig voor individu en ondernemingvan strategisch belang (HR-planningen loopbaanvorming). In de hier geschetsterelaties komen gedragsrepertoire enexpertise als belangrijkste bestanddelentevoorschijn voor de competenties diemensen inbrengen in hun werk. De permanenteontwikkeling van vereiste nieuweexpertise en de uitbreiding van hetgedragsrepertoire vormen samen de basisvoor competentieontwikkeling en dusvoor competentiemanagement. Voor deorganisatie is het belang gelegen in kerncompetenties:organisatiespecifieke combinatiesvan resources, die de organisatiein staat stellen tot het realiseren van competitiefvoordeel. En daarmee zijn we bijeen van de belangrijkste vragen aanbeland:hoe te komen van kerncompetentiesnaar individuele competenties? De directevertaalbaarheid van kerncompetentiesnaar (individuele) competenties is nochsimpel, noch direct, noch één-op-één. Derol van medewerkers zal zijn om de kerncompetentieste versterken en uit te bouwen,maar dat vereist een aparte analyse.De auteurs noemen de combinatie vankennis en ervaring expertise. In een complexesamenleving groeit daarnaast debehoefte aan mensen met een breed enveelzijdig gedragsrepertoire. Vooral hetlaatste staat sterk in de belangstelling.Naast de expertise die iemand heeftopgebouwd, is er in de feitelijke uitvoeringvan het werk een ‘finetuning’ nodig,de afstemming op de betreffende situatiewaarin het werk zich voordoet. Effectiefhandelen is - zoals de auteurs noemen -pas mogelijk als iemand zijn expertiseook goed kan afstemmen op de situatie:personen, omstandigheden, allerlei tijdelijkegegevens en kenmerken van de taak.Die afstemming vereist kwaliteiten vaniemand inzake gedrag, houding, aandacht,inleving en emotionele beheersing. Diekwaliteiten bepalen vervolgens de manier

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1Figuur 1Het model bezigt de volgende formule:Effectiviteit in de situatie = [kennis + ervaring + inzicht]25x [gedrag + aandacht + emotie]. Met andere woorden:Competentie = expertise maal gedragsrepertoire.waarop iemand met een probleemomgaat, een taak aanpakt, met mensencommuniceert, enzovoort.De kern van competentiemanagement isvervolgens investeren in individuele competentieontwikkelingen mensen op hetbenutten daarvan aanspreken.Competentiemanagement is mogelijk;competenties kunnen in kaart gebracht,gemeten en beoordeeld worden. En netals bij expertise kunnen mensen zichgedragsrepertoire verwerven via leren:mensen kunnen zich ontwikkelen en zelfsvrij radicaal veranderen in hun gedrag enemotionele stijl. Moeilijk, maar mogelijk.Een volgend hoofdstuk gaat in op hetontstaan en de verdere verwerving vancompetenties. Vermeldenswaardig hieruitis in ieder geval dat een competentie zeskenmerken bevat: (1) een latent vermogenvan de persoon, tot (2) effectiefpresteren, (3) in een bepaalde taak- ofprobleemsituatie, (4) op een wijze dieobjectief waarneembaar en te beoordelenis. Competenties (5) vormen een combinatievan expertise en gedragsrepertoire enberusten uiteindelijk op temperament,persoonlijkheid en intelligentie.Competenties (6) zijn tot op zeker hoogteaan te leren en gericht te ontwikkelen.Voordat de auteurs overgaan tot enkelevoorbeelden uit de praktijk, wordt noggedegen ingegaan op het aspect van hetmanagen van competenties. Van belangdaarbij zijn de situationele competentieprogramma’s.Organisaties (maar ookmedewerkers zelf ) ontdekken van tijd tottijd dat ze in een nieuwe situatie belanden,waarvoor de competenties ontbreken.Snelle maatregelen zijn dan nodig;de externe situatieverandering dicteertde noodzaak en bepaalt de focus van situationelecompetentieontwikkeling (CO). Iknoem hier nog de belangrijkste kenmerkenvan situationele CO-programma’szoals de auteurs die aangeven:– Aard en richting van de veranderingenin competentie-eisen worden afgeleid uitde externe veranderingen die de aanleidingwaren en staan bij de start al vast.– De nieuwe competentie-eisen wordenop grote groepen personeel collectief vantoepassing.– Het CO-programma is een eenmaligbedoelde actie die geen direct verbandheeft met het reguliere HR-beleid.Het zal duidelijk zijn dat de lezer niet verstokenblijft van voldoende aanwijzingenen tips dienaangaande.Management van competenties gaat overhet verbinden van de expertise over hetfunctioneren van mensen en het functioneren van organisaties in één taal, eenbegrijpelijke en rijke taal. Niet alleen zijnde auteurs erin geslaagd dit duidelijk teformuleren en te presenteren. Het synergetischeffect dat uitgaat van hun benadering,heeft een grotere reikwijdte danenkel het boekje. Het boek is een mustvoor P&O’-ers die een energieke start nahun vakantie willen maken.Hoekstra, A., & Sluijs, E. van (1999).Management van competenties. Het realiserenvan HRM. Assen: GITP/Van Gorcum.ISBN 90 232 3466 9.

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 126Korps moet eigen potentieelopsporenIn- en externe mobiliteit bij regiopolitie Drenthe. Drs. C.J.H. Lunter is hoofd stafdienstP&O regiopolitie Drenthe en directeur van organisatieadviesbureau Lunter consultancy.C.J.H. Lunter is in 1998 afgestudeerd aan de OUNL, arbeids- en organisatiepsychologie.Hij doet in dit artikel verslag van zijn scriptieonderzoek, zoals verschenen in hetTijdschrift voor de Politie, nr. 1/2, 1999. Hier volgt een ietwat aangepaste versie van ditartikel.Ronald LunterPolitie Drenthe liet onderzoek doen onderhaar werknemers naar de bereidheid totmobiliteit, en welke factoren van invloedzijn op de in- en externe mobiliteit. Hetonderzoek is verricht tegen de theoretischeachtergronden van verloop en mobiliteit.Als onderzoeksinstrument is gekozenvoor een schriftelijke enquête onder220 werknemers, in de salarisschalen 4t/m 12, in executieve en administratieftechnischefuncties. De respondenten dieaan het onderzoek deelnamen, zijn tussende 23 en 58 jaar en werken gemiddeldbijna 18 jaar in een politieorganisatie. Detotale respons is 142 (64.5 procent).Het onderzoek meet niet het feitelijkmobiliteitsgedrag, maar de intenties vande respondenten. Uit onderzoeken komtnamelijk naar voren dat de intentie eengoede voorspeller is van gedrag.In de toekomstige ontwikkelingen op hetgebied van personeelsmanagement krijgtde mobiliteit van werknemers steedsmeer aandacht. De huidige krapte op dearbeidsmarkt, maar ook de komende vergrijzing,vragen om maatregelen.Technologische omgevingsveranderingenen veranderingen in de taken van organisatiesleiden tot verandering in functiesen competenties van de medewerkers. Ditbetekent dat er - meer dan voorheen -een beroep wordt gedaan op de bereidheidvan de medewerker om een anderefunctie of andere functietaken uit te voerenen/of te veranderen van (geografische)werkplek en hiervoor opleidingente volgen. Mobiliteit zorgt voor het veiligstellenvan het behoud van personeel opde juiste tijd en de juiste plaats met dejuiste (toekomstige) gewenste vaardigheden.Daarom is mobiliteit zo van belang.Veel politiekorpsen stimuleren mobiliteit.Ze gebruiken allerlei (financiële) regelingenen actieplannen als push- of pullfactorenop de (interne) arbeidsmarkt. Maarwat weten wij nu over de bereidheid vande politiewerknemer om zich in zijn loopbaante ontwikkelen? En welke factorenbepalen de bereidheid van de politiewerknemerom van baan te veranderen?Kortom: hebben wij inzicht in de factorendie het individuele beslissingsproces vande werknemer over mobiliteit beïnvloeden?Dit onderzoek geeft antwoord opdeze vragen.Theoretisch kaderMobiliteit, ook wel doorstroom genoemd,heeft als begrip twee kanten: het betreftzowel een organisatiekenmerk als eenkenmerk van individueel gedrag. Het doelvan mobiliteit is het laten bewegen vanmensen in een organisatie. Hiermee verkrijgtmen enerzijds een optimale bezettingvan functies, en anderzijds realiseertmobiliteit een zo regelmatig mogelijkeontplooiing en ontwikkeling van de carrièrevoor de individuele medewerker.

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1Bovendien ontwikkelen mensen zich inhun levensloop en verandert de maatschappelijkecontext waarbinnen organisatieswerken.In dit onderzoek gaat het met name omwerknemers bij Politie Drenthe die vanfunctie veranderen binnen hun eigenorganisatie. Onder interne mobiliteitwordt in dit onderzoek dan ook verstaan:de vrijwillige verandering van functiebinnen Politie Drenthe.Interne mobiliteit is in twee categorieënte onderscheiden:– Verticale mobiliteit: de nieuwe baanbevindt zich op een hoger niveau in dehiërarchie. Dit vertaalt zich in een hogeresalarisschaal en al dan niet in een geografischemobiliteit.– Horizontale mobiliteit: de nieuwe baanbevindt zich op hetzelfde niveau in dehiërarchie als de oude baan. Dit vertaaltzich in dezelfde salarisschaal en al danniet in een geografische mobiliteit.Onder externe mobiliteit wordt doorstroomnaar buiten de organisatie verstaan;een verandering van baan diesamengaat met verandering van werkgever.Theoretische achtergrond van mobiliteitIn het onderzoek staat een aantal onderzoeksfactorencentraal. Uit de sociologieblijkt dat individuele factoren zoals leeftijd,geslacht, opleiding, maar ook personsgebondenfactoren zoals interesse,ambities en capaciteiten van invloed kunnenzijn op de mobiliteit. Daarnaast zijnook werkgerelateerde factoren metbetrekking tot de werksituatie en werkorganisatiebepalend. We denken hierbij aande mate van verantwoordelijkheid en zelfstandigheid,betrokkenheid, arbeidssatisfactie,de werksfeer, e.d.Tot slot zijn de economische factoren vaninvloed. Hiermee wordt bedoeld de situatiein de bedrijfstak, de situatie op dearbeidsmarkt en het stelsel van socialevoorzieningen.Kortom: consequenties voor het individu,de organisatie en de samenleving alstotaliteit.In het onderzoek komen de volgendeonderzoeksfactoren aan bod: de attitudevan de werknemer met betrekking toteerder vertoond gedrag bij functiewisselingenen het aantal dienstjaren, de socialevoor- en nadelen, de invloed van desociale omgeving (partner, collega en leidinggevende),de waargenomen kansenbinnen en buiten de organisatie(doorstroming, opleiding) en tot slot debetrokkenheid bij de werksituatie en dearbeidssatisfactie.ResultatenIn hoeverre is de werknemer eigenlijkbereid om zich via interne mobiliteit in deeigen loopbaan verder te ontwikkelen?Slechts een zeer gering aantal collega’szag voor de reorganisatie mogelijkhedenom te solliciteren in het Drentse korps.Voor functies buiten het korps vindt eengroter deel van de collega’s mogelijkhedenom te solliciteren. De houding tenopzichte van mobiliteit laat andere geluidenhoren. Ruim 40 procent (n=46) van derespondenten meent dat zij, na een aantaljaren in dezelfde functie te hebbengewerkt, naar een andere functie zoumoeten kijken. Voor een aantal collega’s(n=31) hoeft de sollicitatie niet tot eenbevordering te leiden. De leeftijd heeftduidelijk invloed op de mobiliteitsintenties.Zo blijkt bijvoorbeeld dat ruim 45procent van de collega’s in de leeftijd van35 t/m 45 jaar de huidige functie niet alseen opstap binnen het korps beschouwt.Een relatief klein deel van de collega’s indeze leeftijdsklasse (n=19) vindt dat wel.Ook de hoogte van de voltooide opleidingheeft invloed. Een fors deel van derespondenten met een lager opleidingsniveauzegt hun huidige functie niet alsopstap in het korps te zien. Voor de collegamet een hoger opleidingsniveau ligtdit anders. Ruim 30 procent van de hogeropgeleide collega’s ziet hun functie welals een opstapfunctie binnen het korps.Een even groot deel van hen vindt ditniet.Betekent dit nu ook dat er serieus wordtnagedacht over een andere baan binnenof buiten Politie Drenthe? De resultatentonen aan dat bijna 50 procent van derespondenten niet serieus nadenkt overeen andere baan binnen Politie Drenthe.Ongeveer 23 procent van de collega’sdenkt hier wel serieus over na. Tot slotblijkt dat de jongere medewerkers tot 35jaar intern veel mobieler zijn dan deoudere collega’s. De hoger opgeleide jongerecollega is ook extern mobieler.Kortom: hoe hoger de leeftijd hoe lagerde mobiliteitsintentie.OpleidingenEr is een opvallend grote bereidheid tothet volgen van opleidingen. Ruim 80 procent(n=114) is geïnteresseerd in het volgenvan opleidingen die relevant zijnvoor hun werk. Hoog is ook de bereidheidom naast het werk een opleiding te volgendie van belang is voor de huidige eneen toekomstige functie (n=92, resp. 99).Kortom: de Drentse collega is zeer bereidom door het volgen van opleidingen inzichzelf en in het korps te investeren.Hier liggen kansen. Ik denk met name aanopleidingen die toegesneden zijn op detoekomstige taken en vaardigheden. Eentoekomstgericht opleidingsbeleid, nietalleen gericht op de politietaken, maarook op reguliere opleidingen die deexterne marktwaarde van de collega verhogen,is dan geen utopie meer.De mobiliteit binnen en buiten het korpswordt hiermee groter.De enkele scepticus binnen deNederlandse politie die bromt dat debedrijfsspecifieke politieopleidingen deinterne en externe mobiliteitsintentieswel zullen belemmeren, stel ik teleur. Uithet onderzoek blijkt namelijk dat de collegazijn/haar executieve politieopleidingenhelemaal niet als een beperking op deexterne arbeidsmarkt ziet. Dit opent deurennaar de toekomst.De weg ligt immers open voor een combinatietussen bedrijfsspecifieke politieopleidingenen verbreding op de reguliereopleidingsmarkt.De sociale omgevingHoe belangrijk zijn nu de sociale invloedenuit de directe omgeving van de werknemer?Hiermee bedoelen wij de meningvan de partner, familie, collega’s en dedirecte chef. Juist in een politieorganisatiewaarin de politie veelal de eerste enenige werkgever is en er sprake is vanrelatief langdurige dienstverbanden in27

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 128een specifieke cultuur, is het interessantte onderzoeken of en in welke mate desociale omgeving van invloed is op demobiliteitsintenties. Kortom: is men vastgeroestin een rol en cultuur of heeft deomgeving invloed?Het blijkt dat hoe groter de goedkeuringvan de partner van de werknemer overhet veranderen van baan binnen PolitieDrenthe, hoe hoger de mobiliteitsintenties.Maar ook de positieve stimulans vandirecte collega’s en van de direct leidinggevendeom je op andere banen te oriën-Arbeidssatisfactie, -inhoud en -omstandighedenArbeidssatisfactie kan gezien worden alsde resultante van een gedragscyclus, diede wijze weergeeft waarop een persoonstreeft naar het bereiken van voor hem ofhaar aantrekkelijke opbrengsten. Het gaatom wat de persoon heeft bereikt en verworven.Het is een dynamisch begrip datgaat over aspecten van het verleden,heden en de toekomst. Arbeidsinhoudgaat over de mogelijkheid om te tonenwat hij/zij kan en de mogelijkheid omgesetteld? De werknemer tussen de 35 en45 jaar daarentegen is minder positiefover de arbeidsinhoud. Komt dit nu doorhet ontbreken van arbeidsinhoud (onvoldoendemogelijkheden om te tonen watmen kan of om de eigen vaardigheden teontwikkelen)? Voor deze relatief grotegroep is verder onderzoek vereist.Betrokkenheid bij de organisatieHet begrip betrokkenheid, ook wel commitmentgenoemd, neemt een belangrijkeplaats in bij studies over het gedrag vanteren, helpt mee de mobiliteitsintenties tevergroten. Dit geldt voor zowel de interneals de externe mobiliteitsintenties.Kortom; bij het ontwikkelen van mobiliteitzijn zij belangrijke actoren.Hoe is het nu met de invloed van de socialeomgeving op het ontwikkelen van eenloopbaan? Geldt dan nog: hoe groter degoedkeuring, hoe hoger de intentie omvan baan te veranderen?Nee. Hier komt duidelijk naar voren datcollega’s, de leidinggevende en de partnervooral stimuleren om een loopbaan teontwikkelen binnen de Politie Drenthe.zijn/haar eigen bekwaamheden verder teontwikkelen. Bij arbeidsomstandighedendenken wij aan veiligheid, gezondheid enhygiëne.Gemiddeld genomen waarderen de respondentenhun werk als positief. Dearbeidssatisfactie en de arbeidsinhoudervaart men als redelijk positief. En dearbeidsomstandigheden zijn gunstig.Echter, de collega’s in de leeftijdscategorie35 t/m 45 jaar beoordelen de arbeidsinhoudminder positief dan de jongeremedewerker tot 35 jaar. De oudere medewerkervan 55 jaar en ouder scoort op allefactoren het hoogst. Wat betekent dit? Zitde oudere werknemer op pluche? Is hij/zijwerknemers in organisaties. De betrokkenheidvan een individu bij de organisatieen het zich laten binden door bepaalde gedragingen van een individu aan deorganisatie vormen samen zijn/haar attitude.We nemen aan dat uit deze (positieve)houding vanzelfsprekend een aantalgedragsintenties voortkomt, zoalsoprechtheid ten opzichte van de organisatie,de bereidheid om zich positief in tezetten ten opzichte van de organisatie ende wens om in de organisatie te blijvenwerken. Een hoog niveau van betrokkenheidheeft dus voor allerlei betrokkenenpositieve gevolgen: voor de organisatie

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1omdat het personeel meer bereid is zichpositief in te zetten en voor werknemerszelf, omdat het tot hogere arbeidssatisfactieleidt.Als werknemers zich sterk betrokken voelenbij de eigen afdeling, kan de consequentiehiervan zijn dat zij geneigd zijnveel energie en positieve bijdragen aande eigen afdeling te geven, minder snelbereid zijn de afdeling te verlaten en minderbereid zijn tot mobiliteit. Deze redeneringvolgend kan een (te) hoge betrokkenheidmobiliteit belemmeren.Uit het onderzoek komt naar voren dat debetrokkenheid op het niveau van de afdelinggroot is. De betrokkenheid op hetdistrictsdivisieniveau is iets minder groot,maar nog bevredigend.Wat betekent deze grote mate vanbetrokkenheid nu voor de mobiliteitsintenties?Immers, is er hier sprake van een‘warm nestgevoel’, zijn de respondentengesetteld en tevreden? Is deze mate vanbetrokkenheid niet juist een mobiliteitsbelemmeringin een politiecultuur enhoeven wij ons dus maar niet om mobiliteitte bekommeren? Ook hier is eennader onderzoek gewenst.Praktische toepassingDe huidige krappe arbeidsmarkt, de groteuitstroom van de oudere politiewerknemerna het jaar 2001, maar zeker ook deactieve verantwoordelijkheid van demedewerker en het korps om samen aande ontwikkelingen te werken, vragen omeen aanpak die ervoor zorgt dat de(Drentse) politie in de toekomst over voldoendeen goed gekwalificeerd personeelblijft beschikken.Dit houdt in dat het korps – meer danvoorheen – actief haar eigen potentieelvan de medewerkers opspoort, in kaartbrengt en ontwikkelt. Systematische aandachtvoor de ontwikkeling van het personeelen het beschikbaar stellen vanmenskracht en een fatsoenlijk opleidingsbudgetzijn dan niet meer dan verantwoordeinvesteringen die op termijn hetkorps en de medewerkers kansen bieden.Dit betekent het loslaten van ad-hocoplossingen.Een integraal loopbaanbeleid,dat loopbaanpaden biedt voor iedereen.Een loopbaanbeleid waarin ontwikkelingenin de loopbaan steeds normaler wordenbinnen of – op den duur – buiten depolitie: niet alleen promotie en demotie,reguliere marktopleidingen al dan nietgecombineerd met specifieke politieopleidingen,functieroulatie, stages en detacheringentussen korpsen en buiten korpsen,maar ook tijdelijke verblijfsduur infuncties, het doorlopen van andere onderdelenen functies.Verder onderzoekHet onderzoek geeft inzicht in antecedentenvan mobiliteit. Andere onderwerpenzoals leiderschap, organisatiecultuur, integriteit,medezeggenschap, rechtspositie,arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandighedenkunnen mogelijk ook bijdragentot verdere kennisontwikkeling overmobiliteit binnen de Drentse politie inhet bijzonder en de mobiliteit binnen deNederlandse politie in het algemeen.Een verdere analyse van bepaalde taakaspectenuit de functie zoals (on)veiligheid,omgaan met direct geweld, traumatischeervaringen en in hoeverre de beslissingtot interne of externe mobiliteit hierdoorin bepaalde functies c.q. functiegroepenwordt bepaald, kan ook een bijdrage leverenaan mobiliteitsbeleid.De bedrijfsspecifieke executieve opleidingenworden door de werknemer in hetalgemeen niet gezien als een belemmeringvoor de externe mobiliteitsintenties.De vorm en inhoud van het Nederlandsepolitieonderwijs en haar relatie met dereguliere onderwijsmarkt is volop inbeweging. Het is interessant te onderzoekenof andere werkgevers deze specifiekepolitieopleidingen ook als geen belemmeringzien. Ik denk dan aan dienstverlenendebrancheactiviteiten als de beveiligingsbranche.Hiermee kan een markantebijdrage worden geleverd aan de toekomstigeinhoud van de politieopleidingen,en mogelijk aan een bredere inzetbaarheidvan de werknemer, ook buiten depolitie.29

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 130 Onbewuste beïnvloedingvan gedrag‘Faust, de duivel en de gek’ was het thema van het jaarlijks terugkerend zomerfestivalCultura Nova in Heerlen. Tweeëneenhalve week lang goed en kwaad in film, theater,muziek, beeldende kunst en wetenschap. Ook de Open Universiteit Nederland leverdeeen bijdrage aan dit kleurrijk cultuurfestival. Logischerwijs leverdeCultuurwetenschappen de grootste bijdrage met haar drie lezingen, maar ook Socialewetenschappen droeg haar steentje bij. Op een dinsdagavond in de foyer van de Royalbioscoop hield ik een lezing over de werkelijke en vermeende effecten van subliminalestimulatie.Birgit MayerSubliminale stimulatie betekent het aanbiedenvan stimuli onder de waarnemingsdrempel.Met andere woorden, erwordt iets gepresenteerd maar niemandkan het zien of horen. Subliminale presentatiekan grofweg op twee manieren: jebiedt een stimulus heel erg kort aan (hetgaat dan meestal om aanbiedingstijdenvan een aantal milliseconden), of je biedteen stimulus zodanig aan dat hij bijnaniet te onderscheiden is van de achtergrond.In de meeste toepassingen vansubliminale stimulatie wordt gebruikgemaaktvan de eerste vorm: het superkortaanbieden van een stimulus.Een van de meest bekende voorbeeldenwaarbij gebruik werd gemaakt van subliminalestimulatie is een Amerikaans experimentuit 1957, uitgevoerd in een bioscoop.Hierbij werd er tijdens de filmonzichtbaar “Drink Coca-Cola” en “Eetpopcorn” geflitst en vervolgens werd erdie avond meer Coca-Cola en popcornverkocht dan anders. Dit onderzoekbeschrijft een groots effect van subliminalestimulatie: blijkbaar kunnen we zogemanipuleerd worden dat we op commandodorst en honger krijgen, zonderdat we ons daarvan bewust zijn. Sinds dietijd is er dan ook grote bezorgheid onderde bevolking over de effecten van subliminalestimulatie. Immers, als ons gedragbeïnvloed kan worden zonder dat we datin de gaten hebben, dan kunnen we erdus ook niets tegen doen. Met anderewoorden, dat is inbreuk op onze privacy!Fabrikanten speelden slim in op het gegevendat een groot deel van de mensheidovertuigd was van de kracht van subliminalestimulatie. Zij gingen zogenaamde‘zelf-hulp bandjes’ op de markt brengen.Zelf-hulp bandjes zijn cassettebandjesmet rustgevende muziek (of het geluidvan een kabbelend beekje) waar subliminalezinnen tussen zijn gezet. Deze zinnenzijn van het soort “Je zult vandaag ergsuccesvol zijn”. Volgens de fabrikantenzouden deze tapes bij allerlei moeilijkhedenbehulpzaam zijn, zoals bij het afvallen,bij seksuele stoornissen en bij hetverbeteren van het geheugen.Een ander belangrijk ‘topic’ waar onbewusteboodschappen een reden warentot grote ongerustheid van het publiek,betrof de muziek. In de jaren tachtigwaren er opeens de zogenaamde ‘backwardmessages’ die een ophef veroorzakten.Verschillende rockgroepen haddenop hun platen bepaalde zinnen opgenomendie, als je die achterstevoren afspeelde,duidelijk hoorbaar waren, maar als je

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1de plaat gewoon afspeelde niet bewusthoorbaar waren. Volgens sommigen haddendeze zinnen een duivelse inhoud endie zouden de jonge, naïeve luisteraars ophet slechte pad brengen. Het schijnt zelfsdat in die beginjaren er in Arkansas in deVerenigde Staten de verplichting werdgesteld aan platendistributeurs om stickerste plakken op rockplaten met demededeling dat het mogelijk was dat deplaat backward messages bevatte. Tevensverscheen er in Californië een wetsontwerpwaarin het mogelijk werd de distributeursvan platen met backward messageste vervolgen, omdat het verspreidenvan backward messages zonder dat hetpubliek daarvan op de hoogte is eenschending zou zijn van de privacy. Hetmoge duidelijk zijn dat de bezorgdheidgroot was. Deze culmineerde toen aan heteind van de jaren tachtig de rockgroepJudas Priest werd aangeklaagd voor hetaanzetten tot zelfmoord. De band zoudoor het subliminale zinnetje “do it” inéén van hun liedjes twee tieners hebbenaangezet tot het plegen van zelfmoord.Het begon nu echt belangrijk te wordenom eens goed uit te zoeken of de ongerustheidvan het grote publiek terechtwas. De afgelopen twee decennia is erdaarom veel wetenschappelijk onderzoekverricht naar de effecten van subliminalestimulatie. Zo zijn bijvoorbeeld de zelfhulpbandjes onderzocht. Mensen die debandjes gebruikten, gaven aan er daadwerkelijkbaat bij te hebben. Maar uitsommige onderzoeken bleek dat een deelvan die bandjes niet eens subliminaleboodschappen bevatten. Hoewel ditnatuurlijk nog steeds niets zegt over heteffect van subliminale boodschappen,geeft het wel aan dat het placebo-effecteen grote rol speelt. (Het placebo-effect ishet therapeutische effect dat optreedtzonder dat het werkzame bestanddeel erin zit; met andere woorden, een effect vande suggestie dat je iets werkzaams krijgt.)Een voorbeeld van een gecontroleerdestudie waarbij zelf-hulp bandjes kritischonder de loep worden genomen, is devolgende. Greenwald en medewerkershadden twee soorten bandjes: een zogenaamd“verbeter uw geheugen” bandje eneen “verbeter uw eigenwaarde” bandje.Van beide soorten bandjes verwijderdenzij de etiketten en plakten die vervolgenswillekeurig terug op de bandjes. Hierdoorkregen zij ‘geheugenverbeterende’ bandjesmet een “verbeter uw geheugen” etiket,maar ook ‘geheugenverbeterende’bandjes met een “verbeter uw eigenwaarde”etiket. Hetzelfde gold voor dezogenaamde ‘eigenwaardeverbeterende’bandjes. Vervolgens lieten zij proefpersoneneen maand lang iedere dag naar zo’nbandje luisteren. De proefpersonen werdenvoor en na die maand getest metbetrekking tot hun eigenwaarde engeheugen. Uit deze tests bleek dat na eenmaand het geheugen en de eigenwaardeniet waren verbeterd. Dus, objectiefgezien hadden de bandjes geen enkeleffect gehad. Subjectief bleek echter dathet overgrote deel van de proefpersonenhet gevoel had verbeterd te zijn op hetgebied dat correspondeerde met het etiket,terwijl slechts een klein percentagevan de mensen dat ook vond met betrekkingtot het andere gebied. Dus ook hierweer blijkt geen daadwerkelijk effect opte treden, maar wel weer een sterk placebo-effect.Ook het effect van subliminale boodschappenin reclame is veelvuldig onderzocht.Zo kreeg bijvoorbeeld in een Britsexperiment een aantal proefpersonen hetwoord ‘beef’ geflitst terwijl ze naar eenfilm zaten te kijken. Een evengroot aantalkreeg de film zonder deze subliminale flitsen;dat is de zogenoemde controlegroep.Na de film moesten de proefpersonenaangeven hoeveel trek ze hadden in etenen vervolgens mochten ze een sandwichpakken uit een grote verscheidenheid aansandwiches. Het bleek dat de groep diesubliminaal het woord ‘beef’ aangebodenhad gekregen, aangaf meer trek te hebbendan de controlegroep. Het had echtergeen consequenties voor hun keuze: zenamen niet vaker een ‘beef’sandwich dande controlepersonen.Een andere manier van subliminale beïnvloedingdie gehanteerd wordt in dereclame is het subliminaal presenterenvan seksgerelateerde stimuli; meestalgewoon door aanbieding van het woord‘seks’. Hierdoor zou men zich een beetjeopgewonden voelen (‘arousal’), waardoormen letterlijk ‘wel iets voelt’ voor dat product.Er zijn inderdaad resultaten gevondendie wijzen op een verhoging van dearousal, maar het bleek geen invloed tehebben op de uiteindelijke voorkeur ofhet koopgedrag van de consumenten.Met andere woorden, ondanks dat in sommigeexperimenten wel aanwijzingenwerden gevonden dat subliminale stimuliiets kunnen uitlokken (namelijk trek ineten of seksuele opwinding), bleek ingeen enkel geval dat deze stimuli ookenige verandering in het uiteindelijkekoopgedrag konden uitlokken. Maar, zultu misschien denken, waar komt dan datCoca-Cola verhaal vandaan? Is dat danniet waar? Jazeker is het waar, tenminstein zoverre dat het echt is uitgevoerd en erook echt meer cola en popcorn werd verkocht.Er is alleen een heel belangrijkmankement aan dat onderzoek: er wasgeen controlegroep. Dat betekent dat eralleen gekeken is naar de groep waarbijiets is geprobeerd uit te lokken, maar er isgeen vergelijkingsgroep om te zien wat ergebeurd zou zijn als de betreffende manipulatieniet was uitgevoerd. Hierdoorweet je niet of het effect dat gevonden iswel te wijten is aan de manipulatie (in ditgeval de subliminale presentaties). Zo ishet mogelijk dat er die avond gewoonveel meer bezoekers waren dan anderswaardoor er ook meer cola is verkochtdan anders. Of het was een erg heteavond waardoor mensen meer dorst hadden.Of het was een kinderfilm waardoorer meer cola, maar minder bier is verkocht.Nou ja, u kunt zich voorstellen dater allerlei factoren zijn die een rol kunnenhebben gespeeld.Uit de onderzoeken blijkt dus dat het allemaalniet zo’n vaart loopt met subliminalemanipulatie in zelf-hulp bandjes en inreclameboodschappen. Maar hoe zit hetmet die aanklacht tegen Judas Priest?Bestaat er wetenschappelijk bewijs datsubliminale zinnen (backward messages)zelfmoordgedrag zouden kunnen uitlokken?Er zijn verschillende manieren omdit uit te zoeken. Een van de onderzoekenwaarop de rechterlijke uitspraak mede isgebaseerd, is de volgende. Onderzoekershebben proefpersonen verschillende sortenbackward messages laten horen en31

SWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 132beoordelen. Het bleek dat proefpersonenwel boven kansniveau het verschil kondenaangeven tussen backward messagesgesproken door mannen of door vrouwen,dat ze ook het verschil konden aangeventussen verschillende mannelijkesprekers en ook tussen verschillendetalen. De proefpersonen waren echter nietin staat om boven kansniveau aan tegeven of de backward message een kinderliedjewas of een godsdienstige boodschap,of een satanische boodschap, ofreclameboodschap. Met andere woorden,men lijkt in staat om de fysieke karakteristiekenvan een backward message teherkennen, maar van de inhoud krijgtmen niets mee. Men trok de conclusie datals je niets van de positiviteit of negativiteitvan een boodschap kan oppikken,het ook niet waarschijnlijk lijkt dat het jetot zelfmoord zou uitlokken.Gecontroleerde studies wijzen dus uit datsubliminale stimuli niet zo’n krachtigeinvloed hebben op motivatie en gedragals veelal wordt gedacht en gevreesd.Maar hebben subliminale stimuli danhelemaal geen effect? Jawel. Met nameemotioneel-geladen subliminale stimulilokken reactie uit. Een goed voorbeeldhiervan zijn de zogenaamde ‘priming’studiesvan Murphy en Zajonc. (Priming ishet proces waarbij je een bepaald deelvan het cognitieve netwerk ‘activeert’door een bepaalde stimulus aan te bieden,waardoor een daaropvolgende stimulussneller (of juist langzamer) ofanders kan worden waargenomen. Het iseigenlijk een soort ‘voorbehandeling’. Eenvoorbeeld: Het blijkt dat mensen snellerhet woord ‘boter’ kunnen uitspreken alsze daarvoor het woord ‘brood’ hebbengezien, dan als ze daarvoor het woord‘fiets’ hebben gezien. En stelt u zich voordat u een A te zien krijgt en daarna I3,dan zult u dat waarschijnlijk anders waarnemendan als u eerst 12 had gezien endan I3.)Murphy en Zajonc stelden proefpersonenbloot aan subliminale dia’s van boze enblije gezichten (dat waren in dit geval deprimes). Na elk gezicht kregen de proefpersonenduidelijk zichtbaar een dia meteen Chinees letterteken te zien. Dit lettertekenmoesten zij telkens beoordelen opaantrekkelijkheid. Het bleek dat de lettertekensdie vooraf waren gegaan doorsubliminale positieve stimuli (de blijegezichten) als aangenamer werden beoordeelddan de lettertekens die voorafwaren gegaan door subliminale negatievestimuli (de boze gezichten). Dus, zonderdat de proefpersonen de gezichtenbewust hadden waargenomen, hebbendeze stimuli wel de waardering van dedaaropvolgende stimulus veranderd. Eensoortgelijk experiment hebben zij nogmaalsuitgevoerd, echter nu met kleine engrote geometrische figuren (cirkels, vierkanten)als prime in plaats van gezichten.Opnieuw moesten proefpersonen deChinese lettertekens beoordelen, nu op ofze een groot object (bijvoorbeeld een olifant)of een klein object (bijvoorbeeld eenmuis) representeerden. Nu bleek dat deverschillende primes geen verschillendebeoordelingen uitlokten. Dus, emotioneelgeladensubliminale stimuli lijken debeoordeling/waarneming van daaropvolgendestimuli wel te kunnen beïnvloeden,maar neutrale subliminale stimuli lijkendat niet te kunnen.Subliminale priming blijkt dus in staat deevaluatie van dingen te veranderen.Merken we hier ook iets van in de praktijk?Ja, dat zou kunnen. Het blijkt bijvoorbeelddat proefpersonen die subliminaalwerden geprimed met woorden die temaken hadden met agressie, een oppapier beschreven persoon als agressieverbeoordeelden dan proefpersonen diemet neutrale woorden waren geprimed.Dus, sociale stimuli waarvan mensen zichniet bewust zijn, kunnen wel de bewustebeoordeling van iemand beïnvloeden. Eenander voorbeeld is ook een experimentwaarbij proefpersonen werden geprimedmet subliminale agressiegerelateerdewoorden. Vervolgens moesten deze proefpersonen(in een naar hun idee anderexperiment) een ‘leraar’ spelen waarbij zijeen student (milde) elektrische schokkenmoesten toedienen op het moment datdie student een verkeerd antwoord gaf opeen vraag. Het bleek dat de proefpersonendie geprimed waren met agressiegerelateerdewoorden langere schokkentoedienden dan proefpersonen die geprimedwaren met neutrale woorden. Hetblijkt dus dat subliminale emotioneelgeladenstimuli wel degelijk invloed kunnenhebben op het gedrag van mensen.De vraag rijst of we ons dan toch zorgenmoeten maken? Niet echt. Bedenk dat demensen in deze onderzoeken steedswaren gevraagd dat specifieke gedrag tevertonen; dit gedrag werd slechts versterktdoor priming. Nieuw gedrag, zoalsbijvoorbeeld spontaan koopgedrag, blijktniet op te treden na subliminale stimulatie.Het is dus niet zo dat subliminale stimulions zodanig kunnen manipulerendat we opeens heel ander gedrag gaanvertonen dan we zouden willen. Kortom,subliminale stimulatie heeft niet zoveeleffect op gedrag als waarvoor gevreesdwordt.

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 1Even voorstellen ...33Ik ben Francine Dehue, sinds 1 juni universitair docent bij Sociale wetenschappen. Ik hebin Amsterdam aan de UvA de studie psychologie gevolgd. Mijn afstudeerrichting wassociale psychologie.Francine DehueDaarna ben ik naar Groningen verhuisdom daar aan de universiteit als onderzoekerin opleiding (OIO) aan mijn proefschriftte werken. Ik heb daar vier onderzoekenverricht, waarvan een in de VS.Deze onderzoeken hadden betrekking opde sociale waarden van mensen, die vaninvloed zijn op de beslissingen die zijnemen in situaties waarin zij van elkaarafhankelijk zijn, zoals in sociale dilemma’s.Individualisme, coöperatie en competitiezijn de meest voorkomende socialewaarden.Toen deze vier jaar voorbij waren, heb ikkorte tijd als gebruikersondersteunerparttime gewerkt bij ProGamma inGroningen, een expertisecentrum op hetgebied van software voor de wetenschappen.Daar heb ik vooral adviezen gegevenbij het gebruik van software voor deexperimentele psychologie. Daarnaasthad ik als methodoloog een baan bij hetCentraal Bureau voor de Statistiek inHeerlen. Toen ik daar arbeidstijdverlengingkreeg, heb ik mijn baan in Groningenopgezegd. Bij het CBS heb ik het eerstejaar kwantitatief onderzoek verricht naarde resultaten van de veldwerkstrategieënvan interviewers. Daarna ben ik voornamelijkkwalitatief onderzoek gaan doen.Mijn taak bestond uit het vernieuwen vanbestaande en ontwikkelen van nieuwemeetinstrumenten en methoden vandataverzameling, zoals bijvoorbeeld vragenlijsten,en het valideren daarvan. Inhet laatste jaar heb ik mij daar ook beziggehoudenmet de opzet van monitoringsystemenvoor interviewers. Na zes jaarwilde ik graag even iets anders doen, enwerken aan de OUNL leek mij erg leuk.Bij de OUNL ben ik verantwoordelijk voorde cursus Functieleer en psychofysiologie,ga ik het experimenteel practicum meehelpen opzetten, begeleid ik scriptiestudentenen ben ik voorzitter van de scriptiecommissie,die de kwaliteit van scriptiesbewaakt. Vooralsnog ben ik hier voortwee jaar. Na die twee jaar ga ik in principeweer terug naar het CBS.

SWSWetenswaardigheden, april 2000, 9e jaargang, nummer 134 InternetmargeIeder z’n homepage. De surfhype over het WWW is voorbij. Internet is niet nieuw meer.Urenlang met verwondering kijken naar wat er allemaal op het Internet staat is verledentijd. Internet was daarachter ergens, dat waren grote bedrijven en organisaties en wijsurfers waren slechts in vervoering geraakte, vrijblijvende bezoekers. Nu is Internetdichtbij en wordt steeds meer plaats ingeruimd voor de kleine, actieve webbuilder.Albert KampermannIn 2000 is eenrichtingsverkeer niet meervoldoende. Alleen maar schermen met‘het hebben van een Internetaansluiting’is ver onder de maat. U hebt een e-mailadres?Wat heet? Waar blijft uw homepage, uweigen plek op het Internet?Voorbeelden zijn er genoeg. In de tallozedirectories bij providers wemelt het vande acroniemen waarin de persoonlijkehomepages van gebruikers te vinden zijn.Een bezoek aan die pagina’s kan best demoeite waard zijn, mits het ergens overgaat. En juist daar zit de bottleneck; hethebben van een homepage is één, hetvullen en onderhouden ervan is twee.Veel pagina’s komen niet verder dan eendigitaal visitekaartje van de gebruiker, zijngezin en de hond. Datum laatste update: 6juni 1997. De hond is inmiddels dood. Opandere pagina’s is het gelukkig levendigeren wordt de hobby van de gebruiker uitvoerigin het daglicht geplaatst. Zie deenthousiaste legobouwers, zweefvliegers,bloemschikkers, origamisten, MP3-fanatenen spelletjesfreaks. Talloze tips en linksmaken een bezoekje aan hun site meerdan de moeite waard. Vaak hebben zezich zelfs al gevonden in een webring:een aaneenschakeling van homepages dieover hetzelfde onderwerp gaan.Met homepages komt de vrijheid vanInternet (van-ons-allen-voor-ons-allen)goed tot uitdrukking, ook in negatievezin. Net als in de maatschappij zijn zakenals criminaliteit, seksueel wangedrag,geweld en bedrog ook in digitale vormterug te vinden op de homepages. Bijdeze pagina’s is bovendien meer inventiviteitgeboden om door de mazen van hetnet te glippen. Geen enkele provider staatformeel offensive homepages toe, maartoch groeien ze als onkruid over het web.En het succes van de pagina’s blijkt weluit de gigantische bezoekersaantallen.Wat dat betreft is het Internet een realistischespiegel van diepe en geheime wensendie blijkbaar vele mensen koesteren.Wat voegt daar een eigen homepage aantoe? Ga in de eerste plaats na wat u anderenzou willen vertellen of laten zien. Eenhomepage kan heel constructief zijn inuw dagelijkse beroep om tot uitwisselingvan kennis te komen. Maar u kunt ookvoor de plaatselijke vereniging een pageopzetten of uw eigen hobby ten volle presenteren.En wat te denken van studentenmet scripties en werkstukken. Hoe meermensen op die wijze kennis met elkaardelen, hoe leuker het kan worden op hetNet, en vooral leerzamer. Een gigantischarchief waaruit eindeloos en actueelgetapt kan worden en waaraan iedereeniets heeft.Moeilijk? Nee, tenzij u de tekstverwerkerniet kunt hanteren. Allerlei programma’skunnen tekstbestanden automatisch inhtml wegschrijven en de bekende browsersleveren standaard al een editor meeom homepages te maken. Alleen nogmaar uploaden en voila, u heeft uw eigenplek op Internet. Praten we volgend jaarverder over de live webcam die bezoekerseen blik gunt in uw eigen domicilie. Alsde hond niet toevallig voor het beeldloopt.