•Gezinsbegeleiding voor Turkse ouders van CI-kinderen ... - Siméa

50jaargang•Gezinsbegeleiding voor Turkse ouders van CI-kinderen•Interview Evelien Ribbens over Werkpad•Auris-hyves voor doven en slechthorenden4jaargang 50 | augustus 2009

inhoud4 nieuws6 reportageIn het kader van het Masterplan Dyslexie is met eenaantal experts uit het werkveld voor leerlingen metspraaktaalmoeilijkheden een katern ontwikkeld bij deprotocollen. Het katern voor leerlingen met ESM is eenaanvulling op de protocollen leesproblemen en dyslexie enbiedt cluster-2-scholen handreikingen om leesbeleid vorm tegeven in een schoolspecifiek leesprotocol en dit uit te voeren.8 interviewAuris Dienstverlening in Houten startte onlangs eenhyves vriendennetwerk voor slechthorenden en doven.In de reportage komen Mariëtte Spierings, slechthorenden maatschappelijk werker bij Auris Dienstverlening inHouten en Vincent Kok, slechthorende vmbo-leerling ophet Auris College in Utrecht, aan het woord.10 artikelenSinds 1 mei 2009 bestaat Werkpad. De organisatieondersteunt mensen met een ernstige visuele, auditieveen/of communicatieve beperking bij het vinden enbehouden van werk. Evelien Ribbens, directeur vanWerkpad, benadrukt dat ondersteunen iets anders isdan aan de hand nemen. “Het gaat er om dat cliëntenzichzelf laten zien. Zij moeten schitteren.”Er is nog weinig bekend over de ervaringenen wensen van allochtone ouders als zijgezinsbegeleiding krijgen. De NSDSK heeftTurkse ouders van jonge kinderen met eenCI daarover bevraagd. In dit artikel van KarinWiefferink e.a. wordt verslag gedaan. Opbasis van de wensen van de ouders doen deauteurs aanbevelingen om de hulpverlening teverbeteren.2VHZ augustus 2009

nieuwsAutismespectrumstoornissen: een leven lang andersMogelijk een op de honderd kinderen inNederland heeft een stoornis in het ‘autistischspectrum’: klassiek autisme, asperger ofPDD-NOS. Vier tot zes keer zoveel kinderenals de overheid in 1984 aannam in de NotaAutisme (15 op elke 10.000).Dit schrijft de Gezondheidsraad in eenonlangs gepresenteerd advies aan het kabinet.Zeven ministeries vroegen deskundigen vande Gezondheidsraad te onderzoeken hoeveelkinderen autistisch zijn of asperger of PPD-NOS hebben. Aanleiding was het groeiendeaantal kinderen dat op die gronden gebruikmaakt van voorzieningen zoals speciaalonderwijs, jeugdpsychiatrie en jeugdzorg eneen levenslange zogeheten Wajong-uitkering.De Gezondheidsraad wijst vier oorzaken aanvoor de explosie van het aantal diagnoses.Ten eerste is de definitie van autisme verbreed,waardoor ook asperger en PDD-NOSin de cijfers worden meegerekend. Daarnaastkijken volwassenen beter naar gedrag vankinderen dan vroeger waardoor diagnosessneller worden gesteld. Op school wordenmeer sociale vaardigheden verlangd danvroeger waardoor meer kinderen dan vroegerslecht functioneren. En tenslotte hebbenouders en scholen een diagnose nodig alspaspoort voor voorzieningen.Mensen met een autismespectrumstoorniszijn anders en bijzonder. Ook zijn ze onderlingallemaal verschillend. Voor een aantalzal zeer intensief gezorgd moeten worden,bijvoorbeeld in een instelling. Sommigenleiden een zelfstandig leven, zonder hulp.Van de overige mensen met een ASS kan eenaanzienlijk deel met de juiste voorzieningenredelijk en soms zelfs heel goed functionerenen participeren in de hedendaagse maatschappij.Voor deze laatste groep moeten zorgen begeleiding wel altijd maatwerk zijn. Deraad wijst in dit verband op het belang vanbegeleiding tijdens belangrijke overgangen,bijvoorbeeld die van onderwijs naar werk.De raad is van mening dat de continuïteiten samenhang van de hulpverlening zijn teverbeteren door een bijzondere plaats in teruimen voor een vaste ‘levensloopbegeleider’.Het rapport is o.a. te vinden op de websitevan de Gezondheidsraad: www.gr.nl.Gezondheidsraad, Autismespectrumstoornissen:een leven lang anders.Den Haag: Gezondheidsraad, 2009;publicatienr. 2009/09.ISBN-13: 978-90-5549-760-7frans MoLLeekatern leesonderwijs en leesbegeleiding voorleerlingen met eSMVeel scholen voor leerlingen met ernstigespraak- en taalmoeilijkheden gebruiken hetProtocol Leesproblemen en Dyslexie voorhet SBO (Wouters & Wentink, 2005) omde leesontwikkeling van hun leerlingen tevolgen en leesproblemen vroegtijdig op tesporen en aan te pakken. Dit protocol is echterniet specifiek voor deze doelgroep ontwikkelden daarom niet volledig toepasbaarin cluster 2.In het kader van het Masterplan Dyslexie isnu met een aantal experts uit het werkveldvoor deze specifieke doelgroep een katernontwikkeld bij de protocollen. Het katernvoor leerlingen met ESM is een aanvullingop de protocollen leesproblemen en dyslexieen biedt cluster 2-scholen handreikingenom leesbeleid vorm te geven in een schoolspecifiekleesprotocol en dit uit te voeren.Tevens biedt het richtlijnen voor ambulantbegeleiders die leerlingen met ESM begeleidenin het regulier basisonderwijs.In hoofdstuk 1 is de relatie beschreven tussenspraak-/taalontwikkeling en geletterdheid.Daarnaast wordt in dit hoofdstuk besprokenhoe de normale leesontwikkeling verlooptom deze af te kunnen zetten tegen de problemendie leerkrachten mogelijk tegenkomenbij het leesonderwijs aan leerlingen met ESM.In hoofdstuk 2 staat de visie van de schoolop lezen en de praktische uitvoering vanhet leesonderwijs in de klas centraal. Hierbijkomen onderwerpen als de rol van de leerkrachtbij het stimuleren en systematisch volgenvan de ontwikkeling van geletterdheidbij hun leerlingenen het inrichten vaneen ondersteunendeleeromgeving aanbod.De belangrijkste aandachtspunten bij de verschillendeonderdelen van het leesonderwijs,zoals aanvankelijk en voortgezet technischlezen, interactief voorlezen, woordenschat,begrijpend lezen en lezen in de zaakvakken,worden besproken.In hoofdstuk 3 staat beschreven hoe leerkrachtentijdig kunnen signaleren wanneereen leerling met ESM dreigt achter te lopenin de ontwikkeling van geletterdheid enwelke effectieve aanpakken er zijn om dezeachterstand zo snel mogelijk in te lopen.Hoofdstuk 4 gaat in op het daadwerkelijkimplementeren van effectief leesonderwijs opde hele school.Het katern is te vinden op de website vanhet Expertisecentyrum Nederlands:www.masterplandyslexie.nlfrans MoLLee4VHZ augustus 2009

Seminar ‘Oog voor Communicatie’Professionals van de Gelderhorst en deRiethorst maken in de dagelijkse praktijk decommunicatieproblematiek mee, die dove enslechthorende mensen ervaren in hun contactenin de reguliere gezondheidszorg. Dereguliere hulpverleners zijn zich er meestaltotaal niet van bewust, dat het werken met ofvoor slechthorende of dove patiënten specialistischekennis, vaardigheden en inzichtenvraagt. De problemen bestaan bijvoorbeelduit:– taalbarrières– onbekendheid met de tolk gebarentaalc.q. schrijftolk– weinig besef dat dove en slechthorendepatiënten een ander cultureel referentiekaderkunnen hebben en wat voor invloeddit heeft op de gezondheidsbeleving– drempels bij dove en slechthorende patiëntenom een (schrijf)tolk aan te vragen.Op basis van deze constatering vanuit deGelderhorst en de Riethorst is het lectoraatdovenstudies van de HU (Beppie van denBogaerde - Hogeschool Utrecht) gestart meteen onderzoek- en ontwikkelplan.Het lectoraat bevraagt diverse betrokkenenen hulpverleners in de gezondheidszorg overBeppie van den Bogaerdehun contacten met slechthorende en dovepatiënten. Uit de eerste analyse komt dat demeeste hulpverleners verschil zien tussenhorende en slechthorende of dove cliëntendoordat zij meer tijd nodig hebben, dat hetverstaan van cliënt problemen oplevert, datmen zich onvoldoende duidelijk kan makenen dat het vragen naar beleving van de cliëntanders verloopt. Naar aanleiding van ditonderzoek ontwikkelt de HU een protocolen een toolkit, waarmee in de regulieregezondheidszorg gewerkt kan worden, zodatslechthorende en dove cliënten beter geholpenkunnen worden.Het lectoraat vraagt medewerking van onderandere collega’s vanuit de AudiologischeCentra om die toolkit vorm te geven. Zij enandere belangstellenden worden uitgenodigdom deel te nemen aan een volgend seminarop 27 oktober en op de afsluitende bijeenkomstop 8 december 2009 op de HU inUtrecht. (ellen.enis@hu.nl)‘Oog voor Communicatie’ wordt gefinancierdvanuit SIA RAAK. RAAK staatvoor Regionale Aandacht en Actie voorKenniscirculatie; het is een regeling vanuithet Ministerie van OCW.De vraag van de professional uit het veldstaat in de RAAK-projecten altijd centraal,in nauwe samenwerking gaan professional enhogeschool aan de slag om antwoorden tevinden.Marjan BruinsTaalvaardigheid van dove kinderenmet een cochleair implantaatEr is geen twijfel over dat cochleaire implantatiede auditieve spraakperceptie bij veeldove kinderen verbetert. Toch leidt dat nietbij alle kinderen en niet bij alle kinderen ingelijke mate tot vaardigheid in het gesprokenNederlands. Sommigen zoeken de oorzaakin problemen met de auditieve verwerking,anderen in verminderde auditieve perceptie,weer anderen in cognitieve factoren. Omzicht te krijgen op de mate van vaardigheidin gesproken taal, op de variatie tussen kinderenen op de factoren die deze vaardigheidbij geïmplanteerde dove kinderen bepalenstart drs. Brigitte de Hoog op 1 septembera.s. met een vijfjarig promotieonderzoek.Het onderzoek vindt plaats aan de RadboudUniversiteit Nijmegen en wordt begeleiddoor dr. Margreet Langereis (CI team UMCRadboud-Viataal) en de hoogleraren HarryKnoors en Ludo Verhoeven. Het onderzoekwordt gefinancierd door fonds NutsOhraen door de KEG Viataal Groep. Het onderzoekricht zich op een beschrijving van devaardigheid van CI kinderen in grammaticaleconstructies van het Nederlands. Dit inrelatie tot hun semantische en pragmatischekennis. De taalvaardigheid zal gemeten wordenmet een testbatterij, die drie keer gedurendedrie jaar in een longitudinale cohortstudieafgenomen wordt bij zoveel mogelijkdove (met en zonder CI) en slechthorendekinderen in Nederland en mogelijk ook inVlaanderen. Beoogd resultaat hiervan is ookde uitgave van een genormeerde test voorgesproken taal voor slechthorende en dovekinderen. In een aantal gerichte experimentenen vergelijkingsstudies wordt getrachtinzicht te krijgen in de cognitieve en perceptuelefactoren die verschillen in vaardigheidkunnen verklaren.Harry KnoorsVHZ augustus 20095

ReportageEchte vrienden vindenHyves (naar hive dat Engels is voor bijenkorf) bestaat sindsoktober 2004 en is vooral gericht op het onderhouden enuitbreiden van een vriendennetwerk. Auris Dienstverleningin Houten startte onlangs een hyves voor slechthorendenen doven.Hyves is hot. Ruim drie miljoen Nederlanders zijn echtactief op hyves, waarvan zo’n 40.000 tieners. Ze kletsenmet elkaar, delen filmpjes en foto’s en surfen naar interessantesites. Wat hen bindt is heel verschillend. Er zijn hyvesvoor partygangers, fans van Paul de Leeuw en uitslapers(Trek die stekker uit m’n wekker want ik lig hier nog zo lekker).Onlangs lanceerde Auris Dienstverlening in Houten eeneigen hyves voor doven en slechthorenden. Een initiatiefvan Mariëtte Spierings, slechthorend en maatschappelijkwerker bij Auris Dienstverlening in Houten en VincentKok, slechthorende vmbo-leerling op het Auris Collegein Utrecht. Het Auris College biedt voortgezet speciaalonderwijs voor kinderen die slechthorend of doof zijn, en/of ernstige spraak- taalproblemen (ESM) hebben of eenautisme spectrum stoornis (ASS).GespreksgroepjesMariëtte werkt één dag in de week op het Auris Collegeen begeleidt daar samen met een logopedist gespreksgroepjesvoor slechthorende leerlingen. Daar ligt de basis voorde nieuwe Auris-hyves. “In deze groepjes spreek ik metslechthorende leerlingen over hun beperking en hoe zedaar mee omgaan”, legt Mariëtte uit. “Daar kun je je nietvroeg genoeg bewust van zijn. Ik weet uit eigen ervaringhoe moeilijk het is. Op deze leeftijd wil je niet voor jeslechthorendheid uitkomen, je wilt niet opvallen en anderszijn. En al helemaal niet aan anderen vragen om rekeningte houden met jouw slechthorendheid. Als slechthorendekost het ontzettend veel energie om je op die manierstaande te houden. Oververmoeidheid en andere problemenliggen gauw op de loer en dat proberen we juist tevoorkomen. In de gespreksgroepjes bieden wij een veiligeomgeving waarin jongeren vrij kunnen praten. Over alleswat met hun slechthorendheid te maken heeft. En natuurlijkook over wat je kunt doen om beter met je beperkingom te gaan. Ze leren het meest van elkaar.”HyvesVincent Kok (16) was een van die slechthorende jongerendie deelnam aan de gespreksgroepen van Mariëtte.“Ik heb er wel wat aan gehad, maar na een tijdje vond ikVincent Kok en Mariëtte Spieringshet wel welletjes”, vertelt hij. “Ik ga nu best goed met mijnslechthorendheid om. Als ik iets nodig heb zeg ik het, ikgebruik op school hoorhulpmiddelen zoals soloapparatuuren red me prima. Alleen heb ik niet zoveel vrienden,bijvoorbeeld om samen ergens naartoe te gaan.” Mariëttezette Vincent op het spoor om een hyvesgroep te starten.Vincent: “Ik zag dat meteen wel zitten. Ik kan heel goedmet computers omgaan en had al een eigen hyves Ik kanniet zonder muziek waarvan zo’n 2000 vrienden lid zijn.En hyves past heel goed bij jongeren, dus ook bij slechthorendejongeren!”Alert op misbruik“De Auris-hyves is gelanceerd tijdens een cursusavondvoor slechthorende jongeren en hun ouders”, vertelt6VHZ augustus 2009

via Auris-hyves voor doven en slechthorendenFoto: Joke van der Leijvan je wil wat jij niet wilt? Wie heeft tips? Of: Wat zet jewel en niet op hyves? We waarschuwen ieder nieuw hyveslidook nadrukkelijk om nooit persoonlijke informatie teplaatsen. Zo proberen we verstandig hyven te bevorderen.Overigens bieden we vanuit Auris ook informatie aanover slechthorendheid en communicatieproblemen. En ikbeantwoord vragen van ouders op dit gebied.”Tips, polls en berichtenWaarover gaat het zoal op de Auris-hyves? Vincent:“Auris-hyvers geven elkaar tips over hoe je met je slechthorendheidomgaat en over hulpmiddelen. Een van mijntips: Raak niet in paniek als je iemand niet hebt gehoord.Gewoon vragen om herhaling! Verder vertellen leden overzichzelf, over school, doen polls en melden activiteitenwaaraan je kunt meedoen.”Er zijn ook professionals uit de hoorzorg die deelnemen.Zo vraagt een ambulant begeleider van Auris naar deervaringen van slechthorende jongeren in het voortgezetonderwijs met de luistertoets. Er komen reacties vanouders en jongeren. Sommigen schrijven dat zij vervangendeopdrachten krijgen, anderen moeten van hundocent tóch proberen zo’n luistertoets te doen. Ieder heeftzo zijn eigen oplossing. Vincent houdt samen met Mariëttein de gaten of er geen reclame op de hyves wordt gezet enof de discussies respectvol blijven. “Scheldpartijen verwijderenwe meteen”, zegt Vincent, “maar dat is gelukkig nognooit voorgekomen.”Mariëtte. “Dat leek ons een mooie start. Iedereen wasenthousiast. Vooral omdat onze hyves niet alleen is bedoeldvoor jongeren tussen 10 en 25 jaar. Maar ook voor ouders,broers en zusjes, vrienden en familie. En verder voor iedereendie al of niet professioneel te maken heeft met slechthorendheidof doofheid en daarover meer wil weten ofwil hyven met anderen. Natuurlijk hadden de ouders ookvragen over de mogelijke risico’s van zo’n hyves. Jongerenrealiseren zich niet altijd dat het vervelende gevolgen kanhebben als je allerlei heel persoonlijke zaken op het internetverspreidt. Daar zijn we dan ook heel alert op. Vincenten ik zijn beheerder van deze hyves en houden scherpin de gaten dat de site niet voor oneigenlijke doeleindenwordt gebruikt. Ik wil dit onderwerp ook regelmatig onderde aandacht gaan brengen, bijvoorbeeld door discussies testarten in de trant van: Wat doe je als iemand op hyves ietsMeer leden!“We hebben nu 63 leden maar dat moeten er wel meerworden,” vinden Mariëtte en Vincent. “Tweehonderd lijktons haalbaar.” Waarom lid worden? “Je kunt lotgenotenontmoeten die je anders misschien niet zo gauw zoutegenkomen”, zegt Mariëtte. “Ik hoop vooral meer vriendente krijgen met wie ik samen leuke dingen kan doen”,voegt Vincent toe. “De allerbelangrijkste meerwaarde vande Auris-hyves is dat zowel professionals als slechthorenden,doven en andere betrokkenen op een andere, meer informelemanier met elkaar in contact kunnen komen”, besluitMariëtte. “Die twee werelden dichterbij elkaar brengen, isons grootste doel.”Ook lid worden? Meld je aan viahttp://auris-voor-sh-doven.hyves.nl.Joke van der LeijVHZ augustus 20097

interviewSinds 1 mei 2009 bestaat Werkpad. De organisatie ondersteunt mensen met een ernstige visuele,auditieve en/of communicatieve beperking bij het vinden en behouden van werk. Evelien Ribbens,directeur van Werkpad, benadrukt dat ondersteunen iets anders is dan aan de hand nemen. “Het gaat erom dat cliënten zichzelf laten zien. Zij moeten schitteren.”Directeur Werkpad:“Onze cliënten moeten betervoor zichzelf leren opkomen”Evelien Ribbens: “Jelaat mensen aan dekant staan die graagwillen werken enwerkgevers missengoede werknemers.”Waarom is Werkpad nodig?“Werkpad is helaas nodig omdat mensen met een beperkingnog niet dezelfde kansen hebben op de arbeidsmarktals mensen zonder beperking. De doelgroep van Werkpadbestaat uit mensen die heel graag willen werken, maar vaakniet weten hoe ze dit moeten krijgen, niet weten wat voorhouding ze moeten aannemen, maar ook niet door allerleibelemmeringen heen komen. En dat is zonde. Je laat mensenaan de kant staan die graag willen werken en werkgeversmissen goede werknemers.”Foto: Peter van VeenOngeveer de helft van alle doven zit thuis zonderwerk. Waarom?“Er zijn geen goede onderzoeken naar het aantal mensenmet een beperking dat thuis zit, maar een grote groepdoven werkt inderdaad niet. Hoe kan dit? Ik denk dat hiervoorverschillende factoren zijn aan te wijzen. Om maar tebeginnen met dove cliënten zelf. Zeker degenen die hunleven lang in het speciaal onderwijs hebben gezeten, ennu generaliseer ik een beetje, komen vaak slecht voorbereidop de arbeidsmarkt. Ze zijn met de beste bedoelingenopgeleid, maar toch vaak heel beschermd grootgebracht. Erwerd veel voor ze geregeld. Ze hebben vaak dingen gemistdie andere jongeren wel leren, al is het maar tijdens eenvakantiebaantje. Daarnaast missen ze door hun beperkingveel informatie die andere jongeren vanzelf opdoen in bijvoorbeeldde wandelgangen. Daar leer je ook hoe je metelkaar en met opdrachten omgaat en, ik noem maar iets,wanneer je wel of niet je middelvinger mag opsteken.Al met al hebben ze een slecht beeld opgebouwd vanwat er van ze gevraagd wordt in het echte leven. Dit is eengroot probleem als je aan het werk wilt en je verwacht datde wereld om je heen rekening met je houdt. Wij moetenze vaak bewust maken hoe belangrijk het is om op tijd tekomen, hoe je met autoriteit omgaat en dat je niet zomaarwegblijft, maar van te voren met je baas overlegt wanneerje op vakantie wilt.Aan de andere kant is er een enorme onbekendheid bijwerkgevers. Die denken dat werken met doven ingewikkeldis. Met goede voorlichting, hulpmiddelen en coachingop het werk blijkt dan dat ze prima werknemers aan zehebben. Wij vinden: je moet werkgevers nooit aansprekenop het zieligheidgehalte van mensen. Werkgevers willengoede werknemers en een dove werknemer moet zich danvaak wat meer profileren of laten zien dat hij meerwaardeheeft. Doven en slechthorenden kunnen uiteraard uitstekendewerknemers zijn.”8VHZ augustus 2009

Ongeveer de helft van alle doven zit thuis zonder werkAls werkgever en werknemer kun je goede bedoelingenhebben, maar door de organisatie van hetwerk, door bepaalde werkprocessen, kan het heellastig zijn voor mensen met een beperking om goedte functioneren.“Dat klopt. Wij kijken daar ook naar. Hoe kun je werkplekkenaanpassen? Misschien dat iemand die niet in eenkantoortuin functioneert dit wel kan in een ruimte voorzich alleen. Soms kan de lichtval beter. Met hele simpeledingen kun je veel verbeteren. Vaak gaat het niet eens omtechnische oplossingen.De andere kant van het verhaal is dat onze cliënten ookveel kunnen doen door beter voor zichzelf op te komen.Uit onderzoek blijkt dat het gebruik van gebarentolkenop de werkvloer heel laag ligt. In heel Nederland makenslechts 400 doven hiervan gebruik. Wat wij ze leren: Je hebtrecht op een tolk. Schakel die in op momenten dat je zenodig hebt en ga niet zitten simpen als een ander dat nietvoor je doet. Je moet voor je zelf opkomen.”Wat is de meerwaarde van een re-integratiebureauvoor zowel auditief als visueel beperkten?“Ik kan me die vraag voorstellen. Er zijn echter veelovereenkomsten. Een praktische is de omvang van de doelgroepen.Ze zijn klein. Bundelen ligt daarom voor de hand.Mensen met een visuele beperking zijn verbaal veelzelfstandiger dan auditief beperkten, maar ook zij missenveel signalen uit hun omgeving. Een andere overeenkomstis dat voor alle onze cliënten werken veel energie vraagt.Ze moeten zich extra inspannen. Dit wordt erg onderschat.Wij leggen dit constant uit aan werkgevers, maar ook aanhet UWV.”In Nederland is er een bedrijf, De Verbinding, datalleen doven in dienst heeft. Hoe denk je over ditsoort speciale voorzieningen?“Wij hebben De Verbinding lange tijd ondersteund.Het was een goed initiatief. Gevaar van De Verbinding isechter dat je mensen bij elkaar zet die elkaar bij wijze vanspreken vanaf de crèche al kennen. Het dovenwereldje isklein. De kans op wrevel onderling is groot en dit is niet testuren door een leidinggevende want dan moet je wel heelgoed gebaren kunnen aflezen. Probleem van De Verbindingvind ik ook dat ze alleen werk bieden aan timmermannen.Doven moeten in principe alle soorten werk kunnen doen.Wij zien meer in gemengde vormen. Daar streven weook naar. Dat betekent meerdere doven, blinden of mensenmet een autistische stoornis bij een werkgever.”Heeft Werkpad veel concurrenten?“Die zijn er veel. De re-integratiebranche is een vrijesector. Wij hebben goed personeel met kennis van de doelgroepen van re-integratie en coachen. Wij vinden echterWerkpadWerkpad bestaat formeel sinds 1 mei 2009. In de organisatie zijn dere-integratie activiteiten samengebracht van de Koninklijke Auris Groep,Viataal, Koninklijke Effatha Guyot Groep en Bartiméus. Hiervoor werkten zeonder de namen Fama (Arbeidscentrum Viataal en Bartiméus re-integratie enjobcoaching) en Bureau Arbeid.Werkpad ondersteunt mensen met een ernstige visuele, auditieve en/ofcommunicatieve beperking bij het vinden en behouden van werk. Dit gebeurtonder andere door re-integratie, begeleiding op de werkplek, uitvalpreventie,outplacement en ondersteuning van werkgevers.De grootste opdrachtgever van Werkpad is het UWV (UitvoeringsinstituutWerknemers Verzekeringen). Deze financiert een belangrijk deel van detrajecten naar werk voor mensen met een Wajong-, WIA- of WW-uitkering.Ook ondersteunt Werkpad mensen met een uitkering vanuit de Wet Werken Bijstand (WWB) die door gemeenten wordt gefinancierd, begeleidt zewerkgevers en werknemers die bij langdurige ziekte in het kader van de WetPoortwachter moeten re-integreren en verleent ze soms begeleiding aan mensenin de sociale werkvoorziening.Werkpad begeleidt ruim duizend cliënten. Het grootste deel is doof, blind,zeer slechtziend of slechthorend,heeft een autistische stoornis. Er werken ruimzeventig mensen bij Werkpad. De meesten zijn arbeidsconsulent.Werkpad heeft vestigingen in Almere, Amsterdam, Deventer, Ermelo, Goes,Groningen, Hoensbroek, Leeuwarden, Leiden, Rotterdam, Sint Michielsgestel,Houten , Zoetermeer en Zwolle.dat je de concurrentie moet verslaan door de beste te zijn.Dit kan door goede resultaten, klantvriendelijk te zijn endoor snel te reageren. Ik vind concurrentie een goede zaak.Dan kunnen mensen kiezen waar ze naar toe gaan.”Autisten vormen een ‘groeimarkt’. Merken jullie datook?“Zeker. Als wij willen kunnen we op deze doelgroepfors uitbreiden, maar daar zijn we voorzichtig mee. Wijwillen een balans hebben in doelgroepen. Als de ene doelgroepfors uitbreidt, gaat dit haast altijd ten koste van dekwaliteit van het werk voor de andere groep. Bovendienzijn er voor autisten veel re-integratiebedrijven die voldoendekwaliteit kunnen leveren.”Wat zijn de gevolgen voor jullie van de economischecrisis?“Het wordt moeilijker om mensen te plaatsen. Tegelijkkrijgen wij meer cliënten die moeilijk te plaatsen zijn.Bijkomend probleem is dat de budgetten naar benedenworden bijgesteld. Wij moeten hetzelfde werk doen voorminder geld op een moeilijker arbeidsmarkt. Dit betekentdat wij efficiënter moeten gaan werken. Wij gaan vaker‘nee’ zeggen tegen cliënten waarvan wij denken dat ze indeze markt onmogelijk aan een baan geholpen kunnenworden. Tegelijkertijd is dat ook goed voor hen. Je houdtze dan geen dingen voor die niet reëel zijn.”Peter van VeenVHZ augustus 2009 9

artikelenGezinsbegeleiding voorTurkse oudersvan kinderen met een cochleair implantaatEr is nog weinig bekend over de ervaringen en wensen van allochtone ouders als zij gezinsbegeleiding krijgen. De NSDSK heeftTurkse ouders van jonge kinderen met een CI daarover bevraagd. In dit artikel doen zij hiervan verslag. Op basis van de wensenvan de ouders doen zij aanbevelingen om de hulpverlening te verbeteren.Karin Wiefferink, Bernadette Vermeij, Heleen van der Stege, Noëlle UilenburgInleidingDoor de invoering van de neonatale gehoorscreening in2006 hebben gezinsbegeleidingsdiensten voor dove enslechthorende kinderen, anders dan voorheen, te makenmet ouders van zeer jonge kinderen met een ernstiggehoorverlies. Bij baby’s van enkele dagen oud kan alworden vastgesteld of zij een gehoorverlies hebben. Alsna een bezoek aan het audiologisch centrum blijkt dathet gehoorverlies ernstig of zeer ernstig is, is dit voor deouders en andere familieleden een behoorlijke schok diegrote invloed heeft op het gezinsleven. Ouders worstelenplotseling met het toekomstbeeld van hun kind, metde angst en onzekerheid hoe zij met hun kind moetenomgaan als hun kind hen niet hoort. Bovendien ervarenOuders worstelen plotseling met hettoekomstbeeld van hun kindouders doorgaans verdriet en teleurstelling als zij beseffendat communicatie met hun dove kind niet vanzelfsprekendis, maar moet worden aangeleerd. Geen contact kunnenmaken met je eigen kind in je eigen, vertrouwde taal kaneen machteloos gevoel geven. Een goede ouder-kind interactieis van groot belang voor een goede taalontwikkelingin de eerste levensjaren en een daarmee samenhangendealgemene ontwikkeling. Ouders zullen al snel besluitenmoeten nemen over gehoorrevalidatie, bijvoorbeeld ofzij wel of geen cochleair implantaat (CI) voor hun kindwillen. Ouders kunnen tijdens dit proces ondersteund enbegeleid worden door gezinsbegeleiders, vanaf het momentdat het gehoorverlies is vastgesteld.10VHZ augustus 2009

Allochtone ouders en hun kinderen met eenauditieve beperkingVan begeleiders van gezinnen met kinderen met auditievebeperkingen wordt, net als van andere werkers in dezorg, gevraagd in te kunnen spelen op een diversiteit aanhulpvragen. Dit mede in het licht van een verscheidenheidaan culturen en religies in combinatie met al of nietadequaat Nederlands sprekende ouders (M’charek, 2000).In Nederland is weinig bekend over hoe ouders met eenandere culturele en/of religieuze achtergrond omgaan meteen ernstig gehoorverlies van hun kind. Wel is onderzoekgedaan naar ervaringen van islamitische ouders met eenverstandelijk gehandicapt kind (Eldering, 1999). Hieruitblijkt dat veel islamitische ouders de handicap van hunkind als de wil van Allah beschouwen. Zij gaven bovendienaan veel steun te vinden in hun religie bij de acceptatievan hun gehandicapte kind. Bovendien bestaat volgensEldering (1999) de indruk dat sommige allochtonen eenhandicap zien als een ziekte waarvan genezing mogelijk is.Foto: Bernadette VermeijVeelal wordt aangenomen dat allochtone ouders minderbetrokken zijn bij de zorg aan hun kind (Hannink, 2007).Echter, onderzoek van de Ammanstichting (inmiddelsonderdeel van de Koninklijke Auris Groep) op hun scholenlaat zien dat allochtone ouders aangeven dat zij zich welbetrokken voelen bij het onderwijs aan hun kind, maar weinigdoen om die betrokkenheid te laten zien (Nortier e.a.,1996). Uit dit onderzoek blijkt dat allochtone ouders vaakniet op de hoogte zijn van manieren om hun kind te ondersteunenof actief bij de school betrokken te zijn. Bovendienbegrijpen ze de informatie die ze krijgen vaak niet.De bestaande zorg is afgestemd op behoeftenvan autochtone NederlandersDe bestaande zorg in Nederland is veelal afgestemd opbehoeften van autochtone Nederlanders. Allochtoneouders kunnen andere verwachtingen van de zorg hebbendan het beschikbare zorgaanbod kan bieden. Zoblijken Turkse en Marokkaanse ouders van verstandelijkgehandicapte gezinnen niet zozeer behoefte te hebben aanbegeleiding, maar meer aan materiële en praktische hulp(Eldering, 1999). Bovendien lijken Turkse en Marokkaanseouders slecht op de hoogte te zijn van het zorgaanbod inNederland. Uit onderzoek van Yumusak en Hoogsteder(1999) bleek dat met name Turkse en Marokkaanse oudersvan een kind met auditieve beperkingen nauwelijks inzichthebben in wat het audiologisch centrum voor hun kindkan betekenen. Na jaren cliënt te zijn bij het audiologischcentrum wisten deze ouders soms nog steeds niet dat zemet een advies- en onderzoeksinstelling te maken hadden.Kortom, de verwachtingen van allochtone ouders van kinderenmet auditieve beperkingen omtrent de hulp komenvaak niet overeen met wat hulpverleners bieden. Dit kanwellicht toegeschreven worden aan het feit dat sommigein Nederland gangbare hulpverleningsfuncties onbekendzijn in het land van herkomst (Zevenbergen, 1996). Detaalbarrière en verschillende visies op (auditieve) handicapskunnen ook bijdragen aan een verminderde kwaliteit vanzorg en begeleiding voor allochtone kinderen met auditievebeperkingen en hun ouders. Dit blijkt uit een onderzoek,verricht in de Verenigde Staten, naar de besluiten dieSpaanstalige ouders nemen nadat doofheid bij hun kind isgediagnosticeerd (Steinberg e.a., 2003). De ouders in ditonderzoek ondervonden belemmeringen bij het nemenvan beslissingen vanwege moeizame communicatie metde hulpverleners en culturele verschillen, maar ook omdatzij onvoldoende toegang tot informatie en hulpmiddelenhadden. Bovendien werden aspecten die te maken hebbenmet tweetaligheid nauwelijks ter sprake gebracht doorhulpverleners.VHZ augustus 2009 11

Gezinsbegeleiding voor Turkse ouderskeld door Stephenson (1936) en daarna veel toegepastop gebieden in de communicatie, marketing, politiek engezondheidszorg (Brown, 2000). De Q-sort is een manierom uitspraken of kenmerken door één of meerdere personente laten rangschikken naar belangrijkheid. Om een lijstvan onderwerpen voor de Q-sort te kunnen samenstellenis een inventarisatie gemaakt van bestaand aanbod rond dezorg van het kind met een gehoorverlies en hun ouders.Dit zorgaanbod is bewerkt tot een Q-sort, beschreven in76 topics, die op losse kaartjes worden genoemd. Dezekaartjes werden aan ouders en gezinsbegeleidsters voorgelegdom te rangschikken naar meer of minder belangrijk.Op elk kaartje staat een onderdeel van het zorgaanbodzoals bijvoorbeeld: ‘gebarentaalcursus’ of ‘hulp bij financiëlezaken’. Ouders werd gevraagd zich voor te houden wat zijbelangrijk vinden in het eerste jaar na de diagnose van hetgehoorverlies. Naast het rangschikken konden ouders enprofessionals ook hun wensen kenbaar maken op blancokaartjes. Ouders en professionals werd gevraagd hun keuzestoe te lichten. Aan de ouders en gezinsbegeleidsters werdallereerst gevraagd om de stapel met kaartjes in te delenin ‘minder belangrijk’ en ‘belangrijk’. Beide stapels moestenvervolgens nogmaals worden ingedeeld: de ‘minderbelangrijke’ stapel in ‘onbelangrijk’ en ‘minder belangrijk’,en de ‘belangrijke’ stapel in ‘belangrijk’ en ‘heel belangrijk’.Tijdens het afnemen van de Q-sort werd ouders gevraagdom hun keuze toe te lichten.Zowel aan ouders als aan professionals werd in interviewsin het tweede jaar na implantatie gevraagd welke knelpuntenzij hadden ervaren in de zorg, of de zorg voldoendewas en of zij ook iets gemist hadden in het zorgaanbod.AnalysesBij de analyse van de Q-sort resultaten is gekeken naarhoe de ouders een onderwerp waardeerden. Als meerdan de helft van de ouders een onderwerp heel belangrijkvond, dan werd dat onderwerp als heel belangrijkgecategoriseerd; als meer dan de helft van de ouders eenonderwerp minder belangrijk of onbelangrijk vond, danwerd dat onderwerp als minder belangrijk gecategoriseerd.Hetzelfde is gedaan bij de gezinsbegeleidsters.ResultatenWensen ten aanzien van zorgaanbodHet blijkt dat zowel ouders als gezinsbegeleidsters bijnaalle onderwerpen belangrijk of heel belangrijk vinden (ziefiguur 1). Bij de eerste schifting (belangrijk versus minderbelangrijk) vinden ouders 10 onderwerpen minderbelangrijk en gezinsbegeleidsters slechts 7 onderwerpen.Een verdere onderverdeling in ‘minder belangrijk’ en‘onbelangrijk’ is vanwege deze kleine aantallen achterwegeFiguur 1 Aantal belangrijke onderwerpen volgens ouders en gezinsbegeleidstersgelaten. Zowel ouders als gezinsbegeleidsters vinden dushet overgrote deel van het zorgaanbod belangrijk. Oudersvinden bovendien meer onderwerpen heel belangrijk dangezinsbegeleidsters.In tabel 1 worden alle 76 aspecten uit de Q-sort van hetzorgaanbod genoemd (deze tabel is te downloaden vanwww.fenac.nl of www.simea.nl onder/van horen zeggen/nummer4 2009). Aspecten die zowel meer dan dehelft van de ouders en meer dan de helft van de gezinsbegeleidstersheel belangrijk vinden zijn onder andereserieus genomen worden door artsen en hulpverleners, debeschikbaarheid van hulpverleners bij vragen, overzichthouden op wat er met hun kind gebeurt, gebarentaallessen,goed contact met het kind en het nemen van beslissingenrondom het kind. Verschillen tussen wat ouders en gezinsbegeleidstersbelangrijk vinden zijn wellicht interessanter:zij vormen immers een aanknopingspunt voor de verbeteringvan de zorg.Opvallend is dat de gezinsbegeleidsters een aantal onderwerpenminder belangrijk vinden, terwijl de ouders diejuist heel belangrijk vinden. Ten eerste is dat een secondopinion. De Turkse ouders in dit onderzoek hechten hierveel belang aan, gezinsbegeleidsters helemaal niet. Zevenouders hebben dan ook een second opinion gevraagd aaneen Turkse arts, in Turkije, Nederland of Duitsland. Tweeouderparen wilden wel graag een Turkse arts raadplegen,maar waren daartoe niet in de gelegenheid. De kosten vaneen second opinion nemen de ouders vaak voor eigenrekening. Eén ouder gaf expliciet aan dat ze geen vertrouwenhad in Nederlandse artsen. Zeven andere ouders gavenaan dat zij de doofheid van hun kind pas konden accepterenna bevestiging van de diagnose door een Turkse arts.Slechts één ouder gaf aan wel vertrouwen te hebben inNederlandse artsen. Deze ouder gaf aan dat de Nederlandseartsen alles zo goed mogelijk hebben uitgelegd, maar dat zijhet nog niet wilde horen, ze was er nog niet klaar voor. Tentweede hebben ouders behoefte aan praktische hulp, zoalsde beschikbaarheid van spelmaterialen die geschikt zijnVHZ augustus 2009 13

artikelenvoor het kind, hulp bij financiële zaken, een goede oppas,maar ook advies over hoe zij het beste een boekje kunnenlezen met hun kind. Gezinsbegeleidsters hechten minderbelang aan deze aspecten van de zorg. Ten derde gaven achtvan de elf ouders aan een CI heel belangrijk te vinden, terwijlslechts twee gezinsbegeleidsters dit als heel belangrijkcategoriseerden.Er zijn ook enkele aspecten van de zorg die ouders minderbelangrijk vinden dan gezinsbegeleidsters. Ten eerstevinden de meeste gezinsbegeleidsters zorgaanbod rondomde verwerking en acceptatie belangrijker dan de meesteTurkse ouders, zoals tijd krijgen om dingen te verwerkenen andere ouders met een doof/slechthorend kind ontmoeten.Daarnaast vinden gezinsbegeleidsters het heelbelangrijk dat er een tolk aanwezig is, terwijl ouders datminder belangrijk vinden. Ook hechten gezinsbegeleidstersmeer belang aan een Turkse gezinsbegeleidster terwijlmeer dan de helft van ouders dit minder belangrijk vindt.Uit de toelichting van de gezinsbegeleidsters bleek dat demeeste gezinsbegeleidsters de moeizame communicatieen de culturele verschillen als een barrière in de begeleidingzagen. Daarnaast bleek uit de interviews dat demeeste ouders zelfbeschikking, dat wil zeggen het belangdat gehecht wordt aan zelf bepalen wat er met het kindgebeurt, niet zo belangrijk vinden. Gezinsbegeleidsters vindenhet belangrijk dat de ouders op basis van de informatiedie ze krijgen zelf een beslissing nemen. Uit de interviewsbleek dat sommige Turkse ouders de zorg in NederlandFoto: Bernadette VermeijOuders informeerden hunfamilieleden vaak niet meteenomtrent dove kinderen veel te afwachtend vinden en dater geen eenduidig advies gegeven wordt. Eén ouder gafaan dat de Nederlandse arts adviseerde eerst hoortoestellenuit te proberen en te kijken hoe dat gaat, terwijl de Turksearts bij wie zij geweest waren voor een second opinion hadgezegd dat het kind zo snel mogelijk een CI moest krijgen.Een andere ouder merkte op dat Nederlandse artsen teveelde keus laten aan ouders inclusief bedenktijd, terwijl Turkseartsen veel directiever zijn en zeggen wat er moet gebeuren.Mogelijk missen Turkse ouders deze duidelijkheid endirectheid.Acceptatie van doofheidUit de interviews met de ouders bleek dat veel Turkseouders problemen hebben met de acceptatie van de doofheidvan hun kind. Het merendeel van de ouders gaf aandat het moeilijk was om te horen dat hun kind doof wasen dat ze het eerst niet geloofden. Ze hoopten dat hetvanzelf beter zou gaan en wilden eerst afwachten. Dit past14VHZ augustus 2009

Gezinsbegeleiding voor Turkse oudersbij de bevindingen van Eldering (1999) dat Turkse ouderseen handicap vaak zien als een ziekte waarvan genezingmogelijk is. Het feit dat Turkse ouders problemen hebbenmet acceptatie leidde in sommige gevallen tot vertraging inde start van gezinsbegeleiding en gebruik van hoortoestellen.Een paar ouders gaven aan dat ze achteraf spijt hebbendat ze niet eerder zijn begonnen met hoortoestellenen CI. Eén moeder vond achteraf dat ze te lang na heeftmoeten denken en heeft er spijt van dat haar kind daardoorlater een CI heeft gekregen. Ze ziet dat kinderen dieeerder een CI hebben gekregen meer praten. De meestegezinsbegeleidsters signaleerden ook dat de acceptatie vande doofheid van hun kind bij Turkse ouders lang duurde.Ouders informeerden hun familieleden vaak niet meteen,zeker niet als deze nog in Turkije wonen. Volgens de ervaringenvan een gezinsbegeleidster vertelden de ouders hetniet direct omdat ze het zelf nog niet geloven, of omdat zezich schamen voor de handicap, of omdat ze familieledenniet met hun zorgen willen belasten. Eén ouder gaf aanproblemen te ondervinden van de Turkse gemeenschapin Nederland. In deze gemeenschap werd heel negatiefgepraat over een CI operatie (risico op verlamming, dangaat zijn mond zo scheef hangen etc), waardoor de oudersheel onzeker werden en lang hebben gewacht alvorenste besluiten voor een CI. Omdat familieleden vaak welmeebeslissen over de zorg, kan het besluitvormingsprocesvertraagd verlopen als ouders hun familieleden niet meteeninformeren.Betrokkenheid oudersUit de interviews met de gezinsbegeleidsters bleek datde meeste gezinsbegeleidsters van mening waren dat debetrokkenheid bij de zorg van Turkse ouders minder is danvan Nederlandse ouders. Dit wil overigens niet zeggen datzij minder betrokken zijn bij hun kind. Zoals één gezinsbegeleidsteropmerkte zijn ouders van allochtone kinderenwel zeer betrokken bij hun kind maar minder betrokkenbij het zorgaanbod. Er zou bijvoorbeeld sprake zijn vanmeer onderstimulering bij deze kinderen. Spelen met kinderenwordt in Nederland als een educatief middel gezien,maar door Turkse ouders niet. Turkse ouders waren volgensde gezinsbegeleidsters weinig bezig met het stimuleren vande hoor- en taalontwikkeling. Ook signaleerden zij datTurkse ouders minder vaak naar gezinsdagen of cursussengingen en dat ze schriftelijke informatie niet lazen of dezeinformatie slecht begrepen. Eén gezinsbegeleidster gaf aandat toen zij merkte dat Turkse ouders minder vaak cursussenen bijeenkomsten bezocht, zij dit soort bijeenkomstenzoveel mogelijk bij mensen thuis was gaan organiseren endit werkte beter. Zij signaleerde ook dat de gezinnen hunuiterste best doen, maar dat er diverse beperkingen zijngelegen in materiële omstandigheden, taalverschillen encultuurverschillen. Bijvoorbeeld, volgens een gezinsbegeleidsterheeft de moeder niet altijd door dat de gezinsbegeleidstereen voorbeeldfunctie heeft. Zij heeft meegemaaktdat de moeder van een kind het kind op schoot had enhet kind naar de gezinsbegeleidster toedraaide zodat degezinsbegeleidster oefeningen met het kind kon doen. Hetontging moeder dat het juist de bedoeling was dat zij zelfhiervan zou leren en dat zij de oefeningen later zelf zoukunnen doen met het kind. Mogelijk verliep de communicatiemoeizaam, zodat de moeder niet begreep wat degezinsbegeleidster vertelde, maar het is ook mogelijk dat zijvanuit haar cultuur gewend is dat hulpverleners dit soortzaken van haar overnemen.Foto: Bernadette Vermeij

Gezinsbegeleiding voor Turkse oudersin Nederland lijkt over het algemeen beter afgestemd opde wensen van autochtone ouders. Gezinsbegeleidsterszijn gewend de ouders objectieve informatie te gevenmet voor- en nadelen van de verschillende opties, zodatde ouders zelf kunnen kiezen. Turkse ouders lijken hierminder of geen behoefte aan te hebben. “Veel allochtonenwillen van de dokter niet een goed gesprek maar eengoede behandeling. Ze verwachten dat de zorgverlener ietsvoor hen gaat doen, niet alleen tegen hen aanpraat” (De(In het Slotervaart Ziekenhuis in Amsterdam werkt eenKNO-arts van Turkse herkomst die zich bereid heeft verklaardom dove kinderen te zien voor een second opinion.)FamilieEtnische minderheden in Westerse samenlevingen zijn vaakmeer collectivistisch ingesteld dan Westerse autochtonen(Kagitcibasi, 2005). Volgens Kagitcibasi (2005) is er incollectivistische culturen vaak sprake van ‘heteronomousFoto: Bernadette VermeijGraaff, 2004, p. 23). Zij willen graag horen wat de besteoplossing is voor het probleem: de hulpverlener is immersde deskundige! De verwachtingen van de zorg kunnen danhooggespannen zijn. Het doen van (voor ouders langdurigen onduidelijk) onderzoek leidt vaak tot teleurstelling alser geen eenduidige conclusies uitkomen. Dit zou mogelijkhet verminderd vertrouwen in de Nederlandse hulpverlenerskunnen verklaren. Dit verminderde vertrouweenkan leiden tot het vragen van een second opinion aan eenTurkse arts en het niet opvolgen van adviezen van hulpverleners.Hulpverleners staan voor een lastig dilemma: zijzullen niet zomaar een cliënt voorschrijven wat ze moetendoen. Dat past niet bij de Nederlandse cultuur. Wel zoudenhulpverleners beter bij de cultuur aan kunnen sluitendoor hun adviezen directiever te formuleren. En als oudersdan toch nog graag een second opinion willen, zouden dehulpverleners ouders kunnen verwijzen naar een TurkseKNO-arts in Nederland, zodat er geen vertraging optreedt.hulpverleners zullen niet zomaar een cliëntvoorschrijven wat ze moeten doenmorality’, dat wil zeggen dat het individu geneigd is denormen en waarden van anderen (het collectief) te volgen,terwijl in meer individualistische culturen eerder sprakeis van ‘autonomous morality’ waarbij het individu volgenszijn eigen persoonlijke normen en waarden handelt. VoorTurkse ouders is de familie vaak veel belangrijker dan voorNederlandse ouders. De familie kan invloed uitoefenenop de beslissing die ouders nemen en kan zowel een bronvan steun als een bron van stress zijn voor de ouders. Voorsommige gezinnen kan het zinvol zijn om de familie tebetrekken bij de begeleiding. Voor andere gezinnen is hetwellicht beter om een bepaalde terughoudendheid in achtte nemen ten aanzien van de familie. GezinsbegeleidstersVHZ augustus 2009 17

VHZartikelenFoto: Bernadette Vermeijzullen daar rekening mee moeten houden en na moetengaan hoe de familiebanden zijn.Hulp bij praktische zakenOuders vinden het vaak moeilijk om allerlei praktischezaken te regelen, zoals een oppas of hulp bij financiëlezaken. Gezinsbegeleidsters moeten zich realiseren dat eendeel van de verminderde betrokkenheid bij de zorg kanontstaan uit het feit dat ouders deze praktische problemenniet kunnen oplossen en wellicht ook verwachten dat professionalsdat voor hen doen. Er zouden initiatieven ontwikkeldmoeten worden om aan deze problemen tegemoette komen, zoals het organiseren van gebarentaalcursussendichterbij huis.zou dan ook goed mogelijk zijn dat er overeenkomstenzijn tussen Turkse, Marokkaanse en Surinaamse moslimsop het gebied van acceptatie van doofheid, maar dat dezegroepen andere verwachtingen hebben ten aanzien vanbijvoorbeeld autonomie. En wellicht zijn er ook groepenautochtone ouders die minder belang hechten aan autonomie.Met de toenemende diversiteit in Nederland is hetvan belang dat het aanbod van interventies verbreed wordt,zodat elk kind met auditieve beperkingen de optimale zorgontvangt. Er blijven nog voldoende vragen over voor verderonderzoek naar de optimale zorg voor de verschillendegroepen kinderen.ConclusieUit dit onderzoek blijkt dat hulpverleners en Turkse oudersproblemen ondervinden om de zorg rondom Turkse kinderenmet een CI zodanig te organiseren dat het kind zichoptimaal kan ontwikkelen. Turkse kinderen krijgen hun CIrelatief laat en het bestaande zorgaanbod sluit onvoldoendeaan bij de behoeften van Turkse ouders. Hierboven zijnenkele voorbeelden gegeven hoe de zorg en begeleidinggeoptimaliseerd kunnen worden, maar dat is een begin.Er zal meer inzicht verkregen moeten worden in wat demeest passende zorg is voor Turkse ouders en hun kinderenmet een CI. Maar dat geldt mogelijk ook voor anderemigrantengroepen . De vraag is of bijvoorbeeld ouders meteen Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse achtergronddezelfde verwachtingen hebben omtrent het zorgaanbodvoor hun dove kind als de Turkse ouders in dit onderzoek.Of wellicht moet niet zozeer naar etnische achtergrondgekeken worden, maar is religie een belangrijke factor.Immers, moslims zien ziekte vaak als de wil van Allah. HetOver de auteursKarin Wiefferink is neerlandicus/onderwijskundige en werkt als senior-onderzoekerbij de afdeling Onderzoek en Ontwikkeling van de NSDSK.E-mailadres: kwiefferink@nsdsk.nlBernadette Vermeij is linguïst en logopedist en werkt als onderzoeker/logopedistebij de NSDSK.Heleen van der Stege is orthopedagoog en werkte als senior-onderzoeker bij deNSDSK. Zij is nu werkzaam bij de HRO en het CED in Rotterdam.Noëlle Uilenburg is orthopedagoog en werkt als hoofd Onderzoek enOntwikkeling bij de NSDSK.Een uitgebreide literatuurlijst is opvraagbaar bij de redactie en te downloaden vanwww.simea.nl/vhz of www.fenac.nl/vhzCorrespondentieadresKarin WiefferinkNederlandse Stichting voor het Dove en Slechthorende KindLutmastraat 1671073 GX AmsterdamTel: 020-5745945Email: kwiefferink@nsdsk.nl18VHZ VHZ juli augustus 2009 2009

tijdsChriFtenHARRY KNOORS, LID VAN DE REDACTIEjournal of speech, language, and HearingResearch,52, june 2009, 578-595In ‘Short-Term Memory (STM) Constraints inChildren With Specific Language Impairment (SLI):Are There Differences Between Receptive andExpressive SLI?’(Nickisch & Von Kries) wordt onderzoek gerapporteerdnaar het functioneren van het auditieve en visuele korte termijngeheugen bij kinderen met taalproductieproblemen (ELI) en metzowel taalproductie- als begripsproblemen (R/ELI). Proefpersoonwaren 21 kinderen ( 6-11 jaar oud) met ELI, 21 met R/ELI en 21kinderen met een normale taalontwikkeling, gematcht op leeftijd ennon-verbale intelligentie. ELI en R/ELI kinderen presteerden significantslechter op auditieve STM taken. Op taken voor visueel kortetermijn geheugen (symbool sequenties) presteerden de R/ELI kinderensignificant slechter dan de controlegroep. Ook op handbewegingenscoorde deze groep slechter dan beide andere groepen, maardit verschil was niet significant. Er bleek een significante samenhangtussen scores op visueel geheugen en taalbegrip.international journal of language &communication disorders 44,3, may 2009,369-381‘Cost analysis of direct versus indirect and individualversus group modes of manual-based speech-and-language therapyfor primary school-age children with primary language impairment’(Dickson, Marshall, Boyle, McCartney, O'Hare & Forbes) beschrijft eenSchotse studie naar de kosteneffectiviteit van directe versus indirecteen individuele versus groepsgewijze taaltherapie voor SLI kinderen.Therapie werd gegeven in reguliere scholen, die door de proefpersonen,SLI kinderen van 6-11 jaar oud, bezocht werden. Kinderen metgehoorproblemen, met een IQ lager dan 75 en met ernstige articulatie-of fonologische problemen waren uitgesloten. Therapie werdvolgens een strikte opzet, beschreven in een handleiding, gegevendoor zowel logopedisten als door logopedieassistenten. Kosten betroffensalaris en reiskosten. Er bleken na interventie geen significanteverschillen in therapie effect tussen directe en indirecte therapie, nochtussen individuele en groepsgewijze therapie. Indirecte therapie, gegevendoor logopedieassistenten was het meest kosteneffectief.Research in developmental disabilities 30 (5),2009, 952-960In ‘Screening for pragmatic language impairment: Thepotential of the children's communication checklist’(Ketelaars, Cuperus, Van Daal, Jansonius & Verhoeven) wordtonderzoek naar de validiteit van de Nederlandstalige Children’sCommunication Checklist beschreven. Is de CCC een bruikbaarscreeningsinstrument? Leerkrachten van 1396 kinderen in het basisonderwijsen van een klinische groep SLI kinderen in het speciaalonderwijs vulden de CCC in. Betrouwbaarheid, construct validiteiten criterium validiteit bleken goed tot redelijk goed. De onderzoekersconcluderen dat het goed mogelijk is om kinderen met pragmatischetaalstoornissen met de CCC te onderkennen.BERNADETTE VERMEIJ, LID VAN DE REDACTIEdidaktief: nr. 6, juni 2009Voor- en vroegschoolse educatie: kleine beetjes helpenniet, beweren van de Vegt en Veen in hun artikel.Voor- en vroegschoolse educatie ligt onder vuur. Delaatste tijd verschijnen er steeds vaker onderzoekenwaarin wordt geconcludeerd dat vve niet lijkt tewerken. Er zijn vragen of peuters al wel mee moeten doen aan programma'svoor onderwijsstimulering en: is vve wetenschappelijk welgenoeg onderbouwd? Uit onderzoek blijkt dat de effectiviteit aanhoge eisen moet voldoen zoals: een vroege start op driejarige leeftijd,intensieve programma's van in ieder geval vier dagdelen, gekwalificeerdeleidsters, etc. Uit meerdere hoeken komen nu signalen dat dekwaliteit van de vve programma's op dit moment onvoldoende is endat zou een verklaring kunnen zijn voor de tegenvallende resultatenvan recente onderzoeken. Daarnaast wordt er nog te weinig naar langetermijneffectengekeken. Wel is duidelijk: vve moet op een kwalitatiefgoede manier worden uitgevoerd, anders is het niet zinvol.tijdschrift voor orthopedagogiek: nr. 6, juni 2009Kroesbergen, Kolkman en van der Ven schrijven overhoe peuters en kleuters leren tellen: de rol vangetalbegrip, executieve functies en activiteiten thuis.Er zijn grote verschillen in telvaardigheid van kinderendie naar de basisschool gaan. Dit heeft zowelte maken met individuele capaciteiten van het kind,als het aanbod dat het kind krijgt voordat het naar school gaat. Deauteurs hebben in dit onderzoek gekeken naar de ontwikkeling vanhet getalbegrip (besef van aantallen op een mentale getallenlijn) enhet tellen van kinderen van drie en vier jaar oud. Eén van de resultatenis dat driejarige kinderen die thuis meer met taal en rekenenbezig zijn ook een beter getalbegrip hebben. Bij vierjarigen geldt ditalleen nog maar voor moeilijkere rekenactiviteiten. Een mogelijkeverklaring hiervoor is de stimulatie bij vierjarigen op school, waardoorde invloed van thuis minder groot wordt.logopedie en foniatrie: nr. 6, juni 2009In het artikel ‘Lexilijsten en Lexiconlijsten. Oudervragenlijstenvoor de taalontwikkeling’ wordt door Schlichtingen Lutje Spelberg een beschrijving gegeven van tweeNederlandse oudervragenlijsten voor taalbegrip entaalproductie (Lexilijst Nederlands en Lexilijst Begrip).Voor beide lijsten is een normeringsonderzoek uitgevoerd en eenvaliditeitstudie. Daarnaast worden drie oudervragenlijsten beschrevendie de taalproductie meten van migrantenkinderen. Dit zijnLexiconlijsten voor Tarafit-Berbers, Marokkaans-Arabisch en Turks.Deze zijn ontwikkeld voor kinderen jonger dan vier jaar, omdat ergeen instrumenten waren om hun taalontwikkeling in kaart te brengen.De lijsten zijn tweetalig, zodat ook de ontwikkeling van gesprokenNederlands kan worden gemeten. De laatste jaren is het spraak/taalonderzoek middels oudervragenlijsten sterk gestegen.VHZ augustus 2009 19

gesignaleerdfeaPda congres in Verona& leden voor de werkgroepfeaPda gevraagd!De FEAPDA is de overkoepelendeorganisatie van Europese landenverenigingendie zich inzettenvoor onderwijs en zorg aan auditiefbeperkten, slechthorenden en doven.Tweejaarlijks organiseren de vertegenwoordigersvan de verschillendeorganisaties een congres voor leerkrachtenen zorgverleners die metslechthorenden en doven werken.Dit jaar vindt het congres plaats inVerona, in Italië op 23 en 24 oktober.De titel van het congres is: ‘Deafchildren, families and professionals –a working relationship?’Scholen en instellingen krijgen deflyer digitaal en in natura toegezonden.Op de site www.feapdacongress2009.orgis meer informatiete vinden.Nieuw werkgroepslid gevraagdNu de nieuwe Vereniging vanSiméa opgericht is, zijn er nieuweafspraken met de vertegenwoordigersgemaakt. Taak van de werkgroepFEAPDA wordt de leden van Siméate informeren over wat er gebeurt bijonderwijs en zorg in de aangeslotenlanden. Om dat doel te bereikenheeft de werkgroep dringend extraenthousiaste mensen nodig. Ledenvan Siméa, die werken met auditiefbeperkten, worden uitgenodigd omdeel te nemen aan onze werkgroep.Om een betere landelijkevertegenwoor diging te krijgen is dewerkgroep op zoek naar een persoonbuiten Auris.Meer informatie bij de huidige ledenvan de wekgroep FEAPDA: Gerrievan Hamersvelt: g.v.hamersvelt@auris.nl en dr. Connie Fortgens:c.fortgens@auris.nldovenorganisaties bundelen krachtenen naamKoninklijke Kentalis. Dat is de nieuwe naam voor de organisatie die is ontstaan door defusie tussen de Koninklijke Effatha Guyot Groep, Viataal en Sint Marie. Op 23 juni is dezenaam intern gepresenteerd aan alle medewerkers van de organisatie. Vanaf 2010 gaat deorganisatie zich naar buiten presenteren onder deze naam. ‘Bij een nieuwe organisatie meteen nieuwe strategie hoort een nieuwe naam’,aldus Henk Bakker, in 2009 voorzitter van de raadvan bestuur. Bovendien wil de organisatie niet deindruk wekken, door één van de oude namen tehandhaven, dat de ene organisatie leidend zou zijnten opzichte van een andere.De naam Kentalis staat voor kennis, taal entalisman. Een talisman is een brenger enbeschermer van geluk.communicatie op eigen wijzeIn mei is bij uitgeverijAcco het nieuwe boekvan Hans van Balkomverschenen.: Communicatieop eigen wijze.Het is uitgebrachtnaar aanleiding vanhet gelijknamigesymposium van Viataalin december vorig jaar.Het toegankelijk makenvan taal en commu ni catie leidt tot een verbeterdperspectief op zelfontplooiing, zelfredzaam heid,inclusie en kwaliteit van leven voor mensen diehierin dagelijks belemmeringen ervaren.In dit boek worden tal van goede praktijkvoorbeeldenbesproken. Ze zijn interessantvoor groepsleiders, diagnostici, behandelaars enleerkrachten van mensen waarbij verstandelijkebeperkingen samengaan met (zeer) ernstigespraak-/taalmoeilijkheden of gehoorsproblemen,al dan niet vergezeld van stoornissen in hetautistische spectrum.H. van Balkom, Communicatie op eigen wijze.Goede praktijkvoorbeelden bij mensen meteen auditief-communicatieve en verstandelijkebeperking. Uitgeverij Acco, Leuven.ISBN:9789033471384, www.acco.beagenda9 en 10 oktoBeR 2009 nVaautisme congRes 2009Plaats: Beatrixtheater, UtrechtInformatie: www.autisme.nl23 en 24 oktoBeR congResfeaPdaTweejaarlijks congres van de Europeseoverkoepelende organisatie van landenverenigingendie zich inzetten vooronderwijs en zorg aan auditief beperkten,slechthorenden en doven.Plaats: Verona, ItaliëInformatie: www.feapda-congress2009.orgen op www.simea.nl5 noVemBeR 2009 naaR HogeReBetRokkenHeid en BeteReResultaten Via sPelCongres van het CPS met de HogeschoolUtrecht over spel en creativiteitsbevorderingin en om de schoolPlaats: CPS, AmersfoortInformatie: academie.cps.nl6-8 noVemBeR 2009 tHe 3RdinteRnational sYmPosiumOn Communication DisordersIn Multilingual PopulationsPlaats: Agros, CyprusInformatie: www.ialp.info onder Events26-27 noVemBeR 2009 HÉtcongResTweedaagse met lezingen, workshopscluster 3 en 4. Ook aandacht voor PassendOnderwijs en clusteroverstijgende samenwerkingPlaats: Congrescentrum PapendalInformatie: www.deonderwijsspecialisten.nl20VHZ augustus 20094 decemBeR 2009 simÉastudiedag amBulante BegeleidingPlaats: Congreshotel de Werelt, LunterenInformatie: www.siméa.nl

van horenZeggen@audCoM.nlspeciale schoolagenda voor als je niet of nauwelijks kunt lezenEr is een speciale schoolagenda uit voorkinderen en jongeren die door hun taal- enspraakproblemen en beperkte tijdsbesef geengebruik maken van een gewone agenda. Denieuwe agenda maakt het voor hen mogelijkom structuur aan te brengen in hun dagelijksleven.Gerlinde Nendels en Petra Harks, beidenouders van leerlingenmet spraak-taalproblemen,besloten om zelfeen geschikte agenda teontwikkelen en uit tegeven. Het kleurgebruikRegionale conferenties Passend onderwijs 2009In september en oktober 2009 organiseerthet Infopunt Passend Onderwijs, in nauwesamenwerking met de Regionale Netwerken,tien regionale middagconferenties PassendOnderwijs.Alle conferenties richten zich op een breedpubliek van bestuur, directieleden, leerkrachten,zorgfunctionarissen in en om descholen voor primair, voortgezet en speciaalonderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs, maar zijn ook bedoeld voormensen die werkzaam zijn in de educatievedienstverlening, ouders, instellingen voorjeugdzorg, gemeentefunctionarissen, politieken vakorganisatie.Het programma omvat naast de centrale inleidingeen tiental workshops in twee rondeswaarin onderwerpen aan bod komen die vanbelang zijn voor het vormgeven aan PassendHoorwaaieren de pictogrammen in de agenda zijn afgestemdmet de speciale school De Beemdenen Instituut Sint Marie in Eindhoven. Deagenda is uitgegeven op A5-formaat en ookte gebruiken in de vakanties. De agenda bevatstickers met pictogrammen voor school- enthuisgebruik.De Stichting Doe Maar Zo! brengt de agendauit voor het schooljaar 2009-2010.Inlichtingen bij Gerlinde Nendels (06-40427743) of Petra Harks (06-11003561)Stichting Doe Maar Zo!, President Reitzlaan2, 5642 NV Eindhoven, e: info@doemaarzo.nlOnderwijs op regionaal niveau. In de ‘praktijkworkshops’staat een goed voorbeeld centraal,terwijl de ‘verdiepingsworkshops’ meeringaan op achterliggende concepten. In alleworkshops wordt aangesloten bij de ervaringenvan de deelnemers.septemberdinsdag 8 aristo, amsterdamdonderdag 10 abe lenstra stadion, heerenveendinsdag 15 stadion galgenwaard, utrechtwoensdag 16 de nieuwe Buitensociëteit, ZwolleMaandag 21 de reehorst, edeMaandag 28 hanzehof, ZutphenOktOberdinsdag 6 hotel gilze rijen, gilzedonderdag 8 van der valk de gouden leeuw, voorschotendinsdag 13 aristo, eindhovendonderdag 15 de oranjerie, roermondInformatie: www.passendonderwijs.nlInschrijven: www.deelnameregistratie.nlNieuw in de shop van de FENAC: de Hoorwaaier. De hoorwaaier is infull colour uitgevoerd. Hij biedt in 16 onderwerpen informatie overhet gebruik van hoortoestellen. Bijvoorbeeld over het onderhoud,wat te doen bij storingen en over het verwisselen van batterijen.De hoorwaaier kost N 1,95 en is te verkrijgen bij de FENAC:www.fenac.nlColuMnwillem geuRtsEresaluuthier hadden ruim driehonderd woordenmoeten staan met een luchtige inhoud. hetis er het seizoen naar. vanwege het zonnetjein de lucht, vanwege de iets te weinig malseregenbuien én vanwege de naderendezomervakantie. het jaar van werken kneeddein ons weer het verlangen naar heerlijkerust; stuwde de drang naar reizen, sporten,activiteiten buitenshuis op. tijd van langrustend verpozen na het leveren van zo groteinspanningen. in mijn hoofd gloorde eenideetje voor een glimlach uitlokkende tekst.het is anders. het kán niet anders.twee gebeurtenissen van een enorme tragiekwierpen tientallen mensen terug, haastomver. teruggeworpen op wat? op zichzelf, opelkaar. want twee levens verdwenen uit onzedirecte omgeving. een leerling, een collega.dat alles gebeurde in een tijdspanne dat demaan groeide van een sikkel tot bijna half.of nam de maan juist af, van half tot sikkel?ik weet het niet precies. twee keer beefde deschool. twee keer joeg ontzetting door het lijfvan iedere leerling, iedere collega.opeens is alles wat altijd elders gebeurtdichtbij. Bijna tastbaar dichtbij. ineens iswat niet mág en niet kán, tóch gebeurd. danstaan vele tientallen mensen sprakeloos,kijken ze elkaar aan, voelen onmacht,boosheid, diepe droefheid.op het moment van het grootste verdrietbegint ook het herstel. in een groep, watzeg ik, in een kleine samenleving, groeitiets fenomenaals. al sta je er zelf in, jeziet het zó gebeuren. tot dan onbekende,onaangesproken krachten komen vrij.Fantastisch –een verkeerd woord hiermisschien, maar het wás fantastisch te zienhoe jonge mensen, scholieren, hun emotiesvrij lieten en deze wisten te kanaliserenin boodschappen voor achterblijvendefamilieleden. helemaal onbekend dikwijlsmet de dood, brachten zij puur en oprechthun woorden en gebaren van troost over. opkaart of via video. soms zelfs de leerling alsin de rol van hulpverlener.lees deze tekst maar als woorden vaneerbiedige stilte. als woorden voor tano. alswoorden voor Bas. dit keer vind ik even geenandere.daarbij hoop ik op jullie goedvinden.viataal Compas werd opgeschrikt door deplotselinge dood van leerling tano jansenen daags na diens begrafenis het overlijdenvan de zeer gerespecteerde dove docentBas waayersVHZ augustus 2009 21

kortColoFonVan Horen Zeggen is een uitgave van deVereniging Siméa, belangenbehartiger namenspersonen en de Vereniging instellingen voorcommunicatief beperkten, slechthorenden en dovenen de FENAC, Federatie Nederlandse AudiologischeCentra.• Hoofdredactie Marjan Bruins• Eindredactie Frans Mollee• Redactie Cora Blad, Mirjam Blumenthal, John vanDaal, Willem Geurts, Harry Knoors, Peter van Veen,Bernadette VermeijSprong Vooruit rondt unieke tweetalige taalmethode afeindelijk taal op maat voordove leerlingenHet is zover: vlak voor het ingaan van dezomervakantie heeft de werkgroep SprongVooruit de laatste hand gelegd aan eenunieke tweetalige methode voor het taalonderwijsaan dove en ernstig slechthorendeleerlingen. Met het verschijnen van de specialeversie van Taal op Maat voor groepen 7en 8 is een project afgerond dat begin 2003van start is gegaan.De methode bestaat uit docentenhandleidingenen lesmaterialen voor het taalonderwijsin de Nederlandse Gebarentaal en in hetNederlands voor de groepen 1 tot en met 8van het speciale onderwijs aan dove en ernstigslechthorende leerlingen. De methodeis geënt op twee bestaande taalmethodenvoor het reguliere basisonderwijs: Ik & Ko(Uitgeverij Zwijsen, Tilburg) voor groepen 1en 2, en Taal op Maat (Uitgeverij Noordhoff,Houten) voor groepen 3 tot en met 8.De leerstof in de methode is thematischgeordend met onderwerpen uit de leef- enbelevingswereld van de leerlingen. Binnenelk thema zijn lessen ontwikkeld in vier taaldomeinen.Voor de Nederlandse Gebarentaalzijn dat Gebaren en kijken, Gebarenschat,Taalbeschouwing en Visueel stellen. Voorhet Nederlands Spreken en luisteren,Woordenschat, Taalbeschouwing en Stellen.Er worden suggesties voor differentiatie binnende groep gedaan, er zijn toetslessen en erworden tips gegeven voor aanvullende informatieover NGT en Dovencultuur. In eenuitgebreide algemene handleiding wordt uiteengezethoe met de methode gewerkt kanworden. Ook worden daarin enkele didactischeuitgangspunten toegelicht, zoals differentiatie,leerstrategieën en directe instructie.De lessen in deze tweetalige methode zijnontwikkeld door dove en horende medewerkersuit het dovenonderwijs en twee educatiefschrijvers, onder supervisie van de werkgroepSprong Vooruit. De werkgroep is samengestelduit deskundigen van alle Nederlandseinstellingen voor onderwijs aan dove enernstig slechthorende kinderen, alsmede hetNederlands Gebarencentrum. De methode isinmiddels verspreid en in gebruik genomendoor alle dovenscholen.Meer informatie over inhoudelijke en onderwijskundigeaspecten van de methode is teverkrijgen bij dr. Connie Fortgens, lid vande werkgroep Sprong Vooruit (0182-591000,c.fortgens@auris.nl).niC van son• Redactie-adres en AdministratieVan Horen ZeggenBureau AudCom, Postbus 222, 3500 AE Utrecht,Tel. 030 276 99 02 Fax 030 271 28 92E-mail vanhorenzeggen@audcom.nl(wijzigingen uitsluitend schriftelijk doorgeven)• Fotografie Harry Op den Kamp• Vormgeving/Drukwerk UnitedGraphicsZoetermeer• Vereniging Siméa- Dhr. R.A. Boerman, voorzitter- Dhr. F.P.M. Saan- Dhr. R. van Dijk- Mw. B. Gerritsen- Mw. A. de Jonge- Mw. S.A. van Vliet-Voordouw.giro 3554500 t.n.v. penningmeester Siméa teUtrechtwww.simea.nl• FENAC Federatie Nederlandse AudiologischeCentra- Dhr. G.J.M. de Cock, voorzitter- Dhr. J. Taalman, penningmeester- Mw. J. Schapink, secretaris- Mw. J.F.M. Dorjee-Albersen, bestuurslid- Mw. S. Zwakkenberg, bestuurslidwww.fenac.nl• Ambtelijk secretariaat en ledenadministratieSiméa en FENACBureau AudCom, Postbus 222, 3500 AE UtrechtTel. 030 276 99 02 Fax 030 271 28 92Teksttel. 030 273 04 59Bezoekadres: Chr. Krammlaan 8-10, Utrecht• Kopij aanleveren 18 februari, 8 april, 11 juni,26 augustus, 7 oktober, 2 december.Kopij kan worden ingediend conform de auteursrichtlijnen.Deze zijn opvraagbaar bij de redactie. Op deeerstvolgende redactievergadering zal worden beslotenof en wanneer de kopij zal worden gepubliceerd.• Verschijningsfrequentie 6 x per jaar• Abonnementsprijs A 25,50 per jaarLosse nummers A 8,-(exclusief verzendkosten voor abonnees in hetbuitenland) Indien u vóór 1 november van hetlopende jaar uw abonnement niet hebt opgezegd,wordt dit automatisch met een jaar verlengd.22VHZ augustus 2009Wilt u een artikel voor Van Horen Zeggen insturen?Vraag dan de uitgebreide auteursrichtlijnen aan viavanhorenzeggen@audcom.nl of kijk op www.simea.nl.

Kinderen over hun iSense...“Tijdens spelling kan ik de juffrouw goed horen”“iSense is gewoon fijn om te gebruiken”“solo-apparatuur helpt me bij uitleg en concentratie en zo”Ouders/leerkrachten over iSense...“De kinderen vinden de apparatuur ‘cool’ en stoer”“Mijn kind is nu veel beter bij de les”“Bij kinderen met concentratieproblemen en die last hebben van omgevingslawaai,wordt bij ons op school iSense gebruikt”Bewezen FM-technologie voorbetere prestaties op school.iSense is speciaal ontworpen voor kinderen die moeite hebben om goed te horen inrumoer. Bijvoorbeeld kinderen met auditieve verwerkingsproblemen (AVP), ADHD ofeenzijdig gehoorverlies. iSense maakt de stem van de leerkracht duidelijk hoorbaaren dat is een belangrijke voorwaarde voor goede schoolprestaties.www.isense.phonak.nl

Federatie van nederlandse audiologische CentraDe branche Audiologische Centra bestaat uit organisaties die gespecialiseerdzijn in diagnostiek, advisering en revalidatie bij kinderen en volwassenenmet auditieve problemen en bij kinderen met taal-/spraakproblemen.Meer informatie: www.fenac.nl.BrochuresPrijsdVdPrijseen slechthorende leerling in het reguliereonderwijs 2,00sorry, wat zeg je? 12,50Het audiologisch centrum 2,00Horen met één oor 2,00kinderen met hoortoestellen 2,00kinderen met luisterproblemen 2,00een kind met taal-/spraakproblemen 2,00kinderen met een tijdelijk verminderd gehoor 2,00leidraad voor hoortoestelgebruikers 2,00audiogramPrijsa3 1,50a4 0,50HoorwaaierPrijsgebruik van het hoortoestel 1,95ouderen en slechthorendheid 2,00slechthorende peuters 2,00technische hulpmiddelen voor slechthorenden 2,00tinnitus (oorsuizen) 2,00uw baby hoort niet goed, wat nu? 2,00Plots- en laatdoof 2,00slechthorendheid en werk 2,00muis in je oor 6,00Genoemde prijzen zijn exclusief portokosten. u kunt de publicaties bestellen via www.fenac.nl/shopt: (030) 276 99 02 e: info@fenac.nl f: (030) 271 28 92 tt: (030) 273 04 59