Dilemma's en keuzes Kinderklanken en Peuterpraat ... - Fenac

Gehoor krijgen!?!MET ALERT 1 UITGEFLITSTÜDraadloos wek-/ waarschuwingssysteemDANAVOXPartners in Hearing CareOnopvallend,zonder flitsende deurbel"horen"WHIPhonicEarSolo-apparatuurWij hebben oor voor uw gehoor!Solaris solo-apparatuur zorgt voor:- beter spraakverstaan, ook bijomgevingslawaai;- ondersteuning bij het spraakafzien;- meer betrokkenheid bij het onderwijs;- meer betrokkenheid bij de omgeving.JVerwent het oorStreelt het oogVoor informatie en advies:GN Danavox Nederland BVPostbus 19, 6950 AA DierenTelefoon: (0313) 422688Telefax: (0313) 421446

Frank en Monique van DillenDe leerkrachten in hetspeciaal onderwijs zoudeneens wat vaker in hetreguliere onderwijsmoeten gaan kijkenDe psycholoog die hem testte schreef ons: "Wat mijbetreft, denk ik dat er zeker geen contra-indicatieszijn tegen integratie. Lex heeft cognitief behoorlijkwat bij te zetten, heeft echt geen bijkomende leerproblemen.Ten aanzien van leervoorwaarden voor sprekenligt hij ruim/ver boven het gemiddelde van dovekinderen van zijn leeftijd, los van de verbeterde auditieveinput. De zwakke kanten binnen zijn profiel liggentoch nog op een normaal gemiddelde voor zijnleeftijd. Ten aanzien van taalontwikkeling zit hij (volgensonze normen) ruim boven het gemiddelde vandove kinderen van zijn leeftijd. Voor zijn verder taalontwikkelingmoet hij het binnen een setting metandere dove kinderen meer hebben van het taalaanbodvan de volwassenen dan van de andere kinderen.Ten aanzien van auditieve woordkeuze en openspraakverstaan kwam hij in november uit op eenhoorverlies-equivalent van 90 dB. Dat betekent dathij toen met zijn Cl dezelfde prestaties liet zien alsandere kinderen met een hoorverlies van 90 dB metoptimale conventionele apparatuur. Tegenwoordigfunctioneren veel kinderen met een hoorverlies van90 dB als slechthorend, niet als doof. En dat dus aleen halfjaar na implantatie."Naast deze objectieve criteria was er voor ons eenzeer belangrijk ander item, wat mede de doorslag gafom hem te integreren; namelijk het zelfvertrouwenvan Lex. Hij werd onzeker door de hele tijd alleenmaar volwassenen om zich heen: de leerkracht, deklassenassistent, de intern begeleidster, de logopedisteen maar 5 leeftijdgenootjes. Lex kon niet wegsluipenin een hoekje en eens een keer kattenkwaad uithalenzonder dat de juf het zag, of samen met eenvriendje zichzelf eens een keertje verstoppen. In dekleine klasjes werd er altijd en overal op hem gelet.Is onze keuze juist gebleken?Op dit moment is Lex volledig geïntegreerd op dereguliere basisschool en wel in groep vier. Hij isnamelijk parallel ingestroomd. Onze overtuiging isaltijd geweest dat integratie beter was voor Lex danhet in een klein kringetje achterblijven op de specialeschool. En ook om hem zo gewoon mogelijk op te voedenen deelgenoot te maken met horende leeftijdgenootjesmet hun kinderspelletjes, hun kindereigenaardigheden,het functioneren in een grote groep, hetkrijgen van vriendjes in de buurt, het opdoen vankindertaal en geen instituutstaai. Daarnaast stak hetons dat op de SO-school men vaak een negatievebenadering had van wat Lex allemaal nog niet kon,terwijl wij toch telkens vooruitgang zagen. De kinderenworden ons inziens gemaakt tot zorgobjectenwaaraan nog veel te verbeteren valt en niet gezien alskinderen met toevallig een handicap. De leerkrachtenin het speciaal onderwijs zouden eens wat vaker inhet reguliere onderwijs moeten gaan kijken, waarbijhet kind het kind gelaten wordt. Het verbijzonderenvan, in ons geval, dove kinderen is naar onze meninggeen goede basis voor een optimale integratie in desamenleving. Daar zal men zich toch ook onder dehorende mensen moeten begeven. Indien mogelijkmoet daar zo snel mogelijk mee gestart worden. Juistook daarom vinden wij het project "Weer samen naarschool" een prima ontwikkeling.De sociaal emotionele ontwikkeling van Lex is geweldigvooruit gegaan: hij is niet meer speciaal, maar eenvan de vele kinderen uit zijn klas. Hij is vrolijk enloopt zingend naar school. Ook de acceptatie van zijnklasgenootjes heeft bijgedragen aan het succes vanintegratie. Daarnaast is er dan nog de prima ambulantebegeleiding van ongeveer 6 uren per week en deaandacht van de intern begeleidster in dienst van debasisschool. De onderdompeling in de Nederlandsetaal doet hem goed en maakt hem niet meer bijzonderdan andere kinderen. Natuurlijk is en blijft hij doof,maar voor zijn sociaal-emotionele ontwikkeling is ditnaar ons idee een optimale situatie. Ook in de testenscoort hij hoger dan dove leeftijdgenootjes en ligt hijniet eens zo heel ver achter op horende leeftijdgenootjes.Wij maken ons geen illusie dat er geen problemenmeer zullen komen, maar alles wat we hem nu meegevennemen ze niet meer van hem af. Het is nogsteeds verbluffend als hij thuis komt met uitdrukkingenzoals: "Makkie", "zeker weten" en "yes".ConclusieIn het hele verhaal zijn twee breekpunten te onderscheidendie beiden door ons als ouders zijn ervarenen waarbij wij ons gevoel hebben gevolgd, soms tegenadvies van het Doveninstituut en de SO-school in:1. Onze duidelijke keuze, toen Lex nog ingeschrevenwas binnen de vroegbegeleiding, voor een puurorale benadering, nadat wij lang hadden getwijfeldover tweetaligheid. De doorslag was gelegen in het8| VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

Dilemma's en keuzesfeit dat Lex binnen een horende omgeving zouopgroeien en er naar onze mening te weinig aandachtzou zijn voor het gesproken Nederlands in detweetalige klassen van de SO-school. Gevoelsmatigvonden wij dat Lex zijn energie op één taal moestrichten en niet op twee (de NGT en het gesprokenNederlands). Wij wilden een opvoeding voor hemdie zo dicht mogelijk ligt bij die van zijn horendebroer. Als hij later voor gebaren zou willen kiezen isdat vanzelfsprekend zijn keuze en goed recht enzullen we hem daarin ten allen tijde steunen;2. Integratie in het reguliere onderwijs. Onze overtuigingdat integratie beter was voor Lex, kwam voortuit het feit dat hij anders in een klein groepje zouachterblijven op de SO-school, met alle eigenaardighedenvan dien. De keuze werd ook ondersteunddoor onze overtuiging hem zo ongestuurd mogelijkop te voeden en deelgenoot te laten zijn van de kindertaal,de kinderspelletjes, de kindereigenaardigheden,het functioneren in een grote groep, hetkrijgen van vriendjes in de buurt en het opdoen engebruiken van kindertaal en niet van instituutstaal.Zijn Cl helpt geweldig om dit doel te bereiken.In het algemeen durven wij te stellen dat het latenopgroeien van (enkelvoudig) dove kinderen met eenCl geen keuze tussen een- of tweetaligheid binneneen SO-setting is, maar ten allen tijde een keuze vooreen opvoeding zo veel als mogelijk binnen het reguliereonderwijs. Indien deze wens bij de ouders leeft,dient dit vanuit de instituten en dovenscholen nietalleen professioneel ondersteund te worden maar ookgestimuleerd.Informatie overde auteursFrank en Monique vanDillen zijn een ouderpaardat zich de afgelopenjaren regelmatig heeftingezet voor de vanzelfsprekendekeuzevrijheidvan ouders in de opvoedingvan hun dove kind.Voor eventuele reacties ishet contactadres:Kamperfoeliestraat 24,5271 JE Sint Michielsgestel.Of per e-mail:f.vandillen@planet.nlREACTIE VAN DE OUDERVERENIGING FOSSVan aanbodgericht naarvraaggestuurd werkenOuders van een gehandicapt kind hebben allereersteen enorme behoefte aan informatie. Hoe zal mijnkind zich ontwikkelen, waar vind ik de juiste hulpverlening,wat betekent het voor thuis, wat zullen deonderwijsbelemmeringen zijn, etc. etc, allemaal vragenwaar ouders een antwoord bij zoeken.Al die informatie is van belang omdat er in de opvoedingen hulpverlening van je kind steeds keuzesgemaakt moeten worden. Het spreekt vanzelf datouders over belangrijke besluiten het gevoel willenhebben dat die het best passen bij de ontwikkelingvan hun kind.Het proces van informatieverwerving is voor veelouders een moeizame en langdurige aangelegenheid.Informatie kan verkeerd zijn, bijvoorbeeld vanwegefoute diagnostiek. Het kan gekleurd zijn en ouders ineen richting sturen die zij wellicht niet willen. En hetkan eenvoudig tekort schieten (de informatieverstrekkerweet te weinig of houdt informatie achter).In de communicatie met hulpverleners is bovendiende klacht van veel ouders dat er te weinig geluisterdwordt naar de eigen ervaringen met hun kind.Wanneer je in het wereldje van de auditief/communicatiefgehandicapten terecht bent gekomen, merk je alsnel hoe afhankelijk je bent van de in jouw regio georganiseerdehulpverlening en onderwijsmogelijkheden.Als ouder kun je hierin niet of nauwelijks een keuzemaken. Ouders geven regelmatig bij ons aan: "Ik kangeen kant op". Dit gegeven maakt ouders natuurlijkkwetsbaar en het gevaar is aanwezig dat een centrum,instituut of school geen noodzaak voelt (of wil voelen)om 'klantgericht' te werken. In de regio heb je immerseen monopoliepositie. Wat kunnen hiervan de consequentiesvoor ouders zijn: onvoldoende communicatie,sturende adviezen, aanbod gericht werken zonderoprecht op vragen van ouders te willen inspelen.Gelukkig komen we stapje voor stapje vooruit in hetemancipatieproces van ouders. Wat ouders willen ishelder: uitgebreide en onafhankelijke informatie énkeuzevrijheid als het om essentiële keuzes gaat.Invoering van de leerlinggebonden financiering is omdie reden belangrijk voor ouders.Het werkveld voor de auditief/communicatief gehandicaptekinderen heeft weliswaar laten weten dat ditgoede ontwikkelingen zijn, maar in de praktijk moeter nog heel wat gebeuren. Ouders hebben nog te vaakklachten.U zult wellicht reageren met de vraag: Maar moetenouders dan altijd hun zin krijgen? Het verrassende isdat ouders, een enkele uitzondering daargelaten,helemaal niet zo zeer denken in termen van het moetprecies zo gebeuren zoals ik wil. Wat ouders willen isop een uitstekende wijze met het veld communicerenover de mogelijkheden van hun kind.Als het om echt wezenlijke beslissingen gaat, speciaalof regulier onderwijs, wel of geen Cl, gebarentaal ofNederlands met ondersteunende gebaren, etc. danbehoort de keuze aan de ouders te zijn. Het gaat omhun kind en zij beslissen over opvoeding, (medische)behandelingen en schoolkeuze. Dan behoort het vanzelfsprekendte zijn dat aan die vraag tegemoet gekomenwordt, zonder dat instituten, scholen of andereouders die keuze in een kwaad daglicht stellen.Van aanbod gericht naar vraaggestuurd werken is hetstreven. De samenleving vraagt hierom en de politiekanticipeert hierop._• .-ML-VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

Dilemma's en keuzesHoe kom je nu aan de 'beste' informatie? Ieder kind isimmers anders, en het is razend moeilijk om een doofkind goed naar de volwassenheid te loodsen. Het probleemvan de informatieverstrekking door en omgangmet professionals kan echter opgelost worden methulp van ervaren lotgenoten. Ouders die al een hoopgeregeld en uitgeprobeerd hebben, en die weten hoehet voelt met een doof kind. Dat scheelt niet alleenuitzoekwerk, maar geeft ook emotionele steun: tweeweten meer dan één, en gedeelde smart is halvesmart. De FODOK maakt zich hier sterk voor, om deéchte keuzevrijheid van ouders te garanderen.C.C. Tilanussecretaris FODOKKEUZES ZIJN PER DEFINITIEEEN TEAMGEBEURENHet zal niemand die mijn proefschrift ("Parentingdeaf children in the era of cochlear implantation: anarrative-ethical analysis") heeft gelezen verbazendat ik mij in grote lijnen goed kan vinden in hetbetoog van Frank en Monique van Dillen. Ik zie inhun relaas dan ook nogmaals het bewijs dat een grondigezelfanalyse gewenst is binnen het dovenonderwijs,misschien zelfs binnen de pedagogiek als discipline.De grote gelijkenis met de getuigenis van de oudersdie aan mijn onderzoek participeerden toont aan datde behoefte aan zo'n analyse bepaald niet verdamptis. Met de introductie van tweetaligheid binnen hetdovenonderwijs is de discussie tussen "oralisten" en"manualisten" beslecht, zo menen sommigen. Hetbetoog van deze ouders toont echter aan dat ditgeenszins het geval is. De "ideologie" van de tweetaligheidverhult het interne spanningsveld tussen dewaarden van deze beide historische ideologieën enverzoent aldus diegenen die het ook vandaag de dagniet met elkaar eens kunnen worden. Ik betwijfel echterof zij het ooit met elkaar eens zullen worden, ofbeter gezegd, of de twee genoemde waarden-systemenwel tot verzoening in staat zijn. Beiden vertegenwoordigenwaarden die van ons allen zijn, ongeachtde taal die wij voor een doof kind kiezen. Welke moederwil er nu niet zo snel mogelijk soepel met haarkind communiceren? Hoopt niet elke ouder dat zijn ofhaar kinderen een stevig sociaal netwerk zullenontwikkelen waarbinnen zij zich thuis en aanvaardmaar gelijktijdig ook gelukkig en vrij zullen voelen?Tegelijk hopen we dat onze kinderen de ruimte zullenvinden - en krijgen - om zich te ontplooien binneneen opleiding en carrière. Deze wensen vormen inmoreel opzicht alles behalve een homogeen geheel,geen mal van waaruit een enkele oplossing te destillerenis.Dat is mijns inziens de onontkoombare morele aardvan het probleem dat wij doofheid noemen. Hieraankunnen wij simpelweg niet ontsnappen. Het enigedat ons rest is een doorlopende dialoog over gedeeldewaarden binnen een werkelijkheid, die op meerderemanieren uit te leggen is in plaats van een conflicttussen "heldere" ideologieën. Binnen zo'n dialoog pastwat mij betreft dan ook geen dovenonderwijs dat zichsteeds meer ontwikkelt tot een eentalig systeem,zoals het bilingualisme helaas in sommige gevallenlijkt te zijn geworden. Ook hier sluit ik mij dus aan bijde ouders van Lex. Zeker in combinatie met cochleaireimplantatie begrijp ik de rol van zo'n eentalig onderwijssysteemniet of nauwelijks. Het liefst zie ik binnenéén school of campus het volledige spectrum vaneentalig gebarenonderwijs tot eentalig oraal onderwijsen alles daartussenin. Het precieze aanbod bijeen individueel kind zou doorlopend aan de mogelijkhedenen onmogelijkheden moeten worden aangepast.Zeker kunnen ouders bij deze keuze een kardinalerol spelen, als principe is dat misschien zelfs eengoede leidraad. Toch blijven de keuzes in dit complexegebied haast per definitie een teamgebeuren.Dr. Capi Wever, KNO-arts i.oUMC St. RadboudNijmegenVHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

"KINDERKLANKEN" EN"PEUTERPRAAT", TAALSTIMULERINGVOOR KLEUTERS EN PEUTERSDick Kuijt, Tine Bruijne-van Luik, Margriet ZuidhofSamenvattingSinds drie jaar wordt op een 50-tal basisscholen in de Duin- enBollenstreek door de dienst ambulante begeleiding van De Weerklank teLeiden, het taaiproject Kinderklanken ingevoerd.Daarnaast werd vanaf september 2001 in Katwijk in het kader van deVoor- en vroegschoolse Educatie een begin gemaakt met de ontwikkelingvan Peuterpraat. In september 2002 wordt met de invoering hiervan ookeen begin gemaakt in de gemeenten Noordwijk, Lisse, Sassenheim enHillegom.Aanleiding voor de ontwikkeling van Kinderklanken was een onderzoekvan het Samenwerkingsverband Duin- en Bollenstreek WSNS en dePermanente Commissie Leerlingenzorg (PCL) van dossiers van leerlingendie in de jaren daarvoor verwezen waren naar het SBO. Uit dit onderzoekbleek dat de meeste problemen (55 a 60 %) die de leerlingen met deonderwijsleerprocessen ondervinden, te maken hebben met taal en dusmet communicatie.De conclusie van het samenwerkingsverband en de PCL was dat de verwijzingennaar het speciaal (basis)onderwijs in meer dan de helft van hetaantal aanmeldingen met bovengenoemd probleemcluster te maken had.In deze bijdrage wordt eerst uitgebreid ingegaan op de ontwikkeling vanKinderklanken. In aansluiting daarop zullen we in het kort nog aanvullendeopmerkingen over Peuterpraat maken.KinderklankenDe Weerklank /SamenwerkingsverbandWSNS Duin- en BollenstreekProjectgroep:Tine Bruijne - van LuikDick KuytMargriet ZuidhofDoelstellingen enuitgangspunten KinderklankenNaar aanleiding van het onderzoek dat werd gedaanschreef Wim Fransen, voorzitter van de PCL: "Het isvan het grootste belang met dit gegeven iets te doenwat die kinderen ten goede komt, ook al omdat bijkomendeernstige schade eerder regel dan uitzonderingis. Wij doelen dan op de schade aan de persoonlijkheidvan de kinderen, het afnemende zelfvertrouwen,de faalangst en de waarneembare of niet waarneembaregedragsproblematiek".Vanuit de dienst ambulante begeleiding van DeWeerklank bestonden al langere tijd goede contactenmet het samenwerkingsverband. Op veel scholen dieaangesloten zijn bij dit samenwerkingsverband kwamen(en komen) verschillende ambulante begeleidersdie de begeleiding uitvoeren voor teruggeplaatsteleerlingen en directe instromers. Voor zowel de voorzittervan de PCL als het Samenwerkingsverband wasdaarom de stap naar De Weerklank niet zo moeilijk.Na een uitgebreide schets van de problematiek en uitvoerigintern beraad werd door de Weerklank beslotenin te gaan op het verzoek om hulp en werd eenprojectteam geformeerd met de opdracht om binneneen jaar een programma te ontwikkelen dat tegemoetkwam aan de genoemde problematiek en daarbij12 VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

"Kinderklanken" en "Peuterpraat", taaistimulering voor kleuters en peutersvooral gericht zou zijn op beïnvloeding van leerkrachtgedrag.In september 1999 werden de eerstematerialen in experimentele vorm aan de groepen1 t/m 4 van een 5-tal proefscholen aangeboden enwas een begin met de invoering gemaakt.De doelstellingen van Kinderklanken zijn:• bewustere omgang met spraak- en taalontwikkelingen de invloed daarvan op het leerproces op scholen• vroegtijdige signalering van eventuele spraak- entaalproblemen• extra aandacht voor taalzwakke en allochtone leerlingen(remedial teaching en pre-teaching)• voorkomen van uitval in het leerproces (met namelezen en taal)• verwijzingen naar het SBO als gevolg van spraakentaalproblemen beperkenDe uitgangspunten die hierbij passen zijn:Algemeen:• coaching en deskundigheidsbevordering vanleerkrachten• aansluiten bij de bestaande werkwijze in de groep• materiaal ontwikkelen van "werkvloer naar werkvloer",zodat het eenvoudig en direct inzetbaar is• de materialen moeten aantrekkelijk zijn voorleerkracht en kinderenInhoudelijk:• stimuleren van de ontluikende geletterdheid (metname groep 1 en 2)• stimuleren van de woordenschat (groep 1 t/m 4)Uit onderzoek en eigen ervaringen blijkt dat dit tweebelangrijke punten zijn binnen het taalonderwijs.Ontluikende geletterdheid is van belang om ook bijkinderen waarbij zich dit niet spontaan ontwikkeltervoor te zorgen dat de leesvoorwaarden aanwezigzijn aan het begin van groep 3, zodat ze het leesprocesniet met een achterstand beginnen.Ontwikkeling van de woordenschat is belangrijkomdat een kleine woordenschat invloed heeft op hethele leerproces van een kind (onder andere zaakvakken,instructie, aanvankelijk lezen, begrijpend lezen,redactie sommen).• vroegtijdig signaleren van spraak- en taalproblemendoor leerkrachten• adviezen voor omgang met spraak- en taalproblemenVroegtijdig signaleren leidt tot vroegtijdig hulp biedenen een beter zicht hebben op de ontwikkelingslijnvan een kind. Inspelen op eventuele spraaken/oftaalproblemen heeft, zoals bekend, het meesteeffect t/m 7 jaar (taalgevoelige periode).Kinderklanken bestaat uiteen preventief en een curatief deelPreventief deelHet preventieve deel bestaat uit een kalender met 10bladen voor de groepen 1 en 2 en 1 woordenschatbladvoor de groepen 1 t/m 4. Op de kalenderbladen voorde groepen 1 en 2 staan ideeën rond een thema en/ofeen klank (afwisselend medeklinker/klinker). Hetaccent ligt op auditieve en talige activiteiten aangevuld met visuele, motorische en tactiele activiteiten(zie afbeelding 1). De volgorde van de klanken diecentraal staan, is zo, dat eerst articulatorisch eenvoudigeen goed zichtbare klanken, die verlengd kunnenworden, aan de orde komen (zoals /m/ en /o). Laterkomen articulatorisch moeilijkere en minder zichtbareklanken aan bod (zoals /s/ en /k). Alle zintuigenworden ingeschakeld om tot een samenhangendgeheel te komen met een versterkend effect.De oefeningen en suggesties zijn ook op andereklanken toepasbaar.Elk kalenderblad bestaat uit 3 ringen.bmnena» nng ha*groaptwaade mg jongston ; ramedaYanda

Dick Kuijt, Tine Bruijne-van Luik, Margriet Zuidhofmoet rekening gehouden worden met de verschillenin niveau binnen een groep kinderen: een aantal eenvoudigewoorden voor taalzwakke en/of allochtonekinderen en een aantal moeilijke woorden voor kinderenmet een grote woordenschat. Tevens wordt ergekozen voor verschillende soorten woorden: naastzelfstandig naamwoorden, ook werkwoorden, bijwoordenen bijvoeglijke naamwoorden.De introductie van een onderwerp en het aanbiedenvan de gekozen woorden, evt. ingepast in eenbestaande les, zal meer tijd vragen dan het herhalenvan de woorden.Er kan 2 tot 4 weken rond een bepaald thema wordengewerkt. Dit is afhankelijk van de methode/les waarbijwordt aangesloten, de tijd die kan worden ingeruimdom de woorden te herhalen, de mate waarineen onderwerp uitgediept kan worden en het niveauvan de groep.Leerkrachten krijgen eeninstrument in handenwaarmee ze direct eenbegin kunnen maken metextra hulp aan een kindop het gebied van taalproblemenDe auditieve oefeningen op de kalenderbladen zijngenummerd in oplopende moeilijkheidsgraad. Denummering verwijst naar de handleiding, die geraadpleegdkan worden voor verschillende manieren vanaanbieden van een oefening, zodat eenzelfde oefeninggedifferentieerd kan worden.Op elk kalenderblad staan 1 of meerdere oefeningenmet een sterretje (*) ervoor. Als deze oefeningen in deaangegeven volgorde worden gedaan, dan wordt deauditieve ontwikkelingslijn gevolgd en zijn alle oefeningenvoor jongsten (tweede cirkel) en oudsten(buitenste cirkel) minimaal eenmaal aan de ordegeweest. Als niet alle oefeningen van een kalenderbladgedaan kunnen worden, is het raadzaam omdeze oefeningen in elk geval te doen.Naast de kalenderbladen voor de groepen 1 en 2 is ereen kalenderblad, het woordenschatblad, waaropideeën staan om nieuwe woorden aan te bieden (binnenstering) en te herhalen en uit te diepen (buitenstering). Dit blad is vooral bedoeld voor de groepen 3en 4 en is aanvullende voor de groepen 1 en 2. Het isde bedoeling dat het werken aan de woordenschatwordt gekoppeld aan een methode of groepsles, zodatde woorden tijdens die lessen weer terug komen (bijv.koppelen aan lezen, rekenen, wereldoriëntatie). Erhoeft voor de woordenschatlessen geen nieuw onderwerpgeïntroduceerd te worden. Het gaat er juist omdat er wordt aangesloten bij een al aanwezig onderwerp.Er is een beperkt aantal uitgewerkte lessenopgenomen in de klankleiding gebaseerd op de thema'svan de kalenderbladen voor groep 1 en 2. Dewoordlijsten voor groep 3 en 4 zijn gebaseerd opwoordlijsten van het Cito.Rond een onderwerp worden 15 tot 20 woorden gekozendie de leerkracht de kinderen m.b.t. dat onderwerpwil aanbieden. Bij de keuze van de woordenCuratief deelHet curatieve deel vanKinderklanken bestaat uitobservatielijsten (groep 1t/m 4) en een bureaukalender.Er is een basislijstmet vragen op de gebiedenvoorwaarden / communicatie,spraak entaal en voor elk deelgebiedeen uitgebreidevragenlijst. Door hetinvullen van de lijstkrijgt de leerkrachtinzicht in de spraak- en taalontwikkelingvan het kind. Leerkrachten hebben hiermeeeen instrument in handen waarmee ze direct eenbegin kunnen maken met extra hulp aan een kind ophet gebied van taalproblemen.De bureaukalender bevat korte en duidelijke tips overde extra hulp aan een kind. Het werkt als een reminderwaardoor leerkrachten zichzelf meer kunnenrichten op het aanpassen van het eigen talige gedragten opzichte van kinderen met taalproblemen.Welke werkwijze past bij KinderklankenHet is de bedoeling dat het werken met de kalenderzoveel mogelijk wordt ingepast in het bestaande programmaof huidige werkwijze van de basisschool.Elke dag kortere of langere tijd bezig zijn met dekalender is aan te bevelen, maar is niet noodzakelijk.Elke dag 10 minuten zal meer effect hebben dan éénkeer 45 minuten. Als het nodig is kunnen de thema'sen de klanken worden aangepast aan eigen projecten.Hierbij is het wel belangrijk om met name devolgorde van de auditieve oefeningen aan te houden.Het wordt aangeraden om in zo'n geval de auditieveoefeningen met een * van het kalenderblad dateigenlijk aan de beurt is, in te passen in het programma.Ook de keuze van de klanken kan aangepast wor-14 VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

"Kinderklanken" en "Peuterpraat", taalstimulering voor kleuters en peutersden, zodat een klank beter in een project past, maarhierbij moet rekening gehouden worden met demoeilijkheidsgraad van een klank. Het beste kanaltijd begonnen worden met een klank die goedzichtbaar is en aangehouden kan worden.Door de indeling van de kalender in drie ringen is hetheel gemakkelijk om te differentiëren. Wat klassikaalaangeboden wordt, kan in kleine groepjes of individueelverder doorgeoefend worden. Vooral het werkenin kleine groepjes, waar een intensieve interactiekan ontstaan tussen leerkracht en kinderen, is vangrote waarde voor de ontwikkeling van de communicatieen daarmee de taalvaardigheid van de kinderen.Begeleiding bijde invoering van KinderklankenDe inzet van Kinderklanken bij het stimuleren van detaalontwikkeling van jonge kinderen is gebaat bijeen positieve attitude van de leerkracht. Allereerstmoeten zij het belang inzien van het op speelse wijzeaanbieden van het materiaal voor de ontwikkelingvan het kind. Daarnaast is het belangrijk om zelf eenopen communicatieve houding te hebben waarmeekinderen ruimte ervaren om te communiceren. Deleerkracht staat vaak centraal in communicatieveprocessen die plaatsvinden in een groep. Met namevoor kinderen met een zwakke spraak- en/of taalontwikkelingfungeert hij of zij als een rolmodel en alsstimulator. Het stimuleren van deze communicatievehouding vraagt om een actieve ondersteuning bij deinvoering van het project.Gedurende het halfjaar van invoering vinden 7bezoeken plaats om de invoering op een school tebegeleiden. De bezoeken bestaan uit:• observaties in de groepen• coachen van leerkrachten• het "voordoen" van activiteiten• begeleiding bij de signalering van de spraak- entaalproblemen• besprekingen houden aan het eind van een bezoekmet alle betrokkenen (leerkrachten, intern begeleider,remedial teacher, eventueel directie).Elk bezoek heeft een van tevoren vastgesteld themazoals differentiatie, woordenschatontwikkeling, curatievedeel. Na de periode van een half jaar wordt erjaarlijks nazorg verleend in de vorm van 3 volledigedagen (of 6 dagdelen of 9 vergaderingen).PeuterpraatPeuterpraat kan als voorloper van Kinderklankenbeschouwd worden. In het jaar 2001/2002 is insamenwerking met twee peuterspeelzalen in degemeente Katwijk een begin gemaakt met de ontwikkeling.Deze ontwikkeling vindt plaats in het kadervan de voor- en vroegschoolse educatie (WE).De overheid vindt het belangrijk dat niet alleenallochtone maar ook autochtone taalzwakke kinderenmet voldoende taal in hun "bagage" naar de basisschoolgaan om daarmee vroegtijdige uitval te voorkomen.De gemeente Katwijk heeft gekozen voor Peuterpraaten Kinderklanken (de VVE-regeling heeft betrekkingop 2 tot 6-jarige kinderen) omdat deze programma'seenvoudig in te voeren zijn (geen strak dagprogramma),flexibel zijn, aan te passen zijn aan de situatiebinnen de speelzaal/school. Bovendien vindt degemeente het belangrijk dat de invoering ondersteundwordt door een begeleidingstraject.Peuterpraat richt zich op het stimuleren van despraak-/taalontwikkeling van kinderen, waarbij hetaccent ligt op communicatie/interactie, plezier inpraten, ontwikkeling woordenschat en taaibegrip.Hierbij staat het ervaringsgericht werken en het aansluitenbij de leefwereld van het jonge kind centraal.Naast kennisuitbreiding van de leidsters is er ookaandacht voor het informeren en inschakelen vanouders. De aandacht is vooral gericht op allochtoneen taalzwakke kinderen.De werkwijze sluit aan bij die van Kinderklanken.Ook hier worden materialen ontwikkeld van "werkvloernaar werkvloer". Een groot voordeel hierbij isdat op De Weerklank al ruim 10 jaar wordt gewerktmet peuters met spraak- en/of taalontwikkelingsproblemenen dat ervaringen hiervan worden gebruiktvoor de ontwikkeling van Peuterpraat.Bij Peuterpraat wordt nog meer dan bijKinderklanken gewerkt met concreet materiaal.Vanuit de VVE-gelden kunnen peuterspeelzalen engroepen 1 en 2 van de basisscholen extra materialenaanschaffen die het project ondersteunen.Ook Peuterpraat bestaat uit een preventief en eencuratief deel. Speciaal voor het betrekken van oudersbij de taalontwikkeling van hun kind wordt eenouderdeel ontwikkeld waarmee ouders betrokkenworden bij de behandelde thema's van de speelzaal.Invoering van Peuterpraat kost wel meer tijd danKinderklanken. Dit komt hoofdzakelijk omdat deleidsters zich een heel nieuwe werkwijze moeteneigen maken.ErvaringenOp de scholen waar met Kinderklanken wordtgewerkt, zijn de leerkrachten van de groepen 1 en 2zeer enthousiast. De kinderen vinden het leuk ommet klanken bezig te zijn, ook een groot aantal jongstekleuters. Kinderklanken is eenvoudig in te voegenin het eigen programma en onder andere door dewerkbladen in de klankleiding direct bruikbaar. Hetbiedt structuur en aanvullingen voor activiteiten dieeerder al werden gedaan. Het enthousiasme van dekinderen stimuleert de leerkracht om metKinderklanken te werken.Het toepassen van de woordenschatoefeningen ingroep 3 en 4 is moeilijker, omdat deze groepen eenvol programma hebben. Het doorzien van de werkwijze(het kiezen van een aantal woorden uit eenmethode) en het inpassen is niet eenvoudig en hierbijblijkt begeleiding noodzakelijk. Het resultaat is wisselenden leerkracht afhankelijk.Het stimuleren van eencommunicatieve houdingvan de leerkracht vraagtom een actieve ondersteuningbij de invoeringvan het projectBij Peuterpraat wordt nogmeer dan bijKinderklanken gewerktmet concreet materiaalVHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002 15

Dick Kuijt.Tine Bruijne-van Luik, Margriet ZuidhofHet werken van werkvloernaar werkvloer wordt alszeer positief ervarenInformatie over deauteurs:Tine Bruijne-van Luik isals ambulant begeleiderverbonden aan de dienstambulante begeleidingvan De Weerklank inLeiden. In de loop van deafgelopen 4 jaar zijn haarwerkzaamheden steedsmeer naar de ontwikkelingen uitvoering vanKinderklanken verschoven.Momenteel is zij verantwoordelijkvoor de uitvoeringvan het project opbasisscholen in de DuinenBollenstreek. Verderwerkt zij mee aan de ontwikkelingvan de peuterversie"Peuterpraat"Margriet Zuidhof werktals logopediste bij DeWeerklank. Vanaf de startvan het taaiproject is zijnauw betrokken bij deinhoudelijke ontwikkeling,eerst van Kinderklankenen nu van Peuterpraat. Zijis verder verantwoordelijkvoor de invoering vanKinderklanken enPeuterpraat in de gemeenteKatwijkDick Kuijt is voor 3 dagencoördinator van de dienstambulante begeleidingvan De Weerklank en voor2 dagen coördinatorambulante begeleidingvan REC Leihaghe. Takenm.b.t. het taaiprojectbeperken zich nu tot desupervisieDe ervaringen met de "nieuwe" groepen 3 van de verschillendejaren zijn positief. De kinderen beheersende leesvoorwaarden en er kan direct begonnen wordenmet het leesproces. Ook is er een grotere interessevoor taal en woorden in het algemeen bij de kinderen.Het aantal verwijzingen naar het SBO lijkt verminderd.De logopedische screening van 5-jarigengeeft een positiever beeld.De ervaringen met Peuterpraat zijn nog niet zover dater directe resultaten zichtbaar zijn. Een tussentijdseevaluatie van de gemeente Katwijk leverde wel eenenthousiaste tussenstand op.Het wordt door de leidsters als positief ervaren dat debegeleiding voornamelijk tijdens de werksituatieplaatsvindt. Door informatie te geven en door eenvoorbeeldfunctie (voordoen van talige activiteiten)leren de leidsters veel in de dagelijkse praktijk.Daarnaast bieden de overlegsituaties de mogelijkheidom van elkaar te leren en met elkaar afspraken temaken over de werkwijze en aanbieding van activiteitenin de peuterspeelzaal. De duur van het begeleidingstraject(1 jaar) wordt daarin als positief ervaren;er is voldoende tijd om vaardigheden en kennis teverwerven.Dit enthousiasme straalde uit naar omliggendegemeenten waardoor dit cursusjaar ook een startgemaakt wordt met Peuterpraat in Noordwijk,Hillegom, Sassenheim en Lisse.De toekomstSinds kort wordt Kinderklanken uitgegeven.Kinderklanken wordt uitgegeven in eigen beheer. Hetinvoeren van Kinderklanken met begeleiding vindenwij essentieel. Zo kan er snel ingespeeld worden opvragen en knelpunten binnen de groepen, ook op langeretermijn (de nazorg).Juist het werken van werkvloer naar werkvloer wordtals zeer positief ervaren.Er is een cursus ontwikkeld waarin men opgeleidwordt om Kinderklanken basisscholen te kunneninvoeren.De instructie omvat 3 dagen en richt zich vooral opambulante begeleiders uit cluster 2 vanwege decoachende wijze van invoeren en vanwege de expertiseop het gebied van taalproblemen. Hiermee kantegemoet worden gekomen aan de toenemendevraag om begeleiding bij de invoering. Het taaiprojectteamis immers een onderdeel van de dienstambulante begeleiding van De Weerklank en kanonmogelijk zelf aan alle aanvragen voldoen.Peuterpraat is nog in ontwikkeling. Als Peuterpraatafgerond is, zal ook dit programma worden uitgegevendoor de projectgroep.Het opleiden en instrueren van anderen zien we alseen goede mogelijkheid voor andere diensten omhun dienstenaanbod te vergroten. Invoering vanKinderklanken en Peuterpraat heeft niet alleen temaken met de expertise van de scholen op het gebiedvan taal en communicatie maar ook met meerderedoelstellingen van de ambulante begeleiding: zoveelmogelijk preventief werken en bijdragen aan de deskundigheidsontwikkelingvan leerkrachten.Informatie over Kinderklanken en Peuterpraat is teverkrijgen bij de projectgroep Kinderklanken van DeWeerklank te Leiden. Tel. 071 5727859Het pakket bestaat uit:KalenderMap (met uitwerking van de oefeningen van dekalender en achtergrondinformatie)Curatief deelTafelkalenderBoek: Kijk mijn letterLiteratuurEen literatuurlijst is te verkrijgen bij de projectgroep.16 | VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

Onderwijsdoelen en expertiseONDERWIJSDOELEN EN EXPERTISEMarjan ElzerVoorwaardelijke kerndoelenVoor de leerlingen in cluster 2 is meer van hetzelfde,maar langzamer en in kleinere groepen, volstrektonvoldoende. Zij zitten niet voor niets in het SpeciaalOnderwijs. Ze hebben recht op iets anders, omdat zevanwege hun moedertaalverwervingsproblemen, ineen vicieuze cirkel terechtkomen. Door de taalproblemenlopen ze een achterstand op in alle overige ontwikkelingsgebiedenen die achterstanden maken datde taalproblemen erger worden. Dit moet steeds weerverwoord worden, omdat het dé verantwoording isvan dit type onderwijs.In de kerndoelen voor het primair onderwijs en debasisvorming wordt mondelinge taalvaardigheid inhet Nederlands voorondersteld. En met die mondelingetaalvaardigheid worden ook vaardigheden en kennisop alle andere ontwikkelingsgebieden aanwezigverondersteld. Maar niets is minder waar voor cluster2, waar we meer en meer te maken hebben met kinderenmet een complexe hulpvraag. De kunst is omde kerndoelen en onze expertise te koppelen, doorduidelijk te maken wat de voorwaardelijke kerndoelenvoor dit type onderwijs zijn, deze vastleggen en ernaar te handelen, zowel in het primair onderwijs alsin het voortgezet onderwijs.De kerndoelen worden opgedeeld in leergebiedspecifiekedoelen (zoals taal, lezen, rekenen, aardrijkskunde)en leergebiedoverstijgende doelen (waaronderwerkhouding, leerstrategieën, zelfbeeld, sociaalgedrag). Laatstgenoemde doelen bevatten veel elementenvan de noodzakelijke voorwaarden waarincluster 2 expliciet aandacht aan besteed moet worden:de communicatie, de cognitie, de emotionele ende sociale vorming, de taal- en woordenschatontwikkeling.Hier mag dus aan gewerkt worden en het isonze taak om duidelijk te maken dat deze voorwaardenin cluster 2 niet alleen vooraf gelden, maar gedurendede hele schoolloopbaan van de kinderen. Demoedertaalverwervingsstoornis die weliswaar toteen onderwijsbeperking leidt, mag niet ook nog eenemotionele, sociale en maatschappelijke handicapworden. Want dat is het risico wanneer er te veel ente eenzijdig ingezet wordt op de taalkant van dehulpvraag van de leerlingen, zoals leerkrachten die inde eindgroepen en op het VSO lesgeven maar al tegoed weten.SamenvattingIn cluster 2 liggen de onderwijsdoelen, namelijk datgene dat aan de leerlingenaangeboden moet worden, in meer of mindere mate vast. Deexpertise is vooral gelegen in de manier waarop de onderwijsinhoudenaangeboden worden. De leerlingen in cluster 2 zullen slechts dan van hetonderwijs kunnen profiteren wanneer de voorwaarden tot leren voortdurendcentraal staan. Voorwaarden op het gebied van de communicatie, decognitie, de emotionele en de sociale vorming, de taal- en woordenschatontwikkeling.Op al deze terreinen blijken zogenaamde vanzelfsprekendhedenniet zo voor zichzelf te spreken als we geneigd zijn te denken. Vande leraren wordt een houding gevraagd van bewuste en expliciete aandachtvoor de totale ontwikkeling van het kind, met diens eigen unieke,sterke kanten als insteek. Het uiteindelijke onderwijsdoel is om de kinderente laten schitteren in wat ze wel kunnen en hen beter te latenomgaan met hun beperking.van hun eigen communicatienood en hoe ouder zeworden, hoe meer ze geïsoleerd raken. Dit besef vananders zijn, van moeite hebben om spel-, omgangsengedragsregels te begrijpen, sociale codes te begrijpenen op te volgen, is ongetwijfeld een teken vanhun intelligentie. In werkstukken vermelden leerkrachtenregelmatig dat hun leerlingen zich soms alheel jong bewust worden van hun beperkingen,beseffen dat ze niet mee kunnen komen, niet alleenop intellectueel terrein. We moeten voorkomen datdit besef er toe leidt dat de kinderen zich terug gaantrekken uit de communicatie of zich op andere, meerongewenste manieren gaan uiten. Dat is communicatienood:het gevoel dat je je niet zo kunt uiten dat deander je begrijpt.Eind 90-er jaren is onderzoek gepubliceerd naar hetpsychische welbevinden van dove jongeren en volwassenen(van Eldik, 1998, de Graaf & Bijl, 1998). Zijbleken significant meer emotionele problemen enpsychische klachten te hebben dan de gemiddeldeNederlander. Dit kan deels worden toegeschrevenaan het onvoldoende accepteren van de handicap,deels aan het ontbreken van zelfsturing. Zij voeldenzich machteloos op allerlei terreinen van het leven.Zelfstandigheid vanuit veiligheidOnze duurste plicht, als opvoeders, is om de kinderenhet basale gevoel mee te geven dat ze zelf hun problemenkunnen oplossen, in de meeste brede zin van hetwoord probleem. Veel esm-kinderen, maar ook dekinderen met gehoorstoornissen, raken zich bewustVHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002 I 17

Marjan ElzerIn de communicatie moethet begrijpen van wat erwordt gezegd centraalstaan en niet het horenvan geluiden en gesprokenwoordenHun communicatieproblemen waren een belangrijkeoorzaak. De lering die hieruit getrokken kan wordenis dat de leerlingen inzicht moeten krijgen in huneigen problematiek om er zo jong mogelijk mee omte leren gaan. Deze metacognitie, dit 'inzicht gevenin' is nu juist de taak voor het SO, specifiek voor cluster2 (en cluster 1).Het is fantastisch dat kinderen wanneer ze op onzescholen komen zo vaak opbloeien doordat hen eenveilige omgeving geboden wordt. Zo'n veilig pedagogischklimaat alleen is echter niet voldoende.Bescherming leidt niet vanzelf tot weerbaarheid.Bovendien wordt de veiligheid die met de ene handgeboden wordt, door de andere hand weer afgenomendoor de kinderen voortdurend te confronterenmet wat ze niet kunnen, namelijk door middel vanabstracte taal kennis verwerven. Die veiligheid moetbenut worden om van daaruit de zelfstandigheid vande kinderen te stimuleren, door met hen aan de voorwaardente werken.Vooral samen zodat ook de teleurstellingensamen verwerkt kunnen worden. Er moetenkeuzes gemaakt worden, zoals een leerkrachtbeschreef: "We moeten conflictsituaties niet uit deweg gaan opdat er gewerkt kan worden, maar juistdie conflictsituaties aangrijpen om hen er mee om teleren gaan." Zelfstandigheid betekent niet hulpelooszijn, niet afhankelijk van anderen, die vaak de goodwillniet eens weten op te brengen, maar zelf mogenen kunnen bepalen hoe je iets oplost, aan wie je hulpgaat vragen. En na afloop weten en voelen dat je deoplossing aan je eigen inzet te danken hebt (attributie).Die zelfstandigheid is een noodzakelijke voorwaardevoor de kinderen om echt te kunnen leren,zowel in het onderwijs als daarbuiten.Werken aan de voorwaardenEen essentieel onderdeel van cluster-2 expertise ishet zo goed mogelijk inzetten van de taal ten behoevevan de communicatie. Een wezenlijke vereiste vaneen goed taalaanbod voor kinderen met moedertaalverwervingsstoornissenis dat die taal zo redundantmogelijk is. In Prisma van de Taal wordt redundantiegedefinieerd als "de 'overtollige' informatie die in eencommunicatieproces wordt verzonden boven watstrikt noodzakelijk is om een boodschap over te brengen.Deze redundantie is noodzakelijk om het systeemte beveiligen tegen toevallige storingen. Innatuurlijke taal is de redundantie zeer groot.Hierdoor bevatten boodschappen - ook als ze tegenveel lawaai worden uitgesproken of in een onleesbaarhandschrift vol spelfouten zijn neergekrabbeld -toch nog genoeg informatie om geïnterpreteerd tekunnen worden".Redundantie heeft dus te maken met het principe datwij niet alle aangeboden informatie nodig hebbenom taal te kunnen begrijpen omdat er in tekst enspraak altijd een overschot aan informatie zit. Hoebeter we de taal beheersen, des te meer informatiewe kunnen missen (Ringeling, 1992). Overtolligheidzorgt er voor dat we niet voortdurend heel goed moetenopletten om niets te missen van wat tegen onsgezegd wordt. Mocht ons iets ontgaan, dan kunnenwij van onduidelijke uitingen toch de bedoelingbegrijpen omdat we zelf zoveel kennis in huis hebben.We vullen de ontbrekende informatie gewoonaan. Mits spreker en toehoorder voldoende kennis enervaring met elkaar delen, hindert het de toehoorderniet wanneer de spreker klanken inslikt, verkeerdeklemtonen legt, niet goed uit zijn woorden komt.Voor het cluster 2 onderwijs heeft dit implicaties voorzowel het taalaanbod als voor het taaibegrip. Hettaalaanbod moet ook voor deze leerlingen zo redundantmogelijk gemaakt worden. Dit houdt meer indan visualiseren, in de zin van gebruik maken vanplaatjes, picto's en natuurlijke gebaren. Daarnaastworden alle mogelijke alternatieve communicatiemiddeleningezet, zoals gebaren, vingerspellen,klankgebaren, het benadrukken van lichaamstaal enandere non-verbale communicatiemiddelen, het aanpassenvan spreektempo, het aangeven van woordgrenzen,het gebruik maken van geluidsversterking,het herhalen op verschillende manieren, etc. Wat wijal pratend doen, is in wezen niets meer dan het uitstotenvan vreemde klanken, waaraan de luisteraargeleerd heeft betekenis toe te kennen! Diezelfde kansmoeten we de leerlingen bieden.Wat het taaibegrip betreft moeten zij de gelegenheidkrijgen zich op alle mogelijke terreinen te ontwikkelen.Zij moeten zelfkennis, mensenkennis en wereldcultuurkenniskunnen opdoen, opdat zij dergelijkekennis kunnen inzetten bij het verwerken vangesproken, gebaarde of geschreven informatie. Hetkomt erop neer dat je iets al moet kennen om het tekunnen horen; wat je niet weet, lees je ook niet in dekrant, of andersom als je net de betekenis van eenwoord kent, lees je erover in de krant. Vele leerlingengenieten ervan om over heel gewone dagelijkse dingente communiceren, over wat ze meemaken, wathen dwars zit. Ouders en leerkrachten zijn degenendie over de goodwill en de middelen beschikken ommet hen te communiceren en dat is heel effectieveleertijd.Een tweede voorwaarde houdt verband met het verbeterenvan de communicatie. Alles moet ingezetworden opdat de leerling de leerkracht kan volgen ende leerkracht de leerling kan volgen. Recent onderzoekbij dove, Zweedse peuters met Cl wees uit dathet niet alleen de gebarentaal op zich was die detaalontwikkeling positief beïnvloedde, maar ook dateen meer ondersteunende kindgerichte communicatiestijlvan de ouders gunstig was voor de totale ontwikkelingvan de kinderen (Tvingstedt, 2000). In decommunicatie moet het begrijpen van wat er wordtgezegd centraal staan en niet het horen van geluidenen gesproken woorden. Vroegbegeleiding in gezinnenvan kinderen met een moedertaalverwervingsstoornisis daarom zo van belang, omdat aan een goede18 | VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

Onderwijsdoelen en expertiseontwikkeling een complexe interactie van factorenten grondslag ligt.Om in het dagelijks leven eikaars bedoelingen tebegrijpen, doen we veel meer dan alleen luisteren. Bijiedere boodschap die we uitzenden, hebben we eenbedoeling. We willen graag dat die bedoeling overkomt.Maar het effect van die boodschap, hoe diebedoeling geïnterpreteerd wordt, wordt door de toehoorderuitgemaakt. Deze verwerkt en interpreteertde boodschap met behulp van z'n eigen kennis, ervaring,standpunten en ideeën. Wanneer ik een verwoedaanhanger van de VVD hoor verkondigen datde PVDA een prachtig partijprogramma heeft, zal ikvrijwel zeker meteen vragen:" Wat zeg je?" Nietomdat ik het niet gehoord heb, maar omdat ik diemededeling niet kan rijmen met de kennis die ik alheb. Die kennis kan liggen op sociaal, cognitief enemotioneel gebied, maar ook op het terrein vangespreksstijlen en non-verbale middelen. Wanneer despreker er een knipoog bij maakt, weet ik gelijk dathij met zijn woorden iets anders bedoelt.Deze non-verbale middelen, waaronder de lichaamstaal,moeten in het cluster 2 onderwijs benadruktworden. De leerlingen moeten zich ervan bewustworden dat anderen dergelijke middelen gebruiken,maar vooral dat zij deze zelf tot hun beschikking hebbenen ze kunnen gebruiken om zich te uiten en omgemakkelijker begrepen te worden. Daarmee wordtde druk van het alleen middels woorden moetencommuniceren weggenomen. Woorden zeggen veel,maar non-verbale signalen vaak nog veel meer. Zelfseen telefoongesprek, dat voornamelijk uit gesprokenwoorden lijkt te bestaan, kan helemaal verkeerd verlopenals geen rekening gehouden wordt met de veelzeggendheidvan non-verbale informatie. Aan detoon van de ander lezen we af of hij meent wat hijzegt, de plotselinge stilte vertelt ons dat we misschieniets verkeerds of onverwachts hebben gezegd.Een belangrijk aspect van zelfkennis is onderkennenwat je wel of niet prettig vindt en dat kunnen uiten.Onlangs is door de FOSS in samenwerking met St.Marie het boekje 'Uitgesproken monsters' uitgebrachtwaarin kinderen met ernstige spraak en taalstoornissenuitgenodigd worden hun emoties en angstgevoelensin tekeningen en schilderijen uit te drukken. Eengoed initiatief om de non-verbale uitingsmogelijkhedendie leerlingen in cluster 2 hebben, te benutten.Deze mogen niet ondergesneeuwd raken door een testerke nadruk op woorden.Ook de leerstof zelf kan expliciet en bewust op anderedan alleen talige manieren worden aangeboden.Een leerkracht van 10 jarige sh/esm leerlingen vertelt:"Ik ging met een lessenserie over Egypte aan de slag.Veel woorden vond ik zelf veel te moeilijk voor ze,maar ik had veel boeken gehaald, een video laten zien,foto's meegenomen en een van de ouders die in Egyptewas geweest, uitgenodigd om een diaserie te tonen.,zodat die moeilijke woorden vanzelf toch aan bodkwamen. De kinderen ervoeren het echter niet alsmoeilijk. Het had hun interesse. Ze hebben op dezemanier een schat aan informatie verworven."Een derde voorwaarde betreft het benutten van desterke kanten van de leerlingen. Leerlingen geven erdikwijls blijk van dingen wel degelijk te begrijpenmits deze in hun interesse sfeer liggen. Ze kunnen demeest ingewikkelde spelletjes op de computer doen,er zelfs over ruziën en bekvechten, ze kunnen overeen onderwerp waar ze interesse voor hebben welvertellen, tekenen, uitleg geven. Deze mogelijkhedendie de kinderen ons zelf laten zien, moeten gewaardeerden bij de diagnostiek en evaluatie betrokkenworden. Daarom moeten ze zo lang mogelijk hetvoordeel van de twijfel krijgen. We mogen nooit zeggendat een kind een begrip/woord/concept nietbegrijpt als we niet heel zeker weten dat we allesgedaan hebben om hem dat woord talloze malen opallerlei manieren in allerlei contexten aan te bieden.En als we niet van alles hebben geprobeerd om hetkind aan ons duidelijk te laten maken dat hij het welof niet begrepen heeft.Het zijn immers dezelfde kinderen die met de schoolsevakken niet mee kunnen komen, waardoor twijfelontstaat over hun intellectuele capaciteiten. Zou dietwijfel niet veeleer vragen moeten oproepen over hetgeboden onderwijs, de gebruikte methoden enmethodieken?En vierde voorwaarde is het realiseren van meervraaggestuurd onderwijs: namelijk functioneel,inzichtelijk, betekenisvol, en praktisch. De kinderenmoeten de gelegenheid krijgen te leren via hun sterkekanten, door uit te gaan van de praktijk, van hetervaren, waarnemen en doen. Schoolse vaardighedenals lezen en schrijven moeten daaraan gekoppeldworden. En dan weer terug naar de praktijk opdatniet alleen het geleerde meer beklijft maar de leerlingenook beter snappen waartoe ze dit moeten leren.De lesstof dient dan ook zoveel mogelijk in samenhangaangeboden te worden. In het regulier onderwijshebben kinderen vaak moeite het verband tussende diverse vakken te zien. Voor de leerlingen incluster 2 moet die samenhang dan zeker inzichtelijkgemaakt worden.Woorden zeggen veel,maar non-verbale signalenvaak nog veel meerVHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002 19

De kinderen moeten degelegenheid krijgen teleren via hun sterke kanten,door uit te gaan vande praktijk, van het ervaren,waarnemen en doenEen dergelijke vorm van onderwijs vraagt om flexibeleen inventieve leerkrachten, die de kinderen in huntotale functioneren kunnen zien en los kunnenkomen van de manier waarop zij zelf les hebbengehad, uit boekjes en luisterend naar een ander dieuitleg en informatie geeft. Er wordt gesproken vanmeerdere vormen van intelligentie, zoals visueelruimtelijk,muzikaal, emotioneel (Gardner, 1983,Goleman, 1996) naast de gebruikelijke verbale enlogisch-mathematische. Dan zijn er ook andere leerenonderwijsstijlen mogelijk.In ieder geval moeten kinderen de gelegenheid krijgenzelf actief te leren. Een leerkracht schreefonlangs: "Ik wil de kinderen leren hoe een vlinder eruit ziet." In het denken over het onderwijzen vanonze - en andere - leerlingen onderwijs moet eenomslag plaats vinden naar "Ik wil hen de kans biedenom zelf te leren hoe een vlinder eruit ziet", of zelfs:"Ik wil hen de kans bieden om een vlinder te zien."Het is geen kwestie van kennis er in gieten. Wij moetenhen activeren en motiveren om te leren, om eenmening te vormen en die te uiten. Het kind is deactor, niet de leerkracht. In navolging van de 'Reggiopedagogiek':faciliteren waar het kan, instruerenwaar het moet (De honderd talen van kinderen, 1996).Een heel wezenlijke voorwaarde betreft de emotioneleen sociale vorming. Deze moet in het cluster 2onderwijs een prominentere plaats krijgen, opdat dekinderen meer inzicht krijgen in zichzelf en dat kunnenuiten. Een leerkracht van jonge kinderen zei:"Zoveel kinderen hebben juist problemen met hetonder woorden brengen dat ze bang zijn, dat ze geenzin hebben, dat ze ergens van schrikken. Ze moetenomgaan met zichzelf, met anderen en hun reacties, endaar weer op reageren. Deze kinderen moeten lerenverwoorden: 'Ik heb een handicap, wat kan ik daaranderen over vertellen, daarvoor heb ik medicijnennodig en dit zijn de gevolgen, bijv. daarom kan ik nietzo lang werken'.".... "En zaken als groeten als je binnenkomt,dat komt later dan wel."Bovendien is een kind in iedere interactie, met iederecommunicatiepoging, per definitie met een ander endus sociaal bezig. Leraren in cluster 2 moeten zich ditheel goed realiseren en het moet in hun houding tenaanzien van juist deze kinderen die weinig incidenteelleren tot uiting komen (Constandse e.a.2002).Diepe woordkennis is de laatste voorwaarde. Hetonderwijs in het algemeen vraagt steeds meer abstractlogisch denken en talig werken, liefst schriftelijk.Er zijn onderzoeken die er op wijzen dat veel kinderendie vroegtijdig de school verlaten een significantlager niveau van taaibegrip hebben (Rush, 2001,mondelinge communicatie). Ze kennen allerlei woordenniet waar ze op school - schriftelijk - wel meegeconfronteerd werden. Deze woorden komen in huneigen mondelinge taalomgeving niet voor. Als ditvoor kinderen in het regulier onderwijs geldt, hoeveelte meer dan niet voor kinderen met taalproblemen?De woordkennis van de kinderen moet in dit onderwijstypeextra verdiept worden. Niet alleen moetenkinderen weten dat poezen en honden beide onder decategorie dier vallen, begrippen als poes en hondmoeten ook zo goed mogelijk verankerd zijn. Bij peutersontstaat een beeld van een begrip doordat zij erheel diverse zintuiglijke ervaringen mee opdoen. Aldie zintuiglijke informatie tezamen zorgt er voor datbij het noemen van het woord poes allerlei betekeniskenmerkenvan dat woord opgeroepen worden: zachtharig vel, kan krabben, miauwen, spinnen, onverwachtsebewegingen maken. Peuters voor wie hetmoeilijk is bepaalde geluiden en stemmen te begrijpen,zullen een onvolledig multizintuiglijk beeld inhun geest vormen (Greenspan, 1998). Bij kinderenmet moedertaalverwervingsproblemen zou zo'nbasislexicon (Eibers & van Loon, 2000) wel eens nietgoed en compleet opgebouwd kunnen zijn. Vandaardat bij het uitleggen van woordbetekenissen vaakteruggegrepen moet worden op de fase van het zintuiglijkewaarnemen en ervaren: het poesje voelen,laten krabben, en dergelijke. Ook dan wordt aan dekerndoelen gewerkt.Willen de leerlingen meer kunnen profiteren van dereguliere lesstof, dan zal aan al deze voorwaardenvoldaan moeten worden, niet alleen vooraf, maargedurende de hele schoolloopbaan. Op cognitief,emotioneel, sociaal en communicatief gebied is deontwikkeling nooit voltooid. Integendeel, in elkelevensfase komen weer nieuwe kansen en uitdagingen,moet communicatie een andere vorm krijgen,passen andere regels en horen er andere gevoelensbij.Aanbevelingen' Meer deskundigheid en inzicht op de scholen tenaanzien van de specifieke gevolgen van een stoornis20 J VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

Onderwijsdoelen en expertisein de moedertaalverweving. Wat de invloed vanonze moedertaal op ons 'zijn' precies is, is nog grotendeelsonbekend. Maar onze kennis van onzemoedertaal is zo fenomenaal dat nog niemand hemheeft kunnen bevatten (Koenen, 2001). En dat dieinvloedsfeer veel verder reikt dan het terrein van detaal zelf, is evident.Deze deskundigheid is ook voor de leerkrachten vangroot belang opdat zij zich gesteund en gewaardeerdvoelen bij het zoeken naar en toepassen vanandere dan talige middelen om de kinderen teonderwijzen. Ook de leerkracht moet zich competentvoelen! Een nauwe samenwerking tussen deverschillende disciplines op een school en de oudersis hierbij essentieel.• Inzetten van de sterke kanten van de leerkrachten.Nu hebben velen het gevoel dat ze alles moetenkunnen. Laat de ene leerkracht bijvoorbeeld muzieklesgeven aan een paar groepen tegelijk terwijl deander bezig is met leerlingen die met lezen en rekenenal een eind zijn.• De groepsindeling variëren. Groepen worden veelalingedeeld naar leeftijd, naar lees- of taalbegripsniveau.Maar er zijn andere opties: bijvoorbeeld kinderenwaarvan verwacht wordt dat ze naar hetregulier onderwijs terugkunnen bij elkaar zettenom hen voor te bereiden op het schoolprogrammadat ze straks zullen volgen. Ook van de gewoonteom de klassen het hele jaar door hetzelfde samen testellen bij alle vakken zou afgestapt kunnen worden.Soms komen leerlingen beter tot hun recht bijoudere of juist bij jongere leerlingen. Maak ookdaarvoor plaats vrij op het rooster.• Meer uitwisseling met andere schooltypes. De opgebouwdeexpertise moet niet alleen aan het eigenREC of het landelijke cluster 2 onderwijs ten goedekomen, maar ook aan andere schoolsoorten.Tegelijkertijd zou meer geprofiteerd kunnen wordenvan de initiatieven die in het primair en voortgezetregulier onderwijs genomen worden op het gebiedvan taal en sociale vorming.• Alert zijn op de specifieke problematiek van slechthorendeleerlingen binnen de communicatie.ConclusieEen leerkracht vroeg ooit vertwijfeld "maar wanneermoet ik nou aan communicatie doen? Het rooster is alzo vol!" Communicatie is geen vak, maar iets wat jedoet. Voor de taal, de emotionele en sociale vorminggeldt hetzelfde: daar ben je de hele dag - bedoeld ofonbedoeld - al mee bezig.Bij kinderen die problemen hebben met het verwervenvan hun moedertaal is het van wezenlijk belangdit zo verantwoord mogelijk te doen. Het lastige isom goed onder woorden te brengen dat datgene watvaak schijnbaar onbedoeld gedaan wordt, wel degelijkmet een bedoeling gedaan wordt. Er moet tijdvrijgemaakt worden om te beschrijven wat we doen,waarom en hoe. Maar dan hebben we ook een goedebasis om aan ouders, de inspectie en anderen duidelijkte maken dat een houding waaruit alle genoemde- en niet genoemde - voorwaardelijke kerndoelenspreken, voor onze leerlingen onontbeerlijk is.LiteratuurConstandse, C, M.J. Elzer, M. Mildenberg en E.Wagenaar (1999-2002) Kinderen met ernstigespraak- en taalmoeilijkheden, Praktijk-boek, Utrecht,SvODe honderd talen van kinderen (1996) In: De wereldvan het jonge kind, april, mei en juni.Eibers, L & A. van Loon (2000) Lexicon en Semantiek.In: S. Gillis en A. Schaerlaekens (red.)Kindertaalverwerving, een handboek voor hetNederlands, M. Nijhoff uitgevers, Groningen.Eldik, T. van (1998) Psychische problemen, gezinsbelasting,gezinsfunctioneren en meegemaakte stressbij dove kinderen. Een klinisch-epidemiologischonderzoek. Proefschrift Erasmus Universiteit.Voorburg/Zoetermeer, Chr. Instituut voor dovenEffatha.Gardner, H. (1983) Frames of Mind: The Theory ofMultiple Intelligences, New York: Basic Books.Goleman, D. (1996) Emotionele Intelligentie, Uitg.ContactGraaf, R. de & R Bijl (1998) Geestelijke gezondheidvan doven. Trimbos-instituut, UtrechtGreenspan, SI. (1998) De ontwikkeling van intelligentie,Uitg. ContactKoenen, L. (2001) Was ich noch... NRC 18 juniRingeling, J.C.T. (1992) Een oor voor taal, Horen, jg. 20,nr.4Tvingstedt, A.L. (2000) Communication with deafpre-school children using cochleair implants, Lezingtijdens het International Congress on Education ofthe Deaf, Sydney.Communicatie is geen vak,maar iets wat je doet.Voor de taal, de emotioneleen sociale vorming geldthetzelfde: daar ben je dehele dag - bedoeld ofonbedoeld - al mee bezigInformatie over de auteurMarjan Elzer is als taaipsycholoogwerkzaam bijde Hogeschool vanUtrecht, Seminarium voorOrthopedagogiekVHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002 121

GEHOORD EN GEZIENHANS LEEZENBERG ONDERSCHEIDENClaartje Slofstra-Bremer\In april is Hans Leezenberg, KNO-arts, benoemd tot Ridder in de Orde vanOranje Nassau vanwege zijn verdiensten voor de Nederlandse Stichtingvoor Celaryngectomeerden en voor de Nederlandse Vereniging voorSlechthorenden. Voor 'Van Horen Zeggen' was dit een aanleiding om inhet tijdschrift aandacht te besteden aan deze bijzondere KNO-arts.Bijzonder om verschillende redenen: zijn grote betrokkenheid bij de in decommunicatie belemmerde medemens, zijn attitude tegenover depatiënt-als-mens, zijn bijdragen aan de discipline KNO, met name in hetmultidisciplinair samenwerken, het vormgeven van onderwijs voor KNOartsenen tenslotte zijn betrokkenheid bij bestuurlijk en organisatorischwerk ten behoeve van de patiëntenzorg zelf, onder andere voor kinderenmet spraak- en taalmoeilijkheden en slechthorende en dove kinderen.• •Hans Leezenberg, geboren in 1926, heeft gewerkt metslechthorende kinderen, met kinderen metspraak/taalproblemen, in klinieken, op scholen en inAC's. Hij heeft zich duidelijk bewogen op het werkterreinvan de VEBOSS-VEDON en de Fenac. Zijn loopbaanwas echter zeer veelzijdig en bijzonder! Tot 13jarige leeftijd groeide hij op in Indonesië, en deed inNederland zijn eindexamen middelbare school in1943. Na enkele jaren in de tropische landbouw (hijbehaalde ook nog een eindexamen op de MiddelbareKoloniale Landbouwschool; de huidige Hogere Schoolvoor Tropische Landbouw te Deventer) begon hij aanzijn medische opleiding. Daarna heeft hij eerst eenperiode gewerkt in de hulpverlening (Jewish Hospitalof St.Louis, Missouri, USA) en vervolgens vijfjaar alshuisarts te Groningen. In die periode raakte hij alsarts geboeid door gehoorproblematiek bij jonge kinderen- vijftig bevallingen per jaar, vijftig keer ookdie vraag: hoort dit kind? Het gehoororgaan bepaaldevervolgens in grote mate Leezenbergs arbeidzameleven.Leezenberg raakte ervan overtuigd dat een dokter tijdmoet nemen voor zijn patiënten. Dit gegeven vormdeeen andere rode draad in zijn werk. Een arts moetgoed doorpraten over de psychosomatische achtergrondendie bij vrijwel alle gezondheidsproblemeneen rol spelen. Door daarvoor de tijd te nemen kan degeneeskundige per saldo efficiënter werken, maarvooral ook: veel beter. Leezenberg was nooit een artsdie maximale productie draaide. Hij nam de tijd,maakte eerst menselijk contact voor hij als medicustot handelen overging. Hij was op het GemeentelijkAudiologisch Centrum als KNO-arts al snel bekendals 'Opa Oor'. Geen kind huilde in zijn spreekuur. 'OpaOor' hurkte neer, had een grapje en een vriendelijkheidjeen de kinderen smolten voor hem. Dat was alna zijn pensionering...Na de KNO-specialisatie deed Hans Leezenberg inGroningen vier jaar vooral oncologie gedaan van hethoofd-halsgebied; later ook in beide Deventer ziekenhuizenals vrijgevestigde KNO-arts. Zijn binding metde gelaryngectomeerden vond zijn oorsprong in dieperiode; al vanaf 1964 was hij verbonden aan deNederlandse Stichting voor Gelaryngectomeerden.Lange tijd was hij voorzitter van het bestuur, en latervoorzitter van de raad van advies.In die periode (60-er, 70-er jaren) begon hij steedsmeer in te zien hoe belangrijk het is om multidisciplinairte werken. Dit was niet alleen bij larynxcarcinomennoodzakelijk, ook bij de jonge kinderen metspraak/taalproblemen was dit het geval. Lang voordatdit gemeengoed werd, halverwege de 70-er jaren,startte Leezenberg met enkele logopedisten eenbeperkt multidisciplinair samenwerkingsverband teDeventer (de Hellwag-Stichting) om de diagnostiekbij deze kinderen grondiger te kunnen uitvoeren.Incidenteel werd daar ook psychologische deskundigheidbijgehaald.Elf jaar werkte Leezenberg tenslotte als universitairdocent bij de vakgroep KNO en Audiologie van hetAcademisch Ziekenhuis in Amsterdam van de VU. Hijzette er een nieuwe afdeling op rond allergologischeen immunologische aspecten van de bovenste luchtwegen.Ook daar bleek het belang van een rustiggesprek met de patiënten, zonder tijdsdruk. Hij meldtmet enige trots: na tweemaal een goed gesprek enonderzoek waren 65% van de patiënten dan reeds'klaar', zij hoefden niet meer terug te komen.Gevraagd naar zijn interessegebieden vertelt HansLeezenberg direct over zijn leermeesters; zijn degelijkeopleiding te Groningen, onder andere bij de audioloogHuizing die 'toen al' (zestiger jaren) bij baby'svan een halfjaar die slechthorend waren, kasttoestelletjeswilde aanpassen. Revolutionair in die jaren. Ofover de colleges van de hoogleraar psychiatrie Kraus,met sprekende voorbeelden (Leezenberg herinnertzich nog de patiënten die werden gedemonstreerd enwaarom) en over het belang van (opnieuw) de benaderingvan de patiënt als mens in de eerste plaats (enniet in de eerste plaats als een ziektebeeld).22 VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

GEHOORD EN GEZIENLeezenberg vertelt ook over het degelijke, ambachtelijk-zorgvuldigeonderricht van de hoogleraarHuizinga, die zeer nauwkeurige aanwijzingen gafvoor het opereren. Als docent op de opleidingLogopedie te Groningen was Hans Leezenberg zorgvuldig,rustig de tijd nemend - en: eisen stellend aanzijn leerlingen. De student moest het echt goedweten. Hij werd er gevraagd om te komen lesgevendoor Annie Moolenaar, de nestor van de logopedieopleidingin Groningen.Hans Leezenberg was actief in vele besturen en organisaties.Zijn belangstelling is levendig en intens alshet over de inhoud van het vak gaat, daarover raakthij nooit uitgepraat. Bij het bereiken van de pensioengerechtigdeleeftijd werkte Leezenberg door, uitbetrokkenheid en ook om het plezier in het vak.Zonder druk, maar vol inzet! Hij werd na zijn pensio-nering nog directeur van een klein Audiologisch centrum,het OAC in Amsterdam, en onderzocht als KNOartsde bejaarden in verpleeghuizen en hielp waarmogelijk, of verwees door naar collega's. Hij werdhoofdbestuurslid van de NWS. Samen met zijn medebestuursledenmaakte hij daarvan een professioneleorganisatie die ook aandacht kon gaan geven aan vernieuwingen research (maatschappelijk relevanteonderwerpen, bijvoorbeeld effecten van medicijngebruikop het gehoor). Hij bleef ook jonge kinderenonderzoeken in het SACA waarmee het OAC fuseerde,en in de slechthorenden scholen die met dat AC verbondenwaren.Een lang arbeidzaam leven, waarin intens werdgewerkt aan de voorwaarden voor betere communicatievan kinderen en volwassenen.'LEES EN BESLIS' LEERT DOVE KINDEREN LEZENLees en Beslis is een leesmethode voor dove enslechthorende kinderen in de leeftijd van drietot zeven jaar. De methode, die kinderen leertletters te herkennen en begrijpen voordat zebeslissen om welk woord het gaat, heeft alveel positieve resultaten geboekt. Door leesproblemenper kind te specificeren zijn opmaat gesneden oplossingen mogelijk.Lees en Beslis is een synthetisch concluderendemethode die kinderen leert eerst letters te herkennenen samen te voegen. Vervolgens koppelen ze de lettersaan de bijbehorende klank waardoor ze in staatzijn de klanken later weer op te roepen. In visuelebasislessen, spreek- en taallessen krijgen de leerlingenvanuit verschillende invalshoeken de input die zenodig hebben om uiteindelijk aan leeslessen tebeginnen. De methode helpt leerkrachten nauwkeurigte bepalen waar leerlingen bij het leren lezentegenaan lopen. Een op de leerling toegesneden aanpaklost problemen op waar dat voorheen onmogelijkleek.jarenlang aan de verfijning van de methode. Datgebeurde enerzijds op basis van cameraobservatiesen gedragsanalyses van leerlingen en anderzijds doorgesprekken met leerkrachten en ouders van dove enslechthorende kinderen.BestellenHet lespakket van Lees en Beslis bestaat uit een uitgebreidepapieren versie van de leesmethode, een cdrommet gebruiksinstructie en lesmateriaal, zoals letterkaartjes.Scholen die geïnteresseerd zijn in de methode kunnenvoor meer informatie contact opnemen met hetRudolf Mees Instituut van de Koninklijke Auris Groepvia telefoonnummer (010) 204 15 15.HerhalingEen eenduidige en consequente manier van onderwijzenis bij Lees en Beslis van groot belang. Kinderenmoeten zich volledig kunnen concentreren op deinhoud van de lessen en dienen niet te worden afgeleiddoor steeds een andere lesmethode. Herhaling iseen vereiste voor een succesvol resultaat.OntwikkelingIn de jaren '80 is al een start gemaakt aan de ontwikkelingvan de methode. Samen met studenten van desubfaculteit psychologie werkte docent-onderzoekerdrs. T. Ouadvlieg van de Universiteit van UtrechtVHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002 43

GEHOORD EN GEZIENPRAKTIJKBOEK LEERLINGEN MET ERNSTIGESPRAAK- EN TAALMOEILIJKHEDENSinds 1994 loopt op het Seminarium voorOrthopedagogiek het ESM-project. In dit project gingenwe op zoek naar expertise op het terrein vanESM. Een van de uitvloeisels van dit project is hetzogenaamde Praktijkboek dat bij velen van u langzamerhandbekend is. In dit stukje willen we u informerenover de huidige stand van zaken.In de afgelopen jaren hebben we ESM-scholenbezocht, video-opnames van leraren gemaakt en dezemet hen besproken, scholing gegeven aan leraren inhet ESM-onderwijs en steeds weer de leraar en onszelfde vraag gesteld: wat doet deze leraar nu eigenlijkwaardoor de leerling aan het werk kan gaan, kennisopsteekt en nog tevreden kijkt ook? Welke methodiekenwerken blijkbaar goed bij kinderen die communicatievebeperkingen hebben? Veel van dergelijkemethodische principes staan beschreven in hetPraktijkboek met een directe koppeling naar theorieënen onderzoeken naar het leren door en de communicatie-en taalverwerving van kinderen. Eenmeer gedetailleerde bespreking van de gevolgdewerkwijze staat in Van Horen Zeggen, oktober 1999.Tot ons genoegen blijken niet alleen leraren uit dedirecte doelgroep, het ESM-onderwijs, dit boek aan teschaffen. Ook de andere vormen van REC-onderwijs,het SBO en het reguliere Basisonderwijs tonen veelbelangstelling. Daar worden immers ook kinderenopgevangen die in meer of mindere mate moeite hebbenmet het begrijpen en/of produceren van taal.Juist dan wordt een extra beroep gedaan op het inlevingsvermogenen de eigen communicatieve vaardigheidvan de persoon voor de klas. Blijkbaar voorziethet Praktijkboek in een behoefte die bij leraren leeft,want zo horen we uit het werkveld: "je kunt ermeteen mee aan de slag." En dat was precies onzeopzet met het schrijven van een PRAKTIJKboek voorleraren!Het 'Praktijkboek Leerlingen met ernstige spraak- entaalmoeilijkheden is een losbladig handboek. Datsuggereert dat er meer in kan. En dat is inderdaad hetgeval.Totnogtoe zijn er zes katernen verschenen:'Taaistimulering', 'Kringgesprekken', 'Voorlezen' en'Woordenschatonderwijs', 'Computergebruik' en'Meertalige kinderen'.In 1999 was al het theorieboek 'Kinderen met ernstigespraak- en taalmoeilijkheden op school' van ErinWagenaar verschenen.Binnenkort gaan de volgende vier katernen naar dedrukker.• De sociale en emotionele ontwikkeling (CoosConstandse en Marjan Elzer). Relaties met anderen,dat is de context waarbinnen de emotionele ensociale ontwikkeling plaatsvindt, waarin basiscompetentiesverworven worden en communicatievevaardigheden ontwikkeld worden.• Het Voortgezet (Speciaal) Onderwijs aan leerlingenmet ESM (Coos Constandse, Marjan Elzer enMaryam Mildenberg). Een discussiestuk waarin aande orde komt met welke kwesties het VSO sh/esm temaken heeft, en hoe diverse scholen en leraren hierhet hoofd aan bieden.• De sensomotoriek, over horen, zien en spreken (CoosConstandse). De waarneming en de motoriek vormengezamenlijk essentiële voorwaarden voor detaal- en kennisverwerving• Wereldoriëntatie (Marjan Elzer) De verkenning vande wereld, van jezelf en de ander, in praktische enin meer abstracte zin, vormt de essentie van hetonderwijs aan kinderen met ernstige spraak- entaalmoeilijkheden.Helaas komt hiermee wel een eind aan de productievan hoofdstukken. De oorzaak is banaal doch heelpragmatisch: de subsidie is op! Helaas, want dat erover de opvoeding van en het onderwijs aan kinderenmet ernstige spraak- en taalmoeilijkheden nog veelmeer te zeggen valt, spreekt vanzelf.Zowel het theorieboek als het praktijkboek zijn tebestellen bij het Seminarium voor Orthopedagogiek(tel. 030-2547378). Voor degenen die het praktijkboekal in hun bezit hebben, zijn de vier nieuwe katernenook los te koop.Seminarium voor OrthopedagogiekLeerlingen met ernstigespraak- en taalmoeilijkheden24 | VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

VAN DE BESTURENOPROEP ALGEMENE LEDENVERGADERING SIMÉA 2003Het bestuur van Siméa nodigt de leden en aangesloten organisaties uit voor de Algemene Ledenvergadering op10 april 2003, om 16.45,in conferentiecentrum De Werelt te Lunteren.Op de agenda zullen onder andere de volgende onderwerpen staan: Jaarverslag, Werkplan bestuur, Jaarrekening 2002, Begroting 2004en contributievaststelling, Statuten & Huishoudelijk reglement, ontwikkelingen Plan van Aanpak, REC's, werkgroepen & beraden.Wanneer u de stukken wenst te ontvangen, kunt u deze tot 28 maart 2003 schriftelijk of per email aanvragen bij het Landelijk Bureauvan Siméa. De stukken zullen ook worden verspreid onder de contactpersonen van de aangesloten organisaties.Wanneer u tijdens de vergadering andere punten dan bovengenoemde ter sprake wilt brengen,kunt u dat schriftelijk of per email doorgeven aan het Landelijk Bureau.Landelijk Bureau Siméa, Postbus 222,3500 AE Utrecht. E-mail: info@simea.nl , ., .,COLUMNNa de zomervakantie is mijn baan in de diagnosegroepvan karakter veranderd omdat ik ben "bevorderd"van een eerste fase naar een tweede fase groep.De kinderen in deze groep zijn meestal ouder, tussende 4 en de 5 jaar. Het zijn er nog maar vier, maar wehebben onze handen er meer dan vol aan. De communicatieproblemenbij deze kinderen zijn heftig ende gedragsproblemen minstens zo heftig.Na de ochtendpauze gaan we mondmotorische spelletjesdoen en vol verwachting zit iedereen om detafel. Met veel mimiek doet mijn collega voor wat ermoet gebeuren. Handen op de rug, met je mond eensmartie van de tafel opeten. "Nee nee, niet met jehanden, met je mond". Om de beurt. Meike magbeginnen, daarna Mustafa en op dat moment begintBilal ontzettend te krijsen. Niet te verstaan wat hijallemaal schreeuwt maar dat hij boos is, daaroverbestaat geen twijfel. Opeens gaat ons een licht op:Bilal heeft een fascinatie voor alles wat blauw is. Hijwil uit de blauwe beker drinken, uit het blauwe bakjezijn fruit eten en nu heeft Mustafa de blauwe smartieopgegeten en die wilde hijGelukkig er zit nog een blauwe smartie in het zakjeen hij is op slag weer gelukkig. Veegt dikke tranen uitzijn ogen en doet ontroerende pogingen om de smartievan de tafel op te eten.Het is voor hem wel verwarrend dat ik het later bijhet brood eten niet goed vind dat hij ook zijn broodop die manier naar binnen wil werken. Waarom ookeigenlijk niet? Ik vind mezelf ook niet helemaal consequent,maar het mag toch niet.Na het eten kijken we altijd even t.v. om een beetjetot "rust" te komen. Maar het heeft niet altijd hetgewenste effect, zoals vandaag ook weer blijkt.Mustafa (net 5 jaar) zit sinds september 2001 in dezegroep en we vinden het moeilijk om te bedenken watzijn plekje moet worden in de toekomst. Hij is binnengekomen met nauwelijks enige taal en begint langzaamsteeds meer woorden en zinnetjes te maken.Nu zit hij voor de t.v. en kijkt tevreden naar "Muis".Hij vindt het prachtig, benoemt alles wat hij ziet enmoet ook steeds even naar de t.v. lopen om aan tewijzen wat hem in het bijzonder boeit. Dat gaat vooralBilal irriteren en die begint hem subtiel te pesten."Muis hoed op", zegt Mustafa."Nee", roept Bilal terug. "Dat is pet".Paniek aan de andere kant en het woordenspelbegint: "Hoed"!," Nee pet,"!" Hoed".Ik heb nog niet meteen de ernst van de woordenwisselingin de gaten en probeer het rustig te sussen.Dat is een vergissing. Plotseling rollen de twee overde grond, plus Huseyn, die bloed ruikt en er ook vrolijktussen springt, het is een gekrijs van jewelste.Televisie uit. Dreigende waarschuwingen van mijnkant. De rust keert weer en we kijken verder voorongeveer 2 minuten. Dan herhaalt zich de situatie ende spanning loopt weer op. Nu pak ik de afstandsbedieningvast in mijn hand en dat heeft ook weereffect voor enkele seconden.Gezellig ontspannen televisie kijken is er allang nietmeer bij; we zitten op een bom die elk moment kanontploffen. Ik denk met verbazing aan de tijd dat ikmoeiteloos klassen van 40 kinderen in de hand had.Wat gebeurt me hier?Dan wordt het gezeur me te veel en ik grijp resoluutnaar de afstandsbediening om de t.v. uit te zetten.Mustafa ziet het uit een ooghoek en begrijpt dat heternst is. Hij slaat zijn handen in elkaar, kijkt me aanen zegt smekend en met een lange uithaal:"Pliiiiieeess" !!!!!Als mijn collega en ik uitgelachen zijn, is de verdereplaatsing ook meteen duidelijk: naar de internationaleschool met die jongenDorothée Raymakers-HulsenbekVHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002 I 25

Annelies Bron, lid van de redactieLogopedie en Foniatrie,jaargang 73, december 2001Hilde Bosscheers, Zoeken naar informatie op hetInternetIn dit artikel wordt ingegaan op de mogelijkhedendie het Internet biedt als het gaat om het verzamelenvan informatie.De auteur beschrijft op welke wijze gebruik gemaaktkan worden van on line databanken enInternetpagina's.Het Internet bevat een schat aan informatie die voorons zinvol kan zijn. Met behulp van zoekmachineskan snel informatie worden verkregen over bepaaldetherapieën of stoornissen.Logopedie en Foniatrie,jaargang 73, januari 2002B.C. de Jager, Autisme en filosofie: over waarnemenen betekenisverlening. Over de samenhang tussentheorieën over autisme en die van Plato, Aristotelesen Locke.Dit artikel wil aantonen dat er een grote samenhangbestaat tussen de theorieën over autisme en de theorieënvan Plato, Aristoteles en Locke.BUITENLANDSE TIJDSCHRIFTENHarry Knoors, lid van de redactieJournal of Deaf Studies and Deaf Education,vol. 7, no. 1, Winter 2002In dit toonaangevende tijdschrift op het gebied vandovenpedagogiek staat een vijftal empirische artikelenwaarvan er drie in het kader van deze rubriekaandacht verdienen.Het eerste artikel is getiteld 'Predictors of parentalstress in mothers of young children with hearingloss'. Het is geschreven door een groep auteurs onderleiding van Christine Yoshinaga-Itano. Yoshinaga iseen van de toonaangevende wetenschappers op hetgebied van de introductie van neonatale gehoorscreeningen de gevolgen daarvan. Alle auteurs zijnverbonden aan de University of Colorado, Boulder.In het onderzoek hebben ze stressniveaus onderzochtbij 184 horende moeders van jonge kinderen dieofwel doof ofwel slechthorend zijn. De onderzoekershebben met name gekeken naar stress die inherent isaan factoren in het kind zelf, naar stress die veroorzaaktwordt door factoren die typerend zijn voor deouders en naar stress gerelateerd aan factoren die temaken hebben met ouder-kindinteractie. Om stresste meten is een verkorte vorm van de 'Parental StressIndex' afgenomen. Uit het onderzoek blijkt dat deonderzochte ouders minder stress vertoonden daneen normgroep van ouders van horende kinderen,al bleek het verschil klein. Moeders die dagelijksebeslommeringen intens beleefden vertoonden hogerestresspatronen. Andere voorspellers van stress bijmoeders van dove kinderen blijken de frequentie vanoptreden van dagelijkse problemen, de mate vansociale ondersteuning en het gezinsinkomen te zijn.Stress die te maken had met een weinig optimaalverlopende ouder-kindinteractie leek met namegerelateerd aan kinderen die naast hun gehoorverliesadditionele ontwikkelingsproblemen hadden.Kenmerken die op geen enkele wijze de mate vanbeleefde stress door de moeders bleken te voorspellenwaren het geslacht van het kind, de etniciteit, de leeftijdvan onderkenning van het gehoorverlies, de wijzevan communicatie, het opleidingsniveau van demoeder en de maanden die er lagen tussen de leeftijdvan identificatie van het gehoorverlies en hetmoment van afname van de vragenlijst. In het algemeenkwalificeren de onderzoekers de resultaten alsbemoedigend, al geven ze tevens aan dat zo'n 16%van alle onderzochte moeders stress ervaren dieklinisch significant was. Met andere woorden,zo hoge stressniveaus dat zorg gerechtvaardigd is.Immers, hoge niveaus van ouderlijke stress wordengeassocieerd met onveilige hechting en met gedragsproblemenvan kinderen. Het is, aldus de auteurs,daarom van belang dat professionals die werken metgezinnen met een doof of slechthorend kind, zichervan bewust zijn hoe zij signalen van hoge stressniveausin ouders kunnen onderkennen en hoe zijzelf, dan wel via verwijzing, ouders die deze niveausvertonen kunnen ondersteunen.Een tweede artikel betreft een bijdrage van AdamSchembri, Greg Leigh, Trevor Johnson en collega's(University of Bristol, Australische universiteiten),die rapporteren over de ontwikkeling van eentestbatterij voor de Australische gebarentaal.Het artikel heeft als titel 'Issues and development ofthe testbattery for Australian Sign Languagemorphology and syntax'. Dit artikel is met name van26 VHZ JAARGANG 43 NUMMER 1 APRIL 2002

BUITENLANDSE TIJDSCHRIFTENbelang nu onlangs binnen het UniversitairExpertisecentrum Atypische Communicatieontwikkelingvan de Katholieke UniversiteitNijmegen in samenwerking met het NederlandsGebarencentrum te Bunnik een project van start isgegaan waarin de ontwikkeling van een test voor deNederlandse Gebarentaal beoogd wordt. In het artikelvan Schembri e.a. worden de beginstadia van de ontwikkelingvan een testinstrument voor AustralianSign Language beschreven. De auteurs gaan metname in op de wijze waarop een bestaande test voorAmerikaanse gebarentaal aangepast is aanAustralische Gebarentaal. Tevens worden data gepresenteerddie verzameld zijn bij een groep dove nativesigners. De data laten de grote mate van variatie ziendie optreedt bij essentiële grammaticale kenmerkenvan Australian Sign Language. Deze variatie zorgtvoor aanzienlijke methodologische problemen intestontwikkeling.Een derde artikel dat van belang is, is geschrevendoor Jean Lundi van het Metropolitan State College ofDenver. Het artikel is getiteld 'Age and languageskills of deaf children in relation to theory of minddevelopment'. De auteur heeft de ontwikkeling vantheory of mind (het kunnen begrijpen van je eigen eniemands anders mentale beleving en het inzicht in derelatie tussen mentale beleving en de reële werkelijkheid)met behulp van vier traditionele zogenaamdefalse believe tasks onderzocht. De onderzochte dovekinderen hadden allen horende ouders; sommige vandeze ouders maakten in de communicatie gebruikvan gebaren, anderen niet. Gegevens over hetgebarenvocabulaire van de ouders kwamen uitrapportages door de ouders zelf. Uit de resultatenblijkt dat de leeftijd van het kind sterk gekoppeld isaan de ontwikkeling van theory of mind. Dove kinderenbleken in staat te zijn de false believe takensuccesvol te maken als ze tussen de 7 en 8 jaar oudwaren. Horende kinderen blijken deze taken al op eenleeftijd tussen de 4 en de 5 jaar te volbrengen.Lundi concludeert dat dove kinderen van horendeouders gemiddeld drie jaar achterlopen bij het bereikenvan deze cognitieve ontwikkelingsmijlpaal.Opvallend is dat de expressieve taalvaardigheid vande kinderen en de gebarentaalvaardigheid van deouders die gebaarden niet significant gerelateerdwaren aan de ontwikkeling van theory of mind bijhet kind. Dit resultaat is opvallend, omdat in recenteonderzoeken meerdere keren is vastgesteld dat dovekinderen van dove ouders in de ontwikkeling vantheory of mind veel minder achterstand vertonen tenopzichten van horende kinderen. Dit resultaat isnogal eens toegeschreven aan het gebruik van gebarentaal.Lundi stelt dat veel van de onderzochteouders die gebaren gebruikten niet in staat bleken incommunicatie met hun kind gebaren te hanterenvoor zogenaamde mentale termen als geloven,vergeten, onthouden, begrijpen en verbazen.Dove kinderen van gebarende horende ouders blekenhet overigens op de genoemde taken niet slechter tedoen dan dove kinderen van horende ouders die vooreen auditief verbale benadering kozen. Echter, Lundivraagt zich wel af of, omdat zo weinig ouders warendie in staat bleken een variëteit aan gebaren voormentale beleving uit te kunnen drukken, de meerderheidvan dove kinderen überhaupt gesprekken methun ouders meemaken waarin uitleg gegeven wordtover de wensen, de veronderstellingen en de intentiesvan mensen om dove kinderen heen.American Annals of the Deaf,oktober 2001, vol. 146Shirin Antia en Kathryn Kreimeyer, verbonden aanrespectievelijk de universiteit van Arizona en deArizona State Schools for the Deaf and Blind inTucson, schrijven in dit nummer een interessantartikel over 'The role of interpreters in inclusiveclassrooms'. Beide onderzoekers hebben gekeken naarde rollen die tolken in reguliere klassen, waarin éénof meer dove kinderen opgenomen zijn, kunnenvervullen. Ze hebben daartoe een kwalitatief 3-jarigonderzoek gedaan, waarin case studies van 3 tolkenin inclusieve settings centraal staan. Data zijn verzamelddoor interviews te houden met de tolken,met de klassenleerkrachten, met de ambulantbegeleiders en met directieleden van de scholen.De interviewdata werden aangevuld door middel vanobservaties en veldnotities. De resultaten geven aandat de tolken niet alleen uitingen in gesprokenEngels vertaalden in American Sign Language ofomgekeerd, maar dat het werk van de tolken verderging: ze legden aanwijzingen van leerkrachten uit,faciliteerden interactie tussen horende en dovekinderen, gaven individueel onderricht aan dovekinderen en hielden horende leerkrachten en ambulantbegeleiders op de hoogte van de ontwikkelingvan de dove kinderen. Deze zeer brede invulling vanhet werk van de tolken werd erg geapprecieerd doorzowel de tolken zelf als door de klassenleerkrachten.Terwijl de ambulant begeleiders en de directieledenliever zagen dat de tolken zich tot het vertalen zoudenbeperken. De klassenleerkrachten voelden zicherg op hun gemak bij tolken die exact de routines inde klassen kenden, terwijl de ambulant begeleidersen de directieleden de vrees hadden dat de tolkenafhankelijkheid bij zowel het dove kind als bij deklassenleerkracht zouden stimuleren. De auteursbespreken deze onderwerpen in relatie tot de ethischecode voor tolken in Amerika en in relatie totmogelijkheden om integratie van jonge kinderen zogoed mogelijk te ondersteunen.VHZ JAARGANG 43 NUMMER 1 APRIL 2002 27

NIEUWSMARKTFEAPDA-CONGRESTijdens de jaarlijkse vergadering van landenvertegenwoordigers - op 26 oktober - is Engeland officieel toegetredentot de FEAPDA. Met de binnenkomst van de British Association of Teachers of the Deaf (BATOD) is deBritse afvaardiging met 1750 leden meteen de grootste binnen de FEAPDA. Paul Simpson, nu secretaris van deBATOD en al jaren actief als tolk binnen de FEAPDA, volgt in 2003 de huidige voorzitter Guido Lichtert (B) op.De vergadering stelde tijdens de bijeenkomst het congresonderwerp voor 2003 vast en het land dat de organisatievoor haar rekening neemt. Nieuwkomer Engeland bood aan gastland te willen zijn. Het congres zal opvrijdag 31 oktober en zaterdag 1 november 2003 in Cardiff (UK) plaatsvinden. Het thema is 'BehaviourProblems. Whose problem?'Voor nadere informatie zijn de volgende Siméa-vertegenwoordigers in de FEAPDA te bereiken:Gerrie van Hamersvelt: Auris Dienstverlening Driebergen: gerrie.van.hamersvelt@wanadoo.nlPeter L. van Dijk: Centraal Bureau Koninklijke Auris Groep: info@auris.nl BIM^^HMHi^^^^^MHI^HESS houdt in het voorjaar van 2003 een vijftalDidactiek en ICT Congressen, bedoeld voorleraren uit het primair en voortgezet onderwijs. Belangstellenden kunnen viawww.school-computer.nl al inschrijven.ESS hield een enquête onder docenten.Gebleken is dat deze een grote behoefte hebbente achterhalen 'wat te doen met de educatievesoftware'. Ook gaat hun aandacht uitnaar vragen als: 'Hoe organiseer ik ICT in hetonderwijs?'en 'Hoe maak ik een goedeschoolwebsite?ESS organiseert onder de titel 'School &Computer' vijf congressen. Elk van de congressenis gericht op de genoemde ICT-vragen.Op de congressen is ook een informatiemarktaanwezig.Data en locaties12 maart19 maart1 april9 april16 aprilAmsterdam, De MeervaartEindhoven, Dorint Hotel(Cocagne)Ede, De ReehorstGroningen, Meerwold (voorheenKPN-opleidingscentrum)Rotterdam, Erasmus Expo- enCongrescentrum.NATIONAAL REVALIDATIE FONDSGehandicaptenbeleid: is Nederland gidsland of ontwikkelingsland?In het kader van het 'Europees jaar van mensen met een handicap' in 2003 houdt het Nationaal RevalidatieFonds, in samenwerking met de Chronisch Zieken en Gehandicapten Raad en het iRv-Kenniscentrum voorRevalidatie en Handicap, op 8 januari 2003 een manifestatie in het Beatrixtheater in de Jaarbeurs te Utrecht.Het Nationaal Revalidatie Fonds doet onderzoek naar de situatie van de gehandicapten in Nederland in relatietot de omringende landen. Is Nederland een gidsland of een ontwikkelingsland? De resultaten van het onderzoekdienen als handreiking voor beleidsaanpassingen. In 2004 vervult Nederland het voorzitterschap van deEuropese Unie.Professor Joop van Londen (voorzitter Nationaal Revalidatie Fonds) opent de manifestatie op 8 januari om 15 uur.Aansluitend geeft staatssecretaris Drs. Clémence Ross - Van Dorp (onder voorbehoud) haar visie. Overige sprekerszijn Lodewijk de Waal (voorzitter FNV), Jan Troost (voorzitter CG-Raad) en professor Dr. Wim van den Heuvel(hoogleraar Revalidatie en Handicap en directeur van het iRv). Ter afsluiting volgt een paneldiscussie. Rond 16.30uur wordt de manifestatie afgesloten.Voor inhoudelijke informatie: M. Vink 030-6572022; voor organisatorische vragen J. Willems 0345-576642.28 VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

NIEUWSMARKTLEERTRAJECT VOORPEDAGOGISCH BEGELEIDER•In september is bij Instituut Sint Marie, Centrum voorauditief en communicatief gehandicapten, een innovatiefleertraject van start gegaan voor pedagogischbegeleiders van kinderen met ernstige spraak/taaiencommunicatieve problemen. Het leertraject vergrootde behandelingscompetenties. Voor het eerst ishet programma opengesteld voor deelnemers vanbuiten de eigen organisatie.Het uitgangspunt van de cursus is: deskundigheidhoudt meer in dan wéten'. De cursus is gebaseerd ophet principe van 'lerend werken'. Theoretische kennisdient te zijn verbonden met componenten van heteigen repertoire, als ervaring, eerde verworven vaardighedenen houding. Deelnemers werken mee inreële beroepssituaties.Externe deelnemers zijn in de gelegenheid te participerenin de leer- en werkprocessen in de praktijk vanSint-Marie. Ervaren beroepskrachten van Sint-Marienemen daarnaast deel aan werkprocesen in de professionelepraktijk elders.Belangstellenden kunnen hun interesse kenbaarmaken via John van Daal of Lianne Vermeulen.INSTITUUTmmSINT MARIECentrum voor auditief en Communicatief Beperkten,Antwoordnummer 11.0345600 VC EindhovenNIEUWE CD-ROM MET 1500 FOTOGEBARENDe afdeling logopedie van de school 'De Beemden' in Eindhoven stelde een cd-rom samen met ruim 1500 fotogebaren.De gebaren zijn vastgelegd als 'stills' uit een digitale videoband, opgenomen met een gebarendocente. Defoto's zijn bewerkt met naamgeving en uitingsvormbeschrijving.De op de cd-rom voorkomende gebaren zijn als thema bij elkaar te zoeken in zelf samen te stellen nieuwe mappen.Zo is de cd-rom goed te gebruiken als uitgangspunt gebaren bij een bepaald thema te oefenen en te hanterenin de communicatie met kinderen.De cd-rom is te bestellen bij school 'De Beemden'voor een prijs van € 30 (exclusief verzendkosten).Telefonisch bestellen is mogelijk via de heer Van der Pas, tel. 040 - 2424255 Via internet is de cd-rom te bestellenbij beemden@iae.nlHet verschuldigde bedrag kan worden overgemaakt naar rekening 22.63.73.592 t.n.v. School De Beemden,Eindhoven, o.v.v. 'CD-rom fotogebaren'.NIEUWE VIDEO IN SERIE'BIJBELVERHALEN IN DE GEBARENTAAL'Dove jongeren en volwassenen vertellen tien gelijkenissen in de Gebarentaal. Als decor dienden een schaapskooi, eenkasteel, een korenveld, een boerderij en een oude kerk. Het boek van Patricia St. John 'Verhalen van Jezus' vormden debasis voor het script. De volgende verhalen zijn in de video opgenomen: de zaaier, de verloren zoon, het verloren schaap,de barmhartige Samaritaan, de twee huizen, de rijke man en de arme Lazarus, de vijf slimme en de vijf domme meisjes,het feest bij de koning, de Farizeeër en de tollenaar, vergeven.De video is te bestellen bij DIT KONINGSKIND' Postbus 85275, 3508 AG Utrecht; tel. 030-2363788,e-mail info@ditkoningskind.nl Ook de eerder verschenen video's zijn op dit adres te bestellen.De video 'Jezus vertelt' kost € 9,50 , exclusief verzendkosten).VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002 I 29

NIEUWSMARKTNATIONALE REVALIDATIEPRIJSVOOR PROF. MR. GOLDSCHMIDTOp 4 november jl. ontving prof. mr. JennyGoldschmidt in het Vredespaleis in Den Haag deNationale Revalidatie Prijs. De prijs stelt hetNationaal Revalidatie Fonds beschikbaar aan een persoon,instelling of organisatie die zich op bijzonderewijze inzette voor mensen met een handicap.Goldschmidt, bijzonder hoogleraar gelijkheid endiversiteit in het recht aan de Universiteit en voorzittervan de Commissie Gelijke Behandeling, dankt deprijs aan haar grote inzet en verdiensten op het terreinvan de emancipatie, de gelijke behandeling en deintegratie van mensen met een handicap.Goldschmidt, zelf doof, is al geruime tijd nauw betrokkenbij de bestrijding van elke vorm van onrecht. Inde voormalige Emancipatie Raad maakte zij veel werkvan de emancipatie van vrouwen (en mannen). Zij isals eerste benoemd als bijzonder hoogleraar vrouw enrecht aan Universiteit Utrecht en de Universiteit vanLeiden.De prijs voor Goldschmidt bestaat uit en oorkonde eneen bedrag van € 12.500.OORAKELBij Oorakel informatie en advies kunt uterecht met alle vragen die te maken hebbenmet doofheid, slechthorendheid, (technische)hulpmiddelen en vergoedingen,(belangen)organisaties voor slechthorendenen doven, arbeid, onderwijs, tolken, gebarentaal(cursussen),gehoorbescherming en preventie,en nog veel meer.Oorakel is ontstaan vanuit de behoefte aaneen centraal informatiepunt. Om uw vragenzo goed mogelijk te kunnen beantwoorden,werken we samen met andere organisaties,zoals de Nederlandse Vereniging voorSlechthorenden (NWS), Dovenschap en deNationale Hoorstichting. Alle informatie vanOorakel is gratis en onafhankelijk.Technische hulpmiddelenIn alle vestigingen van Oorakel staan verschillendetechnische hulpmiddelen klaar om uit te proberen.We hebben o.a. verschillende telefoonhoornversterkers,teksttelefoons, soloapparatuur, ringleidingen,infra-roodsystemen, wek- en waarschuwingssystemen(met triller of met flitslampen) en reiswekkers.Van al deze hulpmiddelen hebben we ook folders dieu mee kunt nemen, zodat u thuis alles nog even rustigop een rijtje kunt zetten.Meer dan hulpmiddelenNaast de technische hulpmiddelen heeft Oorakel ookallerlei andere informatie. Oorakel heeft informatieover alle organisaties die iets te maken hebben metdoof-/slechthorendheid zijn opgenomen. Van dezeorganisaties liggen ook folders om mee te nemen.Verder hebben we video's met kinderfilms met eengebarentolk, documentaires over Cl, tijdschriften alsHOREN, DOOF, Woord en Gebaar en Plotsdoof, informatiepakketten(bijv. over tinnitus), informatie oververgoeding van hulpmiddelen, informatie van regionaleverenigingen, overzichten van boeken en video'sover of in gebarentaal.Al deze zaken kunt u bij Oorakel vrijblijvend inzien ofwe sturen een gratis informatiepakket op. Oorakelverkoopt niets, maar we kunnen u wel vertellen waaru deze zaken zelf kunt kopen.Voor wie is Oorakel?Iedereen kan bij Oorakel terecht: slechthorenden,doven, familie van slechthorenden en doven, hulpverleners,artsen, studenten die een verslag of scriptiemoeten schrijven, enz. Iedereen kan gewoon bij onsbinnenlopen om de hulpmiddelen uit te proberen ofom folders of andere informatie te halen. Eenafspraak maken is niet nodig, maar kan natuurlijkwel. We laten u zien hoe alles werkt, u kunt verschillendemerken met elkaar vergelijken en we kunnenmeedenken over oplossingen voor specifieke problemenwaar u tegenaan loopt.Hoe bereikt u ons?Er zijn vestigingen van Oorakel in Utrecht, Zwolle,Leiden, Amsterdam en Groningen. U kunt langskomen,bellen, faxen of mailen. Alle voorlichtersbeheersen Nederlands ondersteund met gebaren(NmG). De vestigingen van Oorakel zijn voor rolstoelersbereikbaar, en de hulpmiddelenruimtes zijn voorzienvan ringleiding.30 VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

NIEUWSMARKTAdressen:Oorakel Leiden (hoofdvestiging)Poortgebouw, Rijnsburgerweg 102333 AA Leidentel: 071 - 5234242fax: 071 - 5234243teksttel: 071 - 5234244email: info@oorakel.nlwebsite: www.oorakel.nlopen: ma t/m vr 9.00 -17.00 uurOorakel AmsterdamJohan Jongkindstraat 971062 CR Amsterdamtel: 020 - 4084384fax: 020 - 4084385teksttel: 020 - 4084386email: amsterdam@oorakel.nlopen: wo en vr 9.00 -17.00 uurOorakel GroningenStationsweg 79726 AC Groningentel: 050 - 3178640fax: 050 - 3178641teksttel: 050 - 3178642email: groningen@oorakel.nlopen: ma en wo 9.00 - 17.00 uuren dinsdag volgens afspraakOorakel UtrechtOudenoord 1153513 EP Utrechttel: 030-2398008fax: 030-2398009teksttel: 030-2398010email: utrecht@oorakel.nlopen: wo en do 9.00 -17.00 uurOorakel ZwolleOosterlaan 21 a8011 GC Zwolletel: 038 - 4215836fax: 038 - 4213854teksttel: 038 - 4213880email: zwolle@oorakel.nlopen: ma 9.00 -17.00 uur,di volgens afspraak en wo t/m vr 13.00 -17.0 uurIVD/MTW HEET VOORTAAN VlATAALHet Instituut voor Doven en de Mgr. Terwindtstichtinghebben een nieuwe naam en een nieuwgezicht. Na de bestuurlijke fusie in 1998 bleef denieuwe organisatie bestaan onder de naamIvD/MTW. Op 28 november j.l. werden de nieuwenaam en de nieuwe huisstijl ten doop gehouden:VIATAAL.De naam Viataal refereert aan de missie van de organisatieen geeft de kern van het werk weer. Viataalbevordert een optimale zelfstandigheid en zelfredzaamheidvan mensen met zintuiglijke en/of communicatievebeperkingen door hen de best passende enmeest adequate toegang te bieden tot alle actuelemogelijkheden van taal, communicatie en informatie.Viataal zoekt naar alternatieve vormen van communicatievoor dove, slechthorende of doofblinde mensen,mensen met ernstige spraak-/taalmoeilijkhedenof stoornissen in het autistisch spectrum al of nietgecombineerd met een verstandelijke beperking ofgedragsproblemen. Want als mensen de beschikkinghebben over taal - in welke vorm dan ook -, kunnenzij hun leven en toekomst zo zelfstandig mogelijkvorm en inhoud geven. Via taal krijgt hun leven meerkwaliteit.VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

ïFederatie van NederlandseAudiologische CentraPublicaties 2002De Federatie vanNederlandse AudiologischeCentra geeft brochures uit.Deze zijn via de FENAC teverkrijgen. De brochuresbehandelen alle aspectenvan zorg binnen een audiologischcentrum. Voor eenvolledig overzicht kunt u deFENAC site bezoeken:www.fenac.nl. Brochureskunnen ook via de siteworden besteld.PublicatiePrijs^ aw TD ocUNÜ, ro H . a>CDSixI'oo c ?O)oi° 5Ol h j 1)o o -^ c P> ï te ro(D 3

AUTEURSRICHTLIJNENDigitaal Portfolio • Mijn Werkstukken Verzamel en show dewerkstukken van uw leerlingen, gebruikmakend van de voordelenvan de digitale techniek - plaatjes, geluid en bewegende beelden -allemaal op één plaats, allemaal in één programma.Brand een CD met het werk van de leerling. Installleer de CD thuiszodatfamilie en vrienden de werkstukken kunnen bekijken.Het programma isook zeer geschiktvoor gebruik bijindividuele themastudies.Textease 2000 is een innovatieve tekstverwerker en desktoppublishing programma met de absolute nadruk op hetgebruikersgemak, zonder afbreuk te doen aan de resultaten diemet eigentijdse software worden bereikt. De grote kracht van ditprogramma is de toevoeging van spraak. Textease kan zoingesteld worden dat letters, woorden, zinnen of een heeldocument worden voorgelezen. Dit geeft opmerkelijke resultaten,vooral bij jonge leerlingen die extra steun nodig hebben.Textease 2000 is geschikt voor de eerste krabbeltjes van een 5-jarig kind maar ook voor de uitgebreide taken van eenvolwassene.Textease Studio is een combinatie van de programma's Textease2000, Textease Database en Textease Spreadsheet.xteaseSTUDIOje&ete% en wondtteukveele*iSchrijven met Symbolen is het eenvoudig tegebruiken symbool schrijfprogramma.Door dit programma kunnen leerlingen op eennieuwe, leuke manier deelnemen aan schrijf- enleesactiviteiten. Wanneer de leerlingen woordenen zinnen typen, zien ze passende symbolen enhoren gesproken tekst.llii;;ü•ll'ïIIM Speediyjej«er ll! is een prima hulpmiddel bij de behandeling van spraak- en stemproblemen Hetprogramma is een goede afwisseling met andere middelen en kan door logopedisten, docenten, K.N.O.artsen en de cliënt zelf worden gebruikt en kan ook dienen als hulpmiddel by stemfunctieonderzoeken stemdiagnostiek. IBM SpeechViewer bestaat uit een CD-ROM eneen microfoon en draait onder Windows 95/98, ME, 2000 en XP.IBM SpeechViewer III zet hoorbare elementen van stem en spraak om in graf schevoorstellingen die tevens auditief kunnen worden weergegeven. De visuele- enauditieve terugmelding maakt uw cliënt bewust van o.a. toonhoogte, volume,fonatieduur, intonatie, klinker- enSpeechViewermedeklinkerproductie zowelgeïsoleerd als in woorden.\ \KoM-FAE&A software BVKomfa bvMiddelwijkstraat 79, 3764 CE SoestPostbus 3041. 3700 DA SoestTelefoon: +31 (0)355885583Telefax: +31 (0)355885584E-mail: inlo@komta.nlWeb: wwwkomfa.nlRichtlijnen voor het indienen van een artikelHieronder vind u een samenvatting van de volledige richtlijnen.Indien u van plan bent een artikel aan te leveren, dientu bij de redactie de volledige richtlijnen op te vragen.Van Horen Zeggen is een vaktijdschrift voor de sectorendiagnostiek, onderwijs en zorg aan auditief/communicatiefbeperkte kinderen en (jong) volwassenen. De artikelen inVan Horen Zeggen worden vooral gelezen door professionalszoals leerkrachten, groepsleiders, logopedisten en pedagogen/psychologen.Er wordt aandacht besteed aan ontwikkelingen in de doelenen methodieken van de genoemde sector. Dit kan naar aanleidingvan een (wetenschappelijk) onderzoek of op basisvan ervaringen in de praktijk. De redactie streeft ernaar deinhoud en de stijl van het artikel zodanig te laten zijn, datde lezers gemakkelijk de toepasbaarheid van de gegeveninformatie binnen hun werksituatie kunnen ervaren. Bij destijl van het artikel dient u daarom vakjargon zoveel mogelijkte vermijden en zo min mogelijk gebruik te maken vancitaten en voetnoten.Teksten van toespraken of lezingenkunt u alleen bewerkt aanbieden, waarbij spreektaal zoveelmogelijk vermeden wordt. In overleg met de redactie kandoor middel van kopiëren gebruik worden gemaakt van deartikelen. Hiervoor worden kosten in rekening gebracht.Structuur artikelHet artikel wordt voorafgegaan door een samenvatting metde lengte van 150 tot 200 woorden. De totale lengte van hetartikel mag niet meer bedragen dan 5000 woorden. Aan heteind van een artikel wordt informatie gegeven over de achtergrondvan de auteur. Eventueel kan een literatuurlijstworden opgenomen, met een maximum van 15 titels.Gehanteerde spellingsregelsDe redactie hanteert de officiële Nederlandse spelling.Daarnaast worden er geen of zo min mogelijk afkortingengebruikt.Wijze van aanleveren en contacten met de redactieDe redactie ontvangt het artikel op diskette of per e-mail inWord for Windows vergezeld van twee uitdraaien. Indienhet artikel voor plaatsing in aanmerking komt levert deauteur een pasfoto van zichzelf, met op de achterzijde naamen adres vermeld en foto's en/of illustraties bij het artikel.VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002 33

^COLOFONVan Horen Zeggen is een uitgave van Siméa,belangenbehartiger namens personen en instellingenvoor communicatief beperkten, slechthorenden en dovenen de FENAC, Federatie Nederlandse Audiologische Centra.Hoofdredactie Mw. M.C. BruinsEindredactie Dhr. F. C. M. MolleeRedactie• Mw. N. Hoiting• Mw. M.C. Bruins• Dhr. H. KnoorsDhr. A. KoeleDhr. F.C.M. MolleeDhr.W. GeurtsRedactie-adres en Administratie Van Horen ZeggenBureau AudCom, postbus 222, 3500 AE Utrecht,tel. 030 276 99 02 fax 030 271 28 92(wijzigingen uitsluitend schriftelijk doorgeven)Fotografie H. Op den KampIllustrator Jef HorversVormgeving/Lithografie AVEQ-groep, Den HaagDrukkerij Drukkerij GrafaxMw. A.E. BronDhr. P. van VeenMw. C. Slofstra-BremerSiméa• Th. van Munnen, voorzitter• A.P.C. Broerse, penningmeester;giro 3554500 t.n.v. penningmeester Siméa te UtrechtFENAC Federatie Nederlandse Audiologische Centra• J. de Klein, voorzitter• J. Brokx, penningmeester• H. de Wit-Fleer, secretarisAmbtelijk secretariaat en ledenadministratie Siméa en FENACBureau AudCom, Postbus 222, 3500 AE UtrechtTel. 030 276 99 02 Fax 030 271 28 92 Teksttel. 030 273 04 59Bezoekadres: Chr. Krammlaan 2, UtrechtKopij aanleveren vóór11 februari - 7 mei -1 september - 20 oktoberKopij, ingeleverd voor deze data zal zo mogelijk in de eerstvolgendeuitgave van de geldende jaargang gepubliceerd worden.Verschijningsfrequentie 4 x per jaarAbonnementsprijs € 23,- per jaar Losse nummers € 8,-(exclusief verzendkosten voor abonnees in het buitenland)Indien u vóór 1 december van het lopende jaar uw abonnementniet hebt opgezegd, wordt dit automatisch met een jaar verlengd.AUDIOLOGISCHE CENTRA IN NEDERLANDPostcodePlaatsNaamAdres Telefoon FaxE-mail1816 MB1323 BP3815 DP1105 AZ1081 HV1062 BE4624 VT4811 SW2501 VP5602 BH5629 CH4461 LT9700 RB7550 AK6432 CC8932 NJ2300 RC6202 AZ6500 HB3015 GD3000 CB3031 BA52Z1 GD5025JB3500 AE3584 CX3584 EA3571 AS5912 BL5912 BL8011 GCAlkmoorAlinrneAmersfoortAmsterdamAmsterdamAmsterdamBergen op ZoomBredaDen HaagEindhovenEindhovenGoesGroningenHengeloHoensbroekLeeuwardenLeidenMaastrichtNijmegenRotterdamRotterdamRotterdamSint-MichielsgestelTilburgUtrechtUtrechtUtrechtUtrechtVenloVenloZwolleAudiologisch Centrum Holland NoordDe KlimopAudiologisch Centrum AmersfoortProf. J.J. Groen StichtingAMC KNO Audiologisch CentrumAudiologisch Centrum AcademischZiekenhuis VUAudiologisch Centrum AmsterdamAudiologisch Centrum Bergen op ZoomAudiologisch Centrum BredaHaags Audiologisch Centrum EffathaSamenwerkende AudiologischeCentra EindhovenSint Marie (P.B. 1447, 5602 BK)Audiologisch Centrum GoesAcademisch Ziekenhuis Groningen KNOStichting Audiologisch Centrum TwenteHoensbroeck Audiologisch CentrumStichting Audiologisch Centrum FrieslandAudiologisch Centrum van hetLeids Universitair Medisch CentrumAudiologisch Centrum AcademischZiekenhuis MaastrichtAudiologisch Centrum van hetSt. Radboudziekenhuis NijmegenAudiologisch Centrum Erasmusuniversitair Centrum RotterdamGehoor- en Sprookcentrum (kinderen)Audiologisch Centrum RotterdamDiagnostisch centrum ViataolStichting Audiologisch Centrum Tilburg e.o.Federatie van NederlandseAudiologische Centra (FENAC)Universitoir Medisch Centrum Utrecht,KNO audiologisch CentrumUMC, Locatie Wilhelmina KinderziekenhuisStem-, Spraak-, Taol- en GehoorcentrumAudiologisch Centrum UtrechtHoensbroeck Audiologisch CentrumVenlo Audiologisch CentrumStichting Audiologisch Centrum ZwolleRubensloon 2-6 072-5141050 072-5141060Rossinistraat 5 036-5364814 036-5366386Zangvogelweg150 033-4726854 033-4755133Meibergdreef 9 020-5664013 020-5669068De Boelelaan 1117 020-4440969 020-4440983P.B. 7057, 1007 MB AmsterdamDerkinderenstroat 1 020-6171814 020-6691003Boerhoaveplein 3b 0164-266599 0164-238173Adrioan van Bergenstraat 232 076-5204130 076-5156611Lange Lombordstr. 35, P.B. 848 070-3848300 070-3805634Castiliëloan 8, P.B. 1322 040-2911888 040-2911889Costiliëlaan 8 040-2413515 040-2412285Van Dusseldorpstraot 7 0113-250342 0113-251696Hanzeplein 1, P.B 30001 050-3612700 050-3611792Geerdinksweg 139-35, P.B. 446 074-2917301 074-2503822Zandbergsweg 111 045-5282900 045-5282909Verlengde Schrans 35 058-2801586 058-2801361Albinusdreef 2, P.B. 9600 071-5262440 071-5248201P. Debyeloan 25, P.B. 5800 043-3877580 043-3875580Ph. Van Leijdenlaon 15, P.B.9101 024-3617208 024-3617715Dr. Molewaterplein 40 010-4633290 010-4634240AZR-Sophia kinderziekenhuis P.B. 2040 010-4636073 010-4636472Ammanplein 8 010-4132280 010-4149483Theerestraat 42 073-5588111 073-5588440Korvelseweg 61 013-5362042 013-5361104Postbus 222 030-2769902 030-2712892Heidelberglaan100 030-2507720 030-2522627P.B. 85500, 3508 GA UtrechtLundlaan 6 030-2504902 030-2505314Postbus 85090, 3508 AB UtrechtRijnder Blijstralaan 69 030-2759100 030-2759109St. Maartensgosthuis Tegelseweg 210 077-3205097 077-3206125St. Moartensgasthuis Tegelseweg 210 070-3205097Oosterloan 20 038-4218711 038-4255321klimop@x4oll.nlsecretariaot@profgroenstichting.nlaudiologie@vumc.nlsaca@effathaguyot.nlacb@actilburg.nlinfo@oc-eindhoven.nlinfo@sintmarie.nlinfo@octwente.nlac-hoensbroeck@och.nlocfinfo@acfriesland.nlaudc@lumc.nlvondervelden@audi.azr.lnlaukes@knos.ozr.nlinfo@auris.nlDC@Viataal.nlinfo@octilburp.fllinfo@fenac.nfHAC.venlo@zonnet.nlvenlo-ac@zonnet.nl34 VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

INSTITUTEN EN SCHOLEN VOOR COMMUNICATIEF EN/OF AUDITIEF GEHANDICAPTENPostcode3814 TL3815 KZ1062 CJ1062 CJ1064 BX1063 EX1062 BK1062 BK1062 BK6821 LK6821 LK6824 CL6823 JC4812 GE3300 AC9207 BK3972 LB5629 CH5629 CC5629 CC5628 WE5629 CC5628 WE7500 AR7500 AR7521 EC4461 OS4460 MA2531 PW6561 KE6561 KE9721 XB9737 HK9721 WD2807 HZ2015 KN9752 AC6432 CC2332 KV2324 VN6531 PL6531 RR6531 MV3011 CN3078 PE3067 PW3007 MA3061 CT3032 AD3032 AD3042 CA2287 EE1740 AK1741 MC5271 GD5271 GD5271 GD3523 CL3523 HB3563 VJ3563 EN3563 EP3513 EM3571 XH5263 EE5261 LB2716 KS8022 DZ8001 BHPlaatsAmersfoortAmersfoortAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamArnhemArnhemArnhemArnhemBredaDordrechtDrachtenDriebergenEindhovenEindhovenEindhovenEindhovenEindhovenEindhovenEnschedeEnschedeEnschedeGoesGoes's-Gravenh.GroesbeekGroesbeekGroningenGroningenGroningenGoudaHaarlemHaren (Gr.)HoensbroekLeidenLeidenNijmegenNijmegenNijmegenRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdomRotterdamRotterdamRijswijkSchagenSchagenSt-Michielsg.St-Michielsg.St-Michielsg.UtrechtUtrechtUtrechtUtrechtUtrechtUtrechtUtrechtVughtVughtZoetermeerZwolleZwolleNaamProf. GroenschoolProf. GroenschoolProf. H. BurgerschoolJ.C. AmmonschoolDep. J.C. AmmanschoolAlex. G. Bellschool - V.S.O.Alex. RoozendaolschoolMgr. HermusschoolEffatha Guyot ZorgDr. P.C.M. BosschoolDe Stijgbeugel - V.S.O.Zorgcentrum "De Winde"Dienst Ambulante Begeleiding SECDe SpreekhoomLesplaats DordrechtDe SkelpAuris DienstverleningSint MarieSchool de HorstSchool de Beemden (8-20 jr.)School de Beemden (3-8 jr.)Ekkersbeek - V.S.O.Centrale Dienst Ambulante BegeleidingHet Maatman-S.0.Het Maatman - V.S.O.Zorgcentrum de CirkelboogDe Kringde Kring - V.S.O.Cor EmousschoolMgr. Terwindtschoolde Wylerberg- zorginstellingDr. J. de Graafschool - V.S.O.Tine MarcusschoolEffatha Guyot ZorgKoninklijke Auris Groep(Centraal Bureau)Prof. van GilseschoolEffatha Guyot GroepGuyotschool - S.OGuyotschool - V.S.OMgr. HanssenschoolDe WeerklankDe Weerklank - V.S.O.Martinus van BeekschoolDe Marwindt - V.S.O.De Open Cirkel -zorginstellingL.W. HildernisseschoolDr. F. HogewindschoolAmman College -V.S.O.S. JonkerenschoolRudolf Mees InstituutAmman CollegeDienst Ambulante BegeleidingZorgcentrum RotterdomDe VoordeBurg. de WildeschoolO.S.G. Hendrik Mol-V.S.O.ViotaolCVO Compas-VSORafoël (doofblinden)Het RotsoordHet Rotsoord - V.S.O.Bertho Muller schoolDe TaaikringAlfonso Corti school - V.S.O.Effatha Guyot GroepHet KlankbeeldC00 TalentMariëllaEffatha Guyot GroepEnkschoolEffatha Guyot GroepAdresKortenaerstraat 10Förglerplein 7-8Jan Sluijterstraat 5J. Sluyterstraat 9Herman de Monstr. 1Burg. Eliasstroat 76Jan Tooropstraat 13Jan Tooropstraat 11Jon Tooropstraat 1Hommelseweg 403-AHommelseweg 403Rosendoolsestraat 483Bonte Wetering 89Dirk Hartogstraat lOW. Pyrmontweg 20 P.O. 132Wetterwille 70Hoofdstraat 78Castiliëlaan 8Toledolaan 3Toledolaan 1Leuvenlaan 23Toledolaan 5Leuvenlaan 23Postbus 667Postbus 667G.J. van Heekstraat 173Postbus 2049Postbus 2049Twickelstraat 5Nijmeegsebaan 21aNijmeegsebaan 21Ina Boudierplonts. 9Joltadaheerd 163Bordewijkloon 117aBochstraat 9Daslookweg 2Rijksstraatweg 63Zandbergsweg 115Robijnstraat 100Obrechtstraat 4Ijsbeerstraat 31Nijlpaardstraat 4Slotem. de Bruïnew. 248Pierre Baylestraat 2Kraoyeveldstraot 2Malmöpad 60Guido Gezelleweg 12 P.B. 91030Witte Hertstraat 1Heer Bokelweg 260Heer Bokelweg 260Burg. Wijnaendtslaan 25Bazuinlaan 2aMeerkoet 25 - P.B.430Hoep 28Theerestraat 42Theerestraat 42Theerestroat 42Rotsoord 36Slotlaan 37Santa Cruzdreef 30Agavedreef 92Boadreef 2Oudenoord 115Cohenlaan 6Helvoirtseweg 189Laagstraat 1Zalkerbos 330Jan Buschstraat 6Postbus 1329Telefoon033-4799313033-4723574020-3460230020-6178617020-6132801020-6131133020-3460111020-6179696020-5110550026-4423293026-4454497026-4464963026-3705850076-5212352078-61376710512-5149740343-513320040-2413515040-2429402040-2424255040-2425728040-2423355040-2419056053-4803050053-4803051053-43453110113-2134070113-213407070-3948994024-6841790024-6848555050-5255190050-5470888050-52708400182-591000023-5246150050-5343941050-5343711050-5343622045-5636500071-5765149071-5761990024-3559584024-3567765024-3591919010-4135651010-4821088010-4552318010-4329377010-2041515010-2436710010-2436714010-4626092070-39430420224-2148960224-214071073-5588111073-5588182073-5588245030-2525000030-2888747030-2612404Fax033-4700305033-2580024020-6176021020-61Z863Z020-4110428020-6149273020-6172901020-6151156020-5110560026-3702277026-4450661026-4463574026-3705851076-5142325078-61376810512-5153400343-452366040-2412285040-2483479040-2422365040-2416538040-2483884040-2416538053-4803052053-4803053053-43096670113-2287170113-216147070-3962000024-6841473024-6842154050-5261265050-5470881050-52718080182-591098023-5246797050-5348487050-5350449050-5350454045-5636505071-5720330024-3502214024-3540043024-3552365010-4110113010-4821885010-4558407010-4196627010-2041519010-2436713010-2436717010-4156044070-39446290224-2989450224-296079073-5512157030-2525000030-2888747030-2662024030-2660875 030-2613419030-2621227 030-2618385030-2398006 030-2398015030-2734827 030-2940836073-5588552/557 073-5588516073-5588651 073-5588615079-3294500 079-3294600038-4554400 038-4218088038-4268590 038-4268599E-mailaccpgs@acc-expertise.comprof.groenschool@acc-expertise.comprof.h.burgerschool@wolmail.nlammanschool@effathoguyot.nlommanschool@effathoguyot.nlagbell@x4all.nla.roozendalschool@worldonline.nlhermusschool@effathoguyot.nlambulantezorgnh@effathoguyot.nlpcmbosschool@wxs.nlvsostijg@bart.nlinfo@spreekhoorn.nllesploatsdordrecht@zonnet.nlinfo@skelp.nldienstverlening@occ-expertise.cominfo@sintmarie.nldehorst@iaehv.nlbeemden@iae.nlleuven@iae.nlVS0@iaehv.nlleuven@iae.nle.koppen@stg-maatman.nle.koppen@stg-maatmon.nlEnschede@ivd.nlpaul.jooss@kring.goes.kennisnet.nlvsodekring@kennisnet.nlcor-emous@planet.nlmgr.terwindtschool@srob.nldegroafschool@effathaguyot.nlinfo@effathaguyot.nlinfo@auris.nlvangilse@knowore.nlinfo@effathaguyot.nlinfo@effathaguyot.nla.baubrich@mgrhonssen.nlj.daamen@deweerklank.nlweerklank@tip.nlmartbeek@telebyte.nlvso.de.marwindt@tip.nlhildernisseschool@ommon.nlf.hogewind99@freeler.nlevertseschool@amman.nlschool@voorde.scoh.nlburgemeesterdewilde@quicknet.nlhendrikmol@multiweb.nlinfo@viotaol.nlcompas@viataal.nl'rafoel@viotaal.nlinfo@rotsoord.nlinfo@rotsoord.nlseaetarioot@berthamullerschool.utrecht.kennisnet.nlacs@acc-expertise.comklankbeeld.cohentiBs@hetnet.nltalent@viataal.nlmariella@viataal.nlinfo@effathaguyot.nlenk@enkschool.nlinfo@effathaguyot.nlVriendelijk verzoek: Ceef wijzigingen van adressen , telefoon- en faxnummers van scholen en instituten direct door aan de eindredactie'elkaar verstaan!'FEN CVHZ JAAK \NC 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002 | 35

S i m é acongresVoor uw agenda:2003: 10 en 11 aprilHet aantal deelnemers aan en de opbrengst van de evaluatie m.b.t. deVeBOSS/VEDON conferentie van 11 en 12 april j.l. heeft de congrescommissie volopnieuwe moed gegeven om de komende conferentie voor te bereiden.Inmiddels zijn VeBOSS en VEDON gefuseerd en heet de vereniging Siméa. Voor devorm van de jaarlijkse conferentie heeft dit geen consequentie, voor de naam wel:Siméa congres.Uit de evaluatie van de laatste conferentie bleek dat een aantal vernieuwingen zeeris gewaardeerd. We zullen dit daarom in 2003 handhaven. Zo is er op vrijdag eenvolledig programma, zonder herhalingen. Dit betekent op zowel donderdag alsvrijdag meer dan 40 workshops / mini lezingen! Bovendien zullen we opnieuw eenindicatie geven van de 'zwaarte' van een workshop / minilezing, zodat ervaren enstartende congresgangers makkelijker een keuze kunnen maken.Het thema voor dit congres luidt:"Elkaar verstaan"Het Siméa congres is gepland op donderdag 10 en vrijdag 11 april 2003 in hetCongres Hotel 'De Werelt' te Lunteren.Het eerste congres van Siméa, voortgekomen uit de gefuseerde verenigingenVeBOSS en VEDON'elkaar verstaan!'Contactadres: Bureau Siméa, Postbus 222, 3500 AE Utrecht, Tel: 030-2769902, fax : 030-2712892, Email : info@simea.nl