Pieter Lamoré en Anneke Vermeulen Cochleaire ... - Fenac

Pieter Lamoré en Anneke VermeulenCochleaire implantatie en tweetaligheidHanneke de RiddeigÉluiter en Minca Kauffman-de BoerVroegtijdige Onderkenping van Gehoorstoornissen in NederlandHarry Simkens en Ludo Verhoeven ^(Auditieve vaardigheden bij kinderenWillem GeurtsInterview oud-leerlinaen C I

Gehoor krijgen!?!MET ALERT 1 UITGEFLITSTüDraadloos wek-/ waarschuwingssysteemDANAVOXPartners in Hearing CareOnopvallend,zonder flitsende deurbel"horen"DIIIPhonicEarSolo-apparatuurWij hebben oor voor uw gehoor!Solaris solo-apparatuur zorgt voor:- beter spraakverstaan, ook bijomgevingslawaai;- ondersteuning bij het spraakafzien;- meer betrokkenheid bij het onderwijs;- meer betrokkenheid bij de omgeving.Verwent het oorStreelt het oogVoor informatie en advies:GN Danavox Nederland BVPostbus 19, 6950 AA DierenTelefoon: (0313) 422688Telefax: (0313) 421446

Jaargang 41/ nr. 4 / december 2000INHOUD:Pagina3 Inhoudsopgave & Ten GeleideARTIKELEN4 Pieter Lamoré enAnneke VermeulenCochleaire implantatie en tweetaligheid10 Hanneke de Ridder-Sluiter enMinca Kauffman-de BoerVroegtijdige Onderkenning vangehoorstoornissen in Nederland13 Harry Simkens enLudo VerhoevenAuditieve vaardigheden bij kinderen19 Willem GeurtsInterview oud-leerlingen C I22 COLUMN22 AUTEURSRICHTLIJNEN23+27 RECTIFICATIE24 BOEKBESPREKING25 GEHOORD EN GEZIEN27 BINNENLANDSE TIJDSCHRIFTEN28 BUITENLANDSE TIJDSCHRIFTEN29 NIEUWSMARKT30 COLOFON31 SCHOLENLIJSTTen geleideVAN HORENÏÊÊk, ®(RnKomend vanuit de slechthorenden wereld werd ik tot nu toeniet of nauwelijks geconfronteerd met het fenomeen 'CochleaireImplantatie'. Het hoofdartikel van Pieter Lamoré en AnnekeVermeulen gaat over Cl en tweetaligheid en daarnaast is er eeninterview met twee jong volwassenen over hun persoonlijkebevindingen na het verkrijgen van een Cl. Bij het schrijven vanhet Ten Geleide van dit nummer gaat plotseling de telefoon.Aan de andere kant van de lijn hoor ik de stem van een moederdie mij even iets wil vragen Ruim 3 jaar geleden heb ik, in mijntoenmalige functie als gezinsbegeleider, haar gezin een paarmaanden begeleid. In het gezin was een toen 3-jarige dochterdie zwaar slechthorend was. Het praten van het kind kwam zeermoeizaam op gang, haar gedrag was problematisch en er warennogal wat opvoedingsproblemen, mede ten gevolge van de handicapvan de dochter. Als haar vraag is beantwoord, informeerik natuurlijk even naar de dochter. Wie schetst mijn verbazingals ze me enthousiast vertelt dat haar kind sinds een kleine tweejaar een Cl heeft: "Ze gaat als een speer, praat in zinnen, hoortde vogels, hoort het water uit de kraan lopen", dat is wat ze mijin het heel kort over haar dochter vertelt. Bestaat toeval?!Met nog meer interesse lees ik de artikelen verder.Dat Cl niet overal zo succesvol verloopt als in het artikel vanLamoré en Vermeulen staat beschreven, blijkt wel uit de interviewsdie Willem Geurts heeft met Jaap van Hoof en MartijnHeesch. Heel verschillende verhalen met heel verschillenderesultaten. Boeiend om te lezen hoe beide jongens hun weg vindenin verschillende werelden. Hanneke de Ridder en MincaKauffman beschrijven in hun artikel over vroegtijdige onderkenningvan gehoorstoornissen de fascinerende ontwikkelingen diezo langzamerhand technisch mogelijk zijn om bij piepkleinebaby's al gehoorstoornissen op te sporen. Voordat het zover isdat de huidige screening vervangen zal worden door de nieuwetechnieken moet er nog heel wat gebeuren op het gebied van devoorwaarden, maar de verwachting is wel dat het gaat komen.Dat zal voor veel ouders betekenen dat ze minder lang in spanninghoeven te zitten over wat er met hun kind aan de hand is.In het verslag van een onderzoek naar de auditieve vaardighedenbij kinderen door Harry Simkens en Ludo Verhoeven valtveel te lezen over het belang van auditieve waarneming voor hetalgemene leerproces. "De auditieve waarneming is een van depijlers van het taaileesproces" is een zin die me zal bijblijven. Erworden voorlopige resultaten bekend gemaakt en het valt op datin dit artikel o.a. wordt betoogd dat het auditieve geheugen in deeerste 10 levensjaren van een kind nog volop in ontwikkeling is.Ik wens u veel leesplezier met dit laatste nummer VHZ in 2000.Volgend jaar weer een ander kleurtje!Dorothée Raymakers-HulsenbekVHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

ARTIKELENCochleaire implantatie entweetaligheidPieter Lamoré en Anneke VermeulenSamenvattingEen keuze voor cochleaire implantatie (Cl) bij een jong doof kind wordt vaakgezien als een keuze vóór gesproken taal en tégenNederlandseGebarentaal (NGT) en daarmee als een keuze voor integratie in de horendewereld in plaats van in de Dovencultuur. Anderen benadrukken echter datCl geen keuze voor een bepaald taalaanbod inhoudt. Kennelijk is er geenovereenstemming over welke effecten op de taalontwikkeling men van Cl kanverwachten. Dit leidt er toe dat ouders die een beslissing moeten nemenbetreffende de begeleiding van hun jonge dove kind te maken hebben tweekeuzeprocessen, een "taaidiscussie" en een "Cl discussie", die niet op elkaarzijn afgestemd zijn. Na een inventarisatie van de verschillende soortenonderwijs aan dove kinderen in Nederland en de effecten daarvan op deontwikkeling van gesproken taal bij kinderen met een Cl, komen de auteursop basis van beschikbare evaluatiegegevens tot de conclusie dat in alletaalsettings aan de voorwaarden voor optimaal implantaatgebruik kan wordentegemoet gekomen. De verschillende aspecten hiervan en de praktischeimplicaties worden besproken. Integratie - in enige praktische vorm - vanhoorontwikkeling en NGT, dus parallelle tweetaligheid, is de enige mogelijkheidde aan het begin genoemde tegenstelling de wereld uit te helpen. Indat geval hebben dove kinderen de mogelijkheid zowel in de wereld van dedoven als in die van de horenden te functioneren.1. InleidingEen keuze voor cochleaire implantatie(Cl) bij een jong doof kind wordtvaak gezien als een keuze vóórgesproken taal en tégen NederlandseGebarentaal (NGT) en daarmee alseen keuze voor integratie in de horendewereld in plaats van in de dovencultuur.Anderen benadrukken echterdat Cl geen keuze voor een bepaaldtaalaanbod inhoudt. Kennelijk is ergeen overeenstemming over welkeeffecten op de taalontwikkeling menvan Cl kan verwachten.Dit gebrek aan overeenstemmingleidt tot een probleem wanneerouders een beslissing moeten nemenbetreffende de begeleiding van hunjonge dove kind. Zij krijgen dan temaken met keuze voor een bepaaldevorm van communicatie én met eenkeuze m.b.t. Cl. Deze twee keuzeprocessen,de "taaidiscussie" en de "Cldiscussie" zijn, als gevolg van hetzojuist geconstateerde gebrek aanovereenstemming, niet op elkaarafgestemd.Op alle scholen voor dovekinderen is een keuze voortweetaligheid mogelijk.De taaidiscussie wordt vooralgevoerd op basis van linguïstischeargumenten, maar ook overwegingenbetreffende de sociaal-emotioneleontwikkeling van het jonge dovekind spelen een belangrijke rol. Eenkernpunt is het streven naar een zovroeg en volledig mogelijke verwervingvan een taal. In de hedendaagsepraktijk wordt vaak gekozen voorNGT, mede omdat gesproken taalvoor dove kinderen in de eerstelevensjaren niet tot een bruikbarecommunicatie uit kan groeien, alsgevolg van hun beperkte mogelijkhedenom te horen. De wijze waarop deontwikkeling van het horen en hetaanbod van gesproken taal het bestingebouwd of toegevoegd zou kunnenworden speelt bij deze keuzevaak een ondergeschikte rol.De toepassing van de nieuwemedisch-technologische ontwikkelingvan Cl heeft geleid tot een tweedediscussie. Toepassing van Cl bijjonge dove kinderen leidde tot eenenorme uitbreiding van de hoorcapaciteiten.De kinderen die een implantaatkregen, bleken vaak in staat snel-VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

Ier een adequaat niveau van gesprokentaal te bereiken. De nieuwedimensie Cl verstoorde daarmee hetbestaande taalkeuzeproces danig. Ditwerd nog versterkt doordat Cl voorde ouders - als medisch fenomeen -een "genezende" uitstraling had. Hetleek, althans in de ogen van oudersen begeleiders (onderwijsgevenden),alsof de verwerving van gesprokentaal met een Cl gewaarborgd was engeen extra aandacht behoefde.De auteurs willen in dit artikelbespreken wat Cl betekent voor dekeuze van een taalsysteem voor dovekinderen en voor de vormgevingdaarvan. Allereerst wordt het probleemvan de keuze van een taaKaanbod)aan de orde gesteld. Daarnawordt besproken welke nieuwemogelijkheden Cl biedt voor devormgeving van de taalomgeving.Tenslotte wordt aan de orde gesteldwat er nodig is voor begeleiding.2. Taalaanbod in het onderwijsaan dove kinderenEeuwenlang behoorden het sprekenen het spraakafzien tot de belangrijkstedoelen van de opvoeding vandove kinderen, dit onder meer vanuitde kerkelijke traditie, dat deze kinderenhet woord van God moesten kunnenhoren. Deze benaderingswijzenoemt men "oraal". Veel van dezekinderen waren echter niet in staat teleren spreken en spraakafzien op eenniveau dat hen in het dagelijks levenvoldoende communicatieve mogelijkhedenbood.Door de opkomst van de geluidsversterkingin de jaren '50 is er een vernieuwingbinnen het "oralisme"opgetreden. Men dacht dat de verbeterdegeluidswaarneming de gesprokentaal toegankelijk zou maken. Omdit te realiseren werd veel aandachtbesteed aan auditieve training. Alspoedig bleek echter dat voor eengroot deel van de dove kinderen, ookmet hoorapparatuur, de gesprokentaal nog steeds onvoldoende toegankelijkwas. De ontwikkeling vangesproken taal bleef ver achter bij dievan normaal horende kinderen.Vanaf het begin van het onderwijsaan dove kinderen is ook gebruikgemaakt van gebaren(taal). In 1960toonde William Stokoe voor het eerstaan dat American Sign Language voldoetaan de criteria voor een volledigetaal. Onder invloed van deze ontwikkelingenkomt vanaf 1980 inNederland het gebruik van "TotaleCommunicatie" (TC) binnen degezinsbegeleidingen (toen nog"hometraining" geheten) en op scholenvoor dove kinderen op gang.Deze methode behelst een combinatievan het gebruik van gebaren, vingerspellen,gesproken taal, lezen enschrijven. In de praktijk werd op dezescholen vaak in gesproken Nederlandsondersteund met gebaren(NmG) gecommuniceerd. Bij NmGwordt de Nederlandse zinsbouwgebruikt en worden de inhoudelijkeaspecten ondersteund met een gebarenlexicon.NmG is derhalve geen opzichzelf staand taalsysteem. De toepassingvan TC en NmG leidde daaromin de praktijk ook niet tot verwervingvan een - in linguïstische zin -adequaat taalsysteem, noch vangesproken taal noch van NederlandseGebarentaal.In dezelfde periode heeft het gebruikvan gebaren door een grote groepdove volwassenen zich geleidelijkverder ontwikkeld als volwaardigetaal, in Nederland de "NederlandseGebaren Taal" (NGT), met een eigensyntactische en grammaticale structuur.Parallel aan deze ontwikkelingis het gebruik van gesproken taaldoor dove volwassenen geleidelijkverminderd.Inmiddels is het belang van de -inmiddels als volwaardige taal erkende- NGT, als middel om een meervolledige taalontwikkeling voor dovekinderen te realiseren, erkend. Motiefwas en is ook dat een kind een - zuivere- moedertaal moet hebben en datNmG niet beschouwd kan worden alseen taal. Dit betekent overigens nietdat NmG geen adequaat communicatiemiddel kan zijn.Begin jaren '90 zijn op enkele scholenprojecten gestart teneinde NGT opeen strikte wijze te combineren metde ontwikkeling van gesproken taal.Men noemde deze werkwijze "tweetaligheid"("bilingualisme"). Een vande aanleidingen tot de keuze voortweetaligheid was de publicatie vanJohnson, Lidell en Erting (1989),waarin geconstateerd wordt dattrimodaliteit, zoals NmG, onvoldoendetaalontwikkeling oplevert. Ookrond het begrip tweetaligheid heerstspraakverwarring. In de internationaleliteratuur wordt met bilingualismesoms bimodaliteit bedoeld. Bij devormgeving van de tweetaligheidhebben de ontwikkelingen rond Clgeen rol van betekenis gespeeld.Het leek, althans in de ogenvan ouders en begeleiders(onderwijsgevenden), alsofde verwerving van gesprokentaal met een Cl gewaarborgdwas en geen extra aandachtbehoefde.In 1998 zijn de scholen waar men TCgebruikte overgegaan op een tweetaligaanbod. Geleidelijk heeft zich eenpraktijk ontwikkeld waarbij zowelgesproken taal ondersteund metgebaren (NmG), als gebarentaal(NGT) wordt aangeboden. De verhoudingen sequentie van beide talenvariëren tussen scholen. Soms betreftdit een aanbod dat aanvankelijkbestaat uit NGT en pas jaren later uitgesproken taal, dus eigenlijk NGT. Infeite is de koppeling van de invoeringvan NGT aan de ontwikkeling vanhet horen bij kinderen met voldoendeauditieve mogelijkheden - na prothetisering- op dit moment nog volop inontwikkeling. Op alle scholen voordove kinderen is een keuze voortweetaligheid mogelijk.Op het Instituut voor Doven te Sint-Michielsgestel is tevens een keuzevoor onderwijs aan dove kinderen ingesproken taal mogelijk. Auditievetraining en training van spraakafzienen de eigen spraak zijn integraal deelvan dit onderwijs. Verder kunnenouders die kiezen voor onderwijs ingesproken taal hun kind plaatsen inhet regulier onderwijs of in het speciaalonderwijs voor slechthorende kinderen,al dan niet met ambulanteondersteuning vanuit een doveninstituutof school voor slechthorendekinderen. De inpassing van de hoorontwikkelingten behoeve van de(gesproken) taalontwikkeling verlooptin deze taalomgevingen vanzelfsprekend.Voor de duidelijkheidgeven we aan hoe wij de verschillendebegrippen voor dit artikel definiëren:• Auditief-verbaal onderwijs (oraal)Het gebruik van gesproken taal metweinig of geen ondersteuning van(natuurlijke)gebaren.VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

PIETER LAMORE EN ANNEKE VERMEULEN• Tweetalig onderwijsHet gebruik van zowel NGT alsgesproken taal ondersteund metgebaren (NmG); de sequentie en deverhouding van beide varieert.• NGT onderwijsHet gebruik van de NederlandseGebaren Taal.De meeste ouders kiezen in eersteinstantie voor het op gang brengenvan de communicatie met hun jongedove kind. In de praktijk kan met kiezenuit NmG of NGT. In feite is diteen keuze voor een bepaald taalaanbod.Dit is echter niet de enige keuzedie de ouders moeten maken.3. Taalontwikkeling en ClDe reden waarom ouders doorgaansvoor implantatie kiezen is de hoopdat het implantaat de geluidswaarnemingzal vergroten, maar vooral dathierdoor de verwerving van gesprokentaal gemakkelijker zal verlopen.De ontwikkeling van het horen speeltin de auditief-verbale methode uiteraardeen hoofdrol. In de twee andereonderwijs- en opvoedingssystemendeze rol veel minder groot en sterkafhankelijk van de - locale - invullingen zorg (prothetisering) bij onderwijsen begeleiding.Ouders moeten dus twee verschillendesoorten keuzes maken: één m.b.t.het taalaanbod en één m.b.t. Cl. Dezetwee beslissingsprocessen vindenvaak na elkaar plaats en in verschillendecontext. De uiteindelijke besluitenkunnen daarom in de praktijkstrijdige consequenties hebben, b.v.wanneer een kind in een strikte NGTomgeving een Cl krijgt. In de NGTsetting wordt geen stem gebruikt terwijlde Cl juist vraagt om aanbod vangesproken taal.De vraag is of de mogelijkheden vande NGT-ontwikkeling en de nieuwemogelijkheden die een Cl biedt voorde ontwikkeling van gesproken taalzodanig gecombineerd kunnen wordendat beide optimaal tot hun rechtkomen. Een positief antwoord opdeze vraag zou de discrepantie tussende taaidiscussie en de Cl discussiekunnen verminderen.Hierna bespreken wij welke evaluatiegegevensbeschikbaar zijn dieinzicht kunnen verschaffen overmogelijkheden van Cl in een tweetaligesetting. Het gaat daarbij om gegevensvan dove kinderen met een conventioneelhoortoestel of een Cl,beide in verschillende settings (TC oforaal).In de literatuur is bijzonder weinig tevinden over Cl en tweetaligheid. Ookweten we nog weinig over de effectenvan tweetaligheid in het algemeen.Een storende factor daarbij is dat weinigbekend is over de verschillendewijzen waarop in de praktijk invullingwordt gegeven aan tweetaligonderwijs. Deels is dat een gevolgvan het feit dat in veel buitenlandseartikelen de precieze samenstellingvan de taalomgeving van de onderzoeksgroeponduidelijk beschrevenstaat.Tests om de ontwikkeling van deNGT bij kinderen te meten zijn op ditmoment nog in ontwikkeling. Ditbetekent dat wij alleen in staat zijn deontwikkeling van de gesproken taalte bepalen (afzonderlijk getest) en degrootte van het compartimentgesproken taal in verhouding tot deomvang van het gebruik van gebaren,uitgaande van NmG.Bij de uitvoering van een taaltest kanuitgegaan worden van een goedomschreven relatief kortdurende testsituatie,met gebruikmaking vandaarvoor speciaal ontwikkeld testmateriaal.Kinderen worden in deze situatiesmeestal uitgedaagd tot een optimaleprestatie. Een dergelijke test isverder sterk gericht op een bepaaldtaalaspect. De uitkomsten van ditsoort tests geven weinig informatieover de taal die het kind gebruikt inde dagelijkse situatie. Analyse daarvan,de zogenaamde spontane taalanalyse, gebeurt op basis van eeninteractie tussen kind en ouder. Taalwordt opgenomen op video ennadien geanalyseerd volgens eenbepaald protocol.De uitkomsten van beide typen testszijn goed gecorreleerd.4. OnderzoeksgegevensWij maken gebruik van gegevensafkomstig van de Cl teams Nijmegen-Sint-Michielsgestel en Utrecht-Effatha.Deze betreffen zowel de kwaliteitvan de taalontwikkeling, bepaald ineen gestructureerde situatie, als dekwantiteit van de verschillende taaimodaliteitendie een kind gebruikt inde spontane situatie, verkregen dooranalyse van de spontane taal.Voor een beoordeling van de ontwikkelingvan de gesproken taal wordtuit gegaan van de gegevens betreffendehet receptieve lexicon, verkregenm.b.v. de "Reynell". Een uitkomst vandeze test wordt uitgedrukt in een"taalleeftijd". De test is gevalideerd bijkinderen met een normaal gehoor eneen normale spraak- en taalontwikkeling.Het verschil tussen kalenderleeftijden taalleeftijd geeft dus de achterstandin ontwikkeling aan.Wanneer taal- en kalenderleeftijdgelijk zijn is het kind precies opniveau.We vergelijken de Reynell-taalleeftijdenvan vier groepen dove kinderenin de leeftijd van 80 tot 120 maanden.Het betreft dus kinderen die al enigetijd onderwijs hebben genoten, hetzijspeciaal onderwijs (voor dove c.q.slechthorende kinderen), hetzij regulieronderwijs. Alle kinderen zijn congenitaalof prelinguaal doof. De viergroepen worden als volgt gekarakteriseerd:één groep met een conventionelehoortoestelaanpassing in een TCsetting, één groep met een conventionelehoortoestelaanpassing in eenauditief-verbale setting, één groepmet een Cl in een TC setting en ééngroep met een Cl in een auditief-verbalesetting. De kinderen in de tweeCl groepen waren alle geselecteerdvolgens de geldende criteria. Degegevens die hier gepresenteerd wordenbetreffen een implantaatgebruikvan langer dan een jaar. De kinderenin de twee TC groepen zijn gematchtin het kader van het bovengenoemdeonderzoek van de Universiteit vanAmsterdam. De overige groepen zijnsamengesteld op basis van beschikbaregegevens. Het gaat ons om degemiddelde uitkomsten van de viergroepen en de spreiding in de uitkomstenin elk van hen. De uitkomstenzijn weergegeven in Tabel 1.Tabel I laat zien dat de 4 groepen watbetreft leeftijd overeenstemmen.Vergelijken we de gemiddelde taaileeftijdenmet de gemiddelde kalenderleeftijdendan is duidelijk dat deachterstand op het gebied van degesproken taal in vergelijking metnormaalhorende kinderen zeer grootis. Algemeen gaat men er van uit datde ontwikkeling van de gesprokentaal bij een doof kind de helftbedraagt van die van normaal horen-VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

COCHLEAIRE IMPLANTATIE EN TWEETALIGHEIDHT taalleeftijdHT biologische leeftijdCl taalleeftijdCl biologische leeftijdTC20 « 41 « 75100 ± 10 (10)26 « 56 « 90102 ± 10 (11)Oraal28 « 40 « 8496 ± 12 (12)33 « 67 «113102 ± 1 1 (28)Tabel I. De taalleeftijd (in maanden, bepaald m.b.v. de "Reynell") van de 4 groepen dove kinderen; in de kolommen 1 en 3 geeft het middelstegetal het gemiddelde weer en zijn het linker en rechter getal respectievelijk de laagst en hoogst gemeten waarde; in de kolommen 2 en 4z ijn de gemiddelde leeftijden aangegeven ± de standaarddeviaties, met daarachter de aantallen kinderen in de betreffende groepstrikt gebarenstrikt NmGstrikt gesproken taal•negatieve waarde+ 1positieve waarde13HT - ratioHT biologische leeftijdCl - ratioCl biologische leeftijdTC-0.8 « -0.2 « 0.497 ± 10 (10)-0.3 « 0.4 « 2.099 ± 10 (15)Oraalniet bepaald0.4 « 1.3 « 3.2101 ±12 (5)Tabel 11. De "gesproken taai-gebaren" ratio van 3 van de 4 groepen dove kinderen; in de kolommen 1 en 3 geeft hel middelste getal hetgemiddelde weer en zijn het linker en rechter getal respectievelijk de laagst en hoogst bepaalde ratio; in de kolommen 2 en 4 zijn degemiddelde leeftijden aangegeven ± de standaarddeviaties, met daarachter de aantallen kinderen in de betreffende groepde kinderen. Dit komt - gegeven degrote spreiding - overeen met de inTabel I weergegeven uitkomsten.De uitkomsten laten verder zien dathet receptief lexicon in gesproken taalvan kinderen met een hoortoestel ineen TC omgeving niet kleiner is dandat van kinderen in een orale omgeving.De waarschijnlijke verklaringvan deze opvallende uitkomst is datveel kinderen met een hoortoestel ineen TC omgeving niet testbaar zijnm.b.v. de "Reynell", omdat bij deafname van de test geen gebruik magworden gemaakt van gebaren. De"besten" zijn dus overgebleven.Kinderen met een Cl behalen zowelin een TC als in een orale setting eenhoger gemiddelde dan kinderen meteen hoortoestel. Opvallend is deenorm grote spreiding in beide Clgroepen. De twee Cl groepen overlappenelkaar voor een groot deel.Vervolgens kijken we naar het kwantitatieveaspect, de verhouding vande gebruikte taalmodaliteiten.Kinderen gebruiken spontaan zowelstrikt gebaarde of strikt gesprokenuitingen of gesproken met gebarenondersteunde uitingen. Vaak gebruikenze deze varianten alle drie. Omaan te geven in welke verhoudingdeze modaliteiten gebruikt worden inde vier groepen kinderen maken wegebruik van een schaal die zo gekozenis dat een kind dat alléén NmGuitingen produceert precies op dewaarde 0 uitkomt. Kinderen diealleen gebaren en niet spreken komenop een negatieve ratio en kinderendie hoofdzakelijk spreken (en weiniggebaren gebruiken) komen op eenpositieve ratio. De uitkomsten(gemiddelde, laagste en hoogstewaarde) zijn weergegeven in Tabel II.De bijbehorende lijn is bedoeld omeen indruk te geven over de betekenisdie aan de getallen in de tabel moetworden toegekend.Zoals men kan verwachten gebruikenkinderen met een Cl in een TC omgevinggemiddeld méér gebaren dankinderen met een Cl binnen een oraaltaalaanbod. Tabel II laat echter ookzien dat er binnen deze TC groep,naast kinderen die veel gebarengebruiken (lage ratio) ook kinderenzijn die weinig gebaren gebruiken(hoge ratio). Eerder, bij de besprekingvan de uitkomsten van de 'Reynell"(de kwalitatieve aspecten ), zagen weal dat er een enorme spreiding is in dekwaliteit van de gesproken taal binnendeze groep. Er van uitgaande datde gepresenteerde data representatiefzijn, moeten we constateren dat heteffect van een Cl op de ontwikkelingvan gesproken taal niet zonder meerbepaald wordt door de opvoedingsenonderwijssetting. Kennelijk zijn ernog andere factoren die een rol spelen.Hieronder gaan wij daar op in.5. Factoren die vanhet effect van Clnv loed zijn opUit analyse van de hier gepresenteerdegegevens, evenals uit internationaalonderzoek, is gebleken dat ertwee factoren zijn die m.n. vaninvloed zijn op het resultaat met eenCl: de leeftijd waarop het kind eenimplantaat krijgt en de opvoedingsenonderwijsomgeving.Vergelijken we twee groepen prelinguaaldove kinderen, één waarvan dekinderen een Cl hebben gekregen nade leeftijd van 6 jaar en één vóór deleeftijd van 6 jaar dan kan men hetverschil in ontwikkeling aldusbeschrijven: gemiddeld bereikt de"oudere" groep maximaal het niveauvan gesproken taal dat de "jonge"groep al na drie jaar bereikt. Demogelijkheden van Cl worden dusVHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

PIETER LAMORE EN ANNEKE VERMEULENhet meest benut bij vroege implantatie.Teneinde meer inzicht te krijgen in deoorzaak van de grote spreiding in deontwikkeling van gesproken taal binnende TC groep, hebben we de kinderenuit deze groep nauwkeurigeringedeeld. Uit ander onderzoek blijktvaak de aandacht voor gesproken taalvan onderscheidend belang. Op basishiervan hebben we twee subgroepengevormd. Subgroep 1 wordt gekenmerktdoor een opvoedings- enonderwijssituatie waarin een grotewaarde wordt gehecht aan gesprokenNederlands. Binnen subgroep 2 is ditduidelijk minder het geval. We vondendat het effect van Cl op de ontwikkelingvan gesproken taal ingroep 1 het grootst was. Groep 2 bleefvrijwel op het oorspronkelijke (preimplantatie)niveau. Verder vondenwij in groep 1 geen correlatie tussenhet niveau van de gesproken taal ende mate waarin er gebruik werdgemaakt van NmG.De vraag is of demogelijkheden van deNGT-ontwikkeling en denieuwe mogelijkheden dieeen Cl biedt voor deontwikkeling ^ar\ gesprokentaal zodanig gecombineerdkunnen worden dat beideoptimaal tot hun rechtkomen.Niet de gebruikte modaliteit als zodanig,maar de praktische invulling vanhet aanbod, het belang dat toegekendword aan de hoorfunctie en hetgebruik van gesproken taal zijn vanbeslissend belang voor de ontwikkelingvan de mogelijkheden van Cl.De conclusie is dat er geen conflictbehoeft te bestaan tussen Cl en NmG.Wij verwachten dat dit ook geldt voorde combinatie CI en NGT in een striktescheiding (zuivere tweetaligheid).Hoe moeten taalkeuze en keuze voorCl echter worden afgestemd?6. Afstemming van de Taal- en CldiscussieCl biedt het dove kind (nieuwe)mogelijkheden in meer of minderemate gesproken taal te ontwikkelen.Het voorafgaande heeft duidelijkgemaakt dat Cl in principe niet inconflict is met enige vorm van tweetaligheid.Voor een optimaal profijt van Cl bijde ontwikkeling van gesproken taalin een tweetalig kader - wanneer deouders daarvoor kiezen - gelden inhet algemeen de volgende voorwaarden:1. Implantatie op jonge leeftijd c.q. zosnel mogelijk na het doof worden.2. Dagelijks aanbod van gesprokentaal in zinvolle situaties, zowel thuisals op school en over langere tijd.3. Een onderwijs en/of begeleidingsprogrammawaarin de ontwikkelingvan NGT en de ontwikkeling van hethoren hun eigen en op elkaar afgestemdeplaats hebben; voor een kindmet een Cl geldt dus niet "NGT ofNmG en Cl", maar "NGT (of NmG)en horen c.q. gesproken taal".Bovenstaande betekent dat parallelletweetaligheid de meest zinvolle vormvan tweetaligheid is bij kinderen metCl. Een keuze voor parallelle tweetaligheiden Cl impliceert dat er eenintegrale beslissing wordt genomen,zowel voor de ontwikkeling van NGTals van de hoorfunctie en de gesprokentaal. Zo wordt vermeden dat ertwee afzonderlijke en onafhankelijkebeslissingen worden genomen, dievoor taaimodaliteit en die voor Cl.In de Nederlandse situatie staan Clen NGT nog teveel tegenover elkaar.Integratie - in enige praktische vorm- van hoorontwikkeling en NGT is deenige mogelijkheid deze tegenstellingde wereld uit te helpen. In dat gevalhebben dove kinderen de mogelijkheidzowel in de wereld van dedoven als die van de horenden tefunctioneren.7. Welke begeleiding en welkevorm van onderwijs?Tweetaligheid is een waardevolle verworvenheidomdat het de neerslagvormt van een aantal wezenlijke enweloverwogen veranderingen in hetprogramma voor de taalontwikkelingvan het dove kind. Cl is een andereverworvenheid die in principe grotemogelijkheden biedt. Juist met Cl kanbinnen een tweetalig beleid degesproken taalontwikkeling nieuweimpulsen krijgen. Na het formulerenvan de voorwaarden voor een optimaalprofijt van Cl voor de gesprokentaal in een tweetalige onderwijs- ofbegeleidingsomgeving bespreken wewaar en in welke vorm dit het bestegerealiseerd kan worden.De auteurs pleiten voor het samenstellenvan praktisch toepasbarerichtlijnen voor een geïntegreerdetaalontwikkeling van NGT en gesprokentaal, zonder te veel aandacht voorde Cl als apparaat. Dit kan er toe leidendat de ontwikkeling van hethoren en van de gesproken taal - alstweede taal - voldoende vorm krijgt.In het verleden is deze plaats vaakbeperkt en geïsoleerd geweest, uiteraardomdat de ontwikkeling vanNGT in eerste instantie veel aandachtvroeg. De auteurs hopen dat daarverandering in komt.Wanneer dit niet gerealiseerd wordtzal de controverse Cl en taal blijvenbestaan. In dat geval zullen ouderssteeds vaker genegen zijn hun kindna implantatie aan te melden bijonderwijs voor slechthorende of normaalhorenden kinderen.Onze voorkeur heeft ook consequentiesvoor het beleid van de Centravoor Gezinsbegeleiding. Daarheenworden kind en ouders verwezenzodra op basis van adequaat onderzoekis vastgesteld dat het kind zeerernstig slechthorend is. Het momentvan binnenkomst daar is het meestcruciale voor de toekomst van hetkind omdat dan bewust of onbewustde keuzes worden gemaakt. DezeCentra hebben niet alleen als taak inde beginsituatie allerlei vormen vanbegeleiding te geven, maar ook om decommunicatie tussen kind en oudersop gang te brengen en de ouders in telichten over de mogelijkheden van deontwikkeling van NGT en gesprokentaal. Het is van het grootste belangdat de hulpverleners gericht zijn opbeide aspecten en dat, afhankelijk vande mogelijkheden van het kind en dewens van de ouders, een gezamenlijkekeuze gemaakt wordt. Het zouniet goed zijn wanneer de begeleidersal op voorhand een keuze hebbengemaakt. De scholen zouden eenonderwijs programma moeten biedenwaarin doorgegaan wordt op de eerderingeslagen weg. Scholen moetenduidelijk aangeven wat zij kunnen enwillen bieden voor kinderen met eenimplantaat.Alleen zo ook kunnen, terugkomendVHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

COCHLEAIRE IMPLANTATIE EN TWEETALIGHEIDop de kern van het probleem, demogelijkheden van de NGT-ontwikkelingen de nieuwe mogelijkhedendie een Cl biedt voor het horen enontwikkeling van gesproken taal,gecombineerd worden, zodanig datbeide optimaal tot hun recht komen.8. Conclusies•Inzet voor de ontwikkeling vangesproken taal is een vereiste voor hetoptimaal benutten van de mogelijkhedendie cochleaire implantatie inprincipe biedt voor de hoorontwikke-'ing en de ontwikkeling van gesprokentaal.•Deze inzet voor gesproken taal isvanzelfsprekend aanwezig in eengesproken taalomgeving. Ook binneneen programma voor parallelle tweetaligheidvoor kinderen met een Clzou deze inzet even vanzelfsprekendaanwezig moeten en kunnen zijn.•In alle gevallen geldt: hoe meerWaarde gehecht wordt aan het horenen de gesproken taal, hoe meer kansop profijt van Cl, mogelijkheden dieanders waarschijnlijk onvoldoendebenut zouden worden.LiteratuurBrands, T. & Coninx. F. (1993). Dovekinderen in regulier en speciaalbasisonderwijs. Uitgave Instituutvoor Doven Sint-Michielsgestel,publicatienummer IvD/RES/9302/01Dijk van, J.P.M. (1991). Tussen bilingualismeen cochleaire implant: hetspanningsveld van de dovenpedagogiek.Inaugurele rede KatholiekeUniversiteit Nijmegen. Tijdschriftvoor orthopedagogiek, p.175-186.Geers, A.E. & Moog, J.S. (1992).Speech perception and productionskills of students of impaired hearingfrom oral and total communicationeducational settings. Journal ofSpeech and Hearing Research,p.1384-1393.Johnson, R.E., Liddell, S.K. & Erting,C.J. (1989). Unlocking the curriculum:Principles of achieving accessin deaf education. Wahington D.C.:Gallaudet Research Institute WorkingPaper 89-3.Johnson, J.S. &Newport E.L. (1989).Critical period effects in second languagelearning: the influence ofmaturational state on acquisition ofEnglish as a second language.Cognitive Psychology, p.60-99.Knoors, H. (1989). Dove kinderen:naar opvoeding en onderwijs in tweetalen en twee culturen. Tijdschriftvoor orthopedagogiek, p.239-246.Knoors, H. (1993). Dove kinderen engesproken taal. Tijdschrift voorLogopedie en Foniatrie, 9, p.232-239.Knoors, H. & van Dijk, J.P.M. (1996).Pedagogische en didactische consequentiesvan tweetalig dovenonderwijs.Van Horen Zeggen, p.10-16.Lem van der, G.J. (1999). Van totalecommunicatie naar tweetaligheid.Voordracht Stichting VakopleidingFIDA.Stokoe, W.C. (1960). Sign languagestructure: an outline of the visualcommunication system of theAmerican deaf. Studies in linguistics,Occasional papers 8 (rev. 1978,Linstok Press), University of Buffalo,1960Vermeulen, A. & Snik, A. (2000).Auditory functions and spoken languageacquisition. Voordracht 6thFriedberger Cochlear ImplantSymposium, Frankfurt am Main, Did.Vermeulen, A., Lamoré, P.J.J., Snik, A.& Smoorenburg, G.F. (2000). Analysisof the development of spontaneouslanguage in deaf children withhearing aids or CI. Voordracht 5thEuropean symposium on PaediatricCochlear Implantation, Antwerpen,Be.DankwoordDe auteurs hebben de kritischeopmerkingen van dr. H. Knoors, prof.dr. G.F. Smoorenburg en A. Koele (lidvan de redactie) n.a.v. een eerdereversie van dit artikel zeer op prijsgesteld en daarmee zoveel mogelijkrekening gehouden.Dr. P.J.J. Lamoré is klinisch fysicus-audioloog.Hij is op parttimebasis verbonden aan deAfdeling KNO/ExperimenteleAudiologie van het UniversitairMedisch Centrum Utrecht. Tot1 999 was hij als audioloog indienst van het Chr. Instituut voorDoven "Effatha" en maakte hijdeel uit van de WerkgroepCochleaire Implantatie Utrecht-Effatha. Hij verrichtte wetenschappelijkonderzoek en publiceerdeop het gebied van depsychofysica van het - normale -gehoor, het restgehoor van ernstigslechthorenden en doven, devibratieperceptie en op hetgebied van de cochleaireimplantatie bij kinderen, metname in relatie tot de taalontwikkeling.Sinds 1999 is hijintensief betrokken bij de ontwikkelingvan het NederlandsLeerboek Audiologie op Internet.Drs. A.M. Vermeulen is licentiaatlogopedist. Zij is als coördinatorvan het Cochleaire Implant Teamwerkzaam in het Centrum voorGezinsbegeleiding van Instituutvoor Doven te Sint-Michielsgestel.Verder is zij wetenschappelijkmedewerker van hetCochleaire Implant CentrumNijmegen - St. Michielsgestel,een samenwerkingsverband tussenhet Nijmeegs Centrum voorImplantaten in de Oorheelkundevan het Universitair MedischCentrum Sint-Radboud enInstituut voor Doven. Sindsmedio 2000 is zij parttimegedetacheerd naar de InterfacultaireWerkgroep Taal-Spraakgedrag van de KatholiekeUniversiteit Nijmegen in hetkader van onderzoek naar deleesontwikkeling van kinderenmet een cochleair implantaat.VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

HANNEKE DE RIDDER-SLUITER EN MINCA KAUFFMAN-DE BOERVroegtijdige Onderkenning vanGehoorstoornissen in NederlandHanneke de Ridder-Sluiter en Minca Kauffman-de BoerNederlandse Stichting voor het Dove en Slechthorende Kind, AmsterdamSamenvattingVroegtijdige onderkenning van gehoorstoornissen is van groot belang. Nietvoor niets wordt al sedert jaren de Ewing-test bij 9 maanden oude baby's opde consultatiebureaus afgenomen. Met nieuwe technieken, samengevat neonatalegehoorscreening genoemd, kan nu nog eerder een ernstig gehoorverliesvastgesteld worden. De auteurs bespreken deze technieken, gaan inop de mogelijke consequenties van deze technieken in en bespreken destand van zaken met betrekking tot landelijke invoering van neonatalegehoorscreening.1. InleidingIn Nederland wordt vanaf 1965 eenprogramma voor populatiescreeninguitgevoerd om kinderen met gehoorverliezenvroegtijdig te onderkennen.De gehoorscreening op de leeftijd van9 maanden met de CAPAS of deEwingtest is een onderdeel van hetbasistakenpakket van de Jeugdgezondheidszorg.De screeningwordt uitgevoerd op consultatiebureaus.De training, begeleiding encoördinatie van de gehoorscreeningligt vanaf de start bij de NederlandseStichting voor het Dove enSlechthorende Kind. Met de gehoorscreeningwordt nagegaan of er eenvermoeden is van een gehoorverliesgroter dan 30 dB. Dit kan zowel eenperceptief gehoorverlies als een langduriggeleidingsverlies of gemengdeverliezen betreffen.Eerst werd de screening met behulpvan de Ewingmethode (in 3 fasen)uitgevoerd. Deze methode werd inhet grootste deel van het land vervangendoor de minder arbeidsintensieveCAPAS-methode waarbij degeluiden niet meer handmatig, maarvia speakers worden aangeboden.Met de invoer van de Capas is deadministratie van de screening geautomatiseerd.Dit geeft de mogelijkheidom op effectieve en efficiëntewijze de landelijke dekking van descreening en de kwaliteit van descreening betrouwbaar te volgen enzo nodig bij te sturen.Het bereik van de screening tenopzichte van het geboortecijfer ligt aljaren in de orde van 96% (KauffmandeBoer, 1999). Wanneer een tweedeen derde screening nodig is, geven90% van de ouders daar gevolg aan.Het percentage kinderen dat onvoldoendeheeft gereageerd op de eerste,tweede en derde screening was in1998 respectievelijk 34,1%, 12,7% en6%. De afname van het percentagekinderen dat bij de tweede en derdescreening onvoldoende reageerden,is voornamelijk toe te schrijven aanhet spontane herstel van otitis mediamet effusie (OME). Onder OtitisMedia met Effusie wordt verstaaneen opeenhoping van vocht achtereen intact trommelvlies zonder dat ertekenen en symptomen van een acuteinfectie zijn. Met de CAPAS- enEwingtest wordt nagegaan hoe kinderenop geluid reageren. De methodemaakt geen onderscheidt tussenkinderen met een perceptief verliesen/of geleidingsverlies.Na de derde screening worden dekinderen verwezen naar de huisartsmet het verzoek voor verdere diagnostiekzorg te dragen. Vaak zijnkinderen al tussen vijftien en achttienmaanden oud voordat de definitievediagnose wordt gesteld en de opvangen begeleiding kan beginnen.In de Verenigde Staten heeft Yoshinagauitgebreid onderzoek gedaannaar de gevolgen van de invoeringvan vroegtijdige gehoorscreening opde ontwikkeling van dove kinderen.Uit haar studies (Yoshinaga, 1998)komt naar voren dat wanneer begeleidingen interventie van een kindmet een perceptief gehoorverlies voorde zesde levensmaand kan aanvangen,de ontwikkeling en met name detaalontwikkeling een betere kanshebben dan wanneer begeleiding enrevalidatie na de leeftijd van zesmaanden starten. Het gaat dan omeen betere receptieve en expressievetaalontwikkeling, sociale vaardigheden,receptieve en expressieve woordenschaten spraakproductie. Het isdus wenselijk om kinderen met eenperceptief verlies op een jongere leeftijddan tot nu toe op te sporen.VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

VROEGTIJDIGE ONDERKENNING VAN GEHOORSTOORNISSEN IN NEDERLANDSinds een aantal jaren zijn er screeningsmethodenbeschikbaar die vrijweldirect na de geboorte kunnenworden gebruikt. Het is nog wel devraag onder welke voorwaardendeze methoden voor 'neonatalegehoorscreening' zijn toe te passen inde Nederlandse Jeugdgezondheidszorg.Immers, in Nederland wordt ruim35% van de baby's thuis geboren envan de rest verblijft een klein percentage(naar schatting minder dan 10%)drie dagen na de geboorte nog in hetziekenhuis. Dit betekent dus dat neonatalegehoorscreening niet in de 'klinischesetting' kan plaatsvinden,maar zodanig aangepast dient te wordendat ze ook op consultatiebureausuitvoerbaar is.Start van interventie enbegeleiding voordat een dovebaby zes maanden oud isheeft positieve gevolgen voorde taalontwikkelingIn dit artikel wordt aandacht besteedaan de methoden van neonatalegehoorscreening en aan de onderzoekengericht op implementatie in dejeugdgezondheidszorg. Tot slotwordt besproken onder welke voorwaardenneonatale gehoorscreeningin Nederland kan plaatsvinden in de(nabije) toekomst.2. MethodiekEr zijn twee methodieken beschikbaarwaarmee popuia tiescreening opperceptieve gehoorstoornissen bijpasgeborenen mogelijk is, te weten:de Automated Auditory BrainstemResponse (A-ABR) en de Oto-Akoestische Emissies (OAE's). De A-ABR methode komt in essentie neerop het meten van de auditieve hersenstamresponsop klikstimulatie bijeen niveau van 35 dB. Voor de uitvoeringvan de screening worden elektrodenen zogenaamde "earcuples"(waardoor het geluid wordt aangeboden)aangebracht op het hoofd van debaby. Met behulp van de OAEmethodeworden geluidjes van emissies,veroorzaakt door de zintuigcellenin het binnenoor, gemeten. Deemissies kunnen worden gemetendoor de gehoorgang af te sluiten meteen dopje, waarin een luidsprekertjeen een microfoontje zijn gemonteerd.Uit klinische studies is gebleken datbeide methoden een hoge sensitiviteiten specificiteit hebben. Uit eenmodelberekening is gebleken dat hetmeten van OAE's in de Nederlandsesituatie het meest kosten effectief is(Boshuizen e.a., 1998).De Engelsman David Kemp beschreefin de jaren 70 het verschijnsel vanOAE's voor het eerst. Het blijkt dateen gezond oor, na horen van kortegeluidspulsjes, zelf geluid produceert.Dat geluid is heel zwak en wasdaarom eerder nooit waargenomen.Over het ontstaan van dat geluid isnog niet alles bekend. Wel is albekend dat het opgewekt wordt doorde zintuigcellen in het binnenoor, diegeluid omzetten in zenuwactiviteit.Een bepaalde groep van deze cellen,de buitenste haarcellen, versterken detrilling die in het binnenoor door degeluidsstimulus wordt veroorzaakt.Dit versterkingsproces is een aanwijzingvoor de grote gevoeligheid vanhet oor voor geluid. Een deel van degeluidstrillingen komt via het middenoorweer naar buiten en is danmeetbaar in de gehoorgang als deemissie. De emissies kunnen via verschillendemethoden worden gemetenin de screening, de TEOAE en deDPOAE. Met deze laatste methodekan ook frequentiespecifieke informatieverkregen worden.Het blijkt dat een gezondoor, na horen van kortegeluidspulsjes, zelf geluidproduceert3. Huidige onderzoekenOp dit moment wordt een implementatiestudieuitgevoerd met een van deOAE-methoden (Kauffman-de Boere.a., 2000). De screening (middelsTEOAE) wordt uitgevoerd in drieverschillende situaties. In Alkmaar(N=800) wordt de screening uitgevoerdin combinatie met de (PKU)hielprik. In Tiel en Culemborg(N=800) wordt de screening uitgevoerdtijdens het eerste huisbezoeken in Oss (N=1600) wordt de screeninguitgevoerd op apart georganiseerdezittingen op het CB als de kinderentwee tot vier weken oud zijn. Inhet tweede kwartaal van 2001 komthet rapport over deze studie uit (a).In een studie bij de Stichting Rijn-,Duin-, en Bollenstreek wordt nagegaanof ook de andere OAE-methode(middels DPOAE) bruikbaar isbinnen de setting van de Jeugdgezondheidszorg.De kinderen zullenop het consultatiebureau opapart te organiseren zittingen wordenonderzocht als ze tussen detwee en vier weken oud zijn. DezeVHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

HANNEKE DE RIDDER-SLUITER EN MINCA KAUFFMAN-DE BOERstudie zal in het derde kwartaal van2001 worden afgerond (b).Om te voorkomen dat te veel kinderenten gevolge van een 'refer' uitslag(onvoldoende testuitslag) opgrond van meettechnische problemenworden verwezen, is beslotenom de kinderen indien nodig,driemaal te screenen. Als aan één ofbeide oren een 'refer' wordt gevonden,volgt een tweede of een derdescreening binnen enkele weken. Alshet bij de derde screening nog niet isgelukt om beiderzijds goede emissieste vinden, wordt het kind voordiagnostisch onderzoek verwezennaar een audiologisch centrum.De huidige studies richten zich ophet verzamelen van gegevens tenaanzien van de opbrengst van descreening in termen van opkomst,aantal onvoldoende reagerende kinderen,aantal opgespoorde kinderenen aantal en mate van opgespoordeafwijkingen. Ook wordt via vragenlijstenen interviews nagegaan hoeouders de screening beleven, vooralgericht op de mate van tevredenheidover de screening en de mate vanacceptatie. Verder wordt onderzochtaan welke organisatorische voorwaardende thuiszorgorganisatiesmoeten voldoen bij invoering van deneonatale gehoorscreening en of hetop de Capas geënte en voor de neonatalegehoorscreening aangepasteregistratie- en evaluatiesysteembruikbaar is. Daarbij is veel aandachtvoor het vervolgtraject, hetverwijsprotocol, het diagnostischprotocol en de interventie en begeleidingvan deze hele jonge kinderenen hun ouders.4. ToekomstDe ontwikkelingen op gebied vande neonatale gehoorscreening zijnzodanig, dat te verwachten is datbinnen een aantal jaren deze screeningde huidige screening bij negenmaanden zal gaan vervangen.Wanneer dat het geval is, dient aaneen aantal voorwaarden voldaan tezijn. Voor de screening, de diagnostiek,de vroege interventie en demonitoring dienen criteria voor uniformewerkwijze en standaardisatieen kwaliteitseisen te worden opgesteld,waarbij de aanbevelingen vande Joint Comité on Infant Hearingals leidraad zouden moeten fungeren(Year 22 postion statement,2000). Verder is het van belang dat ervoor een dergelijk landelijk screeningsprogrammaeen centrale registratieen -regie bestaat. De verwezenkinderen moeten volgens een universeeldiagnostisch protocol wordenonderzocht, zodat na een onvoldoendescore op de screening binnenkorte tijd de aard en mate vanhet gehoorverlies kan worden vastgesteld.Er moet een follow-up programmavoor de opgespoorde kinderenkomen.Het gezinsbegeleidingsprogrammavraagt aanpassing voor deze jongekinderen en hun ouders. Tot slot iser een centrale database van de kinderenmet gehoorproblematiek inNederland nodig om de effectiviteitvan een dergelijk screeningsprogrammate bepalen.Het is echter van het allergrootstebelang dat we ons realiseren dat deneonatale gehoorscreening inNeder-land als populatiescreeningalleen toekomst heeft, wanneer hethele traject van screening, verwijzing,diagnostiek, begeleiding enrevalidatie goed op elkaar is afgestemd.De mogelijkheden die vroegeopsporing in de Ie levensmaandheeft voor kinderen met perceptieveverliezen kunnen alleen dan werkelijkheidworden!(a) Deze studie wordt verricht doorde NSDSK en TNO-PG en gefinancierddoor Zorgonderzoek Nederland.(b) Deze studie wordt door deNSDSK samen met het LUMC uitgevoerd,waarbij de implementatiewordt gefinancierd door het doveninstituutEffatha..LiteratuurKauffman-de Boer M.A.: VroegtijdigeOpsporing van Gehoorstoornissen,Toelichting jaarcijfers 1998,Nederlandse Stichting voor hetDove en Slechthorende Kind,december 1999.Yoshinagawa-Itano, Allison L.Sedey,Diane K.Coulter, Albert L.Mehl.Language of early and later-identifiedchildren with hearing loss.Pediatrics vol 102, n 5, 1998.Boshuizen, H.C., P.H. Verkerk, G.J.van der Lem., M.A. Kauffman-deBoer, M.A., G.A.van Zanten , H.M.Oudesluys-Murphy : Kosten vanverschillende vormen van opzetvan neonatale gehoorscreening inNederland, een modelberekening.TNO-PG/NSDSK, 1998.M.A. Kauffman-de Boer (NSDSK);J.G. de Ridder-Sluiter (NSDSK);C.P.B. van der Ploeg (TNO-Pg) enPH. Verkerk (TNO-Pg) Onderzoeknaar de mogelijkheden van neonatalegehoorscreening als populatiescreeningin de JGZ. Nederlandstijdschrift voor jeugdgezondheidszorg,13, 2000).Year 22 Position Statement:Principles and guidelines for earlyhearing detection and interventionprograms. American Journal ofAudiology, vol 9, 9-29, 2000.Hanneke de Ridder is directeurvan de Nederlandsevoor het Dove enStichtingSlechthorendeKind (NSDSK) te Amsterdam.heeft onderzoekgebied van vroegtijdigeverricht op hetZijopsporing,diagnostiek en ouderbegeleidingvan jonge kinderengehoor-enMinca Kauffmantaalstoornissen.metis hoofd van deafdeling Vroegtijdige OpsporingGehoorstoornissenNederlandseDove en Slechthorendevan deStichting voor hetis betrokken bij onderzoekhet gebied vangehoorscreening.neonataleKind enoppa VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

AUDITIEVE VAARDIGHEDEN BIJ KINDERENAuditieve vaardigheden bij kinderenVoortgang en voorlopige resultaten van lopend onderzoekHarry Simkens en Ludo VerhoevenVakgroep orthopedagogiek van de Katholieke Universiteit NijmegenSint Marie, EindhovenSamenvattingIn het leerproces neemt het kunnen opnemen en verwerken van informatieeen belangrijke plaats in. De auditieve waarneming is een van de pijlers vanhet taalleerproces. Onvolkomenheden in de auditieve waarneming hebbendaarom in veel gevallen consequenties voor het taalleerproces. Deze onvolkomenhedenkunnen bijvoorbeeld een slecht gehoor zijn, maar ook de rijpingvan het auditieve systeem en de onervarenheid om de binnenkomendehoorinformatie juist te interpreteren kunnen leiden tot misverstaan of onbegrepenboodschappen. Het leren horen en het juist coderen van auditieveinformatie is een leerproces, dat in het eerste decennium van het kind nogvolop in ontwikkeling is. Het vaststellen van het stadium van deze ontwikkelingen de mate van vaardigheid voor de diverse onderzoeksgroepen is hetdoel van deze studie.1. InleidingIn het kader van het VeBOSS-onderzoeknaar de indicatiestelling vankinderen met ernstige spraak entaalmoeilijkheden (ESM) (Verhoeven,1998) is dit jaar een startgemaakt met het ontwikkelen vaneen testbatterij om de auditievevaardigheden bij kinderen in kaartte brengen. Het is bekend (vanVelzen e.a. 1997), dat de auditievecompetentie bij kinderen met ESMvaak achterloopt bij leeftijdgenotendie een normale spraak en taalontwikkelingdoormaken.Deze verminderde auditieve competentiekomt onder meer tot uiting inproblemen met auditieve analyse ensynthese, fonologisch bewustzijn,traag reageren op verbale vragen enverminderd waarnemen in complexeluistersituaties.Het meten van auditieve vaardighedenwordt in de regel getoetst metbewerkt spraakmateriaal. Voor hetNederlands taalgebied is het beschikbaretestinstrumentarium gelimiteerden maar beperkt toegankelijk voorkinderen jonger dan 8 jaar. Doel vanhet huidige onderzoek was dan ookhet ontwerpen van een geschikt testinstrumentvoor kinderen vanaf 5jaar. Het instrument moet breed inzetbaarzijn, met beperkte middelen uitte voeren en qua selectiviteit en sensibiliteitvoldoende bieden. Bij hetsamenstellen van het instrument isgekozen voor taken die een beroepdoen op vaardigheden in de verschillendedomeinen van de auditievewaarneming.Daarbij gaat het om de volgendedomeinen:• Het waarnemen van laag redundantespraak (auditieve closure). Met laagredundante spraak wordt bedoeld despraak die bijvoorbeeld door vervorming,stoorgeluiden of omissies verminderdeinformatie bevat.• Binaurale segmentatie en integratie.Dit betreft het afzonderlijk met tweeoren naar verschillende informatiekunnen luisteren (segmentatie) of desamenwerking tussen de beide oren(integratie). Een voorbeeld vanbinaurale segmentatie is het voerenvan een telefoongesprek in eenrumoerige kamer, waarbij het rumoergenegeerd moet worden. Een voorbeeldvan binaurale integratie is hetvolgen van twee gesprekken in eenkamer, waarbij de inhoud van beidegesprekken opgenomen wordt.• Auditief temporele informatieverwerking.Dit betreft het detecteren van dekleine veranderingen in de tijd diekunnen optreden bij auditieve signalen.Dit kan bijvoorbeeld het waarnemenvan korte pauzes zijn bij klankovergangenof tussen twee woorden.• Fonologisch bewustzijn en codcringsvaardigheden.Onder fonologisch bewustzijnwordt verstaan het inzichthebben in de opbouw van woordenin afzonderlijke klankeenheden.Auditieve vaardigheden zijnde eerste tien jaren volop inontwikkelingAangenomen wordt dat auditievevaardigheden nog volop in ontwikkelingzijn in de eerste tien levensjaren( Simkens, 1998) en dat uiteenlopendekind- gezins- en institutionele factorendeze ontwikkeling beïnvloeden.VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

HARRY SIMKENS EN LUDO VERHOEVENHet doel van de eerste onderzoekscycluswas :• Samenstellen van het testmateriaalin de diverse auditieve domeinen enpassend bij de leeftijdsgroep van 5 tot10 jaar.• Zicht krijgen op de ontwikkelingvan auditieve vaardigheden bij denormaalpopulatie• Vaststellen van de invloed vanvariabelen zoals woordenschat, intelligentie,auditief geheugen, spraakpraxisen woordvinding op de auditievecompetentie.• Inzicht verkrijgen in de relatie tussenleesvaardigheden en auditievecompetentie.Binnen het kader van een onderzoeksprojectvan de sectie orthopedagogiekvan de Universiteit Nijmegenzijn in het voorjaar 2000 in totaal 420autochtone kinderen uit het basisonderwijsen speciaal basisonderwijs inde omgeving van Nijmegen onderzocht.Doctoraalstudenten van genoemdesectie voerden het onderzoekuit. Het selectiecriterium voor de kinderenuit het speciaal basisonderwijswas een normale intelligentie en eenleesachterstand van ongeveer 2 jaar.Deze groep kreeg voorlopig de kwalificatiedyslectische kinderen. Op debasisscholen werden kinderen uit degroepen 2,3,4,5 en 6 geselecteerd meteen normaal basisgehoor en zonderonderwijsdoublure. Per leerjaar zijnongeveer 70 leerlingen onderzocht.2. Methode en opzet en praktischetestervaringenBij de opzet van het onderzoek zijnwe er vanuit gegaan dat de onderzoekenop de diverse scholen (17 locaties)moesten worden uitgevoerd. Ditbetekende dat we niet de beschikkinghadden over standaard meetinstrumenten,zoals bijvoorbeeld eenaudiometer. We hebben ervoor gekozende tests op te nemen op een audioCD en af te draaien op een zogenaamdegettoblaster in combinatiemet een kwalitatief goede hoofdtelefoon.Voorafgaand aan elk onderzoekwerd het instrumentarium geijkt meteen geluiddrukmeter, zodat degeluidssterkte precies geregeld konworden op het gewenste geluidsniveau.Alle studenten werden voorafgetraind en geïnstrueerd over de tevolgen meetprocedure. Het onderzoekwerd opgedeeld in twee sessiesvan ongeveer een uur. De volgordevan de tests wisselde per leerling omte voorkomen dat bepaalde onderdelendoor aandachtsproblemen mindergoed werden uitgevoerd.Voorafgaandaan het onderzoek werden allekinderen gescreend op het gehoorvoor de frequenties 500, 1000 en 2000Hz. Daarnaast werden op de niveausvan 40 en 50 dB monaurale en binauralespraakaudiometrie uitgevoerd omte controleren of het spraakverstaanop deze geluidssterkte voldoendewas. Voldeden de kinderen niet aande gestelde criteria van een goedgehoor, dan werden de kinderen uitgeslotenvoor verder onderzoek.De auditieve tests bestonden uit deonderdelen:Spraakverstaan in ruis (auditievefiguur-achtergrondtest)Bij de spraakverstaan in ruistest werdnagegaan in welke mate proefpersonenin staat waren spraak te verstaanin een storende ruisomgeving. Deaangeboden spraak bestond uit cvcwoordenen de omgevingsruis waszogenaamde spraakruis. De woordjeswerden in een mengverhouding metde ruis van -2 en -5 dB aangeboden.Elk oor werd afzonderlijk getest.Gefilterde spraaktestBij de gefilterde spraaktest werd nagegaanof de proefpersonen in staatwaren bewerkte spraak te verstaan.De spraakbewerking bestaat uit frequentiefiltering.De spraak (cvcwoorden)wordt op twee manierengefilterd. In de lage bandfilteringwordt alle frequentie-informatieboven de 500 Hz gefilterd. In de hogebandfiltering wordt alle frequentieinformatietot 3000 Hz gefilterd. Als despraak door de lage of hoge band filteringafzonderlijk wordt beluisterd,dan kan de spraak nagenoeg niet verstaanworden. Indien beide bandenworden samengevoegd dan geeft ditwel herkenbare spraak. Om desamenwerking tussen beide te testenwordt de hoge en lage band elk aanéén oor aangeboden.WoordherkenningstestHet doel van de woordherkenningstestis nagaan in hoeverre de luisteraarin staat is gefragmenteerdspraakmateriaal (waarbij er zijn klinkersof medeklinkers uit bestaandewoorden zijn weggelaten) te reconstrueren.Deze taak vereist naast engoede woordenschat, ook een adequaatwaarnemingsmechanisme van fonologischerepresentaties. De woordherkenningstestis een bestaand onderdeelvan de Taaltest voor Kinderen.Temporele testHet doel van de test is het bepalenvan de temporele resolutie van hetgehoor. De definitie van temporeleresolutie is bij deze test: de kortstetijdspanne die tussen twee auditievestimuli mogelijk is om de twee stimulinog afzonderlijk waar te nemen. Destimuli in deze test zijn sinustonenmet een frequentie van 1000 Hz, dieal of niet gescheiden zijn door eenkorte pauze (interstimulus tijd , ISItijd).In de testprocedure wordt via degedwongen keuzemethode bepaaldbij welke stimulussequentie de pauzewordt waargenomen.Competitieve spraakDe competitieve spraaktest is een testwaarbij aan het niet luisterend oorstoorinformatie (ruis of spraak) gegevenwordt, terwijl aan het andere oor(het luisterend oor) woordjes wordenaangeboden. De proefpersoon wordtbij deze test gedwongen selectief teluisteren met het luisterend en destoorinformatie op het andere oor tenegeren. Het doel van deze test is nate gaan in hoeverre proefpersonen instaat zijn informatie die op het linkeren rechteroor worden aangebodenvan elkaar te scheiden.Dichotisch spraakverstaanDichotisch spraakverstaan is devaardigheid informatie die op elkoor afzonderlijk wordt aangebodente verstaan. Indien het spraakaanbodaan het rechteroor verschillendis ten opzichte van links, dan zou bijeen normaal werkend auditiefmechanisme de informatie vanbeide oren waargenomen moetenworden. Dit waarnemen stelt eisenaan de samenwerking en coderingsvaardigheidvan beide hersenhelften.In theorie is het te verwachtendat de informatie aangeboden aanhet rechter oor een licht voordeelheeft ten opzichte van de informatiedie is aangeboden aan het linkeroor.Doel van deze test is het meten vande samenwerking tussen beide orenmm VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

AUDITIEVE VAARDIGHEDEN BIJ KINDERENen nagaan of er eventueel sprake isvan een oorvoordeel.Lindamood Auditieve Conceptualisatietest(LAC)De LAC meet de auditieve perceptieen conceptvorming van spraakklanken.De LAC-test bevat elementen,die inzicht geven in de beoordelingsvaardigheidvan het kind in het waarnemenvan identiteit, aantal, volgordeen totaalconcept van de gesprokenklankpatronen. Met de LAC-test ishet mogelijk onderzoek te doen naarde auditieve processing van spraakklankengekoppeld aan codering ensequentiering zonder dat het kindkennis hoeft te hebben van lettertekensof foneem-grafeemomzettingen.De andere onderzoeksdomeinen, terinventarisatie van mogelijke afhankelijkeen onafhankelijke variabelen waren:IntelligentieRaven Coloured progressive matricesLeestests• DrieMinutenTest (DMT).• EenMinuutTest (EMT).• KLEPEL (test voor de leesvaardigheidvan pseudowoorden).Auditief geheugen• Digit Span uit de Kaufman ABC.Spraakpraxis• Nazeggen van een reeks nonsenswoordenof syllabeverbindingenmet het doel de mondmotorischpraxis te toetsen.Woordenschat• Passieve woordenschat uit de TAK-R.Benoemingstaak• Rapid naming: het snel benoemenvan eenvoudige plaatjes.sloten voor verder onderzoek. Bijdeze kinderen is aan de leerkracht hetsignaal gegeven dat er mogelijk sprakewas van een verminderd gehooren dat nader onderzoek gewenst zouzijn. De ouders waren op de hoogtevan het onderzoek en de leerkrachtenzijn na het onderzoek geïnformeerdover de groepsresultaten.De tests bleken voor demeeste kinderen goeduitvoerbaar3. ResultatenIn deze onderzoeksronde zijn deresultaten bekeken op :• Variabiliteit van de auditieve testsper leerjaar en eventuele plafondeffecten.• Ontwikkelingsaspecten met betrekkingtot de groei in auditieve vaardigheden.• Relaties naar andere variabelenIn Figuur 1 tot en met 4 zijn de resultatenvan de diverse auditieve testsper auditief domein voor de verschillendebasisschoolgroepen weergegeven.In het auditieve domein waarnemenvan laagredundante spraak(Figuur 1) zijn de tests gefilterdespraak, spraakverstaan in achtergrondruisen woordherkenning nadergeanalyseerd. In het domein binaura-Ie segmentatie en integratie zijn detestonderdelen competitieve spraaken dichotisch spraakverstaan opgenomen(Figuur 2). In het domein van deauditief temporele informatieverwerkingis de inter-stimulis-interval test(Figuur 3) weergegeven en in Figuur 4zijn de resultaten van de Linda-moodauditieve conceptualisatie test opgenomen.Dit testonderdeel meet vaardighedenin het domein van het fonologischbewustzijn en de auditieve codering.Statistische analyse laat zien, dat opalle testonderdelen er significantegroepseffecten aanwezig zijn. Dit wilzeggen, dat de auditieve vaardighedentot leerjaar 6 nog volop in ontwikkelingzijn en gezien de gemiddelderesultaten bij de volwassenendeze ontwikkeling tot na het tiendelevensjaar doorloopt. De gevondenvariabiliteit per leeftijdsgroep en testonderdeelpast binnen de normen diewe kennen bij de standaardaudiometriebij kinderen. In het domein vande binaurale segmentatie en integratiezien we zogenaamde plafondeffecten,hetgeen impliceert dat deze testsmogelijk te gemakkelijk zijn voor deonderzochte kinderen. De groep dyslectischekinderen (gemiddelde leeftijdca.10.5 jaar) laat op nagenoeg alletestonderdelen zwakkere scores ziendan hun leeftijdsgenoten in het basisonderwijs.De toetsing van hun leesvaardigheidlaat in deze groep eengemiddelde leesachterstand zien van2.5 tot 3 jaar. Als we de gemiddelderesultaten op de auditieve tests vandeze groep vergelijken met de groepenin het basisonderwijs, dan zijnhun auditieve prestaties en vaardighedenvergelijkbaar met de resultatenvan de kinderen uit groep 3-4. Tenslotte laat correlatie-analyse zien datde variabelen intelligentie, geheugen,woordenschat en spraakpraxis eensignificante samenhang vertonen metvaardigheden in het auditieve domein.Overzicht tests in domein van het waarnemen van laag redundante spraak.tests: woordherkenning (woherk), spraak in ruis (S/N),gefilterde spraak monauraal (SFILMON), gefilterde spraak binauraal (SFILBI)TestervaringenDe studenten observeerden ook detestattitude en de reacties op de verschillendetestonderdelen. De auditievetests bleken voor de meeste kinderengoed uitvoerbaar. Opgemerktwerd dat de temporele test te langduurde. Door de verdeling in tweemeetsessies en variatie in de testonderdelenbleef de taakhouding bij demeeste kinderen goed. Slechts enkelekinderen moesten om reden van eenonvoldoende gehoor worden uitge­23302826242220IRÉ9' ^'2ê -3AA •4 5GROEP---* x '-ar'.—-& \6 dysl.A0voKv.S/NFiguur 1-e- WOHERK•BoSFILMON-A- SFILBIVHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

HARRY SIMKENS EN LUDO VERHOEVEN3634333231302928277614012010080604020Overzicht tests in het domein binaurale integratie en segmentatieTests: dichotisch spraakverstaan (DICHOT), competitief spraakverstaanmet sfoorruis (COMRUIS) en stoorspraak (COMSPRAAK)o0'•4 5GROEPdysl.Overzicht test in het domein van de temperele waarnemingTest: Inter Stimulus Testvol*Figuur 2o COMRUISo COMSPRAAKO DICHOTFiguur 34. Voorlopige conclusiesHet auditief meetinstrument in ontwikkelinglijkt zeer goed inzetbaarbij kinderen vanaf 5 jaar. De gevondenvariabiliteit van de testresultatenper leeftijdsgroep laten een stabiel enrepresentatief beeld zien. We constaterenbij dit onderzoek dat auditievevaardigheden bij kinderen tot de leeftijd10 jaar nog volop in ontwikkelingzijn en dat de auditieve competentiebij dyslectische kinderen duidelijkachterloopt ten opzichte van de normaalpopulatie.Ook blijkt uit hetonderzoek dat variabelen, zoals intelligentie,auditief geheugen, passievewoordenschat en spraakpraxissamenhangen met de auditieve competentievan kinderen. Om betergreep te krijgen op de factoren die devariatie in auditieve competentie bijkinderen verklaren zijn we dit najaarmet een nieuw onderzoek gestart bijongeveer 300 kinderen in het basis enspeciaal basisonderwijs waarbij metname de relatie tussen auditievecompetentie en leesvaardigheid verderwordt bestudeerd. Als deze faseis afgerond, dan start het onderzoekbij kinderen met spraak en taalmoeilijkheden.Daarbij gaan we ervan uitdat het hier voorgestelde instrumentariumeen belangrijke bijdrage kanleveren bij de discussie rond de classificatievan ESM.02 3 4 5 6 dysl. voKv.GROEPLiteratuurSimkens, H. ( 1998). Ontwikkelingvan de gehoorfunctie in relatie totspraak en taal. Handboek stem,spraak en taalpathologie, A8.3: 1-14.10090807060Overzicht test in het domein fonologisch bewustzijn en coderingTest: Lindamood auditieve conceptualisatietestFiguur 4Velzen E. van, Simkens, H. & Stollman,M (1997). Het gebruik van centraalauditieve tests bij kinderen metprimaire taalontwikkelingsstoornissen.Bundel WAP-symposium.Amsterdam. (201-220).Verhoeven, L. (1998).Indicatiestelling ESM onder de loep.Van Horen Zeggen, 39 (3), 4-10.50Wm4030205GROEPVHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000dysl.Harry Simkens is audioloog bijhet audiologisch centrumEindhoven en het Instituut SintMarie. Ludo Verhoeven is hoogleraarorthopedagogiek aan deKatholieke Universiteit Nijmegen.

ÏTIÜUWledical • audioyour digital partnerSENSO+. U ziet niet alleen de wereldom u heen. U hoort 'm ookAls u erbij wilt horen, neem dan geen halve maatregelen. HOOR. Met SENSO" 1de nieuwste digitale hoortoestellen. Want laten we eerlijk zijn, de wereldis toch te mooi om niet gehoord te worden?Veenhuis Medical Audio B. V. • Ouverturelaan 2 • Postbus 108 • 2800 AC GoudaE-mail: info@veenhuis.nl Internet: www.veenhuis.nlXT3£

VeBOSS / VEDON Conferentie 2001Al vanouds komen bij het onderwijs aan dove en slechthorende kinderen, maar ook bijhet onderwijs voor kinderen met spraak- en/of taalmoeilijkheden aspecten van zorg voor.Het werk houdt niet op bij het bieden van onderwijs. Ook daarnaast wordt hulp en steungeboden aan kinderen, jong volwassenen en hun ouders.De laatste jaren zijn in de zorg grote veranderingen op gang gekomen. Men is op zoeknaar een goede afstemming van hulp voor dat ene specifieke kind. Bij de ontwikkelingvan Regionale Expertise Centra voor onderwijs zijn vaak ook dezelfde organisaties betrokken,die ook te maken hebben met ontwikkelingen in de zorg.In april 2001 organiseren VeBOSS en VEDON over dit thema hun jaarlijkse conferentieonder de titelONDERWIJS MET ZORGHet gaat immers om één aanbod, het gaat om het kind, dat zowel onderwijs als zorgnodig heeft. Tijdens de conferentie zullen ontwikkelingen en vernieuwingen naar vorenkomen die laten zien dat Regionale Expertise Centra aan auditief en/of communicatiefgehandicapte kinderen en (jong) volwassenen onderwijs met zorg bieden.VeBOSS / VEDON-conferentie 2001Titel: Onderwijs met zorgConferentiecentrum De Blije Wereltte Lunteren5 en 6 april 2001wVeBOSSVoor informatie over de conferentie kunt u zich wenden totconferentieorganisatie VeBOSS / VEDON,p/a postbus 222,3500 AE Utrecht,030-2769970 telefoon030-2712892 fax030-2730459 teksttelefoonof tot de contactpersoon in uw school of instellingma VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

INTERVIEWDoor Willem Geurts, lid van de redactieInleidingHet aantal dove kinderen dat eencochleaire implantatie krijgt neemtnog steeds toe. De verwachtingen bijouders en gebruikers zijn hooggespannen.Het merendeel van de geïmplanteerdenziet de mogelijkhedenom tot open-spraakverstaan te komensterk verbeteren. Toch is succes bijeen Cl allerminst verzekerd. In ditartikel komen twee jonge mensen enhun ouders aan het woord. Bij de eenverliepen operatie en revalidatie naarwens, bij de ander kwam het niet totbetere hoormogelijkheden. Hunbevindingen.Vorsend bladeren Jaap van Hoof enMartijn van Heesch door de boeken,die hun moeders voor de gelegenheiduit de kast haalden. Twee jonge mensendie een ervaring delen: beidenondergingen een Cl- operatie. Voorde één, Jaap, verschafte de ingreeptoegang tot betere (communicatie- enstudie-) mogelijkheden. Voor Martijnevenwel bracht de operatie uiteindelijkniet het beoogde resultaat.Met grote belangstelling -onderbrokensoms door enige hilariteit- vergelijkthet tweetal eikaars herinneringenuit een bewogen episode in hun jongebestaan. Correspondentie, foto's, verslagen,tekeningen, dagboeken, eenselectie uit zorgvuldig bewaarde persoonlijkedocumenten die hoorden bijde ingrijpende CI-operatie. Beidenzijn helemaal doordrongen van deimpact die de medische ingreep in1993 op hun bestaan heeft gekregen.De moeders, Els van Hoof en Maikevan Heesch, vullen hiaten uit Jaap'sen Martijn's jeugdjaren op en belichtende rol van de ouders bij de keuzetot een CI-operatie.Zowel de 19-jarige Jaap als de 16-jarigeMartijn zijn in 1993 geopereerd inhet Nijmeegse Sint-Radboudziekenhuis.Jaap in maart, Martijn in september.In de daaraan voorafgaandeperiode leerden zij elkaar -door toedoenvan de moeders- kennen. Ook alzijn de uitkomsten voor de twee jongemensen zo verschillend, in zeker éénopzicht is er sprake van een overeenkomst.Zowel Martijn als Jaap werkenenergiek aan hun toekomst. Na zijnMAVO-diploma verdiept Jaap zichmomenteel op het Koning Willem ICollege in Den Bosch in het vakTechnische Informatica. Martijnhoopt over anderhalf jaar met eendiploma Consumptieve Techniekenhet Instituut voor Doven te verlaten.De aanloop"Onze verwachtingen? Ik denk datwe heel reëel waren. Eigenlijk rekendenwe op niet meer dan dat Jaap eenkind zou worden met hoorresten. Dathij dank zij die hoorresten meermogelijkheden zou hebben. Hoe Jaapdie kansen dan verder zou gaanbenutten, dat zou van hemzelf afhangen."Els van Hoof denkt terug aande eerste vraag, die zij en haar echtgenootzich stelden: "Willen wij datons kind een cochleaire implantatiekrijgt?" Niet gemakkelijk, zo erkentzij. "Want als ouder ben je vaak in depositie dat je een keuze maakt voor jekind. Op zijn minst heb je een groteinvloed op de keuze die het kind metjou maakt. Wij hebben Jaap gesteundin de keuze die hij ging maken. Vanmeet af aan hebben we dat benadrukt."Jaap beaamt de woorden vanzijn moeder, zorgvuldig formulerend:"We hebben er thuis veel over gesproken.Natuurlijk wist ik ook dat ikgeen horende zou worden. Tochwilde ik graag de Cl". Voor Jaap teldeeen ander belangrijk aspect sterk mee.Als drager van het Usher-syndroomkampt Jaap bovendien met toenemendevisusproblemen. "Dus is hetwaarnemen van geluid voor mij vanheel groot belang. Ik ben aangewezenop geluiden", verduidelijkt Jaap haastten overvloede."Martijn was jonger, een Cl had zekervoor hem een uitkomst kunnen zijn.Naarmate de leeftijd lager is, des tegroter de kansen op succes, zo luidtde theorie. Waar wij vooral aan dachtenwas de veiligheid. Met name verkeersgeluiden.Als hij die maar eenszou kunnen horen, dat was al eenheel geruststellend vooruitzicht", verteltMaike van Heesch. Wat ook meespeeldein de beslissing om Martijnaan te melden, was het horen vangespreksgeluiden. "Het leek ons ergbelangrijk dat Martijn in een gesprekzou kunnen volgen wie er aan hetwoord was. Bovendien zou zijn sprekensterk kunnen verbeteren."VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

INTERVIEWOp school vernam de familie VanHeesch voor het eerst van de mogelijkhedendie een implantatie kon bieden.Dat een Cl niet per se succesvolhoeft te zijn, vernam de familie VanHeesch eveneens. Over deze periodekan Martijn slechts vragend zijnschouders ophalen. "Dat weet ik nietprecies meer", zegt hij nu, ruim zevenjaar na dato.BegeleidingVan meet af aan betrekken de moederskeer op keer de begeleiding inhun relaas. Beiden laten zich lovenduit over de begeleiding vanuit het Clteam. "Op elk moment konden wemet onze vragen terecht, we kregenalle gewenste informatie. Dat boodons veel houvast. Niet in het minst inmoreel opzicht", zegt Maike vanHeesch. "De contacten met het begeleidingsteamzijn van grote waardegeweest in Jaap's besluit", aldus Elsvan Hoof."Voor ons begon het in 1985 met eenlezing van de heer Conincx, toenmaligaudioloog van het Instituut voorDoven. Hij deed een slakkenhuisimplantatievan ene Doktor Banfai inDuren uit de doeken. In een latergesprek wees de heer Conincx er onsop dat de techniek nog niet zo verontwikkeld was, dat die toen al voorJaap van nut zou kunnen zijn. " Jaapmoest het vooralsnog op schoolEikenheuvel stellen met een vibratieblokjeachter het oor. Maar vanaf hetmoment dat in 1988 CI's werdengeplaatst bij volwassenen stond ookJaap in de rij. "We schreven brievennaar ziekenkostenverzekeraars om deCl maar opgenomen te krijgen in hetpakket. Tijdens ouderbijeenkomstenvan CI-kinderen hielden we eenhandtekeningenactie om steun te krijgenvoor dat initiatief." Inmiddelshoort de Cl thuis in het vergoedingenpakket."Thuis in Helmond beheerste deoverweging over wel of geen Cl hethele gezin. Er is ontzettend veel overgesproken. Vooral de vraag of zo'noperatie niet te zwaar zou zijn voorde 9-jarige Martijn. Of die wel in verhoudingstond met de verwachteresultaten. Een spannende tijd, waarinwe veel aan elkaar hebben gehad",zo herinnert Maike van Heesch zichde tijd voorafgaand aan het besluit.Met voortdurend op de achtergrondhet CI-team ter ondersteuning.Het besluitEén bijzonder moment staat bij Jaapen zijn moeder in het geheugengegrift. "Moeder vroeg op de autowegvan Eindhoven naar Vught: Watdoen we, linksaf (richting Vught, naarde school Eikenheuvel) of rechtsaf(naar Nijmegen, voor de CD?""Nijmegen!", moet het met overtuiginghebben geklonken in de auto.Met Jaap als laatste aan het woord.Aan de uiteindelijke beslissing, dieMartijn mede nam, heeft Maike achterafbedenkingen overgehouden."Soms heb ik de indruk dat Martijnhet meer voor ons heeft gedaan danvoor zichzelf." Een ontkenning kreegMaike tot dusverre niet, een bevestigingevenmin.De operatieIn het foto-album zijn Jaap en Martijnaanbeland bij de ziekenhuisplaatjes.Grote tulbanden sieren daar de hoofdenvan de twee. Anno 2000 roepende beelden lacherige reacties op bij depatiënten-van-toen. De ferme kerelskenden beslist enige spanning voorProfessor Van den Broek de electrodenop de goede plaats kon aanbrengen.Martijn: "Ja, ik weet nog wel datik heel zenuwachtig was." Jaap: "Ikhoopte voor de operatie dat ik hetgeblaf van de hond kon horen."Tevoren had Jaap ingestemd met deaanwezigheid van een cameraploegaan zijn operatiebed. Een filmploegstond klaar om de ingreep nadien opeen der nationale publiekszenders tetonen.Het eerste geluidHet Grote Moment, met de eerstewaargenomen geluiden, naderde.Een emotionele gebeurtenis, waarintens verlangend naar was uitgekeken."De eerste keer dat ik iets hoordewas bij meneer Brokx.Ik weet niet meer precies wat hetgeluid was. Ik was wat duizelig enhad een raar gevoel. Ik voelde eensoort stroom in mijn borst." Martijnkan niet zeggen of het overeenstemdemet de verwachtingen. Die had hijsimpelweg niet. Geluid was tot danvolkomen vreemd voor hem. Hetintensieve revalidatieprogrammamoest hem nog introduceren in dehorende wereld, via omgevingsgeluidenen spraak. Met volledige medewerkingvan thuis. Maike: "We rammeldenmet sleutels, spoelden het toiletdoor, klopten op de deur. Echt metalle denkbare geluiden waarvan je jeVHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

INTERVIEWanders niet eens bewust bent dat je zeproduceert, brachten we Martijn inaanraking."Waar Martijn dikwijls steunt op herinneringenvan zijn omgeving, kanJaap volop putten uit eigen onthoudenervaringen. De drie jaar leeftijdsverschilverschaffen hem datvoordeel. "Het eerste geluid dat ikhoorde was mijn naam. Ik probeerdete ontdekken wie mij riep." MoederEls voegt er een markant andervoorbeeld aan toe: "Wij zaten metonder meer de heer Brokx aan tafel.Jaap wreef bij toeval met allebei zijnhanden over zijn spijkerbroek.Meteen keek Jaap vragend de kringr ond, in de veronderstelling datiemand iets zei."Revalideren en resultatenDe eerste twee maanden hield defamilie Van Heesch alle geluiden,waarop Martijn reageerde, nauwgezetbij. Twijfel bleef niet lang uit. Eenvoorbeeld van Maike: "Op een zekermoment gaapte onze hond. Martijnmoet dat hebben opgemerkt, gezienwellicht. Hij zei: 'Hond blaft.' Datwas voor ons een teken dat het niethelemaal goed zat."De eerste complicatie diende zich aanbij Martijn. Wat daarna kwam waseen voor Martijn nare periode. Hetene na het andere onderzoek volgde.ning van verkeersgeluiden bleef uit.Jaap daarentegen ontdekte een 'nieuwe'wereld. "Mijn spreken is veel verbeterd",vertelt de kamerbewoner,"eerst sprak ik met veel te hoge stem.Dat merkte ik zelf pas goed met de ClIk praatte voor een buitenstaanderniet goed verstaanbaar. Ik concentreerdeme erg op het spreken."Opmerkelijk bleken de vorderingenop school. Via school Eikenheuvel,met ondersteunende vingerspelling,kwam Jaap op de orale Dr. VanUdenschool terecht. Met grote stelligheidzegt de 19-jarige nu: "Zonder Clhad ik daarna nooit mijn MAVOdiplomagehaald. Ik kon de lessenveel beter volgen. Alleen als er meergeluiden in een klaslokaal of kamerzijn dan hoor ik een rommelgeluid inmijn oor." Het audiogram bij Jaap'schommelt' tussen de 40 en 50 dB inhet spraakgebied. In de praktijkDie leidden ertoe dat Martijns standpuntten aanzien van het willen horenveranderde. Allebei de slakkenhuizenzaten dicht. Helemaal verbeend,kregen ze bij Van Heesch te horen. "Ikwas boos, ik wilde het niet meer.Weer onderzoeken, weer foto'smaken, heel vaak." Een kijkoperatiebracht definitief uitkomst: de gehoorzenuwwas niet meer intact. De enkelenog werkzame electroden brachtenonvoldoende profitabele input.Weliswaar was hij in staat enkelegeluiden te duiden, de zo gewenstebijdrage aan zijn spreken en herkenmaaktJaap regelmatig gebruik vaneen doventolk. Maike van Heeschover het uitblijven van het resultaatbij Martijn: "Wij hebben de teleurstellingniet laten merken. Martijn is erook heel goed mee omgegaan, hijaccepteerde het mislukken opvallendgoed." Nog steeds zit het cochleairimplantaat in Martijn's rechter oor.Dat wenste de Helmonder niet telaten verwijderen. Zelfs als de techniekin de toekomst betere mogelijkhedenzou bieden, Martijn heeft voorzichzelf uitgemaakt: geen Cl voormij. "Ik ben doof, zo is het ook goed."Is de cochleaire implantatie voor Jaapuitgedraaid op een succes, hij voeltzich toch meer thuis in de 'dovenwereld'.Martijn vond door de resultatenvan de operatie de bevestiging dat hijals dove zijn weg zal moeten vinden.Als Jaap enthousiast verhaalt overzijn bezoek aan een concert vanBritney Spears, in het Gelredome,luistert Martijn glimlachend. In dewetenschap dat een C.I.-operatie nietbij iedereen tot verbetering van hoormogelijkhedenleidt.Willem Geurts werkt ols leraaraan de school Eikenheuvel-VSOin Sint-Michielsgestel. Hij maaktdeel uit van de Van HorenZeggen-redactie.VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

COLUMNPerceptie van en voor een ouderbegeleiderEen artikel over perceptie in "Van Horen Zeggen".Wat betekent het woord perceptie voor een ouderbegeleider?Als ouderbegeleider spreek ik regelmatig ouders,over onderzoeken, over vragen die wij op school overeen kind hebben of over vragen van ouders zelf. Volgenshet woordenboek betekent perceptie: Term voor waarnemingen waarnemingsprocessen. De verwerking en interpretatievan zintuiglijke informatie bij mens of dier.(Kramers, Encarta '99)Binnen het kader van de ouder/ gezinsbegeleiding roepthet woord al snel twee soorten reacties op.Ten eerste, hoe leg ik dit begrip op zo'n manier aanouders uit dat duidelijk wordt wat het inhoudt, ook voorhun omgang met het kind in de praktijk. Op onze scholenwordt perceptie veel gebruikt in verklaringen over hetfunctioneren van een kind. Denk aan termen als: 'eenzwakke auditieve perceptie', 'goede of slechte perceptuelevaardigheden', etc.Wat betekent dat voor de ouder die zijn kind beter wilbegrijpen, wil helpen zich verder te ontwikkelen, dieruzie heeft bij het eten, wiens kind nooit luistert ?Ten tweede, hoe is de perceptie van ouders zelf en hoekan ik, als ouderbegeleider, daarbij aansluiten in eengesprek? Hoe nemen zij deze situatie waar en welkeinterpretatie geven zij daaraan? Vinden zij dat de schoolalles te ernstig ziet..., dat kinderen vanzelf moetengehoorzamen zonder allerlei trucs... ?Zonder zoeken naar en liefst vinden van een gemeenschappelijkemanier van waarnemen, een gemeenschappelijkeperceptie, beperken de effecten van een gesprekzich veelal tot irritatie, onbegrip en onzekerheid.Kortom, het begrip perceptie geeft veel stof tot nadenken;je kunt er artikelen over schrijven.Een ouder/ gezinsbegeleiderRichtlijnenvoor het indieneartikelDe redaktie wil zoveel mogelijk uniformiteit brengen in artikelen die wordenaangeboden. Daarom moet kopij aan onderstaande criteria voldoen.StructuurElk artikel moet een titel hebben met daaronder de eventuele subtitel.Vervolgens de naam van de auteur. Het artikel wordt voorafgegaandoor een samenvatting met een lengte van circa 150 tot 200 woorden.Het moet onderverdeeld worden in niet te lange stukken tekst, elk meteen genummerde kop en eventuele subkopjes. Aan te bevelen is dezestukken tekst uit 400 tot 500 woorden te laten bestaan. Indien gewenstwordt aan het eind van het artikel informatie over de auteur en een literatuurlijstopgenomen met een maximum van 15 titels, of een adreswaar men meer informatie kan krijgen.Lengte1 let artikel mag een maximale lengte hebben van 5000 woorden. Bij langereartikelen zal de redaktie zich beraden over mogelijke plaatsing, ofzal het artikel, in overleg met de auteur, inkorten.Wijze van aanleverenWij ontvangen de tekst graag op diskette in Word for Windows én inprint. Zo min mogelijk tabs gebruiken. Tabellen ook opgemaakt in WPmet een print erbij, of alleen als print.Illustraties en foto'sIllustraties dienen duidelijk in zwart getekend te zijn. Foto's mogen ookin kleur worden aangeleverd. Ze worden wel altijd in één kleur afgedrukt.Een (pas)foto van de auteur wordt bij het artikel geplaatst.Schema's (figuren) moeten duidelijk ingekaderd zijn en op de juistewijze ingedeeld en genummerd. Geschreven tekst nooit in een schema(figuur) aanbrengen. Bij grote illustraties, die vanwege het formaat vanVan Horen Zeggen verkleind moeten worden, mag dit verkleinen geenonduidelijkheid, in bijv. de tekst, teweeg brengen. Wij zien de illustratiesgraag op diskette aangeleverd in EI'S of TIFF formaat én als print.InhoudToespraken (in spreektaal) moeten worden bewerkt, zodat de inhoud opjuiste wijze kan worden weergegeven. Eenvoudige persoonlijke aantekeningenzijn onvoldoende. De spelling is die van de voorkeursspelling(Groene Boekje). In wetenschappelijke artikelen moet vaktaal zoveelmogelijk worden vermeden of zodanig omschreven, dat de tekst voorhet merendeel van de lezers begrijpelijk blijft.VHZ • jaargang 41 nummer 4 . december 2000

RECTIFICATIERectificatieIn het artikel "Beelddenkende kinderen en kinderen met ernstige spraaktaalmoeilijkheden"van Lucy de Klein en Hannie Roefs, gepubliceerd in hetvorige nummer (3] van Van Horen Zeggen, zijn enkele fouten geslopen Deredactie heeft na overleg met de auteurs besloten deze rectificatie te plagtide signaleringslijsten niet bruikbaar waren op desen, omdat met namemanier waarop ze sto nden algedrukt. Daarvoor redactionele excuses aanauteurs en lezers.* De namen van de auteurs zijn Lucy de Klein en Hannie Roefs* In de kadertekst op bladzijde 14 dient u compensatieproblemen te vervangendoor compensatiemogelijkheden. De correcte tekst wordt dan:Beelddenkers hebben vaak taalproblemen, maar zijn niet taalzwak en hebbendaarnaast compensatiemogelijkheden.* Onder "Literatuur" staat een aanvullende literatuurlijst. Een uitgebreidereliteratuurlijst is op te vragen bij de auteurs.Bl i de signaleringslijsten:Bij het nalopen van deze lijsten zijn de items gemarkeerd die wél voorbeelddenkende kinderen gelden, maar niet of aanzienlijk minder vopr deesm kinderen. De overige, niet gemarkeerde items gelden dus voor beidegroepen. Duidelijk is dat een groot aantal kenmerken uit deze signalenngslijstzowel op beelddenkende kinderen als op kinderen met esm vantoepa Ssi ng zijn. De gemarkeerde kenmerken c.c\. verschillen hebben vooralbetrekking op intelligentie en creativiteit. Hierin lijken beide groepenzich te onderscheiden.De signaleringslijsten beelddenken.SPREKENLi struikelen over woorden (denken gaat sneller dan praten)LI verhaspelen van woordenU maken veel gebaren als ze vertellenLUISTEREND gericht luisteren blijft achter i.t.t. ontdekkend zienJ vertraagde of te snelle reactie op aanwijzingen en opdrachten-1 slecht luisteren bij zaken buiten de direct zichtbare belevingswereldLI luisteren met een 'half oor'O moeite met het verwerken van mondelinge informatie (onthouden vaninstructies, kwijtraken van de rode draad bij instructies)Li veel misverstanden in de communicatie (vatten te letterlijk op van wat erwordt gezegd; vatten standjes,voor anderen bedoeld persoonlijk op)TAALONTWIKKELINGLI moeite met het koppelen van woorden aan beelden—I woord vindingsproblemen (dinges die, dinges dat)H eigen(aardig) woordgebruikLI geen belangstelling voor rijmspelletjesLi weinig lijn in de verhalen die ze vertellen (grote gedachtensprongen,beginnen achteraan of zomaar ergens in het midden, verhalen hangenals los zand aan elkaar)•vrij beperkte, maar wel originele woordenschatLEERSTIJL—1 reageren meer op visueel dan op auditieve informatieJ leren door doen en afkijkenB willen zelf ontdekkenLI moeite met controleren van eigen werkMOTORISCHE ONTWIKKELINGLI verhoogd vatbaar voor ongelukjes / onhandigJ moeite met leren fietsen, zwemmen, schrijven, enzovoortU slecht of geen ritme- of maatgevoelLI problemen met de fijne motoriekORIËNTATIE IN TIJD EN RUIMTELI gebrekkig tijdsbesef-J moeite met oriëntatie in de ruimteLI verwarring links/rechtsLI moeite om zaken in (volg)orde te houdenOVERIGE KENMERKEND te kinderlijk gedrag gezien hun leeftijdD oververmoeid, zeker als de vakantie nadertD wisselend prestatiepatroonD gemakkelijk afleidbaarH intense spelactiviteiten (rollenspel, constructiemateriaal)D moeite met het afmaken van dingenQ afhankelijk van omstandigheden (systematiek/structuur)• associatiefB groot doorzettingsvermogenI veel fantasie, vindingrijk origineelA dromerig / teruggetrokken in eigen wereldje• intuïtief veel begrijpen van wat er om ze heen gebeurtfZ] (over)gevoeligD wisselend zelfbeeld• overdreven rechtvaardigheidsgevoelA empathisch / sociaal zeer bewogen• koppig / halsstarrigD rommelig / chaotisch / vergeetachtigD moeite met het zich houden aan regelsDIDACTISCHE KENMERKENLEZENf I moeite met het koppelen van klanken aan letters0 moeite met auditieve syntheseD moeite met vasthouden van woordbeeld! I spellend en/of radend lezenA anticiperend lezenLI moeite met hardop lezen (laag tempo, hortend en stotend)LJveel fouten bij m.n. kleine woorden (als, dan, het, de)• verwisseling van lidwoordenH zwak in technisch lezen1 goed in begrijpend lezen: actief gebruik van aanwezige kennis engericht op ontdekken van samenhang.SPELLEN• foutenbeeld wordt bepaald door oriëntatie fouten (au-ou, ei-ij)• bij jonge beelddenkers m.n. fouten van auditieve oorsprong:• verwisseling van klinkers, medeklinkers en tweeklanken (a-o, k-h, eu-ui)• volgorde fouten (dorp-drop)• weglaten en/of toevoegen van letters (herftst-hefst)• zwak of niet ontwikkeld foneembesef\A\ betekenis (beeld) gaat vooraf aan het woord- of klankbeeld (vragrwagen]• onzekerheid w.b. de toepassing van spellingregel of overgeneralisatie(keukken)SCHRIJVEND foutenbeeld wordt bepaald door oriëntatie fouten (au-ou, ei-ij)'3 grote gedachtensprongen waardoor tekst onbegrijpelijk wordt• struikelen over spelling, grammatica en interpunctie waardoor tekstenmoeilijk leesbaar zijnD meer spelfouten in opstel dan in dicteeI producten zijn inhoudelijk origineel• vormgeving laat te wensen overREKENENLI moeite met automatiseren van losstaande proceduresD meer tijd nodig voor inoefening3 sterk in toepassen van proceduresA kennisopname door integratie met reeds bestaande begrippen in hetgeheugenD geleidelijke inpassing in het begrippenkaderO fouten in uitvoering van bewerking a.g.v. een gebrek aan stabiliteit inhet denkenO problemen bij 'nieuwe systemen'ü problemen mede methode-afhankelijkVHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

BOEKBESPREKINGSpraak- en taalproblemen bij kinderenErvaringen en inzichtenSpraak- entaalproblemenbij kinderenAnnelies Bron, lid van de redactieM. Welle Donker-Grimbrère, C.Slofstra-Bremer, S. van der Meulen,M. Van Denderen-Lubbers, B. vanBeek, A. Verschoor (red.)2000. 17 x 24 cm. 356 blz., ISBN 90 2323600 9, Ing. ƒ 52,50, Uitgeverij vanGorcum & Comp. b.v.Onlangs verscheen een nieuw boekover spraak- en taalproblemen bij kinderen.Dit boek is tot stand gekomenals gevolg van een initiatief van deFoss en de BOSK (ouderverenigingenvan ouders van slechthorende kinderen,van kinderen met spraak- en taalproblemenen van kinderen met motorischeproblemen). In dit boek staan bijdragenvan deskundigen, ouders en ookvan kinderen zelf, centraal. De meestvoorkomende stoornissen die spraakenof taalontwikkelingsstoornissen kunnenveroorzaken worden vanuit diedrie invalshoeken beschreven. In iederhoofdstuk komt eerst de deskundigeaan bod. Deze gaat in op de theoretischeachtergrond. Vervolgens wordtde beschreven stoornis toegelicht vanuitde ouders en soms ook door dekinderen zelf. Achtereenvolgens is eraandacht voor de volgende aandachtsgebieden:taalontwikkelingsstoornissen,articulatiestoornissen, verbaleontwikkelingsdyspraxie, meertaligheid,stotteren, meervoudig bepaaldeproblemen en taalstoornissen, slechthorendheid,cochleaire implants,schisis, het Syndroom van Landau-Kleffner. Het boek eindigt met hoofdstukkenover onderkenning vanspraak- en taalproblemen en overonderwijs in Nederland aan kinderenmet spraak- en taalstoornissen. Op eenbeknopte en heldere manier wordt opde diverse problemen ingegaan. Detheoretische hoofdstukken zijn daardoorvoor veel mensen leesbaar. Erwordt veel gebruik gemaakt van voorbeeldenom de geschetste problemente verduidelijken. In deze hoofdstuk-ken wordt ook melding gemaakt vanrecente inzichten en ontwikkelingen.De hoofdstukken die door ouders enkinderen geschreven zijn zullen bijouders herkenning kunnen oproepen.Vanuit mijn eigen werk als logopedistemerk ik dat dat voor ouders vaakerg belangrijk is. De verhalen vanouders gaan ook vaak over de (lange)weg die zij hebben moeten bewandelenal vorens hun kind op de goedeplek zat. Ik denk dat deze verhalenandere ouders een goede ondersteuningkunnen bieden in hun zoektochtnaar de juiste plek voor hun kind. Ikdenk dat dit boek in een behoeftevoorziet voor zowel ouder als hulpverlener.Ik heb het in ieder geval metgrote interesse en veel plezier gelezen!Meertalige kinderen met Ernstige Spraak- en TaalmoeilijkhedenErin WagenaarUitg. Seminarium voor Orthopedagogiek,Utrecht 2000. 130 p.ISBN: 90.75293.17.8In dit boekje wordt de situatie vanmeertalige, allochtone kinderen inSH/ESM-scholen belicht vanuit eengroot aantal zowel pedagogische alsdidactische aspecten. Het is geschrevenvoor leerkrachten om hun pedagogischen didactisch handelen teondersteunen met behulp van praktischeinformatie, gericht op de dagelijksepraktijk in een multicultureleschool. Onder pedagogische aspectenwordt bijvoorbeeld aandacht besteedaan basisveiligheid voor allochtoneleerlingen: hoe deze vorm te gevenwanneer de gewone, dat wil zeggenNederlandse, middelen niet goedwerken door taaltekorten en cultureleverschillen. Ook wordt ingegaan opopvattingen over gezondheid, ziekteen handicap bij mensen uit andereculturen, op opvoedingswaarden inislamitische gezinnen, op het belangvan meertalige werkers in de schoolen op de specifieke taken die dezemensen kunnen uitvoeren. Oudercontactenblijken voor meertalige kinderenextra belangrijk te zijn, nietalleen voor de opvoeding, maar ookvoor de taalstimulering van het kind.De effecten van migratie en traumabij deze kinderen worden beschrevenen er worden tips gegeven om daarmee om te gaan. Bij de didactischeaspecten wordt achtergrondinformatiegegeven over meertaligheid, enwordt ingegaan op het verschil tussentaaitherapie en taalstimulatievoor allochtone kinderen. Meertaligheidis op zichzelf een normaal verschijnsel,dat bij een goed taalaanbodgeen problemen hoeft te geven.Taalproblemen ontstaan natuurlijkwel bij een zwakke taalaanleg en/ofandere risicofactoren. Voor- en nadelenvan vroege interventie, de kwaliteitvan het taalaanbod en woordenschatonderwijsworden apart behandeld,en er wordt aandacht besteedaan het onderwijs in de verschillendeschoolvakken voor deze kinderen.Steeds staat naast elkaar de meertheoretische informatie op de enepagina, met een samenvatting envaak ook praktische tips voor de leerkrachtop de andere pagina. Hierdooris een handzaam en praktisch naslagwerkjeontstaan voor sh/esm leerkrachtendie in hun klas met meertaligekinderen te maken krijgen.VeBOSS Werkgroep NT2Meertalige kinderen metErnstige Spraak- enTaalmoeilijkhedenErin Wagenaarmei medewerking iAnouska SIpPE9 VHZ • jaargang 41 nummer 4 . december 2000Seminarium voor Orthopedagogiek

GEHOORD EN GEZIENCongres Nederlandse Verenigingvoor AudiologieMarjan BruinsOp 6 november jl. hield deNederlandse Vereniging voorAudiologie in Congrescentrum deHanzehof te Zutphen haar jubileumsymposium.De vereniging bestaat50 jaar en vierde dit met een dag diewerd gewijd aan "Een andere kijk opcommunicatie door taal, spraak engehoor" onder de titel "Met AndereWoorden...".De audioloog en het audiologischcentrum doen van oudsher onderzoeknaar het gehoor. Prof. Dr. F.Jacobs, hoogleraar wijsgerige ethiekaan de Universiteit van Amsterdamvroeg zich af welke plaats het gehoorinneemt in de maatschappij. Historischgezien heeft het gehoor iets vande tastzin; geluid kan gehoord engevoeld worden. Het gezichtsvermogenechter heeft altijd een directererelatie met de geest gehad en heeftdaarmee in het denken een voornamerepositie ingenomen. De wijzeWaarop er naar zintuigen gekekenwordt, bepaalt ook het belang dat demaatschappij eraan hecht. Leven wedaarom in een kijk of in een luistercultuur?Is er in onze maatschappijvoldoende aandacht voor het oor?Vanuit de ervaring dat gesprekken enlezingen voor een grote bevolkingsgroepvan groter belang zijn dan hetlezen van teksten kunnen we zeggendat we in een hoor- of luistercultuurleven en dat aandacht voor hetgestoorde horen van belang is.Audiologische centra ontwikkelenzich op het ogenblik ook als diagnostischcentrum voor spraaktaalstoornissen.Het onderzoek naar de aarden oorzaak van spraaktaalstoornissenis niet eenvoudig. Het observerenvan dieren of het onderzoek doen bijdieren levert geen informatie op overde menselijke taalontwikkeling. Doormiddel van nieuwe onderzoekstechniekenzoals MRI en PET kan mentegenwoordig meer te weten komenover de wijze waarop taal zich in demenselijke hersenen manifesteert.Prof. Dr. P. Hagoort, hoogleraar neuropsychologiein Nijmegen, verweesnaar een onderzoek waarbij gezienwerd dat het gebruik van inhoudswoordenof functiewoorden een verschillendehersenactiviteit oplevert.Het is van belang dat dergelijk onderzoekzijn weg naar de praktijk gaatvinden.Dr. A. van Olphen, KNO-arts, benadrukte,dat het onderzoek naar hetgehoor een multidisciplinaire aangelegenheidis. Er dient altijd een combinatiete zijn tussen het technischeonderzoek en de sociaal/medischebenadering. De mate van gehoorstoornisen de oorzaak ervan gevenniet voldoende informatie om eengoede behandeling te starten. Hetweten hoe de slechthorende omgaatmet de beperking en hoe de omgevingermee omgaat, levert veel informatievoor de behandeling en begeleiding.In het multidisciplinaire teamrondom het gehoor kan de KNO-artseen brugfunctie vervullen tussen detechnische kant en de sociaal/medischeaspecten.Prof. Dr. E. de Boer, emeritus hoogleraarin de fysica van het oor, pleitteook in dit kader voor meer fundamenteelwetenschappelijk onderzoek.Bij het uitvoeren van vooral toegepastwetenschappelijk onderzoekis de kans groot dat onderzoeksmogelijkhedenen kennis over het functionerenvan het gehoor en de taalgemist worden.Aan het eind van de middag werdenTh. Kapteyn en G. van de Lem vanwegehun verdienste op het terreinvan de audiologie en voor de N VA totlid van verdienste van de verenigingNVA benoemd.Tot slot werd door de Commissarisvan de Koningin in Gelderland envoorzitter van de Hoorstichting, dhr.Kamminga het Leerboek Audiologie'geopend'. Dit leerboek is te vinden op^ \ \ Lustrum5£^ NVAÏAci andere u oorden.../www.ned-ver-audiologie.nl .Het leerboek is volledig on-linebeschikbaar. Ter ondersteuning vanhet leerboek is voor NVA leden eenCD-ROM geproduceerd met verhelderendeillustraties, die anders te veelruimte in beslag nemen op het internet.In de opzet van het leerboek isuitgegaan van drie niveaus van kennisoverdracht.Niveau 2 vormt dehoofdlaag en is gericht op cursisten inhet middelbaar en hoger beroepsonderwijs.Een belangrijk punt van actie in denaaste toekomst is het toevoegen vande meer populair geschreven informatieop niveau 1. Hiervan zijn op ditmoment nog geen onderdelen opgenomen.Niveau 3 bestaat in tegenstellingtot de twee andere niet uit eendoorlopende tekst maar uit losseonderdelen die men vanuit niveau 2kan aanklikken om uitgebreidereinformatie over een onderwerp tekrijgen. Het is gericht op universitaironderwijs en het bevat ook delen vanin het Engels gestelde publicaties enliteratuurverwijzingen. Het leerboekstaat onder redactie van P. Lamoré enTh. Kapteyn.VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

GEHOORD EN GEZIENExperiment dovenonderwijs Oost-NederlandMarjan Bruins, Harry KnoorsOp 3 november presenteerden deEnkschool in Zwolle en de dr.Bosschool in Arnhem hun experimentenmet de opvang van dove leerlingenin het SH/ESM onderwijs.Deze experimenten worden samenopgezet met respectievelijk Guyot inGroningen en Effatha Zoetermeer/Instituut voor Doven St. Michielsgestel.De experimenten zijn opgezet omtegemoet te komen aan de wens vanouders om thuisnabij onderwijs terealiseren voor dove kinderen en kanzo gezien worden als een mogelijkheidom lesplaatsen uit te proberen inhet kader van de ontwikkeling vanRegionale Expertise Centra (REC's).Daarnaast leveren de nieuwe afdelingenin Zwolle en Arnhem de mogelijkheidom de condities te beproevenwaaronder tweetalig onderwijs voordove kinderen in regio's waar geendovenonderwijs aanwezig is, gerealiseerdkan worden. Drs. AnnemarieJuli, wegbereider voor de REC-vorminglegde de nadruk op de autonomievan de REC's om te bepalen waaren in welke samenstelling lesplaatsengerealiseerd gaan worden en op deautonomie van ouders, die kiezenvoor thuisnabijheid maar ook vooreen bepaalde pedagogische en didactischeopvang voor hun kind.In de discussie over tweetaligheidspeelt ook de keuze van veelSH/ESM scholen om te werken metNederlands met Gebaren (NmG) eenrol. Dr. Trude Schermer van hetNederlands Gebaren Centrum pleittevoor het gebruik van NGT(NederlandseGebarentaal) en voor onderzoeknaar het effect van het gebruikvan NGT bij slechthorende kinderenen kinderen met ernstige spraaktaalmoeilijkheden.Zo beperkt zich dediscussie niet tot de rol die SH/ESMscholen voor dove kinderen kunnenspelen, maar gaat ook over de rol diedove kinderen en het bijpassendpedagogisch en didactisch klimaatkunnen spelen voor de SH en ESMleerlingen. Zij stelt verder dat bij hetgebruik van NmG uit onderzoekblijkt dat de Nederlandse taalstructuurwordt aangetast. De 'luisteraar'hoort dus geen goed Nederlands,maar ziet ook geen gebarentaal.'Vlees noch vis' in de ogen van TrudeSchermer. Ook in haar ogen spelenouders een belangrijke rol. Zij verwachtenvan een school een duidelijkevisie op onderwijs en een gedifferentieerdeaanpak voor alle doelgroepen.Landelijke coördinatie voor hetontwikkelen van onderwijsconceptenen methodes kan daarnaast veel energiebesparen en kwaliteit opleveren.Dr. Renée Heinemann vertelde overervaringen in het Verenigd Koninkrijk.Integratie van gehandicapte leerlingenin het regulier onderwijs gaatdaar soms heel ver. Zij heeft uit devoorbeelden daar geleerd, dat dovenonderwijsmaatwerk is en dat er eenbepaald kritisch minimum aan leerlingennodig is om dat maatwerk tekunnen leveren.In de praktijk van Zwolle en Arnhemkomen bovenstaande discussiepuntendagelijks terug. Omdat er gekozenis voor een verschillende opzetzijn er goed vergelijkingen te maken.In het middagprogramma gavenAdri Jongsma (Zwolle) en CootjeSmit en Toos Huting (Arnhem) eenoverzicht van de verschillende projectenen de eerste ervaringen. Uit ditoverzicht bleek dat er grote verschillenwaren in het aantal opgevangenleerlingen: een zevental in Zwolle eninmiddels bijna veertig in Arnhem.Dit beïnvloedt uiteraard de mogelijkhedenom tweetalig dovenonderwijste realiseren. Ook de insteek die beidepilots gekozen hebben, verschilt. InZwolle wordt van meet af aan ingezetop volledig tweetalig dovenonderwijs,terwijl in Arnhem naar tweetaligdovenonderwijs toegewerkt wordt.In Arnhem speelt NmG een belangrijkerol, in Zwolle niet of nauwelijks. InZwolle krijgen dove kinderen in eenafzonderlijke groep les, in Arnhembestaan ook groepen met dove enslechthorende kinderen. Uit de overzichtenbleek ook hoe kwetsbaar deprojecten zijn als het gaat om dovemedewerkers: in geen van de projectenwerken gekwalificeerde doveleerkrachten, terwijl het ook moeilijkblijkt om dove klasse-assistenten enNGT-consulenten aan te trekken.De conferentie werd afgesloten metreflectie en conclusie door HarryKnoors (Instituut voor Doven) enFreke Bonder (Guyot). Knoors pleitteervoor om NmG niet zomaar in deafvalbak te dumpen, maar goed tebekijken welke functie dit communicatiesysteemwel en welke het niet kanvervullen. Video-interactiebegeleidingzou een belangrijke component dienente zijn in beide pilots, omdat daarmeeleerkrachten procesmatig kunnenworden ondersteund. Essentieel isnamelijk niet alleen of tweetaligdovenonderwijs in zijn volledigevorm gerealiseerd kan worden, maarook of de kwaliteit van het onderwijsde toets der kritiek kan doorstaan.Daarbij spelen ook zaken een rol alseen goede wijze van interactie in deklas, een gedegen leerplan, en scholingvan leerkrachten in adaptiefonderwijs. Oppervlakkig ideologischediscussies over de wijze van communicatiezijn niet meer van deze tijd.Samenwerking op het gebied van leerplanontwikkelingdoor de doveninstitutenen de projecten in Arnhem,Zwolle en Hoensbroek is daarentegenwel van belang. De behoefte aan empirischeonderbouwing, en dus aandocumentatie van onderwijsresultaten,is ook actueel. Dat werd krachtigonderstreept door Freke Bonder. Zijconcludeerde dat onderzoek naar deresultaten een belangrijke voorwaardeis voor het eventuele succes van hetexperiment dovenonderwijs in Oost-Nederland. Daarnaast is landelijkeexpertiseontwikkeling en scholing vanmedewerkers van vitaal belang. Op delocaties in Arnhem en Zwolle zou dekomende tijd gewerkt dienen te wordenaan een herbezinning van deonderwijsdoelen voor de totale school.Een gezamenlijke, integrale visie ophet onderwijs aan dove, slechthorendeen ESM-kinderen dient ontwikkeld teworden waarbij ook de vraag aan deorde moet komen wat de meerwaardekan zijn van dovenonderwijs voorandere groepen in de betroken scholen.Er dient een schoolomgeving ontwikkeldte worden waarin hetNederlands en de NederlandseGebarentaal daadwerkelijk gelijkwaardigzijn. Aanstellingsbeleid voordove medewerkers verdient prioriteit,terwijl afstemming met centra voorgezinsbegeleiding de komende tijdeveneens geagendeerd moet worden.Last but not least, ouders dienen nauwbij de projecten betrokken te wordenen te blijven.VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

BINNENLANDSE TIJDSCHRIFTENAnnelies Bron, lid van de redactieHoren, 28e jaargang, november/december 2000, nummer 4Erik van Stokkom, Gestoord van destoringen, stoorzenders kwellenbezitters van hoortoestellen.De toenemende hoeveelheid GSMtoestellen,maar ook andere elektronischesnufjes, zoals intercoms, poortjesin winkels, zijn er de oorzaak van dathoortoesteldragers last hebben storingenop hun hoorapparaat.De gehandicaptenraad heeft inmiddelsaan de bel getrokken en heeft hetadvies gegeven dat alle storingsgevoeligehoortoestellen van de marktmoeten worden gehaald. Dit adviesschiet natuurlijk veel slechthorendenin het verkeerde keelgat. Hierdoorwordt de keuze in hoorapparatuurnatuurlijk wel erg beperkt. Gelukkigis er ook beweging in de GSM-markt.Er zijn toestellen op de markt die nietstoren op hoortoestellen. Ook dehoortoestelmarkt anticipeert, erkomen apparaten die veilig zijn tegenstraling van GSM's.Nathalie van den Akker-Jansen,Onbezorgd slechthorend op deHildernisseschoolIn dit artikel wordt een reüniebeschreven van vijftien oud-leerlingenen hun onderwijzer. Zij zaten in1963-1964 bij elkaar in de klas.Logopedie en Foniatrie, Jaargang72, oktober 2000R. Boerman, M. Bruins, Leerkracht enlogopedist: samen in schoolDe overdracht van logopedischebehandeling naar de dagelijkse toepassingin de klas is een klassiek probleem.In dit artikel laten de auteurs zien opwelke wijze het mogelijk is in de klassensituatiemomenten te creërenwaarin de leerling vaardigheden diein de logopedische setting wordengeoefend, kan toepassen en implementeren.In gesprekken tussen leraar enlogopedist nemen het didactischhandelen en de pedagogische omgangmet onderwijs besprekingeneen centrale plaats in.Binnen het didactisch handelenneemt de communicatie een centraleplaats in. Afhankelijk van de aard vande spraak- en taalproblemen zal deene didactische werkvorm een betereffect hebben op de spraak- en taalontwikkelingdan de andere.In het gesprek tussen de leerkracht ende logopedist is het dus van belangdat de aard van de spraak- en taaiproblematieken de didactische werkvormcentraal staan.RECTIFICATIEIn mijn artikel (Weer) Op padmet PAD in Van Horen Zeggen2000-3 schreef ik dat de FODOKen het Seminarium voor Orthopedagogieksamen voor een eerstevertaling van het PAD-leerplanzorgden. Dit is niet juist. DeFODOK heeft het leerplan zelfvertaald. Marjan Elzer speeldehierbij een belangrijke rol.Kees van OverveldPhonetogram toont het dynamisch bereikvan de menselijke stem met betrekking totFO (toonhoogte) en intensiteit (luidheid).Logopedisten, KNO-artsen, stem- enzangdocenten en zangers hebben veelbaat bij dit systeem voor het vaststellen vande grenzen van de stemfunctie.Vocal Assessment stelt de gebruiker in staat om deakoestische en electroglottografische kenmerken vanaangehouden klinkers op te nemen, te analyseren en weerte geven. Zodra de akoestische en EGG golfvormen zijnopgenomen en bewerkt, berekent de software automatischde statistische informatie van hun kenmerken. Deze wordenvervolgens gebruikt om een stemprofiel te plotten.

BUITENLANDSE TIJDSCHRIFTENHarry Knoors, lid van de redactieDeafness & Education International,vol.2, 3, 2000In dit tijdschrift is een bijdrage vanAlec Webster opgenomen met alstitel 'An international review ofliteracy intervention strategies forchildren with severe to profounddeafness'. Bedoeling van Webster'sbijdrage is om goede praktijken,uitgaande van onderzoeksgegevens,te beschrijven betreffendeleesonderwijs aan slechthorende endove kinderen. Echter, er blijktslechts zeer weinig onderzoekgedaan te zijn met als doel verschillendevormen van leesinstructie bijdove kinderen te vergelijken ophun effectiviteit.Webster heeft voor zijn bijdragegezocht in Amerikaanse, Europeseen Austra-lische databases. Viertypen artikelen werden geïdentificeerd(1) beschrijvingen van huidigeleesinstructie, (2) experimenteelonderzoek waarop verschillendewijzen van leesinstructie gebaseerdzijn, (3) polemieken over verschillendebenaderingen en (4) experimenteelvergelijkend onderzoek.Webster concludeert uit zijn literatuuronderzoekdat de huidigestand van wetenschap aanleidinggeeft tot multi-dimensionele benaderingenvan leesinstructie voordove kinderen. Sommige kinderenkunnen leesprogramma's volgendie voor horende kinderen ontworpenzijn. Andere kinderen moetenalternatieve programma's volgen.Hierbij spelen de volgende factoreneen bepalende rol: (1) het kunnenonderwijzen van verschillendeaspecten van geletterdheid aandove kinderen, (2) de toegang totauditieve informatie en (3) de kwaliteitvan de leergesprekken rondomhet leren lezen.American Annals for the Deaf,vo.145, 3,2000In dit tijdschrift staan twee bijdragesdie een het leren van dove kinderenvergelijken als ze les krijgenvan dove leerkrachten dan wel vanhorende leerkrachten.Het eerste artikel is van de handvan Harry Knoors en BertienRenting. Het is getiteld 'Measuringthe quality of education: the involvementof bilingually educateddeaf children'. Gedurende drieonderwijstaken werd het niveauvan betrokkenheid van zes dovekleuters geobserveerd. Het niveauvan betrokkenheid wordt gezienals een indicator van de instructiekwaliteit.De kinderen waren allen betrokenbij het Rotterdamse Tweetaligheidsproject.Het onderzoek richttezich specifiek op het mogelijke verbandtussen instructietaal, typetaak, leerkrachtstijl en mate vanbetrokkenheid. Het algehele niveauvan betrokkenheid, gemeten met deLeuvense Betrokkenheidsschalen,was hoog te noemen.Betrokkenheid werd beïnvloeddoor het type onderwijstaak, maarook door de leerkracht en deinstructietaal. Betrokkenheid bleekhet hoogst bij activiteiten in deNederlandse Gebarentaal, geleiddoor de dove leerkracht. Gegevende schaal van het onderzoek konniet vastgesteld worden of dit aande toegankelijke taal lag of dat deleerkracht een adequatere instructiestijlgebruikte. Daarvoor is naderonderzoek nodig. Wel kon wordenvastgesteld dat het meten vanbetrokkenheid een goede manier isom de kwaliteit van instructie bijdove kleuters in kaart te brengen,niet alleen in de context van wetenschappelijkonderzoek, maar ookten behoeve van de onderwijsbegeleidingpraktijkHet tweede artikel is geschrevendoor J. Len Roberson en ThomasSerwatka (Universiteit van NorthFlorida).In dit onderzoek werd aan slechthorendeen dove leerlingen in hetvoortgezet onderwijs gevraagd ofzij een voorkeur hadden voor dovedan wel horende docenten. Ookwerden de onderwijsprestaties vande leerlingen vergeleken al naargelang de lessen verzorgd warendoor een horende of dove docent.Het onderzoek bevat geen informatieover de taal waarin de docentenonderwijs gaven.Slechthorende en dove leerlingenbleken een voorkeur te hebben voordove docenten. Deze voorkeur washet grootst onder de dove leerlingen.Echter, de voorkeur bleek nietsamen te hangen met onderwijsprestaties.De leerlingen presteerden in lessenvan dove docenten niet beter danbij horende leerkrachten.Tot slot aandacht voor een derdeinteressant artikel in de AmericanAnnals, geschreven door DavidPassig en Sigal Eden (Bar-IlanUniversiteit, Ramat Gan, Israel).Het artikel heeft als titel 'Improvingflexible thinking in deaf andhard of hearing children with virtualreality technology'.In het onderzoek werd bestudeerdof het roteren van drie dimensionele(3-D) objecten, waarbij van virtualreality (VR) gebruik werdgemaakt, het flexibel denken vandove en slechthorende kinderenbeïnvloedt Dove en slechthorendekinderen werden verdeeld over eenexperimentele en een controlegroep.De experimentele groepspeelde 3-D Tetris individueel: 15minuten wekelijks gedurende 3maanden. De controlegroep speeldeeven lang en frequent conventioneel(twee dimensioneel) Tetris.Horende kinderen fungeerden alseen tweede controlegroep om teonderzoeken of dove en slechthorendekinderen minder vaardig zijnin flexibele denktaken. Pre- en postteststoonden aan dat in de experimentelegroep het niveau van flexibeldenken sterk toenam, terwijl datin de controlegroep van dove kinderenniet het geval was. Ook blekendove en slechthorende kinderenvoorafgaand aan het experimentlager te scoren op toetsenvoor flexibel denken dan horendekinderen. De kloof met deze horendekinderen werd bij de experimentelegroep veel kleiner gedurendehet experiment. Conclusie: het spelenvan de 3-D versie van Tetris stimuleerthet flexibel denkvermogenvan slechthorende en dove kinderenaanzienlijk.VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

NIEUWSMARKTDe VeBOSS-werkgroep Ouder/Gezinsbegeleiding houdt op vrijdag 2 februari 2001 een studiedagdie als thema 'NLP (NeuroLinguïstischProgrammeren) en ouders' draagt. De inleider\ VcDvdOop deze studiedag is Marga Jansens. Ouders, gezinsbegeleiders en overige belangstellendenkrijgen begin januari een uitnodiging toegezonden. Voor informatie kunnen belangstellendencontact opnemen met Marieke de Vries - Hofman, p/a ACC-Dienstverlening, Hoofdstraat7 8 . 3972 LB Driebergen, telefoon 0343 - 513320 of per e-mail: mrp.devries@12move.nl.instituutvoordovenSint-Michielsg*d°e Cochleaire impiantatieteams Utrecht/Effatha en Nijmegen/lvD Sint-Michielsgestelhouden op vrijdag 16 februari2001 een nascholingscursus-van-eendag.Titel van de cursus is Cochleaire'mplantatie bij kinderen - auditieveaspecten - indicaties, de praktijk en detoekomst. Het hoofdthema van de cursusbetreft de auditieve aspecten van cochleaireimplantaties bij kinderen.'Auditief' betekent hier zowel de meettechnischeals de functionele aspectenvan het horen. Cursisten pogen aan tegeven in welke mate het gehoor 'meeweegt'bij de selectie. Eveneens ondertekende cursisten op welke wijze deMogelijkheden optimaal zijn te benutten.Verder houden de deelnemers zich bezig"iet de bevindingen die reeds geïmplanteerdenhebben opgedaan. Als tweededeel van de cursus komen de toekomstigeontwikkelingen op het gebied vancochleaire implantatie bij kinderen aande orde. Voor meer informatie kunnenbelangstellenden zich wenden tot:mevrouw D. Plancken - KroonUMC Utrecht, werkgroep Cl, D 05.244Postbus 85500, 3508 GA Utrechttelefoon 030 - 250 8360f ax 030 - 254 1922e-mail D.PanckenKroon@kmb.azu.nl.effathaOP WOENSDAG 15 NOVEMBER NAM LOGOPEDISTE RIA VAN HEDEL - VAN GRINSVEN AFSCHEID VAN HETINSTITUUT VOOR DOVEN IN SINT-MICHIELSGESTEL. BIJNA VEERTIG JAAR LANG WERKTE DE LOGOPE­DISTE VOORAL MET D00FBLINDE KINDEREN VAN HET INSTITUUT. TIJDENS EEN DRUKBEZOCHTEAFSCHEIDSBIJEENKOMST KREEG DE LOGOPEDISTE HET DOOR HAARZELF GESCHREVEN BOEK 'KUNNENDOOFBLINDE KINDEREN LEREN SPREKEN?' OVERHANDIGD. HET BOEK GEEFT EEN HISTORISCHE ENPRAKTIJKGERICHTE TERUGBLIK OP METHODEN EN TECHNIEKEN DIE IN GEBRUIK ZIJN BIJ HET ONDER­WIJS AAN DOOFBLINDEKINDEREN. MET HET VERTREK VAN RlA VAN HEDEL KOMT EEN EINDE AAN EENIMPOSANTE STAAT VAN DIENST. HET WERK IN DE SPREEKKAMER MOEST ZIJ WEGENS GEZONDHEIDS­PROBLEMEN AL TIEN JAAR GELEDEN STOPZETTEN. DE HAARENSE PUBLICEERDE EEN GROOT AANTALARTIKELEN VOOR BINNEN- EN BUITENLANDSE TIJDSCHRIFTEN. TOT EEN VAN DE BELANGRIJKSTE WER­KEN HOREN VAN HEDEL'S BIJDRAGEN AAN HET CURRICULUM HOORTRAINING. VOOR VAN HORENZEGGEN BESCHREEF DE LOGOPEDISTE HET GEBRUIK VAN DE VIDEORECORDER BIJ HET SPREKEN LERENVANDOVE DYSFATISCHE KINDEREN EN OVER DE LOGOPEDISCHE PROBLEMEN VAN DOVE DYSFATISCHEKINDEREN. RLA VAN HEDEL DOCEERDE VELE JAREN LANG AAN DE KATHOLIEKE LEERGANGEN.Bij de FODOK is verschenen:(Nederlandse Federatie van Organisaties van Ouders van Dove Kinderen)"Cochleaire Implantatie" met als ondertitel "Kiezen voor je kind".Uitgave: FODOK, Postbus 754, 3500 AT Utrecht.(Tekst)telefoon: 030-290 03 60 ISBN: 90-70662-38-8In deze brochure wordt voor ouders alles over hethoe en waarom van cochleaire implantatie op eenrijtje gezet. Duidelijk wordt dat kinderen met een Cleen lange en ingrijpende weg hebben te gaan en dat,zelfs met een Cl, de doofheid een belangrijke rolblijft spelen. Er wordt aandacht besteed aan detechniek van Cl, de voorwaarden, procedure en deuiteindelijk te maken keuze. Van bijzondere betekenisin deze brochure zijn - naast de informatie overCl en alles wat daarbij komt kijken - de drie eerlijkeverhalen van ouders van dove kinderen, zowel metals zonder Cl. Het zijn geen wonderbaarlijke succesverhalen;ze geven niet weer hoeveel strijd, verdriet,geduld, aanvaarding en vooral kracht het kan kostenom een doof kind op te voeden. Ze geven weerdat het er - in welke levensfase dan ook - om gaatgelukkig te zijn met je kind, met of zonder Cl.Aan de brochure is meegewerkt door Stuart Blume,Jeroen Briaire, Jef Claassen, Johan Frijns, Marry vander Heide, Jan de Laat, Anneke Vermeulen enGeertruid van Wassenaer.CO C H*-EAI R EKiezenvoorje kindl M F i A N T AT l EVHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

COLOFONZEGGENOXzVan Horen Zeggen is een uitgave van de Verenigingter Bevordering van Onderwijs aan en Opvoedingen Begeleiding van Doven in Nederland en deNederlandse vereniging tot bevordering van hetonderwijs aan slechthorende kinderen en kinderenmet spraak- en/ of taalmoeilijkheden.HOOFDREDACTIEMw. M.C. BruinsEINDREDACTIEDhr. F. C. M. MolleeREDACTIEMw. N. Hoi ting, GroningenDhr. A. Koele, ZoetermeerMw. A.E. Bron, EindhovenMw. M.C. Bruins, UtrechtDhr. F.C.M. Mollee, SchagenDhr. P. van Veen, EdeDhr. H. Knoors, 's-HertogenboschDhr. W. Geurts, Sint MichielsgestelMw. D. Raymakers-Hulsenbek, UtrechtREDACTIE-ADRESpostbus 4301740 AK Schagentel. 0224 - 214 896FOTOGRAFIEH. Op den KampOPMAAK/VORMGEVINGDe l e Etage, Den HaagDRUKKERIJDrukkerij GrafaxKopij, ingeleverd vóór 11 februari, zal zo mogelijkworden gepubliceerd in de eerste aflevering van degeldende jaargang.Kopij, ingeleverd vóór 7 april, zal zo mogelijkworden gepubliceerd in de tweede aflevering van degeldende jaargang.Kopij, ingeleverd vóór 1 september, zal zo mogelijkworden gepubliceerd in de derde aflevering van degeldende jaargang.Kopij, ingeleverd vóór 20 oktober, zal zo mogelijkworden gepubliceerd in de vierde aflevering van degeldende jaargang.DAGELIJKS BESTUURVereniging ter Bevordering van Onderwijs aan enOpvoeding en Begeleiding van Doven in Nederland(VEDON)• F. Saan, voorzitterJoshof 25, 4813 EZ Bredatel.: 076 - 5211993• H. Brouwer, secretarisBarkmolenstraat 36, 9723 DH Groningentel. 050 - 318 00 41, fax. 050 - 3184847• F. Jansen, penningmeesterVlinderstraat 57, 5345 EA Osstel. 0412 - 641061giro 357425, t.n.v. penningmeester Vereniging terBevordering van Onderwijs aan en Opvoeding enBegeleiding van Doven in NederlandDAGELIJKS BESTUURNederlandse vereniging tot bevordering van het onderwijsaan slechthorende kinderen en kinderen metspraak- en/of taalmoeilijkheden (VeBOSS)• T. van Munnen, voorzitter• A.J. Braun, secretaris• ambtelijk secretariaat en ledenadministratie:VeBOSSDhr. drs. M. StrikPostbus 2223500 AE UtrechtBezoekadres: Christiaan Krammlaan 2 Utrechttel.:030 - 2769970 fax.:030 -2712892• T. Broerse, penningmeesterPostbus 222, 3500 AE Utrechtgiro 3554500 t.n.v. Penningmeester VeBOSS teUtrechtVerschijningsfrequentie:Abonnementsprijs:4 x per jaarfl. 40,- per jaar(exclusief verzendkosten voor abonnees in het buitenland)Losse nummers: fl. 10,-Indien u vóór 1 december van het lopende jaar uw abonnement niethebt opgezegd, wordt dit automatisch met een jaar verlengd.ADMINISTRATIE VAN HOREN ZEGGENPostbus 2223500 AE Utrecht(wijzigingen uitsluitend schriftelijk doorgeven)VHZ . jaargang 41 nummer 4 . december 2000

INSTITUTEN en SCHOLEN voor communicatief en/of auditief gehandicaptenPOSTC.1323 BP1300 BN3814 TL1062 CJ1062 CJ1064 BX1063 EX1062 BK1062 BK6821 LK6821 LK6821 LK6823 JC4812 GE9207 BK3972 LB5629 CH5629 CC5629 CC5628 WE5629 CC7500 AR7500 AR7521 EC4461 DS4460 MA2531 PW6561 KE6561 KE9721 XB9737 HK9721 WD2015 KN9752 AC6432 CC2332 KV2324 VN6531 PL6531 RR6531 MV3011 CN3078 PE3067 PW3076 EB3031 BA3032 AD3032 AD3042 CA2287 EE1740 AK1741 MC5271 GD3523 CL3523 HB3563 VJ3563 EN3563 EP5263 EE5261 LB2716 KS8012 VAPLAATSAlmereAlmereAmersfoortAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamArnhemArnhemArnhemArnhemBredaDrachtenDriebergenEindhovenEindhovenEindhovenEindhovenEindhovenEnschedeEnschedeEnschedeGoesGoes's-Gravenh.GroesbeekGroesbeekGroningenGroningenGroningenHaarlemHaren (Gr.)HoensbroekLeidenLeidenNijmegenNijmegenNijmegenRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRijswijkSchagenSchagenSt-Michielsg.UtrechtUtrechtUtrechtUtrechtUtrechtVughtVughtZoetermeerZwolleSCHOOLDe KlimopStichting Gewoon AndersACC - Prof. GroenschoolProf. H. BurgerschoolJ.C. AmmanschoolDep. J.C. AmmanschoolAlex. G. Bellschool - V.S.O.Alex. RoozendaalschoolMgr. HermusschoolDr. P.C.M. BosschoolDe Stijgbeugel - V.S.O.Zorgcentrum ArnhemDienst Ambulante Begeleiding SECDe SpreekhoornDe SkelpACC- DienstverleningInstituut Sint MarieSchool de HorstSchool de Beemden (8-20 jr.)School de Beemden (3-8 jr.)Ekkersbeek - V.S.O.Prof. dr. H.C. HuizingschoolHet Maatman - V.S.O.Zorgcentrum de CirkelboogDe Kringde Kring - V.S.O.Cor EmousschoolMgr. Terwindtschoolde Wylerberg- zorginstellingDr. J. de Graafschool - V.S.O.Tine MarcusschoolInternaten GroningenProf. van GilseschoolKon. Inst. voor DovenH.D.Guyot - KantorenGuyotschool - S.OGuyotschool - V.S.OMgr. HanssenschoolDe WeerklankDe Weerklank - V.S.O.Martinus van BeekschoolDe Marwindt - V.S.O.De Open Cirkel -zorginstellingL.W. HildernisseschoolDr. F. HogewindschoolP.J. Evertseschool - V.S.O.S. JonkerenschoolRudolf MeesinstituutRudolf Mees Instituut - V.S.O.Dienst Ambulante BegeleidingZorgcentrum RotterdamDe VoordeBurg. de WildeschoolO.S.G. Hendrik Mol - V.S.O.Katholiek Inst. voor DovenHet RotsoordHet Rotsoord - V.S.O.ACC - Bertha Muller schoolACC - De TaaikringACC-Alfonso Corti school - V.S.O.Eikenheuvel - afd. I.V.D.Mariëlla - afd. I.V.D.Effatha - chr. instituut voor dovenEnkschoolADRESRossinistraat 5Postbus 1599Kortenaerstraat 10Jan Sluijterstraat 5J. Sluyterstraat 9Herman de Manstr. 1Burg. Eliasstraat 76Jan Tooropstraat 13Jan Tooropstraat 11Hommelseweg 403-AHommelseweg 403Hommelseweg 403Bonte Wetering 89Dirk Hartogstraat 10Wetterwille 70Hoofdstraat 78Castiliëlaan 8Toledolaan 3Toledolaan 1Leuvenlaan 23Toledolaan 5Postbus 667Postbus 667G.J. van Heekstraat 173Postbus 2049Postbus 2049Twickelstraat 5Nijmeegseba an 21aNijmeegsebaan 21lna Boudierplants. 9Jaltadaheerd 163Bordewijklaan 117aDaslookweg 2Rijksstraatweg 63Zandbergsweg 115Robijnstraat 100Obrechtstraat 4Ijsbeerstraat 31Nijlpaardstraat 4Slotem. de Bruïnew. 248Pierre Baylestraat 2Kraayeveldstraat 2Malmöpad 60Guido Gezelleweg 12Ammanplein 2-4Heer Bokelweg 260Heer Bokelweg 260Burg. Wijnaendtslaan 25Bazuinlaan 2aMeerkoet 25 - P.B.430Hoep 28Theerestraat 42Rotsoord 36Slotlaan 37Santa Cruzdreef 30Agavedreef 92Boadreef 2Helvoirtseweg 189Laagstraat 1Zalkerbos 330Enkstraat 69TELEFOON036-5364814036-5302012033-4799313020-3460230020-6178617020-6132801020-6131133020-3460111020-6179696026-4423293026-4454497026-4454497026-3705850076-52123520512-5149740343-513320040-2413515040-2429402040-2424255040-2425728040-2423355053-4803050053-4803051053-43453110113-2134070113-213407070-3948994024-6841790024-6848555050-5255190050-5470888050-5270840023-5246150050-5343941050-5343711050-5343622045-5636500071-5765149071-5761990024-3559584024-3567765024-3591919010-4135651010-4821088010-4552318010-4329377010-4132280010-2436710010-2436714010-4626092070-39430420224-2148960224-214071073-5588111030-2510041030-2888747030-2612404030-2660875030-2621227073-5588111073-5588111079-3294500038-4212959FAX036-5366386033-4700305020-6176021020-6178637020-4110428020-6149273020-6172901020-6151156026-3702277026-4450661026-4450661026-3705851076-51423250512-5153400343-452366040-2412285040-2483479040-2422365040-2416538040-2483884053-4803052053-4803053053-43096670113-2287170113-216147070-3962000024-6841473024-6842154050-5261265050-5470881050-5271808023-5246797050-5348487050-5350449050-5350454045-5636505071-5720330024-3502214024-3540043024-3552365010-4110113010-4821885010-4558407010-4196717010-2135103010-2436713010-2436717010-4156044070-39446290224-2989450224-296079073-5512157030-2520786030-2888747030-2662024030-2613419030-2618385073-5588516073-5588651079-3294600038-4218088Vriendelijk verzoek:Geef wijzigingen van adressen , telefoon- en faxnummers van scholen en instituten directdoor aan de eindredactie

Het speciaal onderwijs is in .beweging.Scholen worden omgevormdtot regionale expertisecentra (RECs)voor klantvriendelijker en 'thuisnabij'onderwijs. Een complexe veranderingwaarbij enerzijds kennis enervaring worden samengebracht enanderzijds de toegankelijkheid wordtvergroot. Een ogenschijnlijke spagaat:concentreren én verspreidenvan expertise en vaardigheden.Hoe kom je tot succesvolle bestuurlijkeintegratie van samenwerkendescholen binnen één REC?Hoe ontwikkel je effectieve samenwerkingsrelatiesmet het regulieronderwijs en zorginstellingen?Wat zijn de gevolgen voor de inhoudvan het onderwijs?En wat zijn de consequenties voorhet takenpakket van het personeel?In opdracht van het Ministerie vanOCenW onderzoekt KPC Groep detaken en functies van toekomstigeRECs. Daarnaast ondersteunt KPCGroep een aantal pilotprojecten diebetrekking hebben op vrijwel alledenkbare aspecten van de herstructurering.Deze ervaring combineert KPCGroep met maatwerk, waardoor weeen belangrijke bijdrage kunnenleveren aan een succesvolle start vanregionale expertisecentra.Wilt u meer weten? Neem dancontact op met drs. Arda Huybers.KPC GroepPostbus 4825201 AL 's-Hertogenboschtelefoon 073 6247 247a.huybers@kpcgroep.nlwww.kpcgroep.nlKPC GroepKennis van LerenLEREN isFLEXIBEL BLIJVEN