Gebaren bij specifieke taalstoornissen Keuzes in taal en ... - Fenac

nummer iapril 2003jaargang 44•OGebaren bij specifieke taalstoornissenKeuzes in taal en communicatieStandaardisatie van gebaren

Gehoor krijgen!?!MET ALERT 1 UITGEFLITST!!Draadloos wek-/ waarschuwingssysteemDANAVOXPartners in Hearing CareOnopvallend,zonder flitsende deurbel"horen"))))HIPhonicEarSolo-apparatuurWij hebben oor voor uw gehoor!Solaris solo-apparatuur zorgt voor:- beter spraakverstaan, ook bijomgevingslawaai;- ondersteuning bij het spraakafzien;- meer betrokkenheid bij het onderwijs;- meer betrokkenheid bij de omgeving.Verwent het oorStreelt het oogVoor informatie en advies:GN Danavox Nederland BVPostbus 19, 6950 AA DierenTelefoon: (0313) 422688Telefax: (0313) 421446

INHOUDSOPGAVE & TEN GELEIDEARTIKELENHet effect van het gebruik van gebaren op devan kinderen met specifieke taalstoornissenDieuwke Bode en Harry Knoorswoordproductie*iNn£jHO'o>m"0Keuzes in taal en communicatie Hoe ouders van dovekinderen beslissingen nemen in opvoeding en onderwijsMax Goosen, Arko Oderwald.Jetske Klatter-FolmerStandaardisatie en nu?Trude SchermerINTERVIEWCuyotschool voor VSO gaat voor gelijkwaardigheid,ontwikkeling identiteit en een positieve benaderingPeter van Veen'5GEHOORD EN GEZIENBOEKBESPREKINGCOLUMNAUTEURSRICHTLIJNEN22272828BINNENLANDSEBUITENLANDSENIEUWSMARKTCOLOFONSCHOLENLIJSTTIJDSCHRIFTENTIJDSCHRIFTEN3030323434TEN GELEIDEDe invoering van Gebarentaal heeft een veelheid aan ontwikkelingen teweeggebracht.Was het eerder een vanzelfsprekendheid dat dove mensen een orale opvoeding kregen, nu is dat gelukkig nietmeer zo. Deze ontwikkeling heeft het maken van keuzes tot gevolg. Om die keuzes goed en verantwoord temaken wordt intensief onderzoek gedaan. In deze editie van Van Horen Zeggen nemen de auteurs u mee langsdiverse van die onderzoeksgebieden. Dieuwke Bode en Harry Knoors gaan in op het aspect keus als het gaat omtoepassing van spraakondersteunende gebaren bij kinderen met specifieke taalstoornissen. Is het wel een goedekeus om ook bij deze groep gebaren in te zetten? "Kiezen" staat ook centraal in het artikel van Max Goosen,Arko Oderwald en Jetske Klatter-Folmer. Zij beschrijven hun onderzoek (gedaan binnen het project"Wetenschappelijke Evaluatie Tweetaligheid") naar de keus die ouders moeten maken voor hun dove kind alshet gaat om opvoeding en onderwijs. Ouders van dove kinderen moeten al vroeg in de ontwikkeling van hunkind specifieke taalkeuzes maken. Deze beslissingen kunnen verstrekkende gevolgen hebben en het is dus vanbelang deze keuze zo zorgvuldig mogelijk af te wegen. Trude Schermer beschrijft in het laatste artikel destandaardisatie van de gebarentaal. Het STAB0L project heeft tot doel om te komen tot een keus van gebaren.Hierbij is het uitgangspunt dat zoveel mogelijk dove mensen bij het project betrokken zijn en dus mede de keusmaken voor bepaalde gebaren. Verder onder andere een interview met Henny van Empel, waarin zij vertelt overde ervaringen op de Guyot school voor VSO met dove pubers. Op deze school werd de keus gemaakt omstructureel gedragsproblemen aan te pakken bij de jongeren. En, zoals u zult lezen, met succes.Hopelijk wordt ook u weer geprikkeld, na lezing van deze editie, om goede keuzes te maken in het onderwijsvoor en de zorg aan kinderen met een communicatieve handicap.Annelies BronVHZ JAARGANG 44 NUMMER

ARTIKELENHET EFFECT VAN HET GEBRUIK VAN GEBARENOP DE WOORDPRODUCTIE VAN KINDERENMET SPECIFIEKE TAALSTOORNISSENDieuwke Bode en Harry KnoorsSamenvattingIn dit artikel wordt gerapporteerd over een onderzoek naar het gebruikvan gebaren bij kinderen met specifieke taalstoornissen. Weliswaarwordt in de zorg en het onderwijs voor deze groep kinderen vaak gebruikgemaakt van spraakondersteunende gebaren, maar onderzoek naar heteffect ontbreekt vrijwel volledig. Het onderzoek is uitgevoerd bij tienkinderen met specifieke taalstoornissen uit de onderbouw van de Martinusvan Beekschool te Nijmegen. Kinderen zijn getraind in het benoemen vanplaatjes. In een vooronderzoek bleek dat de kinderen deze plaatjes nietkonden benoemen. De training kende twee condities: training met spraaken training met spraak en corresponderend gebaar. De kinderen leerdenin deze laatste conditie beduidend meer plaatjes benoemen. Bovendienonthielden de kinderen de labels beter dan alleen via training middelsspraak. Het artikel sluit af met aanbevelingen voor vervolgonderzoek.Indirecte interventie ismogelijk even effectiefals directe.Specifieke taalstoornissenNormaal gesproken verloopt de taalontwikkeling vankinderen zonder al te veel strubbelingen. Als kinderenopgroeien in een taairijke omgeving, dan verwervenze in vier a vijf jaar de basisaspecten van eengesproken taal of van een gebarentaal. Complexegrammaticale constructies worden voor een belangrijkdeel geleerd tijdens de schoolse periode, evenalshet gebruiken van taal voor cognitief veeleisendetaken als lezen en schrijven.Soms verloopt de taalontwikkeling minder voorspoedig.Als er geen aanwijsbare redenen zijn voor eenminder optimaal verloop, zoals problemen met hetgehoor, verstandelijke beperkingen of ernstige motorischeproblemen, dan spreken we wel van specifieketaalstoornissen. In deze gevallen blijft de taalontwikkelingvan kinderen achter zonder dat er in het kindzelf, dan wel in de omgeving aantoonbare oorzakenaangetroffen worden. Deze strikte definitie van specifieketaalstoornissen wordt vooral gehanteerd tenbehoeve van wetenschappelijk onderzoek. In een dergelijkonderzoek probeert men onder meer de groepkinderen, waarvan men de taalontwikkeling in kaartwil brengen, zo zuiver mogelijk af te grenzen.In de praktijk van alledag komen kinderen met uitsluitendspecifieke taalproblemen betrekkelijk weinigvoor. Veel vaker is er sprake van een mengelingvan eveneens voorkomende problemen, zoals wisselendegehoorverliezen, aandachtsproblemen, problemenmet de verwerking van sequentiële informatieof onderstimulering in de thuissituatie. Als we het inde praktijk van zorg en onderwijs hebben over kinderenmet specifieke taalstoornissen, dan is er feitelijkvaak sprake van een qua kenmerken nogal variërendegroep kinderen. Als gevolg van de heterogeniteitvan de groep en van verschillen in definities, varieerthet percentage kinderen met specifieke taalstoornissenals deel van de totale groep kinderen in verschillendeonderzoeken van zo'n 3 a 4 tot wel 30%.Onderzoek maakt aannemelijk dat het bij specifieketaalstoornissen niet gaat om een homogene, statischeaandoening. Integendeel, zowel op wetenschappelijkeals op klinische gronden is het mogelijk om subtypente onderscheiden. Zo komt Rapin (1996) op grondvan klinische kenmerken tot een onderverdeling vanspecifieke taalstoornissen in drie categorieën, teweten gemengde receptieve en expressieve stoornissen,expressieve stoornissen (zoals verbale dyspraxie)en hogere orde verwerkingsstoornissen (bijvoorbeeldwoordvindingsmoeilijkheden). Verhoeven (2001)komt, mede op basis van het werk van Bishop (indruk), tot een iets andere classificatie, namelijk eenvan vier typen:- Auditieve verwerkingsproblemen;- Spraakproblemen;- Grammaticale problemen;- Lexicaal-semantische problemen.In een onderzoek, uitgevoerd door de sectieOrthopedagogiek van de KUN in nauwe samenwerkingmet Siméa, wordt geprobeerd om te komen toteen empirisch onderbouwing van deze classificatievan specifieke taalstoornissen. De genoemde classificatiewordt inmiddels ook gebruikt in het kader vande indicatiestelling ten behoeve van het onderwijsvan kinderen met auditieve en communicatievebeperkingen.InterventieEen taalontwikkeling die te laat op gang komt en vertraagdverloopt, kan ernstige gevolgen hebben voorde algehele ontwikkeling van een kind. Als de vertraagdverlopende taalontwikkeling uiteindelijk leidttot een achterblijvende taalvaardigheid, dan wordthierdoor het schoolse leren van kinderen bedreigd,evenals hun latere maatschappelijke participatie.4| VHZ JAARGANG 43 NUMMER 4 DECEMBER 2002

Het effect van het gebruik van gebaren op de woordproductievan kinderen met specifieke taalstoornissenVroegtijdige interventie is derhalve van belang.Om hiertoe over te kunnen gaan is allereerst vroegtijdigeonderkenning aangewezen. In Nederlandbestaan hiervoor verschillende screeningsinstrumenten,die echter geen van alle algemene ingang hebbengevonden in het werk van de consultatiebureaus. Nade soms vroegtijdige, maar helaas vaker nog vrij lateopsporing en na verdere, toegespitste interdisciplinairediagnostiek volgt veelal specifieke taaitherapiedoor een logopedist, dan wel een combinatie van individueleen groepsgewijze behandeling in het kadervan diagnose- of vroegbehandelingsgroepen.Interventies kunnen zowel gericht zijn op de omgeving(indirecte behandeling), dan wel op het kind zelf(directe therapie). Diepgaande bestudering van internationaleeffectstudies naar verschillende vormenvan interventie bij kinderen met specifieke taalstoornissen(Law e.a., 1998) heeft aan het licht gebracht datinterventie bij specifieke taalstoornissen met nameeffect sorteert als het gaat om articulatie en fonologie,taalgebruik en taaibegrip en fonologisch bewustzijn.Er zijn aanwijzingen gevonden voor de effectiviteitvan zowel directe als van meer natuurlijke, op deomgeving van het kind gerichte interventiebenaderingenen combinaties daarvan. Het is echter op grondvan het tot dusver uitgevoerde onderzoek niet goedmogelijk om specifieke kenmerken van interventies teomschrijven die meer of minder effect sorteren.Het lijkt er evenwel op dat indirecte interventie (doorhet taalgedrag van de ouders te beïnvloeden) op zijnminst even effectief is als directe therapie doorlogopedisten, met uitzondering van het gebied vande articulatie en de fonologie, waar juist directe therapiemeer effect lijkt te sorteren.Een voorbeeld van directe therapie vormen de programma'sdie gericht zijn op het trainen van de verwerkingvan snel opeenvolgende auditieve spraakstimuli.Het kan als vaststaand worden beschouwd dateen substantieel deel van alle kinderen met specifieketaalstoornissen een verminderde capaciteit heeftvoor het verwerken van snel opeenvolgende auditieveinformatie, met name transities tussen formanten.In de Verenigde Staten is voor deze doelgroep eenspecifiek trainingsprogramma ontwikkeld, 'Fast ForWord'. In onderzoek is weliswaar vastgesteld dat ditprogramma positieve effecten heeft op de verwerkingvan spraakstimuli door kinderen, maar de onderzoekenzijn, onder meer vanwege problemen met demethodologie, niet onomstreden.Recent onderzoek naar het effect van computertraining,gericht op de fonologie van oudste kleuters uithet onderwijs aan kinderen met ernstige spraak- entaalmoeilijkheden in Nederland, laat positieve effectenzien, die ook een aantal maanden na afloop vande training nog zichtbaar zijn (Segers, 2003).GebarenEen andere weg, die nogal eens bewandeld wordt alshet gaat om interventie bij kinderen met specifieketaalstoornissen, is het aanbieden van spraakondersteunendegebaren. In Nederland heeft het gebruikvan Nederlands-met-Gebaren op scholen voor kinderenmet ernstige spraak- en taalmoeilijkheden eenvrij hoge vlucht genomen. Het gebruik van gebarenin de vorm van een gebarentaal of een gebarensysteembij slechthorende en dove kinderen is tegenwoordigalom geaccepteerd. Ook worden gebarenveelvuldig toegepast in de communicatie met kinderenmet een ernstige verstandelijke beperking.Loncke, Nijs & Smet (1998) geven aan dat het gebruikvan spraakondersteunende gebaren ook de taalontwikkelingvan kinderen met specifieke taalstoornissenkan ondersteunen. Dit zou met name het gevalzijn als het gaat om kinderen die moeite hebben omeen lexicon op te bouwen.Kinderen die problemen hebben om woordbetekenissente vinden zouden steun ondervinden van hetgebruik van gebaren, omdat gesproken woorden engebaren met elkaar verbonden worden. Wellichtworden gebaren en woorden, aldus Loncke en medeauteurs,samen mentaal opgeslagen in het interne lexicon.Er lijken vooralsnog weinig onderzoeksresultaten tezijn die deze aanname van Loncke en collega's ondersteunen.Als er al onderzoek is, dan gaat het in allegevallen om gesticulaties en niet om conventionele,symbolische gebaren. Zo beschrijven Krauss & Hadar(1999) enkele onderzoeken waaruit opgemaakt kanworden dat volwassenen die als gevolg van een hersenbeschadigingwoordvindingsproblemen hebben,baat kunnen hebben bij het gebruik van spontanegesticulaties. Deze mensen gebruiken uit zichzelfmeer van deze gesticulaties, met name vlak voor hetoproepen van een woord. Volgens de onderzoekerszorgt de gesticulatie er bij volwassenen met een taalstoornisblijkbaar voor dat ze het woord gemakkelijkerkunnen oproepen. Ook Rimé & Schiaratura (1991)beschrijven onderzoeken waaruit blijkt dat mensenbij een tekortschietende taalbeheersing meer spontanegebaren gebruiken dan mensen die voldoendetaalvaardigheid hebben. Het maakt daarbij niet uit ofde tekortschietende taalvaardigheid een gevolg is vaneen mindere beheersing van een tweede taal, dan welvan een bij de betrokken mensen aanwezige neurologischestoornis. De auteurs veronderstellen dat personendie minder vloeiend spreken meer spontanegebaren gebruiken en dat de toegang tot het mentalelexicon bevorderd wordt door het gebruik van dezegesticulaties.Evans, Alibali & McNeil (2001) hebben laten zien datkinderen met specifieke taalstoornissen ten gevolgevan ernstige tekorten in het fonologisch werkgeheugenmeer dan kinderen zonder specifieke taalstoornissen,informatie weergeven via gesticulaties inplaats van via spraak. Blijkbaar compenseren dezekinderen hun onvermogen om informatie via spraakte uiten door het inzetten van een, in verhouding metandere kinderen, zeer frequente hoeveelheid gesticulaties.Weismer & Hesketh hebben in 1993 onderzoekWellicht worden gebarenen woorden samenmentaal opgeslagen inhet interne lexicon.VHZ JAARGANG 44 NUMMERT APRIL 2003I»

• —• ,Dieuwke Bode en Harry Knoors_Kinderen onthoudenmeer onder de conditiesvan spraak met gebaardan onder de conditiespraak alleen.gepubliceerd naar de invloed van intonatie en gesticulatiesop het aanleren van nieuwe woorden bij kinderenmet specifieke taalstoornissen. Hun onderzoekhad betrekking op acht kinderen met specifieke taalstoornissenen acht kinderen met een normale taalontwikkeling,allen in de leeftijd van vijf en zes jaar.Het ging om kinderen met een gemiddelde non-verbaleintelligentie en geen bijzondere nevenhandicaps.Alle kinderen kregen nieuwe woorden te horen,die werden gekoppeld aan een bepaald object of aaneen bepaalde locatie. De nieuwe woorden warennonsenswoorden. Ze bestonden altijd uit drie letters:een medeklinker, dan een klinker en tot slot weereen medeklinker. Sommige woorden werden met eenspecifiek intonatie- en klemtoonpatroon aangeboden,andere woorden werden ondersteund door eeniconische gesticulatie. Uit het onderzoek bleek dat dekinderen met specifieke taalstoornissen mindergemakkelijk nieuwe woorden aanleerden dan kinderendie zich normaal ontwikkelen. De eerste groepkinderen bleek baat te hebben bij het gebruik vangesticulaties. Het gevonden effect had met namebetrekking op het begrip van woorden. Voor de productievan woorden was het gebruik van gebarenminder effectief. Ook bleken de kinderen met specifieketaalstoornissen gebaat bij aanpassingen in desnelheid van het uitspreken van woorden. Met namewanneer er langzamer gesproken werd leerden dekinderen de woorden beter aan.In Nederland heeft De Ruiter (1998) onderzoekgedaan naar de gesticulaties van volwassenen.Zo heeft De Ruiter onderzocht of gesticulaties hetspraakproces ondersteunen. De Ruiter vond geenaanwijzingen dat het maken van gesticulaties hetgemakkelijker maakt om de juiste gesproken woordenuit het mentale lexicon op te halen. Wel was hetzo dat gesticulaties als een geheugensteuntje werktenals het gaat om het toegankelijk maken van meeralgemene conceptuele informatie. Binnen het veelgehanteerde spraakproductiemodel van deNijmeegse psycholinguist Willem J.M. Levelt (Levelt,1989) situeert De Ruiter de planning van gesticulatiesin een nauw met het conceptualiseren van boodschappenverbonden module.Interactie tussen gesticulaties en spraak vindt naarhet oordeel van De Ruiter plaats in de zeer vroegestadia van spraakproductie, namelijk als een sprekerde boodschap bedenkt. In tegenstelling tot onderzoekers als Loncke en Krauss gaat De Ruiter er niet vanuit dat in het mentale lexicon zowel gesticulaties alsgesproken woorden voorkomen. Een belangrijk argumenthierbij is het feit dat volgens De Ruiter gesticulatiesgeen lexicale eenheden zijn, maar eerder conceptueleeenheden. De meeste gesticulaties kunnenniet geassocieerd worden met specifieke lexicaleitems: er bestaat niet voor iedere gesticulatie eenwoord. Eerder is het zo dat de betekenis van gesticulatiesdoor meerdere woorden tegelijkertijd verwoordmoet worden. De Ruiters analyse sluit echter niet uitdat spraakondersteunende gebaren, zoals we diekennen in Nederlands-met-Gebaren (en ontleendaan de Nederlandse Gebarentaal), wel degelijk hetopslaan in en het ophalen uit het mentale lexiconvan in betekenis corresponderende gesproken woordenfaciliteren. Immers, gebaren in Nederlands-met-Gebaren verschillen in belangrijke mate van gesticulaties.Gebaren zijn wel degelijk lexicale eenheden enin een gebarensysteem als Nederlands-met-Gebarenverhouden ze zich veelal ook in een één op één relatietot gesproken woorden. Bovendien gaat het bijdeze gebaren in tegenstelling tot gesticulaties omlexicale eenheden die opgebouwd zijn uit specifiekefonologische elementen, zoals handvorm, bewegingen palm- en vingeroriëntatie.Nadat in een spraakproductieproces een spreker eenlexicaal item heeft geselecteerd dat past binnen de teformuleren boodschap, wordt vervolgens de bij datlexicale item behorende fonologische code geactiveerd.Zo roept het woord 'paard' de fonologischecode /pa:rt/ op. Echter, het woord 'paard' activeertniet tegelijkertijd de fonologische code /hont/.Een lexicaal item dat door een spreker geselecteerdwordt, activeert dus alleen maar de bijbehorendefonologische code. Kan de selectie van het item/paard/ dan toch zowel de fonologische gebarencodeals de fonologische gesproken code activeren?Wellicht wel, want op de regel dat een geselecteerditem alleen zijn eigen fonologische code activeertbestaat volgens Levelt (2001) één uitzondering,namelijk bij de selectie van een synoniem. Als eenspreker het lexicale item 'sofa' selecteert, wordenzowel de fonologische representaties 'sofa' als hetsynoniem 'bank', geactiveerd. Hoewel strikt genomeneen gesproken woord en het daarbij behorendegebaar geen synoniemen zijn, lijkt de overeenkomstin betekenis (althans binnen Nederlands-met-Gebaren) een faciliterend effect op het activeren vande fonologische representatie van het gesprokenwoord door het selecteren van een gebaar toch nietuit te sluiten. In dat geval zou het maken van eengebaar, het uitspreken van een woord, bijvoorbeeldin het kader van een taak waarin plaatjes moetenworden benoemd, moeten faciliteren.Het onderzoekHet gebruik van spraakondersteunende gebaren inhet onderwijs aan kinderen met specifieke taalstoornissenkan meerdere doelen dienen. Zo kunnen leerkrachtenpogen door het inzetten van gebaren deaandacht van kinderen voor de gesproken taaluitingenvan de leerkracht te vergroten. Ook kan het debedoeling zijn om door de inzet van gebaren bij tedragen aan een beter taaibegrip bij de kinderen.Soms beogen leerkrachten ook om kinderen die nietof moeilijk spreken door het aanreiken van gebarenmiddelen te geven om zichzelf te uiten. Er is momenteelgeen wetenschappelijk onderzoek beschikbaardat gegevens aandraagt ter onderbouwing van degenoemde doelstellingen.6 | VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

Het effect van het gebruik van gebaren op de woordproductievan kinderen met specifieke taalstoornissenOmdat er, weliswaar niet onomstreden, aanwijzingenzijn dat gesticulaties een positief effect kunnen hebbenop de woordproductie van mensen met taalproblemen,en omdat we weten dat gebaren de taalontwikkelingvan ernstig slechthorende en dove kinderenkunnen faciliteren, is gekozen om in het onderzoekna te gaan of het gebruik van Nederlands-met -Gebaren bij kinderen met specifieke taalstoornisseneffect heeft op het kunnen produceren van gesprokenwoorden. Dit is onderzocht met behulp van een plaatjesbenoemtaak. De onderzoekers hebben daarbij devraag gesteld of proefpersonen meer plaatjes kunnenbenoemen wanneer de woorden met spraak engebaar zijn aangeleerd dan wanneer de woordenalleen met spraak zijn aangeleerd. Daarbij zijn deonderzoekers er vanuit gegaan dat een training vanwoorden met behulp van spraak en gebaar ertoe leidtdat het kind zowel het gesproken woord als hetbetreffende gebaar in het mentale lexicon opslaat.En dat bij het vervolgens benoemen van een plaatjehet gebaar het gesproken woord oproept.Het onderzoek is uitgevoerd in de onderbouw van deMartinus van Beekschool te Nijmegen, een schoolvoor kinderen met auditieve en communicatievebeperkingen, die deel uitmaakt van Viataal. Op dezeschool wordt de gesproken taal ondersteund metbehulp van gebaren. Leerkrachten en assistentenmaken gebaren, de kinderen wordt niet gevraagdactief gebaren te gebruiken. De onderzoeksgroepbestond uit 10 kinderen, te weten 7 jongens en 3meisjes. Het jongste kind was 5.8 jaar en het oudste6.11. De gemiddelde leeftijd bedroeg 6.1 jaar. Alle kinderenwaren van Nederlandse afkomst. Door middelvan psychodiagnostisch onderzoek was door deCommissie van Toelating vastgesteld dat er sprakewas van een specifieke taalstoornis. Geen van de kinderenhad een gehoorstoornis. Bij 5 kinderen wasmogelijk sprake van een verbale dyspraxie. De nonverbaleintelligentie varieerde van 90 tot 116, met eengemiddelde van 103. Bij 9 van de 10 kinderen wasrecentelijk een Reynell Taaibegripstest afgenomen,waarbij het taalbegripsquotiënt varieerde van 66 tot106 met een gemiddelde van 89. Het woordquotiëntvarieerde van 68 tot 108 met een gemiddelde van 90.Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van woordenen bijbehorend plaatjesmateriaal van de methode'Woordenschatontwikkeling' (Braam-Voeten &Stokman, 1995). Daarnaast is ook gebruik gemaaktvan een 30-tal aselect gekozen woorden uit de'Streeflijst Woordenschat voor 6-jarigen'(Schaerlaekens, Kohnstamm & Lejaegere, 1999).Bij deze laatste groep woorden werden plaatjesgezocht, afkomstig van een cd-rom.Het onderzoek bestond uit een voormeting, per kind 3trainingen en vervolgens 2 nametingen. De eerstenameting vond 1 dag na de laatste training plaats, detweede nameting 3 weken na de laatste training.Het doel van de voormeting was om per kind 36woorden te vinden die hij/zij niet actief in gesprokenvorm kon benoemen. Ieder kind kreeg net zolangplaatjes aangeboden tot het aantal van 36 nietbenoemde tekeningen bereikt was. De woorden werdenvervolgens getraind in 3 sessies. Alle woordenbehoorden tot de groep waarvan 80 tot 100% van deleerkrachten vindt dat kinderen van 6 jaar in hetregulier onderwijs deze moeten kennen. Een keuzeEr zijn aanwijzingen datgesticulaties een positiefeffect hebben op woordproductievan mensenmet taalproblemen.VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 | 7

Onderzoeksresultatenzeggen nog niets overzinvolheid van anderedoeleinden danbenoemen van plaatjes.nameting 1 nameting 2• Spraak• Spraak enGebaarAantal correcte woordenna training 1voor deze zogenaamd hoogfrequente woorden lagvoor de hand, omdat de frequentie leidt tot een groteretoegankelijkheid van de fonologische code.Bovendien liggen de woorden in de belevingswereldvan de proefpersonen. In iedere trainingssessie kreeghet kind 36 woorden aangeboden, waarvan, aselecttoegewezen, 18 alleen in gesproken vorm en 18 ingesproken vorm en met een gebaar. De gebruiktegebaren waren afkomstig uit de NederlandseGebarentaal en genomen van door de NSDSK ontwikkeldeCD-ROM'S. Iedere training duurde 10 tot 15minuten. De wijze waarop de training werd uitgevoerdwas gebaseerd op het onderzoek van Wauters,Knoors, Vervloed & Aarnoutse (2001) en bestonden uitde volgende stappen:Het kind krijgt een plaatje aangeboden.De trainer spreekt het bijbehorende woord uit (conditie1), dan wel spreekt het bijbehorende woord uit enmaakt daarbij het gebaar (conditie 2).Het kind moet zelf het woord uitspreken (conditie 1),dan wel moet het woord uitspreken en het daarbijbehorende gebaar maken (conditie 2).De trainer spreekt het woord nogmaals uit (conditie 1),dan wel spreekt het woord nogmaals uit en maaktnogmaals het bijbehorende gebaar (conditie 2).Door steeds het plaatje te laten zien leert de proefpersoonde betekenis te koppelen aan het woord.Bij de nameting werd aan de kinderen gevraagd de 36woorden waarmee getraind was aan de hand van deplaatjes te benoemen. Gescoord werd of het kind hetwoord juist kon benoemen, of er geen antwoord werdgegeven of dat er een ander antwoord werd gegeven.Het kind mocht in eerste instantie antwoorden doormiddel van het spreken van een woord, het makenvan een gebaar, of beide. Als het kind alleen hetgebaar gebruikte werd het kind gevraagd of het ookhet woord kon benoemen. Hierbij werd genoteerd opwelke manier het kind antwoordde. De verstaanbaarheidvan alle kinderen was goed. De score bestond uithet aantal via spraak benoemde plaatjes.De bevindingenHet onderzoek poogt een antwoord te vinden op devolgende vragen:Onthouden kinderen woorden die met spraak engebaar zijn aangeleerd beter dan woorden die alleenmet spraak zijn aangeleerd?Als kinderen woorden die met spraak en gebaar aangeleerdzijn beter onthouden dan woorden die alleenmet spraak zijn aangeleerd, blijft dit effect dan ookbestaan na afloop van de training?Is er een samenhang te constateren tussen kindkenmerkenals het taalniveau en het aantal woorden datwerd onthouden?Uit het onderzoek bleek dat de kinderen gemiddeldgenomen onder de condities spraak met gebaar meerwoorden onthouden dan onder de conditie spraak.Dit verschil bestond zowel bij de eerste als bij de tweedenameting. Met andere woorden, het effect is ooknog te constateren enkele weken na afloop van delaatste training. Het gevonden effect is statistisch significant.Na een aantal weken onthouden de kinderenwat minder woorden dan bij de nameting onmiddellijkna de training. Dit vergeten van woorden trad hetmeest op bij de woorden die alleen met spraak werdengeleerd. De bevindingen gelden overigens nietalleen voor de groep van 10 kinderen gemiddeld, maargelden ook voor ieder individueel kind. Alle 10 kinderenonthielden meer woorden in de conditie spraakmet gebaar dan in de conditie spraak. Dit maakt heteffect aanzienlijk sterker.Op basis van het taalbegripquotiënt op de ReynellTaalbegriptest werden negen kinderen ingedeeld in3 categorieën, te weten kinderen met een lage, eengemiddelde of een hoge score. Op basis van deze indelingin categorieën werd een samenhang berekendmet de behaalde score op de natesten. Er bleek geensamenhang te bestaan tussen het taalbegripniveauvan de kinderen en de behaalde score op de natest.Ook als specifiek naar het woordquotiënt werd gekekendat een kind haalde op de Reynell Taalbegriptestwerd geen samenhang met de scores op de benoemtaakgevonden.Conclusies en aanbevelingenUit het voorafgaande blijkt dat het gebruik vanspraakondersteunende gebaren bij het trainen vanplaatjesbenoeming door kinderen met specifieke taalstoornissenzin kan hebben. Immers, de kinderen onthieldenzowel gedurende korte tijd als over een watlangere periode na afloop van de training woordenbeter die getraind werden met spraak en gebaren danwoorden die uitsluitend met spraak werden getraind.Het gevonden effect is niet aan toeval toe te schrijvenen geldt niet alleen voor de groep als geheel, maar ookvoor ieder kind afzonderlijk. Dit maakt het effect aanzienlijksterker. Bovendien moet erbij bedacht wordendat het aantal trainingen vrij gering was en de duurervan kort. Het is echter goed te bedenken dat hetgaat om een allereerste onderzoek. Naar onze mening8 | VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

Het effect van het gebruik van gebaren op de woordproductievan kinderen met specifieke taalstoornisseneen veelbelovend onderzoek, maar ook niet meer dandat. Zo zijn we ons ervan bewust dat ons onderzoekzich beperkt tot het gebruik van gebaren voor hetbenoemen van plaatjes, een in vergelijking met hetdagelijkse, schoolse taalgebruik vrij simpele taak.De onderzoeksresultaten zeggen op zichzelf dan ookniets over de zinvolheid om ten behoeve van anderedoeleinden (bijvoorbeeld het bevorderen van taaibegrip)gebaren in het onderwijs aan kinderen met specifieketaalstoornissen in te zetten. Daarnaast is nogniet met 100% zekerheid vast te stellen dat de gevondeneffecten uitsluitend toegeschreven kunnen wordenaan het gebruik van gebaren. Het zou kunnen datvergelijkbare effecten ook gevonden worden als inplaats van gebaren kinderen woorden moeten lerendoor bijvoorbeeld gesproken woorden aan voorwerpente koppelen. Met andere woorden, als ze eengeheugenstrategie leren hanteren die woorden metandere items associeert. Eveneens is het lang nietzeker dat identieke resultaten gevonden zouden wordenbij alle kinderen met specifieke taalstoornissen.Hoewel het op zichzelf een goed teken is dat alle 10onderzochte kinderen in de conditie 'spraak engebaar' beter presteerden dan in de conditie 'spraak',blijft het toch denkbaar dat een training als de onzevoor verschillende subtypen kinderen met taalstoornissentot verschillende resultaten leidt. Tot slot kanniet met zekerheid gesteld worden dat het gevondeneffect verklaard kan worden door facilitering vangesproken woordproductie door gebaren als gevolgvan het gezamenlijk opslaan van deze symbolen inhet mentale lexicon. De resultaten sluiten een mentaallexicon waarin gebaren en gesproken woordenmet overeenkomstige betekenissen gezamenlijk wordenopgeslagen echter zeker niet uit.Vervolgonderzoek zou duidelijk moeten maken of degevonden effecten ondubbelzinnig aan het gebruikvan gebaren toegeschreven kunnen worden, of degevonden effecten zich ook voordoen bij een groteregroep kinderen met specifieke taalstoornissen, of deeffecten zich voordoen bij alle subtypen van specifieketaalstoornissen en wat de meest aannemelijke verklaringvoor de gevonden effecten is. Ook onderzoeknaar de effecten van het inzetten van gebaren terbevordering van het taaibegrip dan wel van de actievecommunicatie lijkt ons uitermate gewenst.LiteratuurBishop, D. (in druk). Specific language impairment:diagnostic dilemmas. In: Verhoeven, L & H. vanBalkom (eds). Classification of developmental languagedisorders. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.Braam-Voeten, M. & Stokman, M.M. (1995)Woordenschatprogramma. Lisse: Swets & ZeitlingerEvans, J.L., Alibali, M.W. & McNeil, N.M. (2001)Divergence of verbal expression and embodied knowledge:Evidence from speech and gesture in childrenwith specific language impairment. Language andCognitive Processes, 213 (16), 309-331.Krauss & Hadar (1999) The role of speech-relatedarm/hand gestures in word retrieval. In L.S.Messing & R. Campbell (eds), Gesture, Speech andSign, 93-116. Oxford: University Press.Law, J., Boyle, J., Harris, F., Harkness, A. & Nye, C. (1998)Screening for speech and language delay: A systematicreview of the literature. Health TechnologyAssessment, 2 (9).Levelt, W.I.M. (1989) Speaking: From intention to articulation.Cambridge, MA: MIT Press.Levelt, W.J.M. (2001) Spoken word production: A theoryof lexical access. PNAS, 98 (23), 13464-13471.Loncke, F., Nijs, M. & Smet, L. (1998) SMOG - Sprekenmet ondersteuning van gebaren, het handboek.Leuven/Apeldoorn: Garant.Nederlandse Stichting voor het Dove en SlechthorendeKind (1996-1999) Nederlandse Gebarentaal op cdrom,communiceren met dove kinderen thuis en opschool. Maarssen: The Bright Side of Life.Rapin, I. (1996) Practitioner Review: DevelopmentalLanguage Disorders: A Clinical Update. Journal of ChildPsychology and Psychiatry, Vol. 37, No. 6, pp. 643-655.Rimé, B. & Schiaratura, L. (1991) Gesture and speech.In R.S. Feldman & B. Rimé (eds), Fundamentals of nonverbalbehavior, 239-284. Cambridge: University Press.Ruiter, de, J.P. (1998) Gesture and speech production.PHD dissertation University of Nijmegen.Wageningen: Ponsen & Looijen.Schaerlaekens, A.M., Kohnstamm, D. & Lejaegere, M.(1999) Streeflijst woordenschat voor zesjarigen. Lisse:Swets & Zeitlinger.Segers, E. (2003). Multimedia support of languagelearning in Kindergarten. PhD dissertation,University of Nijmegen.Verhoeven, L. (2001). Indicatiestelling ESM. Van HorenZeggen 42,4,4-5.Wauters, L.N., Knoors, H.E.T., Vervloed, M.P.J. &Aarnoutse, C.A.J. (2001) Sign facilitation in word recognition.The Journal of Special Education, 35 (1), 31-40.Weismer, S.E. & Hesketh, L.J. (1993) The influence of prosodieand gestural cues on novel word acquisition bychildren with specific language impairment. Journal ofSpeech and Hearing Research, 36,1013-1025.Informatie overde auteursDrs. Dieuwke Bode was tentijde van het onderzoekstudente Orthopedagogiekaan de KatholiekeUniversiteit Nijmegen.Inmiddels is zij als behandelcoördinatorwerkzaambinnen de divisieDoofblinden van Viataal.Dr. Harry Knoors is directeurvan het DiagnostischCentrum Viataal. Hij istevens verbonden aan hetExpertisecentrumAtypische Communicatievan de KatholiekeUniversiteit Nijmegen.VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

KEUZES IN TAAL EN COMMUNICATIEHOE OUDERS VAN DOVE KINDERENBESLISSINGEN NEMEN IN OPVOEDINGEN ONDERWIJSMax Goosen, Arko Oderwald, Jetske Klatter-FolmerSamenvattingDe introductie van gebarentaal op Viataal, voorheen het Instituut voorDoven/Mgr. Terwindtstichting, zorgde voor nieuwe uitdagingen in hetonderwijs aan dove kinderen. Het betekende ook de start van een drastischeorganisatorische en mentale omslag. Een van de gevolgen hiervan isde uitbreiding van het zorg- en onderwijsaanbod voor ouders van dovekinderen. Het project 'Wetenschappelijke Evaluatie Tweetaligheid' (WE2T)is opgezet om te onderzoeken wat het effect is van eentalig en tweetaligonderwijs op dove kinderen. In het oktobernummer van Van HorenZeggen van 2001 is uitgebreid ingegaan op dit project (Onderzoek opmaat). In dit artikel wordt dieper ingegaan op het in mei 2000 gestartedeelproject C. Dit vierjarig project richt zich op de ouders van dove kinderenen de specifieke taalkeuzes die zij voor hun kind moeten maken.Viataal heeft de afdeling Metamedica van het Vrije Universiteit MedischCentrum gevraagd dit project uit te voeren.Op basis van welkeinformatie makenouders een keuze?InleidingDe diagnose doofheid roept bij ouders vaak heftigeen gemengde gevoelens op. Aan de ene kant komtmet een dergelijke uitspraak soms een einde aan eenperiode van onzekerheid en vertwijfeling over'(...)wat er toch aan de hand is!' met hun kind. Ook kanhet een opluchting zijn dat doofheid het enige is dateen kind aan bijvoorbeeld een levensbedreigendehersenvliesontsteking over houdt. Anderzijds opentde diagnose even zo vaak de deur naar een meestalonbekende nieuwe wereld met zijn eigen onzekerheden:een wereld bevolkt door iedereen die te makenheeft met doofheid, doven en Doven. Terwijl oudersbezig zijn de diagnose en al het nieuws dat het metzich meebrengt te verwerken, worden zij geconfronteerdmet een aantal te nemen beslissingen die verstrekkendegevolgen kunnen hebben. Beslissingen diete maken hebben met welke gehoorapparatuur ernodig is. Mogelijk speelt de keuze voor Cl een rol.Ook moeten beslissingen genomen worden over hoemet het kind te communiceren en hoe dit te latenaansluiten bij de individuele mogelijkheden enbehoeften. In dit project is de centrale vraag hoeouders van jonge dove kinderen tot een besluitkomen als het gaat om taal en communicatie inopvoeding en onderwijs. Welke factoren spelen eenrol? Wat is de rol van verschillende professionals enmensen in de omgeving? Wat is de rol van informatieen informatiematerialen? Wat kiezen ouders en opbasis waarvan maken ze die keuze? En hoe is het omdergelijke beslissingen te nemen in een situatie waarveel nieuw, spannend en soms zelfs turbulent is?Doel van het onderzoek is een beschrijving te gevenvan het besluitvormingsproces zoals ouders dat doormaken.Hiervoor wordt getracht de relevante factorendie een rol spelen te onderscheiden en nader tebeschrijven. Daarbij wordt zoveel mogelijk geprobeerdom onderscheid te maken tussen factoren diespecifiek met Viataal te maken hebben en factorendie meer algemeen gelden voor ouders, al of niet metdove kinderen. Met deze informatie hopen we uitsprakente kunnen doen over hoe de situatie vanouders en jonge dove kinderen en de dagelijkse zorgenonderwijspraktijken binnen Viataal optimaal bijelkaar kunnen laten aansluiten. Indien mogelijk zalgekeken worden naar aanbevelingen voor zorg- enonderwijspraktijken aan dove kinderen in het algemeen.Via dit artikel willen we de gelegenheid aangrijpen uop de hoogte brengen van dit lopende onderzoek.Bij het verschijnen van dit blad bevindt het onderzoekzich in een interessante fase. Het grootste deelvan de gegevens is binnen en er beginnen zich mogelijke'rode draden' af te tekenen waarlangs de analyseskunnen plaatsvinden. In dit artikel beschrijvenwe kort de opzet en uitvoering van het onderzoek.Vervolgens gaan we in op de voorbereidende analysesen sluiten we af met een aantal eerste indrukken.In een toekomstige publicatie kunnen wij vervolgensdieper ingaan op de resultaten.De opzet van het onderzoekEen proces is een gebeurtenis of activiteit in tijd.Dat betekent dat als je wilt weten hoe een proces ver-10 VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

Keuzes in taal en communicatieloopt, je het zou moeten volgen van begin tot einde.Voor dit onderzoek hebben we gezocht naar de optimalemogelijkheden om dit te kunnen doen binnenViataal. Bij het ontwerpen van de opzet moest rekeninggehouden worden met vele factoren. Het wasonder andere van belang de belasting voor zowelouders en gezinnen als medewerkers van Viataal zolaag mogelijk te houden. Anderzijds was het essentieelzo 'dicht' mogelijk op de verschillende momentenin het besluitvormingsproces te zitten. We wildenouders zo snel mogelijk kunnen spreken, nog voor ze(uitgebreid) voorgelicht zouden worden door medewerkersvan Viataal. Op deze manier zou de kansworden vergroot uitspraken te kunnen doen over heteffect van specifieke Viataal-activiteiten op het proces.En we wilden voorkomen dat hierdoor noodzakelijkezorg of hulp vertraging zou oplopen. Ook wildenwe ouders zo lang mogelijk kunnen volgen in hetmaken van specifieke keuzen. Maar dit moest weerafgewogen worden tegen de wens om zoveel mogelijkverschillende ouders en kinderen te volgen.Het ontwerpen en uitwerken van de onderzoeksopzeten -procedures was daardoor een ingewikkelde entijdrovende klus die het eerste half jaar van hetonderzoek in beslag nam.De opzet van het onderzoek is kwalitatief en semilongitudinaal.Kwalitatief omdat er waar mogelijkgebruik gemaakt wordt van met name ongestructureerdeinterviews en observaties. Het semi-longitudinaleaspect komt tot uitdrukking in het feit dat veelouders en medewerkers die meedoen voor de periodevan één jaar gevolgd worden. Binnen de opzet enmethode zijn zes verschillende onderdelen te onderscheiden.De eerste drie onderdelen omvatten samende belangrijkste gegevens binnen het onderzoek: dekerndata. De onderdelen vier tot en met zes beslaaneenmalige gegevens die gebruikt worden ter aanvullingen/of contrast en controle: de additionele data.De dataverzameling bestaat daarmee uit de volgendeonderdelen:1. Een groep van 10 gezinnen die een jaar gevolgdwordt vanaf het moment van aanmelding bijViataal. In dit jaar worden drie interviews afgenomenbij de ouders: het eerste direct bij aanmelding,het tweede vier tot zes maanden na het eersteinterview en het derde een jaar na het eerste interview.Indien mogelijk vullen ouders nog twee vragenlijstenin met vragen die specifiek gaan overinformatie en materialen die ze gekregen hebbenvia Viataal.2. In datzelfde jaar worden maximaal drie observatiesgehouden. Dit betreft gesprekken of bijeenkomstenvan de gevolgde ouders met medewerkers binnenViataal. Deze situaties hebben een overwegendinformatief en/of keuze gericht karakter.3. Tijdens het jaar dat ouders gevolgd worden, zullendiverse interviews gehouden worden met medewerkersbinnen Viataal die samenwerken met deouders.4. Dossieronderzoek. Het bestuderen van verschillendedossiers van kinderen die reeds onderwijs volgenbinnen of via Viataal.5. Retrospectieve (terugblikkende) interviews.Ongeveer tien interviews met ouders van kinderendie reeds onderwijs volgen binnen of via Viataal.6. Materiaalanalyse. Het bestuderen en analyserenvan verschillende informatiematerialen en -dragers.Hierbij wordt gekeken naar opbouw, leesbaarheid,inhoud en presentatie van informatie.Het onderzoek richt zich specifiek op de keuzes voortaal en communicatie voor jonge dove kinderenbinnen Viataal. Vandaar dat de kinderen:I. niet ouder mochten zijn dan 5 jaar op het momentvan aanmelding bij Viataal,II. een minimaal gehoorverlies van 80 dB aan hetbeste oor dienden te hebben enIII. geen bijkomende handicaps of beperkingenhebben.Ouders in het onderzoekVanaf november 2000 was het mogelijk om oudersdie hun kind aanmeldden te vragen deel te nemenaan het onderzoek. In januari 2001 kon gestart wordenmet de eerste deelnemers. Vanaf dat momentverliep het werven van respondenten zeer voorspoedig.Instemming van deze ouders brengt het totaalaantal gevolgde gezinnen op 11. Voor de additionelegegevens zijn de ouders van 56 kinderen in de basisschoolleeftijdbenaderd via een mailing. In de briefwerd het doel en de opzet van zowel het dossieronderzoekals het eenmalig interview uitgelegd.Vervolgens konden de ouders aangeven of ze aan éénvan de twee wilden deelnemen of aan beide.Uiteindelijk is het mogelijk geweest 11 eenmaligeterugblikkende diepte-interviews af te nemen bij deouders van 13 dove kinderen. Van het grootste deelvan deze kinderen is ook het dossier bestudeerd.Deze dossiergegevens bieden mogelijk een extraperspectief op de relatie die ouders en kinderen metViataal hebben. Daarnaast bieden de dossiers interessanteillustraties bij specifieke gedeeltes uit deverschillende eenmalige interviews.Voor de materiaalanalyse is een overzicht gemaaktvan de materialen die ouders (standaard) aangebodenkrijgen binnen Viataal. Aan de ouders in de kerngroepis gevraagd of zij een vragenlijst zouden willeninvullen waarin zij hun mening kunnen geven overeen aantal specifieke materialen. Daarnaast wordttijdens alle interviews uitgebreid aandacht besteedtaan de mening van ouders over informatiematerialenen -media. Ook wordt gevraagd waar ouders zelf initiatievenontplooid hebben op zoek naar (specifieke)informatie.In de interviews met zowel gevolgde als eenmaliggesproken ouders is ook uitgebreid gevraagd naarachtergrondgegevens. Het gaat onder andere om deleeftijd van de respondenten, sociaal-economischestatus van de gezinnen (SES), gezinssamenstelling,culturele achtergrond en het opleidingsniveau vanWe willen zo dichtmogelijk op het besluitvormingsproceszitten.VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 11

Max Coosen, Arko Oderwald, Jetske Klatter-FolmerDe diversiteit in deonderzoeksgroepis groot.Onderwijs en deschool komen bijouders al heel vroegin beeld.Het besluitvormingsproceslijkt voor ouderseen weg zonder concreetbegin en einde.ouders. Meer gerelateerd aan het kind is informatieverkregen over de doofheid en wel met betrekkingtot oorzaak, datum oorzaak, datum vermoeden ofconstatering, datum officiële diagnose en het gebruikvan apparatuur en/of Cl.Kijkend naar de achtergrondvariabelen zijn uiteenlopendeSES, gezinssamenstelling en opleidingsniveaute vinden. Hoewel er wel enige culturele variatiebestaat, is deze relatief klein. Ook de doofheid van dekinderen kent variatie. Zo zijn er zowel genetische,medisch gerelateerde als onbekende oorzaken vandoofheid te vinden binnen de onderzoeksgroep.Daarnaast variëren de periodes tussen het vermoedenvan de doofheid en de uiteindelijke diagnose van2 weken tot 1,5 jaar. Als laatste is er sprake van zeerdivers apparatuurgebruik en Cl op verschillende leeftijden,wederom gerelateerd aan verschillende oorzaken.Op dit moment worden de verzamelde gegevensverwerkt in een meer compleet overzicht van achtergrondvariabelen.Vooralsnog is in ieder geval duidelijkdat de diversiteit binnen de totale onderzoeksgroepgroot is.Viataal in het onderzoekTijdens het opzetten van het onderzoek is met medewerkersvan Viataal samengewerkt om in algemenetermen het traject te beschrijven dat ouders met hundove kind doorlopen vanaf de aanmelding bij Viataal.Hieruit bleek dat ouders met een doof kind tot 5 jaarin eerste instantie te maken krijgen met Team Intakeen de afdeling Gezinsbegeleiding. Afhankelijk van devraag waarmee ouders hun kind aanmelden komtdaar op een later tijdstip de afdeling onderwijs bij.Het Centrum voor Onderwijs en OndersteuningTalent (COO Talent) - voorheen de Dr. van Udenschoolen School Eikenheuvel - speelt in het onderzoek debelangrijkste rol.Bij de bespreking van het traject werd snel duidelijkdat de afdeling onderwijs vooral een rol gaat spelenals het kind (bijna) 3 is, de leeftijd dat er onderwijsgevolgd kan gaan worden. Voor die tijd is het welmogelijk dat de kinderen naar de peuterspeelzaalgaan, maar deze valt onder de afdelingGezinsbegeleiding. Het onderzoek richt zich op een zojong mogelijke populatie, waardoor de verwachtingontstond dat het vooral medewerkers van TeamIntake en de afdeling Gezinsbegeleiding zouden zijndie eventueel zouden gaan deelnemen in het onderzoek.Dit bleek ook het geval, hetgeen zich vertaaldein verschillende interviews met onder andere eenintakefunctionaris, gezinsbegeleidsters en het hoofdvan de afdeling. Daarnaast zijn observaties gedaanvan gesprekken die ouders hebben gehad met verschillendemedewerkers van de afdeling.Gaandeweg het onderzoek werd echter duidelijk datde afdeling onderwijs sneller een grotere rol speeltdan aanvankelijk gedacht. Als eerste viel op datouders ruim voor de 3de verjaardag van hun kindbezig zijn met de schoolkeuze. Ze bezoeken bijvoorbeeldinformatieochtenden over onderwijs en gaanzelfs kijken op de diverse scholen. Als tweede wordtvaak ruim voor de schoolgaande leeftijd (psychologisch)onderzoek gedaan naar de leervoorwaardenvan het kind voor specifiek onderwijs. Een derde interessantgegeven is het feit dat ouders regelmatig viameer informele kanalen hun licht opsteken bij hetonderwijs. En als laatste bleek al snel uit de interviewsmet ouders dat zij vaak al vanaf het momentdat ze horen dat hun kind doof is aandacht aanonderwijsmogelijkheden besteden. Dat wil niet zeggendat ze ook direct al bezig zijn zich te laten informerenen/of adviseren, maar wel dat zogauw hetzowel door ouders als door andere betrokkenenenigszins als passend wordt gezien de informatiestroomop gang wordt gebracht en onderwijs eenserieus onderwerp wordt voor ouders.Vanwege deze ontwikkeling worden nu mogelijkhedenbekeken om de afdeling onderwijs meer in hetonderzoek te betrekken. Er zijn waar mogelijk observatiesgedaan van voorlichtingsbijeenkomsten zowelbij COO Talent als op de afdeling Gezinsbegeleiding.Waar opzet en deadline het toelaten zullen meeradditionele relevante gegevens verzameld worden.Waar bevindt het onderzoek zich op ditmoment?Bij de publicatie van dit artikel is ongeveer 85% vande gegevens binnen. De deelname van 9 gezinnen dieeenjaar gevolgd worden is inmiddels afgesloten.Ook alle eenmalige interviews zijn gehouden en hetdossieronderzoek is afgerond. De deelname van delaatste twee gezinnen wordt in het komende halfjaarafgerond en er staan nog een aantal interviews metmedewerkers gepland. Verder wordt zoals gezegd noggewerkt aan de mogelijkheid meer gegevens binnende afdeling onderwijs te verzamelen.De definitieve analyses zullen beginnen op hetmoment dat alle gegevens binnen zijn. Maar met degegevens die nu zijn verzameld, is al wel begonnenmet voorbereidende analyses, zoals bijvoorbeeld devergelijking tussen alle eerste interviews van degevolgde ouders. In de rest van dit artikel willen we uiets meer vertellen over hoe die analyses in zijn werkgaan en wat er tot nu toe aan eerste indrukken ontstaanis bij deze werkzaamheden.Voor de analyses wordt gekeken naar de verschillendedeelvragen die uit de centrale vraag zijn af te leiden.Bij de wens een besluitvormingsproces uit tewillen zoeken, worden vragen gesteld over factorendie daar eventueel mee samenhangen. Bijvoorbeelddeelvragen die zich richten op het onderdeel 'informatie'in het besluitvormingsproces. Welke informatievinden ouders belangrijk bij het nemen van eenbesluit? En waarom? Hoe wordt de informatie aangebodendoor Viataal? In hoeverre willen ouders adviezenkrijgen? Wat weten ouders al als ze naar Viataalkomen? Met de beantwoording van dergelijke deelvragenis het mogelijk dichterbij het antwoord op de12 I VHJ JG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

Keuzes in taal en communicatiecentrale vraag te komen. En zelfs in deelvragen zijnnog vele onderscheidingen aan te brengen. Kijkendnaar het voorbeeld van informatie is het mogelijkvragen te stellen over de volledigheid van informatie,de timing, de soort informatie (over school, taal etc),de vorm (geschreven, op video etc.) en de juistheid.Daarnaast zou je je niet alleen kunnen afvragenwaarom ouders bepaalde informatie belangrijk vindenom te krijgen. Het is ook van belang uit om tezoeken waarom hulpverleners bepaalde informatie(willen) geven. Vervolgens is het weer mogelijk te kijkenhoe deze twee zaken op elkaar zijn afgestemd.Met deze gegevens is er misschien iets zeggen overhet beleid van 'informatieverstrekking' binnen eenzorg- en onderwijsinstelling als Viataal.Hoe analyses in zijn werk gaan.Om zover te komen worden in de analyses alle gegevensuitgebreid doorgenomen op een bepaald thema.Laten we bij het voorbeeld van 'informatie' blijven.Telkens als in een interview of observatie dit themanaar voren komt wordt dit genoteerd. Vervolgenswordt gekeken naar overeenkomsten verschillen tussenverschillende (groepen) respondenten. Zeggenalle ouders bijvoorbeeld hetzelfde over informatieover school maar juist iets anders over informatieover gehoorapparatuur? Of juist andersom? En hoekijken medewerkers hier tegenaan? Zo is het nietalleen mogelijk bepaalde gegevens op een rijtje tekrijgen, maar ook een bepaalde samenhang te ontdekkentussen die gegevens. Interessant en van grootnut zijn hierbij de observaties van gesprekken tussenouders en medewerkers en van informatieve bijeenkomsten.Op die manier kan de feitelijke situatie vergelekenworden met de uitspraken van personen overdie situatie. In vervolginterviews wordt dan bijvoorbeeldruimte gecreëerd om dit verder uit te vragen.Zo wordt in de verschillende soorten gegevensgezocht naar elementen die met informatieverstrekkingte maken hebben. Op die manier is het mogelijkeen beeld te schetsen van de ervaring van verschillendepersonen en de factoren in dat besluitvormingsprocesop het punt van 'informatie'. Mogelijkhebben ouders en medewerkers niet helemaal dezelfdekijk op bepaalde situaties, ook al lijkt het misschienzo. En misschien is die kennis van belang voorhet uitzetten van een bepaald beleid, al hoeft dit nietnoodzakelijkerwijs het geval te zijn. Soms vinden verschillendebetrokken een bepaalde situatie prima,maar om heel verschillende redenen. Het is dan welinteressant om die kennis over elkaar te hebben, bijvoorbeeldvoor een beter begrip van eikaars situatieof voor de toekomst. Maar het betekent niet dat erdirect iets hoeft te veranderen.aan het gebruikte voorbeeld). Al deze stukjes informatieworden weer bekeken op hun onderlingesamenhang. Op die manier hopen we stap voor staptot een doortimmerd en zinnig antwoord op de centralevraag in het onderzoek te komen.Op dit punt wordt de komende maanden gewerkt aande afronding van de dataverzameling en de voorbereidendeanalyses zoals we die hier kort hebbenbeschreven. Daarnaast wordt uitgebreid aandachtbesteedt aan het ontwikkelen van een theoretischkader voor de analyses in het onderzoek.Een aantal eerste indrukkenUit de grote hoeveelheid verzamelde gegevens dieinmiddels beschikbaar is, zijn verschillende eersteindrukken te halen die de moeite van het naderbestuderen waard zijn. Zo blijkt dat ouders die nuvoor het eerst te maken krijgen met het dovenonderwijsin eerste instantie nauwelijks op de hoogte zijnvan de discussies rondom onderwijsmethodieken enOntwikkeling van dewoordenschat isbelangrijk, omdat eenkleine woordenschatinvloed heeft op het heleleerproces van een kind.We gaan nog eentheoretisch kaderontwikkelen.Bij deze analyses wordt gebruik gemaakt van kennisuit verschillende disciplines. Zoals psychologie, pedagogiek,sociologie en filosofie. De gegevens wordengetoetst aan eerder uitgevoerd onderzoek en theorieënover bijvoorbeeld informatieverwerking (denkVHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 | 13

Max Goosen, Arko Oderwald, Jetske Klatter-FolmerBetrokkenen vragen zichregelmatig af of ze dejuiste besluiten hebbengenomen.vaststellen van) de doofheid van het kind begint. Eenbeschrijving van een te onderscheiden, afgerond enlineair proces staat daarmee, volgens de verhalen vanouders althans, op de helling. De uitdaging ligt er omdeze meer circulaire beleving in de beschrijving rechtte doen en toch in staat te zijn op coherente en afgerondewijze een weergave te geven van hoe dit procesnu precies in elkaar zit.Informatie overde auteursMax Coosen werkt sinds2000 als Assistant-in-Opleiding bij de afdelingMetamedica binnen hetVrije UniversiteitMedisch Centrum.Het hier beschrevenproject beslaat haar promotieonderzoek dat zijin 2004 hoopt af te sluitenmet een proefschrift.Arko Oderwald (1953) isUniversitair HoofddocentMedischeFilosofie en Ethiek bij devakgroep Metamedicavan het VU MedischCentrum. Hij doet onderzoeknaar de ervaringvan chronisch zieken enop het gebied van literatuuren geneeskunde.Correspondentieadres:a k. oderwald. metamedica@med.vu.nlDr. Jetske Klatter-Folmeris manager Research &Development van deonderzoeks- en opleidingsorganisatieRDSvan VIATAAL. Tevens iszij senior-projectleideren in die functie verbondenaan het clusterprojectWetenschappelijkeEvaluatie Tweetaligheid(WE2T).taalkeuze uit het (recente) verleden. De ouders dieeenmalig terugblikkend geïnterviewd zijn, sprekenechter uitgebreid over deze kwestie en de invloed diezij daarvan ondervonden hebben. Door dergelijkebevindingen is het niet alleen interessant maar ookvan belang te kijken naar de ontwikkeling die hetdovenonderwijs de afgelopen decennia heeft doorgemaakten hoe zich dit verhoudt tot de situatie enervaringen van de onderzochte ouders.Een tweede indruk betreft het proces zoals dat in devraagstelling staat geformuleerd. Hier lijken bepaaldeaannamen in verborgen te zitten. In de vraagstellinggaat het omvormingsproces.Dit impliceert dat er zoiets bestaat als één proces dateen vast te stellen begin- en eindpunt heeft.Daartussen speelt zich een te beschrijven proces af.Aan het eind is er dan een besluit en daarmee eensoort afsluiting. Uit de interviews met ouders komtechter een heel ander beeld naar voren. Ouders benadrukkende ervaring dat ze voortdurend bezig zijnmet steeds weer informeren, evalueren en bijstellenvan hun (te nemen) besluiten. Tot een beslissingkomen kan behoorlijk ingewikkeld zijn en een besluitwordt niet gezien als een definitief en onveranderlijkgegeven. Zelfs als een besluit blijft staan kan dit omgeheel andere redenen gebeuren dan waarom hetooit genomen is. Volgens ouders opent zich een nieuweweg, een soort onbekende route op het momentdat ze horen dat hun kind doof is. Op die weg zijnvele verschillende besluiten te nemen. Dat proces vanbeslissen lijkt ervaren te worden als een integraalonderdeel van een groter geheel dat ergens bij (hetEen laatste overwegingAls laatste willen we iets zeggen over het elementvan 'proxy-consent'. De door ouders te nemen besluitenworden gemaakt voor een ander die zelf niet kanbesluiten ('by proxy'). In dit geval een jong doof kind.Deze kleine mens is waar het bij ouders en professionalssteeds om draait in het hier beschreven onderzoek.Interessant is om te zien hoe de verschillendebetrokkenen allemaal hun best doen om manieren tevinden het kind waar het om gaat te 'consulteren'.Dit woord staat tussen haakjes omdat een uitgebreidgesprek over voors en tegens met een jong doof kindniet tot de mogelijkheden behoort. Maar ouders enprofessionals zoeken naar wegen om hun kind telaten 'spreken'. Ze zoeken naar mogelijkheden waarbijhet kind lekker in zijn of haar vel zit en optimalemogelijkheden heeft zich volledig te ontplooien en teontwikkelen. Een vraag die betrokkenen zich metenige regelmaat stellen is of de genomen besluitende juiste zijn. Of het ooit mogelijk is om vast te stellenof ze een 'goede keuze' hebben gemaakt voor dieander die dat nog niet zelf kon. Hoewel deze vraagmeespeelde in de opzet en uitwerking van het onderzoek,heeft zij een bijzondere lading gekregen naarmatehet onderzoek vorderde. Is het mogelijk dezevraag te beantwoorden?Is het mogelijk op een gegeven moment te zeggen ofhet 'goed' is? En wat betekent dat 'goed' dan? Kun jebepalen wat een goede keuze uit het verleden is alsde toekomst waarin je dit doet mede gevormd wordtdoor die keuze? Met deze intrigerende overwegingwillen wij dit artikel afsluiten. En daarbij de hoopuitsprekend dat we met het hier beschreven onderzoekeen bijdrage kunnen leveren aan de beantwoordingvan deze laatste en andere vragen. Waarover wegraag berichten in een volgende publicatie.14 | VHZ JAARGANG 44 N UMMER 1 APRI L 2003

Standaardisatie en nu?STANDAARDISATIE EN NU?Trude SchermerAchtergrond van het Standaardisatie projectHet Convenant NGT 2Op 26 juni 1998 is een convenant ten behoeve van destandaardisatie van de Nederlandse gebarentaal ende invoering van tweetalig onderwijs gesloten tussenalle Instituten en scholen voor Doven in Nederland,de FODOK, Dovenschap en de staatssecretaris van hetMinisterie van OC&W. De activiteiten met betrekkingtot standaardisatie zijn uitgevoerd onder verantwoordelijkheidvan een stuurgroep, de stuurgroep NGT-2.De stuurgroep bestond uit de volgende leden:Prof.Drs. J. Van Londen (voorzitter), Mevr. A.Grotendorst (projectcoördinator), twee vertegenwoordigersvan de Doveninstituten, één lid vanuitDovenschap, één lid vanuit de FODOK. De activiteitenzijn uitgevoerd door verschillende uitvoeringsinstanties.Drie daarvan waren alleen adviserende (nietstemhebbende) deelnemers aan de stuurgroepvergaderingen,te weten, het Nederlands Gebarencentrum(NGc), Taalwetenschap, faculteit derGeesteswetenschappen van de Universiteit vanAmsterdam en de Nederlandse Stichting voor hetDove en Slechthorende Kind (NSDSK).De stuurgroep is in maart 1999 met haar activiteitenbegonnen en heeft het initiatief genomen tot driegrote projecten, die allemaal in juni 2002 zijnafgerond:- het project Standaardisatie van Basis- enOnderwijslexicon (STABOL)- het project Grammatica Nederlandse Gebarentaal- het project Leerplanontwikkeling NGT enDovencultuurHet STABOL projectDoel van het STABOL project was te komen tot hetvaststellen van standaardgebaren voor 2500 gebarenuit het basislexicon om daarmee de erkenning van deNederlandse Gebarentaal (mede) mogelijk te maken.De keuze van een gebaar tot standaard houdt niet indat de andere gebaren die er voor een bepaald begripaanwezig zijn in de Nederlandse Gebarentaal nietmeer "goed" zouden zijn of niet meer gebruikt zoudenmogen worden. Het standaardgebaar zal wel de voorkeurkrijgen in de gezinsbegeleiding en het onderwijs.De keuze van een standaardgebaar is volgens bepaalderichtlijnen gegaan. De richtlijnen zijn vastgesteldop basis van werk dat al eerder op dit terrein gedaanis binnen het project Kommunikatieve Vaardigheden(KOMVA, 1982-1990) en binnen de lexicografischeactiviteiten van het Nederlands Gebarencentrum..Uitgangspunt daarbij was dat de keuzes die al geleidhebben tot nadere uniformering binnen de NGT, zoalsbijvoorbeeld de keuzes die gemaakt zijn voor de zuid-Samen vattingIn de zomer van 2002 zijn de resultaten van drie projecten aan de toenmaligestaatssecretaris Adelmund overhandigd: de Standaard LexiconNCT cd-rom (2500 gebaren), de cd-rom Basisgrammatica NCT en de leerplannenNCT en Dovencultuur. Er is drie jaar gewerkt aan deze productenen in de praktijk is gebleken dat niet iedereen even goed op de hoogte isvan de achtergrond van deze producten. Met name het project"Standaardisatie van Basis en Onderwijslexicon" (STABOL) roept bij veelmensen vragen op. Doel van het STABOL project was het standaardiserenvan 2500 basisgebaren ten behoeve van het onderwijs en de zorg aandove kinderen. Vanuit het Nederlands Gebarencentrum is op een aantalscholen voorlichting gegeven over de werkwijze van het project en deinvoering van de standaardgebaren. De standaardisatie van gebarenheeft gevolgen voor een veel breder publiek dan alleen de scholen voordoven, vandaar dat we op deze plaats de achtergrond van het project ende huidige stand van zaken willen toelichten.westerse variant op de NSDSK cd-rom's en de keuzesdie gemaakt zijn voor de Glos en Gids cd-rom's voorde noordelijke variant, in principe overgenomenworden.Waarom standaardisatie?Een taal ontstaat en ontwikkelt zich daar waar mensenmet elkaar communiceren.Er ontstaan voortdurend nieuwe woorden of gebarenvoor begrippen. Doordat mensen in een taalgemeenschapsteeds deze nieuwe woorden of gebarengebruiken om te communiceren worden ze conventioneel.De gebaren die in Nederland gebruikt wordenzijn niet in alle delen van het land hetzelfde omdat zezijn ontstaan in verschillende taalgemeenschappen,namelijk in de regio's rond de vijf dovenscholen inNederland. Omdat dove mensen uit de verschillenderegio's vroeger weinig contact met elkaar hadden,ontstonden er in Groningen andere gebaren dan inRotterdam, Voorburg, Amsterdam of St.Michielsgestel.Een belangrijke rol in de uniformering van een taal isde beschikbaarheid van materiaal, zoals bijvoorbeeldwoordenboeken en de mate waarin dit materiaal verspreidwordt. Het uitgangspunt bij het maken vangebarenwoordenboeken in Nederland is altijdgeweest om de bestaande variaties in gebaren op tenemen. Gebaren die overal hetzelfde waren, zijn alsvoorkeursgebaren opgenomen in de woordenboeken.Daardoor is er een proces van natuurlijke standaardisatiein gang gezet in de jaren '80 en '90. Dit procesvan natuurlijke standaardisatie was voor sommigegroeperingen niet bevredigend. Met name binnendovenonderwijs en de gezinsbegeleiding van oudersvan dove kinderen was er behoefte aan een sterkerevorm van standaardisatie: geen voorkeursgebarenEen taal ontstaat enontwikkeltzich daar waarmensen met elkaarcommuniceren.VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 115

Trude SchermerErkenning van deNederlandse Gebarentaalis alleen mogelijk alser een standaardbasislexicon is.' De landelijke werkgroepSTABOL bestond uit de volgendemensen: JacobienGeuze, Corine den Besten,Marleen Betten, LeonieBloem, Bea Bouwmeester,Ellen Buisman, WimEmmerik, Rita Harder, IlseJobse, Geert de Jong, CorlineKoolhof, Beppy Maljers, EllyMeijer, Sarah Muller, TrudeSchermer, Arie Terpstra, DinyVisch en Yfke van der Woude.De technische ondersteuningis gegeven o.a door medewerkersvan de multimediaafdeling van de EffathaGuyot Groep in Haren:Frans Gort en Hans Oterman.met varianten daarnaast, maar standaardgebarenzonder varianten daarnaast. Het standpunt van hetMinisterie van Welzijn Volksgezondheid en Cultuur enhet Ministerie van Onderwijs is ook dat de erkenningvan de Nederlandse Gebarentaal alleen mogelijk is alser een standaard basislexicon is. Een ander argumentvoor standaardisatie is dat een landelijke standaardde productie van materialen mogelijk maakt die landelijkgebruikt kunnen worden binnen het tweetalig(Nederlands/NGT) onderwijs aan dove kinderen.Eén manier om tot een standaardtaal te komen is tekiezen voor een regionale variant.Bij de standaardisatie van gebaren in het basislexiconis niet gekozen voor één regionale variant als de standaardvariant.Een dergelijke werkwijze zou ookvolstrekt contraproductief zijn en alles wat er tot nutoe bereikt is weer ongedaan maken.Deze keuze houdt in dat er aan de hand van richtlijnengewerkt is om een selectie van bestaande gebarenals standaard te oormerken.Werkwijze binnen het STABOL projectHet Nederlands Gebarencentrum heeft van de stuurgroepConvenant NGT2 de opdracht gekregen om hetproject STABOL uit te voeren. Ons uitgangspunt wasdat dit project door de hele dovengemeenschap gedragenzou moeten worden. Dat betekende dat zoveelmogelijk dove mensen bij dit project betrokken zijn.Er is daarom gekozen voor een trapsgewijze werkwijze:de kernwerkgroep van het STABOL project heeft voorstellengedaan voor standaardgebaren aan de handvan criteria. Vervolgens zijn deze voorstellen besprokenmet een representatieve groep dove mensen uitverschillende regio's. De leden van de landelijke werkgroepSTABOL hebben contacten met dove mensen uithun regio en zorgden voor hun inbreng daar waarnodig. Daarnaast is in nauw overleg met Dovenschapinformatie verspreid onder de dovengemeenschap overhet doel en de werkwijze van het STABOL project.De kernwerkgroep van het STABOL project bestond uitmedewerkers van het Nederlands Gebarencentrum, deNSDSK en de Effatha Guyot Groep, locatie Haren.Daarnaast was er een landelijke werkgroep, waarbehalve de kernwerkgroepsleden ook een aantal dovemensen uit verschillende regio's aan deelnam.Besloten is om onderscheid te maken tussen uitgangspuntenen richtlijnen voor een te volgen werkwijze.De uitgangspunten geven de visie weer van waaruitgewerkt is binnen het STABOL project. Aan de handvan de richtlijnen of criteria zijn gebaren binnen dewerkgroep STABOL met elkaar vergeleken en zijn ervoorstellen geformuleerd voor standaardgebaren.UitgangspuntenWe hebben gekozen voor standaardisatie van eenbeperkt aantal gebaren en voor een specifieke doelgroep.Het vaststellen van een gebaar tot "standaard"betekent dat het gebaar landelijk in het onderwijs engezinsbegeleiding gebruikt wordt of gaat worden.Dat wil zeggen, de gebaren die niet gestandaardiseerdzijn, zijn niet 'verkeerd' of 'fout'.Sinds de jaren tachtig is een aantal woordenboekenverschenen waarin voorkeursgebaren opgenomenzijn. Om kosten te sparen binnen het STABOL projecten om het werk dat al gedaan was niet opnieuw tehoeven doen, worden de keuzes voor gebaren die algemaakt zijn ten behoeve van de Glos en Gids cdrom'sen de NSDSK cd-rom's in principe overgenomen.Er zijn bij de samenstelling van de cd-rom's keuzesgemaakt voor een bepaalde variant binnen éénregio. Er is namelijk vaak binnen één regio meer danéén gebaar met dezelfde betekenis. Dit heeft onderandere te maken met verschillen in leeftijd tussen dedove gebaarders binnen één regio.We werken binnen het STABOL project aan de standaardisatievan de Nederlandse Gebarentaal, niet aande standaardisatie van het Nederlands. Vandaar datwe bij het vaststellen van het basis- en het onderwijslexiconuitgaan van het lexicon van deNederlandse gebarentaal en niet van het lexicon vanhet Nederlands. Er zijn veel overeenkomsten tussenhet basislexicon van NGT en van het Nederlands.Maar soms behoort een gebaar echt tot het basislexiconvan de NGT, terwijl de vertaling van dat gebaareen begrip oplevert dat niet tot het basislexicon vanhet Nederlands behoort.Woorden die met behulp van vingerspelling gespeldworden en klankgebaren worden in principe niet alsNGT-gebaren beschouwd. Hieronder vallen niet degebaren die oorspronkelijk helemaal gespeld werden,maar inmiddels morfologische veranderingen hebbenondergaan zoals de gebaren MEI, LAF, SAAI enBLAUW. Er zijn veel gebaren die op elkaar lijken enalleen door het mondbeeld van elkaar onderscheidenworden. Voor jonge kinderen is het vaak lastig omhet onderscheid tussen die begrippen te leren.Daarom streven we naar zoveel mogelijk (in vorm)verschillende gebaren voor verschillende begrippen.Net als bij woorden is er een geschiedenis van de herkomstvan gebaren. Zo zou het gebaar voor Amerikazijn ontstaan naar aanleiding van de hekken dielangs de ranches staan. Vaak is er meer dan een verhaalachter een gebaar en vaak is niet meer te achterhalenof het verhaal al dan niet klopt. Binnen hetSTABOL project vinden we het belangrijk om rekeningte houden met de dovencultuur en de etymologie vangebaren. Net als in gesproken talen is er in gebarentalenverschil tussen informeel en formeel taalgebruik.Daarnaast zijn er gebaren die typisch zijn voor kinderenen andere die alleen door volwassenen gebruiktworden. Ook daar houden we rekening mee.En tenslotte het laatste uitgangspunt. Daar waar weverwachten dat standaardisatie van gebaren leidt totonnodig grote problemen en zelfs verzet tegen hetgebruik van standaardgebaren, laten we een keuzevrijheid bestaan en nemen we varianten op als synoniemen(een voorbeeld hiervan is het telsysteem).16 | VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

Standaardisatie en nu?Richtlijnen voor de keuze standaardgebarenDoor de werkgroep STABOL zijn richtlijnen opgesteldvoor het vaststellen van standaardgebaren.Deze richtlijnen zijn voortgekomen uit het werk datvooraf is gegaan aan het STABOL project. Bijvoorbeeld:• Een gebaar wordt als standaard beschouwd als hetin alle regio's dezelfde betekenis heeft, in alle regio'sop dezelfde manier gemaakt wordt en in alle regio'sherkend wordt. Bijvoorbeeld het gebaar GEVEN.• Als voor een bepaald begrip slechts in één regioeen gebaar bestaat, en de andere regio's geen gebaarkennen voor dat begrip, dan wordt dit gebaar alsstandaard opgenomen. Bijvoorbeeld het gebaar datvertaald wordt als "Dat is een fluitje van een cent".• Gebaren die in het manuele deel van het gebaarvan elkaar verschillen hebben de voorkeur bovengebaren die alleen door gesproken component vanelkaar verschillen of die gebaseerd zijn op vingerspellingof klankgebaren. Zo is er bijvoorbeeld gekozenvoor de gebaren voor DOCHTER en ZOON die nietalleen in gesproken component van elkaar verschillen,maar ook in het manuele deel.• Als er een keuze is tussen een gebaar met eenorale component en hetzelfde manuele gebaar meteen gesproken component, dan heeft het gebaar meteen orale component de voorkeur (met als argumentdat gebaren met een orale component vaak meer totde kern van het NGT lexicon behoren dan gebarenmet een gesproken component).Bijvoorbeeld ALS en KINDERACHTIG.• De morfologische samenhang van gebaren diemet elkaar verwant zijn, moet behouden blijven.Bijvoorbeeld: ELECTRICITEIT wordt met een V-handgemaakt; De keuze voor verwante gebaren zoalsSTROOM, STEKKER, STOPCONTACT en BATTERIJ ismede bepaald door het feit dat die gebaren ook allemaalmet een V hand gemaakt worden.Soms horen gebaren bij elkaar, zoals de gebaren voorGISTEREN en MORGEN. Je kunt dan niet voor GISTE­REN een gebaar kiezen uit de ene regio en voor MOR­GEN een uit de andere regio. Dat betekent ook dat dekeuze van een gebaar tot standaard gevolgen heeftvoor de keuze van andere gebaren, bijvoorbeeld wanneerdat gebaar voorkomt in een samenstelling.Bijvoorbeeld de keuze voor BOOM en APPELBOOM.Het basisgebaar voor BOOM is de Noordelijke variant.De Westerse variant van BOOM wordt in samenstellingengebruikt omdat dat gebaar meer de vorm aangeeftvan de boom. Dit zelfde principe is ook toegepastbij het basisgebaar voor LAMP en lamp insamenstellingen zoals FIETSLAMP.Voor twee onderdelen zijn nieuwe gebaren bedacht.De bestaande gebaren voor sommige dagen van deweek en maanden van het jaar waren gebaseerd opvingerspelling. Omdat er geen andere gebaren warenzijn er nieuwe gebaren bedacht die al heel snel hunweg gevonden hebben in de dovengemeenschap.Voorbeelden zijn de gebaren DINSDAG en WOENSDAGen de gebaren JANUARI en FEBRUARI.GEVENFLUITJE-VAN-EEN-CENT/MAKKIESTEKKER©S.A.VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 17

Trude SchermerBOOMbasisgebaar©*.A.BOOMin samenstellingLAMPbasisgebaar©*.*.LAMPin samenstelling£>

standaardgebaren. De NGT modules voor ouders zijnvorig jaar door het NGc geëvalueerd en zullen in deloop van 2003 aangepast worden, waarbij ook de standaardgebarenzullen worden meegenomen.De NGT modules voor Algemeen Belangstellenden envoor leerkrachten worden in 2003 geëvalueerd en in2004/2005 aangepast. Het aanpassen van materiaal isheel kostbaar, vandaar dat de aanpassing van het materiaalover een aantal jaren moet worden gespreid.Het leven na het convenant.Het convenant heeft een aantal producten opgeleverd.Nu het basislexicon gestandaardiseerd is, zijn wenatuurlijk niet klaar. Op grond van een advies dat is uitgebrachtdoor de stuurgroep NGT2 aan het ministerievan OC&W, is besloten dat het NGc vanaf april 2002voor vier jaar gesubsidieerd wordt door het ministerievan OC&W om de werkzaamheden om het gebied vanhet lexicon van NGT voort te zetten en te coördineren.De werkzaamheden op dit terrein worden in nauwesamenwerking met de verschillende Doveninstitutenuitgevoerd. Op dit moment wordt er gewerkt aan gebarendie binnen het onderwijs gebruikt worden.De werkwijze is wat anders dan binnen het STABOLproject. Er is zoveel behoefte aan nieuwe gebaren, datwe een systeem hebben opgezet waarbij er op verschillendeplaatsen gebaren verzameld worden. Deze gebarenworden door de teams van dove docenten van deverschillende scholen besproken en van commentaarvoorzien. Het NGc verzamelt alle gebaren, zorgt ervoordat ze ingevoerd worden in de database en dat ze wordenuitgegeven op cd-rom. De leerplannen NGT enDovencultuur zijn al eind 2001 geproduceerd als resultaatvan een nauwe samenwerking tussen alleDoveninstituten, het Nederlands Gebarencentrum enhet Centrum voor Educatieve Dienstverlening (CED) inde werkgroep Sprong Vooruit. De uitvoering van deleerplannen bleek zo kostbaar dat de plannen daarvoordrastisch zijn bijgesteld. Na langdurig onderhandelenmet het ministerie van OC&W is in februari 2003 eenvervolg gefinancierd voor het schrijven van een docentenhandleiding voor de leerplannen. Er zijn auteurteamssamengesteld die de handleidingen zullen produceren.Voor de productie van lesmateriaal is een zeerbeperkt budget. Het is dus van groot belang dat zoveelmogelijk menskracht en middelen gebundeld wordenom ervoor te zorgen dat er efficiënt wordt omgegaanmet de beschikbare middelen. Adequaat lesmateriaalvormt een belangrijke basis voor goed onderwijs, endat geldt ook voor onderwijs in NGT en Nederlandsvoor dove kinderen.LiteratuurKleijn, P. de en E. Nieuwborg (1996) BasiswoordenboekNederlands. Wolters-Noordhoff.Kohnstamm, G en A. de Vries (1981). Streeflijstwoordenschatbij overgang van kleuteronderwijs naar basisonderwijs.IJmuiden:Vermande en Zn.Schermer.G.M. From Variant to Standard (2003)An overview of the Standardization Process of theLexicon of Sign language of the Netherlands.In: Sign Language Studies, 2003, p. 96-113.Informatie overde auteur:Dr. Trude Schermeris directeur NederlandsGebarencentrumJ.F. Kennedylaan gg3g8i GB Bunniktel: 030 - 6565407www.gebarencentrum.nlDINSDAGWOENSDAGJANUARIFEBRUARIVHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 I 19

InterviewGUYOTSCHOOL VOOR VSO GAAT VOORGELIJKWAARDIGHEID, ONTWIKKELINGIDENTITEIT EN EEN POSITIEVE BENADERINGPeter van Veen, lid van de redactieonvoldoende gebaren gebruikten. Wij zijn toen om detafel gaan zitten en hebben besloten dat er iets moestgebeuren. Twee dingen kwamen daarbij naar voren,ten eerste de gebarentaal en de dovencultuur en vervolgensde basishouding van de medewerkers hier inschool. Dit zijn we gaan uitwerken.'Henny van Empel: 'Mensenwillen erkend en gewaardeerdworden. Het gevoelvoor persoonlijkheid en identiteitis in de puberfase heelbelangrijk. Als persoon moetje hierin samenhang vinden.De omgeving moet dit zienen waarderen. Dat proberenwij hier op school.'Een paar jaar terug koos de Cuyotschool voorVSO in Haren voor een structurele aanpak vangedragsproblemen van pubers. MeerNederlandse Gebarentaal en een positievebasishouding van medewerkers zijn hierbij uitgangspunten.Henny van Empel, psycholoog enadjunct-directeur van de school, vindt dat desfeer is verbeterd. Enthousiast vertelt ze water is gebeurd op de 'puberschool' van deEffatha Cuyot Groep.Het is stil rondom de school. Geen rokende pubersvoor het gebouw en ook de gangen zijn uitgestorven.Henny van Empel zit achter haar bureau tussen kastenmet boeken over orthopedagogiek rustig te werken.'Dat is het voordeel van schoolvakanties. Je hebttijd om wat werk weg te werken', merkt ze op.Even later vertelt ze enthousiast over de pubers opschool en wat er de laatste jaren veranderd is.'Een paar jaar terug hebben we een begin gemaaktmet een structurele aanpak van gedragsproblemenbij de leerlingen op school. Medewerkers en leerlingengaven aan dat ze zich niet meer veilig voelden opschool. Er waren teveel incidenten zoals agressie, pesten,leerkrachten die problemen niet meer aankondenen noem maar op. Ook gaven de pubers zelf signalendat er iets moest gebeuren. Ze accepteerden bijvoorbeeldniet meer dat er leerkrachten waren dieGelijkwaardigheidBelangrijke onderdelen van de aanpak zijn het projectTweetaligheid, het opzetten van een sociale vaardigheidstrainingvoor dove jongeren (zie kader), eenintensievere zorgstructuur voor de leerlingen, nadrukop teambuilding binnen het team en de introductievan een basishouding voor leerkrachten. 'Er wordtnogal wat gevraagd van onze leerkrachten. Zo constateerdenwe dat de vertrouwensrelatie tussen leerkrachtenen leerlingen verbeterd kon worden.Dit betekent dat je niet meer tegenover de leerlingengaat staan, maar met ze in gesprek gaat. We warenvan mening dat die vertrouwensrelatie er alleen konkomen wanneer de communicatie zou verbeteren,dus naast gebarentaal ook houding.'Enthousiast vertelt Henny van Empel dat deze nieuwehouding ontzettend veel lucht gaf. 'Ik was me erniet van bewust dat de relatie met de leerlingen zoonder druk stond. Nu zie je respect ontstaan over enweer, meer gelijkwaardigheid.'Henny van Empel reageert voorzichtig op de vraag ofde training eigenlijk niet op de basisschool een plaatsmoet krijgen. 'Ik denk dat kinderen het risico lopenbeschadigd te raken in de periode dat ze op de basisschoolzitten. Het grootste probleem is het verlies aanvertrouwen in de ander. Ze kunnen er op de basisschooltegen aan lopen dat veel dingen niet lukken.Als je steeds weer tegen mislukkingen aanloopt,heeft dit consequenties voor de sociaal-emotioneleontwikkeling.' Als voorbeeld noemt de psycholoog devaak gebrekkige communicatie tussen ouders enkind. 'Het gebeurt dat ik met ouders en hun kind aantafel zit en dat het gesprek dan over het hoofd van depuber heen gaat. Het meest droevig vind ik dat depuber er dan vaak gelaten bij zit. Hij of zij zou met devuist op tafel moeten slaan. Je begrijpt dat dit totproblemen kan leiden en deze manifesteren zich hetsterkst voor de omgeving in de puberleeftijd.'Ontwikkeling identiteitHenny van Empel brengt het gesprek op de ontwikkelingvan kinderen. Gedreven zet ze haar visie uiteen.'Mensen willen erkend en gewaardeerd worden. Hetgevoel voor persoonlijkheid en identiteit is in de20 VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

puberfase heel belangrijk. Als persoon moet je hierinsamenhang vinden. De omgeving moet dit zien enwaarderen. Dat proberen wij hier op school.'Hoe sta je tegenover doofheid? Het antwoord hieropis volgens Van Empel essentieel voor de ontwikkelingvan doven. 'Onderzoek van Ridgeway toont aan dathet psychisch welbevinden van doven in verbandstaat met het standpunt over doofheid. Als je positiefstaat tegenover doofheid dan voel je je beter. Als eendove zich als horende opstelt dan loop je tegen veelproblemen aan. Je krijgt vaak een hekel aan horendenmet alle gevolgen van dien. Echter: als je accepteertdat je doof bent, dan loopt het contact methorenden ook beter.'Als voorbeeld noemt Henny van Empel een bezoekaan een restaurant met een dove collega. 'Toen deober erachter kwam dat mijn collega doof was, richttehij zich enkel nog tot mij. Mijn collega zou vroegerkwaad zijn geworden. Nu reageerde ze: "Ach, hij weetniet beter". Je begrijpt dat dit een heel andere houdingis. Hier besteden wij veel aandacht aan op onzeschool. Wij willen hier een gemeenschap zijn waardoven zich prettig en gewaardeerd voelen.'Positieve benadering'Een positieve benadering is hier het uitgangspunt.Wij gaan uit van de belevingswereld van de pubers.'Dit betekent niet dat op de Guyotschool alles is toegestaan.Als voorbeeld noemt de psycholoog de regelingbij afwezigheid. 'Gemiste schooltijd haal je in.Niet om te straffen, maar om datgene wat je gemisthebt alsnog in te halen. De leerkracht hoeft nu nietboos te worden. Dit biedt de mogelijkheid positief teblijven en te zeggen: "Ik ben blij dat je er bent".Minder regels, maar wel structuur en duidelijkheid.De leerlingen moeten weten dat ze zich aan regelsmoeten houden, dat discipline belangrijk is. Eisenaan jezelf stellen, hoort ook bij gelijkwaardigheid.'Hoe zijn de resultaten tot nu toe? 'Ik vind de sfeer opschool prettig. Leerkrachten zijn positief. Zij zijn instaat om vanuit een opgebouwd vertrouwen ingesprek te blijven met leerlingen. Daarnaast zijn ergeen schorsingen meer. Dat betekent niet dat er geenproblemen meer zijn. Wij kunnen er beter meeomgaan. Bovendien vind ik de pubers veel zelfbewuster.Zij organiseren nu zelf een heleboel leuke dingen,zoals feesten.'Blij is Henny van Empel met de dove medewerkers opde school. 'Dit worden er steeds meer. We strevennaar 50 procent. Dit is heel belangrijk. Als je nu deschool in komt, loop je gelijk dove medewerkerstegen het lijf. Dat is heel bepalend, vooral naar depubers toe.''Weet je', vervolgt ze, 'hoe beter de communicatie, hoediepgaander de problemen. Als de communicatiegoed is, raak je een andere dimensie van problemen.Doofheid als verklarende factor valt dan weg. Je moetdan op zoek naar iets anders. Daarom vind ik hetjammer als dove leerlingen voor ze uitgepuberd zijnnaar een horende school gaan. Daar worden problemenvaak onder het kopje doof geschaard. Je kunthier de problemen aanpakken zoals je ook doet bijhorende jongeren. Wij moeten dus speciaal zijn omhet gewone te kunnen doen.'Sociale vaardigheidstraining voor dove jongerenUit onderzoek komt naar voren dat dove jongeren vaak weinig zelfvertrouwenhebben en een negatief zelfbeeld hebben ontwikkeld. Zij hebben meerproblemen in hun sociaal-emotionele ontwikkeling. Risicofactoren zijn:communicatie- en taalproblemen, het beschermde milieu, het veel minderplaatsvinden van incidenteel leren en het zich een plaats moeten verwerven inzowel de dove als de horende wereld. Op de Guyotschool voor VSO krijgen eerstejaarsleerlingen structureel een sociale vaardigheidstraining aangeboden.Oudere leerlingen met problemen op het gebied van de sociaal-emotioneleontwikkeling krijgen deze training ook. Daarnaast wordt extra aandacht besteedaan leerlingen die pesten, gepest worden of tegen andere problemen van sociaalemotioneleaard lopen. Henny van Empel: 'Op schoolniveau stelt het geven van detraining ons in staat om preventief te werken, problemen in een vroeg stadium tekunnen signaleren en het pedagogisch klimaat op een positieve manier tebeïnvloeden.' De sociale vaardigheidstraining van de Guyotschool voor VSO isgebaseerd op de methodiek van Goldstein. Het materiaal is zoveel mogelijkgevisualiseerd en er zijn voorbeeldsituaties opgenomen in gebarentaal op video.'De methode kenmerkt zich door het aanleren van vaardigheden door middel vandoen', legt de psycholoog uit. Het programma bestaat uit steeds terugkerendeelementen: instructie, rollenspel, feedback en transfer (dit wordt bevorderd doorhet geven van huiswerkopdrachten). Het jaarprogramma bestaat uit dertigtrainingen en wordt aangepast aan de groep. Vaardigheden die worden geoefendzijn: kennismaken, iets vragen, luisteren, praatje beginnen, boosheid enteleurstelling uiten, complimenten geven, nee-zeggen, iets bepraten, reagerenals je gepest wordt en kritiek geven en krijgen.Basishouding medewerkersDe Guyotschool voor VSO gaat uit van de ontwikkelingskansen van iedereindividuele leerling. Hierbij krijgt de identiteitsontwikeling en persoonlijkheidsvormingveel aandacht. Als uitgangspunten voor het handelen van medewerkerszijn geformuleerd:• Respect voor de eigenheid en autonomie van elke jongere.• Streven naar zo groot mogelijke zelfstandigheid en onafhankelijkheid.• Vertrouwen in de mogelijkheid van de ander.• Positieve verwachtingen.• Streven dat leerlingen gevoelens van competentie en een positiefzelfbeeld ontwikkelen.• Werken vanuit een vertrouwensrelatie.Een professionele houding van medewerkers kent de volgende elementen:acceptatie (de ander accepteren zoals hij is), bekrachtiging (gericht zijn op watgoed gaat), empathie (naast de leerling kunnen staan), directiviteit (sturen enleiding hebben, veiligheid waarborgen).Samengevat zijn de kernkwaliteiten van de medewerkers:een reflecterende en resultaatgerichte werkwijze- met einddoelen, meetpuntenen opbrengsten is voorwaarde voor kwaliteitsbeleid.VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 |21

GEHOORD EN GEZIENTHEMA SYMPOSIUM 'SEKSENZO' VRAAGTOM BLIJVENDE AANDACHTWillem Geurts, lid van de redactie^r '''MWgK*MksluMï'"-'HeWtUdedoe.* /oorJerwerpen rn een

VERSLAG WERKCONFERENTIE 'MAG HET IETSMEERTALIG ZIJN?'Mirjam Blumenthal, Effatha Guyot Audiologische CentraOp initiatief van het Audiologisch Centrum Den Haag,in opdracht van de Stichting Methodiekontwikkeling& Deskundigheidsbevordering van de FENAC heeft op13 en 14 november 2002 een besloten werkconferentie(ten behoeve van de diagnostici van de AudiologischeCentra) over meertaligheid plaatsgevonden.De doelen van de conferentie waren het actualiserenvan kennis rondom spraak-/taaldiagnostiek bij meertaligopgevoede kinderen, het zoeken naar een optimaliseringvan de samenwerking met tolken bij dediagnostiek en tenslotte het ontwikkelen van eenplan voor een te maken database/encyclopedie voordiagnostici, waarin gegevens over de meest voorkomende'allochtone' talen en de taalontwikkeling indie talen kunnen worden opgezocht.Het middagprogramma bestond uit een drietallezingen en een paneldiscussie.De eerste lezing, door dhr.J. Aarsen, projectcoördinatorSardes, behandelde taalkennis als hulp bijdiagnostiek, met Turks in Nederland als voorbeeld.Hij vertelde onder andere dat het Turks een agglutinerendetaal is ('plaktaal'), waarbij één woord veelmeer betekeniselementen bevat dan in hetNederlands het geval is. De zinslengte als criteriumvoor taalontwikkeling wordt daardoor minder relevant.De eerste dag van de conferentie was bestemd voorde diagnostici van de spraak-taal-teams vanAudiologische Centra (logopedisten, psychologen enandere disciplines) en werd besteed aan lezingen eneen workshop. De ochtend van de eerste dag werdingevuld met een workshop door mevr. H.W.Langdon, associate professor in communicatiestoornissenen -wetenschap, aan de San José universiteitte San José (California, USA). Mevrouw Langdon hieldeen workshop over het samenwerken met tolken bijhet onderzoeken van jonge kinderen die een tweedetaal moeten leren. Na een overzicht van de meertaligesituatie in de Verenigde Staten en een globaaloverzicht van de taalontwikkeling van tweetaligekinderen, werden er kenmerken geschetst van mogelijkeafwijkingen in het taalverwervingsproces bijdeze kinderen. Een presentatie van onderzoeksmethodesen testen werd gevolgd door een uitleg overhet werken met tolken, waarbij zowel de rol van detolk als die van de onderzoeker werd uitgediept.Een belangrijke aanbeveling was het werken met dezogenaamde BID-procedure:- Briefing : leg aan de tolk uit wat er gaat gebeuren,overleg over wat er gedaan gaat worden, en hoe.- Interventie- Debriefing: overleg met de tolk over hoe het ging, enhoe het een volgende keer beter zou kunnen.Voor een betere samenwerking met tolken is eengoed protocol voor die samenwerking nodig en hebbende tolken een speciale cursus of opleiding nodig.Ook moeten de diagnostici getraind worden in desamenwerking met de tolken. Tot slot gaf mevrouwLangdon een aantal aanbevelingen ten aanzien vanwensen voor de toekomst. Onder andere speciaalgecertificeerde tolken, vastleggen van best-practicesen meer informatie over de taalontwikkeling in verschillendetalen.Mevrouw M. Julien, klinisch linguïst, presenteerdehaar visie op het linguïstisch en logopedisch onderzoek,zoals dat plaatsvindt op het AudiologischCentrum Den Haag van de Effatha Guyot Groep.Als het nodig is wordt de spontane taal in hetNederlands en in de andere taal geanalyseerd.De fouten die het kind maakt in beide talen, zowel inde morfosyntaxis als in de morfologie, semantiek ende pragmatiek, worden vergeleken, evenals decomplexiteit van het taalgebruik. Bij het analyserenvan de videoband van de vreemde taal gebruiktMw. Julien de hulp van een tolk, die zij bevraagt omachter de benodigde gegevens te komen. Zij concludeertdat deze methode goede mogelijkheden biedtom tot een beter onderbouwde diagnose en advies tekunnen komen, maar wijst er ook op dat per kindmeer tijd nodig is dan voor het onderzoek van eeneentalig Nederlandstalig kind. Deze tijd is nu in veelgevallen nog niet beschikbaar.VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 I 23

GEHOORD EN GEZIENDe middaglezingen werden besloten met het verhaalvan mevrouw N. Cavus-Nunes, logopedist. De inhoudvan haar lezing had betrekking op de logopedischebehandeling bij meer- en anderstaligen. Deze behandelingis zeker mogelijk en nodig. Meertalige kinderenmet specifieke taalstoornissen hebben deze interventiejuist extra hard nodig. Verder ging zij in opadvisering aan ouders wat betreft het hanteren vande meertalige opvoedingssituatie thuis.Bij een paneldiscussie met de betrokken presentatorenkwamen allerlei vragen naar voren als: 'Wat zoude rol van familie bij vertaling van onderzoek kunnenzijn'; 'Welk advies geef je ouders met een ESMkindten aanzien van emigratie naar het buitenland'en 'Kunnen in het buitenland gebruikte taaltestenniet in Nederland gebruikt worden?'.De middag werd feestelijk afgesloten met een cabaretvoorstellingvan Funda Müjde, die in haar voorstellingnader inging op problemen en oplossingenrond meertaligheid en de multiculturele samenleving.De expertdagDe dag daarop volgend vond de expertdag plaats;twee groepen maakten ieder een concept-projectplanter verbetering van deze diagnostiek.De 'tolken' groep brainstormde over de eisen waaraaneen tolk zou moeten voldoen om optimaal tekunnen assisteren bij spraak-taal-onderzoek. De volgendeonderwerpen kwamen hierbij aan de orde:Welke opleiding is noodzakelijk voor zowel tolken alsdiagnostici?, Welke kennis heeft een tolk nodig,welke eigenschappen en hoe zou een opleiding hetbeste georganiseerd kunnen worden? Aan de discussiein deze groep namen diagnostici van de spraak -taal-teams deel en verder dhr. Y. Erramdani (onderzoekeren testontwikkelaar, tevens tolk Berbers),maar ook vertegenwoordigers van de Tolkencentra.Een aantal eerste conclusies zijn vermeldenswaardig:- De AC-medewerkers moeten ook worden getraind inhet samenwerken met een tolk.- Briefing van de tolk vooraf en debriefing achteraf isvan het grootste belang voor het goed verlopen vanspraak-taaldiagnostiek met behulp van een tolk.- De tolken hebben ook linguïstische kennis nodigvoor hun taak: een lijst van veelvoorkomendetermen zou handig zijn, maar is slechts een begin.- De selectie van de tolken moet gebeuren door deervaringen in de praktijk: welke tolken kunnenbijvoorbeeld goed met kinderen omgaan en hebbenenige theoretische taalkennis? De affiniteit met hetonderwerp speelt ook een rol bij de geschiktheidvan de tolk voor deze taak.Parallel hieraan overlegde de groep database/encyclopedie/meetinstrumentenover facilitering van dediagnostiek door middel van digitale zoekmogelijkhedenvoor diagnostici en anderen. Immers, als erhulp is van een getrainde tolk blijft het feit dat referentiemateriaalbeschikbaar moet zijn wat betreft detaal die het kind spreekt. Hierbij kan men denkenaan kenmerken van de taal (o.a. fonologie, syntax),maar ook aan normen en indien mogelijk meetinstrumentenof aan gegevens over typische foutendie NT2-kinderen in het Nederlands maken, afhankelijkvan de taal die zij thuis spreken.De groep denkt hierbij in eerste instantie aan driesoorten gegevensverzamelingen:ï. Een encyclopedie met o.a. gegevens over landen entalen, linguïstische gegevens van talen, meetinstrumenten,lopende onderzoeken.2. Een database met o.a. voorbeelden van fouten die(spraak-taal-gestoorde en zich normaal ontwikkelende)NT2-kinderen maken in het Nederlands enin de thuistaal.3. Een chatbox/forum, waar ervaringen kunnen wordenuitgewisseld en waar een deskundig panel kanworden geraadpleegd.Tot slotBeide groepen besloten de conceptprojecten nader uitte werken in projectplannen, zodat de uitvoering vandeze plannen kan worden voorbereid. Concreteafspraken voor het vervolg werden gemaakt.De betrokkenen zijn enthousiast over het vooruitzichtdat, met een verbetering van de samenwerking met detolken én een grotere toegankelijkheid van gegevens,de diagnostiek van deze doelgroep zal verbeteren.24 | VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

KONINKLIJKE AURIS GROEP: NIEUWE SCHOOL VOORAUDITIEF BEPERKTE KINDERENIn januari 2003 is in Rotterdam een nieuw schooltypegestart: de school voor auditief beperkte kinderen.Dit betekent dat op de huidige locatie van het RudolfMees Instituut dove en slechthorende kinderen samenonderwijs volgen. Dit onderwijs is aangepast aan hunauditieve en communicatieve mogelijkheden.Er wordt onderwijs gegeven aan leerlingen van 3 tot 12 a13 jaar in de Nederlandse Gebarentaal én in het gesprokenNederlands, al dan niet ondersteund met gebaren.Het doel van dit nieuwe schooltype is voor de kleinerwordende en veranderende groep leerlingen met eenauditieve beperking de noodzakelijke expertise te bundelenen te behouden en de mogelijkheden tot differentiatiein het onderwijsaanbod te vergroten.De reden van de verandering ligt in een kleiner wordendepopulatie kinderen met een verminderd gehoor.Daarnaast kan een aantal leerlingen steeds beter opgevangenworden in het regulier onderwijs ten gevolge vande invoering van de "leerlinggebonden financiering" ende mogelijkheden van ambulante begeleiding. Bovendienworden steeds meer ernstig auditief beperkte kinderen opjonge leeftijd voorzien van een cochleair implantaat,waardoor zij betere mogelijkheden krijgen tot waarnemingen verwerving van het gesproken Nederlands.Bij een nieuwe school hoort een nieuwe naam.Er is gekozen voor de naam: "Dr. M. Polanoschool".Dr. M. Polano, in het midden van de negentiende eeuwgeneesheer te Rotterdam en later hoogleraar in de chirurgiete Leiden, had twee dove, zoniet ernstig slechthorendekinderen. Voor deze kinderen wilde hij inRotterdam aangepast onderwijs verzorgen.Hij stelde een vergelijkend onderzoek in naar de gevolgdemethoden van onderwijs voor auditief beperkte kinderenin Europa en kwam tot de conclusie dat de spreekmethodezoals gevolgd op de school in Aken de meestgeschikte was. Deze methode was gebaseerd op de denkbeeldenvan de Zwitserse arts J.C. Amman, in het middenvan de achttiende eeuw. Polano vroeg de Akenseleraar David Hirsch, die aanvankelijk als huisonderwijzerwerd aangesteld, naar Rotterdam te komen.In het huis van Polano werden steeds meer dove kinderenopgevangen. Dit leidde in 1853 tot de oprichting vaneen school. Deze "Inrigting voor Doofstommen-Onderwijs" kreeg bij het honderdjarig bestaan in 1953de naam "Rudolf Mees Instituut". Nu, 50 jaar later, zalde nieuwe school, waar net als 150 jaar geleden weerzowel dove als slechthorende kinderen opgevangenworden, genoemd worden naar de grondlegger van hetonderwijs aan auditief beperkte kinderen in Rotterdam,Dr. M. Polano. De naamsverandering heeft onlangsfeestelijk plaatsgevonden in het bijzijn van drie generatiesnazaten van Dr. M. Polano.Inlichtingen over dezenieuwe vorm vanonderwijs:Dr. M. Polanoschool,Witte Hertstraat 7,3067 CT Rotterdam,telefoon: 010 - 2047575

GEHOORD EN GEZIENLANDELIJKE STUDIEDAG AMBULANTEBEGELEIDING 6 DECEMBERRuim 250 ambulante begeleiders uit cluster 2 auditiefen communicatief gehandicapte leerlingen bezochtenop 6 december j.l. de landelijke studiedag. Voor heteerst was deze dag georganiseerd door de nieuwestuurgroep ambulante begeleiding van Siméa, waarinzowel de stuurgroepleden van de voormalige VeBOSSals de VEDON (VEWAB) verenigd zijn. Deze uitbreidingwas ook goed zichtbaar in het programma: eenkeur aan workshops waarin het aandeel voor ambulantebegeleiders vanuit de doveninstituten flink groterwas dan de vorige jaren.Als thema was gekozen: "Er voor staan"! Dit themawerd via de eerste centrale lezing en verschillendeworkshops uitgewerkt naar aandacht voor: hoe presenteerje je als ambulant begeleider, wat is je grondhoudingnaar je publiek, hoe breng je je boodschapover en welke hulpmiddelen zijn daarbij goed bruikbaar.In de slotlezing werd aan de hand van een praktijkvoorbeeldduidelijk gemaakt dat met relatief weinigmiddelen uitstekende voorlichtingsmaterialen teontwerpen zijn.Naast deze thematische uitwerking was er aandachtvoor de volgende onderwerpen: De AmbulantBegeleider: "Haarlemmerolie of specialist op afroep?";Ambulante begeleiding aan minder goed lerende kinderenmet hoor-, spraak- en/of taalproblemen; Doof isniet stom!; Kinderen met autisme spectrum stoornissenbinnen de ambulante begeleiding. Hoe staat hetervoor?; Begeleiding ADHD-problematiek; Mijn dovekind hoort het goed; Dysfatische ontwikkeling;Een goed depot, je zal er maar voor staan;Woordvindingsmoeilijkheden;TerugplaatsingsAmbulante Begeleiding (TAB); AB aan het jonge dovekind; De ambulant begeleider en het P.D.O.;Ambulante begeleiding en audiologische zorg.Al met al een goed gevuld programma in de uitstekendelocatie Jonkerbosch in Nijmegen.VACATUREBUREAU AUDCOM VERRICHT VOOR FENAC EN SIMÉA DEBELEIDSMATIGE, SECRETARIËLE, ORGANISATORISCHEEN LOGISTIEKE WERKZAAMHEDEN.VOOR ONS TEAM ZOEKEN WE NOG EEN:BELEIDSMEDEWERKERTAAKOMSCHRIJVINGALS BELEIDSMEDEWERKER BEN JE VERANTWOORDELIJKVOOR ZOWEL DE INHOUDELIJKE ALS ORGANISATORISCHEONDERSTEUNING VAN DE BESTUREN SLMÉA EN FENAC ENVOOR DE AAN DEZE BESTUREN VERBONDEN STUUR- ENWERKGROEPEN. HET WERK IS WISSELEND VAN INTENSITEIT,SOMS VERRASSEND EN ALTIJD ZEER DIVERS.FUNCTIE-EISEN:AFFINITEIT MET CLUSTER-2 EN HIERAAN GERELATEERDEORGANISATIES. ERVARING IN HET (SPECIAAL) ONDERWIJSOF DE GEZONDHEIDSZORG IS EEN PRÉ. JE KUNT GOEDOBSERVEREN EN BESCHRIJVEN EN MAAKT EEN BRUIKBAREVERTALING VAN THEORIE NAAR PRAKTIJK EN ANDERSOM,JE KUNT SOEPEL SCHAKELEN TUSSEN DE DIVERSE WERK­ZAAMHEDEN DIE WE UITVOEREN. JE HEBT DOORZETTINGS­VERMOGEN EN BENT STRESSBESTENDIG. JE HEBT EENGOEDE MONDELINGE EN SCHRIFTELIJKE UITDRUKKINGS­VAARDIGHEID. JE HEBT MINIMAAL HBO-NIVEAU.DE ARBEIDSVOORWAARDEN:DE FUNCTIE WORDT AANGEBODEN VOOR ÉÉN JAAR, VOOR32/36 UUR PERWEEK. BIJ GESCHIKTHEID WORDT HETCONTRACT OMGEZET IN ONBEPAALDE TIJD. HET BUREAUVALT ONDER DE CAO WELZIJN. OPNAME IN HET PENSIOEN­FONDS PGGM. BUREAU AUDCOM HEEFT EEN PRIMAPAKKET SECUNDAIRE ARBEIDSVOORWAARDEN, MET ONDERANDERE EEN GUNSTIG PC-PRIVÉ PROJECT, FACILITEITENVOOR KINDEROPVANG EN EEN SPAARLOONREGELING.GEÏNTERESSEERD?STUUR JE BRIEF MET MOTIVATIE SAMEN MET JE CV VOORHALF APRIL NAAR MARCO STRIK, DIRECTEUR BUREAUAUDCOM, POSTBUS 222, 3500 AE UTRECHT, OF MAIL NAARI N F O @ A U D C O M . N L ( O O K V O O R N A D E R E I N F O R M A T I E ) .

BOEKBESPREKINGGEDRAGSPROBLEMEN EN HANDICAPSLEERBOEK SPECIALISTISCHE KINDERVERPLEEGKUNDEOnder redactie van Jan Mulder enAdri WestmaasUitgave: Elsevier gezondheidszorgISBN: 9035224957Het boek is bedoeld als leerboek en naslagwerk voorkinderverpleegkundigen en andere hulpverlenersintra- en extramuraal, die te maken hebben met kinderenmet een handicap en/of gedragsproblemen.Een multidisciplinair team van auteurs heeft medewerkingverleend aan het totstandkomen van ditboek. Hun professie en expertise variëren van (kinderjverpleegkundige,docent, orthopedagoog, logopedist,tot SPV-er, sociotherapeut, kinderarts, en ouderbegeleiders.De twee kinderverpleegkundige redactieleden zijnwerkzaam (geweest) binnen de kinderverpleegkunde,maar hebben ook in aangrenzende zorggebieden hunsporen verdiend.Het boek bestaat uit twee delen: Kind engedrag(A) en Kind en handicap(B).In het eerste deel Kind en gedrag komen de volgendeonderwerpen aan de orde: kinderen in de kinder- enjeugdpsychiatrie, emotionele stoornissen, zindelijkheidsproblemen,eetstoornissen.onbegrepen klachtenen ontwikkeling- en gedragsproblemen. Bij Kind enhandicap worden besproken: algemene handicaps,motorische handicaps, auditieve en visuele handicaps,problemen met eten, drinken en communicatieen verstandelijke handicaps.Als bijlage is er een Body Mass Index-lijst achter inhet boek opgenomen.Elk hoofdstuk kent een inleiding en een ruim theoretischdeel. In de specifiekere paragrafen wordt veelgebruik gemaakt van tabellen (vooral in boekdeeltwee), en zo nu en dan van een casus. Aan het eindvan elk hoofdstuk is een hoofdzakelijk Nederlandseliteratuurverwijzing opgenomen, alsmede eventuelerelevante websites en adressen.Het boek heeft een duidelijke, rustige, goed leesbarelay-out en het woordgebruik is prettig. Het is naasteen overzichtelijk leerboek ook een toegankelijknaslagwerk door een (niet geheel accuraat) register,(bij de verwijzing van ADHD vergeet men de verwijzingnaar de farmacotherapeutica, ritalin)De eerste zin van het Woord vooraf biedt een ingangvoor kritiek op dit leerboek: "de onderwerpen in ditboek lijken op het eerste gezicht weinig samenhangte hebben". Dit wordt direct daarna tegengesproken,maar het wordt niet voor niets benoemd: er is weldegelijk sprake van weinig samenhang tussen derelevante onderwerpen van de verschillende hoofdstukken.Ook de diepgang van de informatie, de opzetper hoofdstuk, en de manier van vertellen laten zien dat er met verschillendeauteurs per hoofdstuk is gewerkt. Er is Leerboek .kwaliteits- en visieverschil tussen deverschillende hoofdstukken.Dat betekent met name dat er enkelekwalitatief uitstekende hoofdstukkenzijn opgenomen in het leerboek; heelduidelijk, uitgebreid en evenwichtigopgezet zijn in deel A: eetstoornissen,zindelijkheidsproblemen, en onbegrepenklachten. Dit in tegenstelling tothet eerste, algemene hoofdstuk. Dit iseen van de mindere door een eenzijdigeintramurale benadering van hetkind in de kinder- en jeugdpsychiatrie,en door een niet logische, watwarrige opzet. Ook is een onderwerpals adoptie soms wat ongenuanceerd.In het hoofdstuk ontwikkelings- en gedragsproblemenwordt weinig ruimte gegeven voor een groot onderwerpals ADHD, zeker in vergelijking met Borderlinestoornis op de kinderleeftijd. Een beetje onhandig enniet echt noodzakelijk lijkt de scheiding van informatiebetreffende autisme en ADHD als ontwikkelingsstoornisof als gedragsprobleem bij verstandelijkgehandicapte kinderen.In deel B zijn de echt inhoudelijke hoofdstukken weeruitmuntend: volledig, genuanceerd en leesbaar.Hier zijn vooral de hoofdstukken betreffende visuele,auditieve en communicatieve handicaps prachtig.Het tweede deel van het boek lijdt met name ondereen overvloed aan tabellen, hetgeen de leesbaarheidniet bevordert in een leerboek. De tabellen lijken nietnoodzakelijk in de naslagwerkfunctie van het leerboek.Het hoofdstuk kinderen met een verstandelijkehandicap is minder overzichtelijk, en geeft weinigprioriteit aan veel voorkomende afwijkingen: bij syndromenkrijgt het syndroom van Down (ca. 250 kinderenper jaar in Nederland) niet veel méér aandachtdan het syndroom van Rett, Prader Willi of Williams(per afwijking ca. 10 kinderen per jaar).De punten van kritiek zijn echter van veel minderbelang dan het feit dat dit een goed leerboek geestelijkegezondheidszorg voor de opleiding specialistischekinderverpleegkunde is. Ook voor hulpverlenersin de ambulante geestelijke gezondheidszorg, kinderartsen,jeugdartsen en voor hen die werken in dagopvangof residentiele zorginstellingen voor kinderenen jeugdigen is het een fraai leer/leesboek en naslagwerk.Dr. I. Jenniskens-Bruins - kinderartsrpieegkundeVHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 | 27

COLUMNWaarom hebben de kinderen in onze groep allemaal vingerhandschoenen? Bestaan er geen wantjes meer?Waarom is de winter zo grillig? De ene week is het pittig vriesweer en de week daarop stijgthet kwik tot ver boven nul!! Vanwaar deze vragen?Omdat Bilal (zoals zo veel autistische kinderen) graag weet waar hij aan toe is, hij houdtniet van veranderingen.Hij komt op de eerste echte koude ochtend van deze winter getooid met een dikkejas, muts, shawl en vingerhandschoenen lekker warm ingepakt bij ons aan.Niets aan de hand. Om half elf gaan we naar buiten en het kost wat tijd om aldie vingertjes in de goede gaatjes te krijgen. (En dan hebben wij maar vijfkinderen, ik hoor alle kleuterjuffen al lachen om mijn gezeur....)Twee dagen is het koud en dan slaat het weer om en is hetbeduidend warmer. Maar Bilal komt volledig ingepakt bij onsbinnen. Klaar voor de Noordpool!"Je hoeft geen handschoenen meer aan" zeg ik opgewekt als we's morgens naar buiten gaan," het is niet meer koud"!"Moet wel" zegt hij in paniek en dan zitten we meteen midden inhet dilemma. Toegeven en aantrekken de hele handel? Dan hebbenwe nu rust maar verleggen we het probleem naar vanmiddag. Ik ben voor dedirecte confrontatie en zeg beslist" Nee, we doen ze in de tas, het is niet meer koud."(Ik maak er overtuigende gebaren bij in de hoop dat die helpen.)Gebrul, gekrijs, dikke tranen want dat Bilal daar goed in is weet u nog van mijn vorige verhaal. Ik probeer hemnu zo veel mogelijk te negeren en help de andere kinderen naar buiten. Ondertussen kijk ik vanuit mijn ooghoekenhoe het arme kind dit leed oplost. Hij kent mij intussen goed genoeg om te weten dat "nee" ook echt "nee"blijft en na een minuut of wat rent hij langs mij heen de trap af naar beneden om buiten te gaan fietsen.Door het oponthoud zit er helaas wel iemand anders op zijn geliefde fiets en hij stort zich onmiddellijk ter aardeen huilt weer bittere tranen. Je hart breekt ervan. Meike kan er ook slecht tegen en staat de fiets lief aan hem af.Zonder een woord van dank pakt Bilal de fiets, veegt zijn snot en tranen weg en alles is weer zonnig en goedvoor hem. Begrijpt u nu waarom ik een hekel heb aan de grillige winter? Want de week daarop moeten de handschoenenecht weer aan. Bitter koud. En de week daarna...enz. enz.Er is veel leed bij ons deze winter...Dorothée Raymakers-HulsenbekRichtlijnen voor het indienen van een artikelHieronder vind u een samenvatting van de volledige richtlijnen.Indien u van plan bent een artikel aan te leveren, dientu bij de redactie de volledige richtlijnen op te vragen.Van Horen Zeggen is een vaktijdschrift voor de sectorendiagnostiek, onderwijs en zorg aan auditief/communicatiefbeperkte kinderen en (jong) volwassenen. De artikelen inVan Horen Zeggen worden vooral gelezen door professionalszoals leerkrachten, groepsleiders, logopedisten en pedagogen/psychologen.Er wordt aandacht besteed aan ontwikkelingen in de doelenen methodieken van de genoemde sector. Dit kan naar aanleidingvan een (wetenschappelijk) onderzoek of op basisvan ervaringen in de praktijk. De redactie streeft ernaar deinhoud en de stijl van het artikel zodanig te laten zijn, datde lezers gemakkelijk de toepasbaarheid van de gegeveninformatie binnen hun werksituatie kunnen ervaren. Bij destijl van het artikel dient u daarom vakjargon zoveel mogelijkte vermijden en zo min mogelijk gebruik te maken vancitaten en voetnoten.Teksten van toespraken of lezingenkunt u alleen bewerkt aanbieden, waarbij spreektaal zoveelmogelijk vermeden wordt. In overleg met de redactie kandoor middel van kopiëren gebruik worden gemaakt van deartikelen. Hiervoor worden kosten in rekening gebracht.StructuurartikelHet artikel wordt voorafgegaan door een samenvatting metde lengte van 750 tot 200 woorden. De totale lengte van hetartikel mag niet meer bedragen dan 5000 woorden. Aan heteind van een artikel wordt informatie gegeven over de achtergrondvan de auteur. Eventueel kan een literatuurlijstworden opgenomen, met een maximum van 15 titels.GehanteerdespellingsregelsDe redactie hanteert de officiële Nederlandse spelling.Daarnaast worden er geen of zo min mogelijk afkortingengebruikt.Wijze van aanleveren en contacten met de redactieDe redactie ontvangt het artikel op diskette of per e-mail inWord for Windows vergezeld van twee uitdraaien. Indienhet artikel voor plaatsing in aanmerking komt levert deauteur een pasfoto van zichzelf, met op de achterzijde naamen adres vermeld en foto's en/of illustraties bij het artikel.28 VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

Federatie van NederlandseAudiologische CentraDe Federatie vanNederlandse AudiologischeCentra geeft brochures uit.Deze zijn via de FENAC teverkrijgen. De brochuresbehandelen alle aspectenvan zorg binnen een audiologischcentrum. Voor eenvolledig overzicht kunt u deFENAC site bezoeken:www.fenac.nl. Brochureskunnen ook via de siteworden besteld.PublicatieEEN SLECHTHORENDE KIND IN HET REGULIERE ONDERWIJS2003, ll e druk, 28 pagina'sHET AUDIOLOGISCH CENTRUM2002, 4 e druk, 24 pagina'sHOREN MET ÉÉN OOR2003, 7" druk, 24 pagina'sKINDEREN MET EEN HOORTOESTEL2002, 4" druk, 28 pagina'sKINDEREN MET LUISTERPROBLEMEN2003, Ie druk, 28 pagina'sKINDEREN MET SPRAAK- EN TAALPROBLEMEN2003,1e druk, 36 pagina'sLEIDRAAD VOOR HOORTOESTEL GEBRUIKERS2002 13' druk, 36 pagina'sOUDEREN EN SLECHTHORENDHEID2003, 5° druk, 28 pagina'sPLOTS- EN LAATDOOF2000, 1" druk, 24 pagina'sSLECHTHORENDE PEUTERS2002, 2- druk, 28 pagina'sSLECHTHORENDHEID OP HET WERK1998, 1» druk, 20 pagina's, plus Arbo-wet, 1998SPREKEN, TAAL EN LUISTEREN BIJ KINDERENMET EEN TIJDELIJK VERMINDERD GEHOOR2000, 3" druk, 32 pagina'sTECHNISCHE HULPMIDDELEN VOOR SLECHTHORENDEN2003, 3" druk, 36 pagina'sKAN UW KIND NIET GOED HOREN. ARABISCH / NEDERLANDS2001, l e druk 40 pagina'sKAN UW KIND NIET GOED HOREN. ENGELS / NEDERLANDS2001, 1" druk 40 pagina'sKAN UW KIND NIET GOED HOREN. TURKS / NEDERLANDS2001, 1" druk 40 pagina'sKAN UW KIND NIET GOED PRATEN, ARABISCH / NEDERLANDS2001, l e druk, 44 pagina'sKAN UW KIND NIET GOED PRATEN. ENGELS/ NEDERLANDS2001, 1° druk, 44 pagina'sKAN UW KIND NIET GOED PRATEN. TURKS/ NEDERLANDS2001, 1' druk, 44 pagina'sCD KAN UW KIND NIET GOED HOREN. ARAB / MAROK./ NED 2002CD KAN UW KIND NIET GOED HOREN. BERBER / NEDERLANDS 2002CD KAN UW KIND NIET GOED PRATEN. ARAB/ MAROK. / NED. 2002CD KAN UW KIND NIET GOED PRATEN. BERBER / NEDERLANDS 2002AUDITIEVE ASPECTEN VAN ARBO-ZORG 1997, 90 pagina'sPrijs€2,00€2,00€ 2,00€2,00€ 2,00€2,00€ 2,00€ 2,00€2,00€ 2,00€2,00€ 2,00€ 2,00€ 3,60€ 3,60€ 3,60€ 3,60€ 3,60€ 3,60€6,80€6,80€6,80€6,80€4,50

BINNENLANDSE TIJDSCHRIFTENAnnelies Bron, lid van de redactieLogopedie en Foniatrie,Jaargang j$, februari 2003, nummer 2Logopedie beperkt zich niet tot werken in een kamertjein de een op een situatie. In een tweetal artikelenwordt in dit tijdschrift ingegaan op het werken ingroepen. J. Krispijn, Werken met groepenDe auteur gaat in op het werken in groepen.Wat betekent het werken in een groep voor de deelnemersen hoe is dit vanuit een theoretisch perspectiefte verklaren?Het werken in een groep heeft veel voordelen, aldusde auteur maar zeker ook nadelen. Voor een behandelgroepzijn belangrijke aspecten: is naast desamenstelling en de continuïteit ook het juiste aantaldeelnemers van belang. J. Krispijn geeft aan dat heter ongeveer 8 moeten zijn voor een optimaal therapeutischeffect. Voordelen van het werken in eengroep zijn onder andere: het vinden van herkenningbij elkaar, het steunen van elkaar. Als nadelen noemtde auteur bijvoorbeeld; het op dezelfde tijd en plaatsbij elkaar krijgen van de groep.Een groepsproces doorloopt, onafhankelijk van hetsoort groep altijd een aantal fasen.Naast die fasen in de ontwikkeling van een groep zieje ook dat groepsleden zich met elkaar meten en vergelijken.Dit kan een gunstig effect op de groep hebbenen daardoor op het groepsproces.Samenvattend noemt Joke Crispijn het werken ingroepen verrassend, boeiend en stimulerend.I. De Wit, A. van Dijk, M. Goddijn, K. Koot,Groepswerk: praktijkvoorbeeldenIn dit artikel gaan de auteurs in op een aantal concreteinvullingen van het werken in groepen.Ingrid de Wit beschrijft de intensieve samenwerkingtussen ouders en therapeut bij stottertherapie voorjonge kinderen. De ouders worden door de therapeutgestimuleerd samen te praten. De ervaring is datouders sneller geneigd zijn iets in de praktijk toe tepassen wanneer zij dit zelf bedacht hebben of vaneen andere ouder hebben gehoord dan wanneer detherapeut ze dit aangeeft. Het tweede gedeelte vandit artikel is verzorgd door logopedisten van deAlexander Roozendaalschool. Zij beschrijven degroepslessen taal die door de logopedisten samenmet de leerkrachten worden gegeven. Centraal binnendeze groepslessen staat communicatie.Groepslessen zijn bij uitstek geschikt voor het oefenenvan taalgebruiksaspecten.Door de samenwerkingtussen leerkracht en logopedist krijgt de leerkrachtbeter zicht op de spraak-taalontwikkeling van de kinderen.De logopedist krijgt informatie over het functionerenvan het kind in de groep. Door te observerenkunnen leerkracht en logopedist elkaar feedbackgeven over hun functioneren.Horen, 30e jaargang,november/december 2002, nummer 6Nic van Son, Het cochleairimplantaat, de 10grootste misverstandenAl sinds 1985 wordt inNederland cochleaireimplantatie toegepast.Toch bestaan er nogsteeds misverstandenover. In dit artikel wordtaan de hand van een tientalstellingen cochleaireimplantatie onder de loepgenomen.Nic van Son, Over werk gesproken; De carrière vaneen slechthorende bakkerDit artikel beschrijft de carrière van Patrick Coenen,vanaf zijn geboorte slechthorend.Hij bezocht het speciaal onderwijs, de huishoudschoolen vervolgens de bakkersopleiding.Daarna ging hij werken in de bakkerij van een AlbertHeijnfiliaal. Nu geeft hij daar leiding aan een teamvan elf mensen.BUITENLANDSE TIJDSCHRIFTENHarry Knoors, lid van de redactieDeafness and EducationInternational, 4 (3), 2002Dit Britse tijdschrift bevateen artikel van HeatherFortnum en collega's van deUniversiteiten vanManchester en Nottingham.Het artikel is getiteld"Hearing-impaired childrenin the UK: Educationsetting and communicationapproach".DEAFNESS&iHet in dit artikel beschreven onderzoek heeft uitgewezendat er in het Verenigd Koninkrijk ruim 17.000kinderen zijn, geboren tussen 1980 en 1997, die eentweezijdig hoorverlies hebben van minimaal 40 dBvoor het beste oor. Over ruim 12.000 van deze kinderenzijn gegevens verzameld, afkomstig van onderwijsgevenden.De data in het onderzoek beschrijvende invloed van kindkenmerken op de onderwijssettingen de benadering van de communicatie.Een geringer gehoorverlies, een cochleaire implant,de afwezigheid van bijkomende ontwikkelingsproblemenen vrouwelijke sekse zijn alle onafhankelijkvan elkaar verbonden met onderwijssettings dielagere niveaus van ondersteuning met zich brengen30 | VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRI L 2003

BUITENLANDSE TIJDSCHRIFTEN(dus eerder regulier dan speciaal) en met communicatiebenaderingendie een geringere gebarencomponentkennen. De data zijn karakteristiek voor de populatievan slechthorende en dove kinderen in het primair ensecundair onderwijs in het Verenigd Koninkrijk in1998. Het verzamelen van de beschreven data heeft totdoel te dienen als een referentiepunt om de impactvan toekomstige wijzigingen in het onderwijsbeleid ende onderwijspraktijk te beoordelen.Het tijdschrift bevat ook een artikel over "The valuesystems of deaf and hearing adolescents". Het artikelis geschreven door Bellin en Stephens, werkzaam aande Universiteit van Cardiff, respectievelijk hetUniversital Hospital of Wales. Het waardesysteemvan dove en horende pubers is onderzocht om te achterhalenin hoeverre dove pubers zich gemarginaliseerdweten. Men heeft onderzocht in hoeverre hetwaardesysteem van dove pubers verschilt van elkaar,in hoeverre het overeenkomt met het waardesysteemvan horende pubers, in hoeverre het wellicht overeenkomtmet het waardesysteem van een minderheidvan horende pubers en in welke gevallen ersprake is van significante verschillen tussen dove enhorende pubers.Het onderzoek heeft uitgewezen dat marginalisatievan dove pubers niet zo wijd verbreid is als verwachtwerd. In vele facetten komen hun waarden overeenmet die van horende pubers. Toch zijn er specifiekeaspecten aan hun waarden te onderkennen diemaken dat de auteurs vragen om aandacht voor kenmerkenvan een dovenidentiteit.The Volta Review,102 (4), 2002De uitgave van dit tijdschriftbetreft deze keereen monografie, in zijngeheel gewijd aan deresultaten van cochleaireimplantatie (Cl) bij kinderenen volwassenen.Centraal staan despraakperceptie en-productie en de verwervingvan gesprokentaal.Alle 11 bijdragen in deze monografie zijn gebaseerdop het onderzoekswerk van het CI-team van deIndiana University School of Medicine in de VS.De redactie is in handen van Richard Miyamoto enSteven Chin. De monografie bevat onder andere eenartikel van Karen Kirk en collega's, getiteld "Cochlearimplantation in young children: effects of age atimplantation and communication mode". Het artikelgaat in op de invloed van een CI op de spraakperceptie(een eenvoudige taak van open spraakverstaan),het taaibegrip en de taaiproductie van 106 geïmplanteerdekinderen in Indiana. Van deze kinderen werden56 opgevoed en onderwezen met behulp vangesproken taal, de overige 50 kinderen maaktengebruik van Totale Communicatie. Onder TotaleCommunicatie wordt in dit onderzoek verstaan hetsimultaan gebruik van gesproken Engels en gebaren.Beide groepen werden vervolgens onderverdeeld in 3leeftijdsgroepen, afhankelijk van wanneer de implantatiehad plaatsgevonden. Onduidelijk is in hoeverrede orale en de TC groep werkelijk vergelijkbaar zijn.Zo worden er geen gegevens verstrekt over de onderwijsprogramma's,noch over de achtergronden van deouders.Uit de gepresenteerde gegevens blijkt dat de ingesproken taal onderwezen kinderen significanthogere scores halen op een taak voor open spraakverstaandan de kinderen die gebruik maken van TotaleCommunicatie.Dit effect van wijze van communicatie wordt echterniet aangetroffen als het gaat om taaibegrip en taaiproductie.Bij het spraakverstaan kinderen die op deleeftijd van 5 jaar of ouder geïmplanteerd zijn beterdan jongere kinderen. Dit verschil is precies omgekeerdals het gaat om taalvaardigheid. Kinderen dievoor hun 2e verjaardag werden geïmplanteerd vertoondeneen significant snellere groei van de receptievewoordenschat dan later geïmplanteerde kinderen.Ook hun taaiproductie was superieur.Een ander interessant artikel van de hand vanMiranda Cleary en collega's heeft als titel "Workingmemory spans as predictors of spoken word recognitionand receptive vocabulary in children withCochlear Implants". Uit onderzoek naar het functionerenvan het werkgeheugen voor auditieve stimulibij geïmplanteerde dove kinderen in een TotaleCommunicatie of in een orale setting, blijkt dat debijdrage van het werkgeheugen aan de verwervingvan taalvaardigheden varieert, afhankelijk van decommunicatiewijze van het kind en het abstractieniveauvan het taalaspect dat onderzocht wordt.Het onderzoek wijst uit dat een bepaald deel van detot op heden onverklaarde variatie in de herkenningvan gesproken woorden en in het taaibegrip van kinderenmet een Cl, verklaard kan worden door individueleverschillen in cognitieve processen.De auteurs stellen dat de wijze waarop geïmplanteerdejonge kinderen fonologisch representaties vangesproken woorden coderen en manipuleren in hetwerkgeheugen van invloed is op de ontwikkeling vangesproken taal.VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 | 31

NIEUWSMARKTWebsite:Meer informatie, met screenshotsen video van het project iste vinden op deprojectwebsite:http://readmylips.hku.nl.Read my lipsStudenten van European Media Master of Arts in Interactive Multi Mediavan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht maakten een cd-rom waarmeedoven en slechthorenden het liplezen kunnen oefenen. De cd-rom is op 30januari tijdens de Projectenmarkt gepresenteerd.De unieke cd-rom stelt doven en slechthorenden in de gelegenheid te oefenenin spraakafzien bij verschillende sprekers in nagebootste dagelijksepraktijksituaties. Behalve de vaste oefeningen kan de gebruiker zelf oefeningentoevoegen. Mensen uit de omgeving kunnen zo betrokken worden bijhet beter leren spraakafzien. Een gevarieerd en persoonlijk oefenprogrammais hiermee binnen bereik. De gebruiker kan op verschillende niveau's eenoneindig aantal oefeningen doen. Een team van vijf HKU- studenten stelde deeigentijdse en vernieuwende cd-rom samen.De Faculteit Kunst, Media & Technologie maakt deel uit van de Hogeschoolvoor de Kunsten Utrecht. Het European Media Master of Arts (EMMA)-programmais bedoeld voor jonge professionals met een relevante achtergrond inopleiding of beroep, die hun vakmatige en professionele vaardigheden verderwillen ontwikkelen.VIDEOPRODUCTIEOVER WOORD-VINDINCSMOEI-LIJKHEDENEen video die leerkrachten enambulante begeleiders deskundigermoet maken in hetherkennen en omgaan met hetprobleem van woordvindingsmoeilijkheden.Dit is het resultaatdat medewerkers van dedienst ambulante begeleidingen de sectie logopedie van DeWeerklank uit Leiden voorogen stond. De video toontopnamen van logopedischebehandeling van leerlingenmet woordvindingsproblemen.Ook bevat de video het relaasvan een volwassene over degevolgen van de problematiekten aanzien van relaties methaar omgeving. Behalve alshulpmiddel voor begeleiders isde band ook te gebruiken alsvoorlichtings- en scholingsmateriaalin het buiten het speciaalonderwijs. De video bevateveneens eenPowerPointpresentatie en eenreader met achtergrondinformatie.Inlichtingen: De Weerklank,dienst Ambulante Begeleiding,071 - 5727859FODOK START MG PLUS-PROJECTOp 1 januari is bij de FODOK (Nederlandse Federatie van Ouders van Dove Kinderen) een nieuw project, hetMgplus-project voor meervoudig gehandicapte doven van start gegaan. Het project, dat tot januari 2006 duurt, isfinancieel ondersteund door de Nationale Collecte Verstandelijk Gehandicapten (NKGG), de StichtingKinderpostzegels Nederland, de Stichting VSB-fonds, de Nederlandse Stichting voor het Gehandicapte Kind en deRabobank Foundation.Een eerder project, Zorgaanbod verstandelijk gehandicapte doven', liep in 2002 af. Aan het licht kwamen ondermeer de complexe problematiek van meervoudig gehandicapte doven met een stoornis in het autistisch spectrumen de onbekendheid van hulp- en zorgverleners met de achtergronden en behoeften van allochtone cliënten.Ook is een grote behoefte gesignaleerd aan begeleiding en informatievoorziening bij ouders. Verder blijkt eenop de doelgroep toegespitste aanpak van seksuele voorlichting gewenst, evenals de problematiek van seksueelmisbruik waar ook meervoudig gehandicapte doven mee te maken kunnen hebben.Drie deelprojectenHet nieuwe Mgplus-project bestaat uit drie deelprojecten, elk met een eigen ter zake kundige begeleidingscommissie.De doelstellingen van de deelprojecten:- het instellen van een centraal informatie- en ondersteuningspunt voor ouders en andere familieleden van meervoudiggehandicapten (deelproject Netwerk);- het ontwikkelen van richtlijnen op het gebied van seksuele voorlichting en preventie, signalering en aanpak vanseksueel misbruik (deelproject Seksualiteit);- het onderzoeken van ondersteuningsbehoeften van meervoudig gehandicapte doven van allochtone afkomst enhun ouders (deelproject Allochtonen).Het juiste hulpmiddel vinden via het HICSinds 11 december 2002 is het Hulpmiddelen Informatie Centrum (Het HIC) via internet geopend voor bezoekers.Via www.hethic.nl kan de zoeker onafhankelijke informatie vinden over (medische) hulpmiddelen. De site laat zien welkemogelijkheden er zijn op het gebied van hulpmiddelen, van leveranciers, vergoedingen en wet- en regelgeving. Ook krijgtde bezoeker inzage in de persoonlijke mogelijkheden tot kiezen. De voorzitter van de het HIC vertolkte de betekenis vanhet medium bij de opening in Assen aldus: "Gebruikers van hulpmiddelen krijgen nu waar ze decennia lang om hebbengevraagdDe markt voor hulpmiddelen moet een normale markt worden.Alle zorgverzekeraars beweren dat de klant bij hen centraal staat.Het HIC daagt hen uit dat te bewijzen." Momenteel telt de database bij het HIC al35.000 hulpmiddelen. Vijftig procent van de markt is in kaart gebracht.Het HIC breidt het productenaanbod verder uit. Het aantal fabrikanten met eenprogramma van hulpmiddelen zal toenemen, belooft het HIC. In stappen wil deorganisatie komen tot lijsten met vraagstellingen die de consument kan hanteren ingesprekken met verwijzers en verstrekkers. JV'fe M4P*het m Êm%mHet HIC houdt zich aanbevolen voor tips en suggesties via info@hethic.nl32 | VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

SPEEL-MEE-CD'ALS JE ZIET WAT JE DOET, WEET JE HOE HET MOET!'Een uniek hulpmiddel om kinderen te laten spelenKinderen met autistisch spectrumstoornissen ondervindenvaak moeite bij het invullen van hun vrije tijd.Bij Sint Marie in Eindhoven krijgen deze kinderen volgenseen nieuwe methodiek speltraining.Daarbij maken de kinderen gebruik van spelkaarten voorbinnen- en buitenactiviteiten, koken en knutselen.Sint Marie heeft de spelkaarten nu ook op cd-romuitgebracht. Het spelmateriaal nodigt -ook andere dankinderen met communicatiestoornissen- uit tot spelen.In de vorm van een groepsbehandeling leren kinderenmet autistisch spectrumstoornissen om te gaan met dekeuzes die ze moeten maken. Ook krijgen zij handreikingenen voorbeelden voor mogelijke activiteiten.Eenvoudige tekeningen helpen de speler stap voor stapverder. De cd-rom bevat bijna 80 activiteiten van de intotaal 200 beschreven activiteiten. Sint Marie wil de kaartenbeschikbaar maken voor onder meer gezondheidsinstellingen,ouderverenigingen, scholen en clubs.De Speel-mee-cd 'Als je ziet wat je doet, weet je hoe hetmoet' is te bestellen via de website van Sint Mariewww.sintmarie.nl; kosten g 11,50 inclusief verzendkosten.NIEUWSMARKTSint MarieCentrum voor Auditief en Communicatief BeperktenRini Busschers 040 241 35 15Postbus 1447 5602 BK EindhovenINSTITUUTOPROEP VOOR LOGOPEDISTEN, LINGUÏSTEN ENSPRAAK/TAALPATHOLOGEN VAN ESM-SCHOLENM MSINT MARIEBESTE COLLEGA'S, U n D [ T O t 7 i r MFT HET VOLGENDE PROJECT: HET BEVORDEREN VAN DEOP ST. MARIE ,N EINDHOVEN ZIJN WE SAMEN MET SCHOOL DE H ° * l o t i ls DAT HET W,EL MISSCHIEN OP MEER-WOORDVINDiNC VAN KINDEREN MET TAALONTWIKKEUNGSPROBLEM N. OMDAT HET ZOND QQK BEZ|C „„ ££NDERE PLAATSEN TEGELIJK WORDT UITGEVONDEN, HEB ,K DE VOLGEND E RAAG. Z JN JULLIE OF^S ^ ^PROJECT "WOORDVINDING"? ZO JA, WILLEN JULLIE MIJ DIT DAN S.V.P LATEN WETEN, DAN NfctWIP *GAARNE NAAM EN TELEFOONNUMMER (EVENTUEEL E-MA,LADRES) VAN CONTACTPERSOON DUIDELIJK VERMELDEN.BIJ VOORBAAT DANK VOOR JULLIE MEDEWERKING,MET VRIENDELIJKE GROETEN,•MAILINGLIJSTVOOR'PLOTSDOVEN'Plotseling of geleidelijk doofworden heeft verstrekkendegevolgen. De StichtingPlotsdoven geeft betrokkenende mogelijkheid om via eenmailinglijst elkaar teinformeren, ervaringen uit tewisselen en vragen te stellenover doof worden en doofzijn. Het initiatief is door deStichting Plotsdovengenomen op verzoek vanplotsdoven.Aanmelden voor de mailinglijstkan door het sturen vaneen leeg mailtje (zonder teksten onderwerp) naarplotsdoof-laatdoof-subscribe@yahoogroups.comNa verzending volgt eenbevestiging.Elk lid van de mailinglijst kaneen mail sturen nar het mailadres:plotsdoof-laatdoof®yahoogroups.comDe mail vindt dan automatischzijn weg naar de overigeleden van de mailinglijst.Meer informatie is teverkrijgen viawww.stichtingplotsdoven.nl©ESTHER VAN VELZEN, LOGOPEDIST -ST. MARIEPOSTBUS 1447 5602 BK EINDHOVENTEL. 040-2413515 (DINSDAG EN DONDERDAG)EMAIL:E.V.VELZEN@SINTMARIE.NLTelefonischehoortestSPRAAK/TAALPATHOLOOG9NationaleHOORSTICHTINGHet Audiologisch Centrum van het VU introduceerde op 14 januari bij de AVRO eentelefonische hoortest. Voor een groeiende groep jongeren en werkenden en ouderendie hinder ondervinden van een afnemend gehoor ontwikkelde het Centrum deNationale Hoortest. Deze test is bedoeld om snel en eenvoudig de kwaliteit van hetgehoor te achterhalen. Gebruikers zijn in staat om thuis het gehoor te meten. Bij detest worden cijfers gesproken. Na het intoetsen van het nummer 0900 4560123(€ 0,35 per minuut) krijgt de beller verbinding met een computer. De beller wordtgevraagd naar de leeftijd en het eigen telefoonnummer. Vervolgens krijgt deze deinstructie om het gehoor te beoordelen met een cijfer tussen 1 en 9, tussen slecht enuitmuntend. Dan gaat de test van start. De beller krijgt een aantal keren drie cijfersachter elkaar aangeboden, met achtergrondruis. Na iedere keer toetst de beller dewaargenomen combinatie in na een pieptoon. De moeilijkheidsgraad neemt toe.Na twintig combinaties volgt de uitslag van de test.Voor informatie: www.vumc.nl/kno/audiologie/Als de test onvoldoende is krijgt de beller het advies een audicien tebezoeken. Deze neemt gratis een uitgebreidere test af. Mogelijkvolgt dan een advies tot het bezoeken van de huisarts. Deze verwijstmogelijk door naar een KNO-arts of Audiologisch Centrum.VHZ JAARGANG 44 NUMMERT APRIL 2003 | 33

Van Horen Zeggen is een uitgave van Siméa,belangenbehartiger namens personen en instellingenvoor communicatief beperkten, slechthorenden en dovenen de FENAC, Federatie Nederlandse Audiologische Centra.Siméa• Th. van Munnen, voorzitter• A.P.C. Broerse, penningmeester;giro 3554500 t.n.v. penningmeester Siméa te UtrechtHoofdredactie Mw. M.C. BruinsEindredactie Dhr. F. C. M. MolleeRedactie• Mw. N. Hoiting Dhr. A. Koele• Mw. M.C. Bruins Dhr. F.C.M. Mollee• Dhr. H. Knoors Dhr.W. Geurts• Dhr. D. HoebenMw. A.E. BronDhr. P. van VeenMw. C. Slofstra-BremerFENAC Federatie Nederlandse Audiologische Centra• J. de Klein, voorzitter• J. Brokx, penningmeester• H. de Wit-Fleer, secretarisAmbtelijk secretariaat en ledenadministratie Siméa en FENACBureau AudCom, Postbus 222, 3500 AE UtrechtTel. 030 276 99 02 Fax 030 271 28 92 Teksttel. 030 273 04 59Bezoekadres: Chr. Krammlaan 2, UtrechtRedactie-adres en Administratie Van Horen ZeggenBureau AudCom, Postbus 222, 3500 AE Utrecht,Tel. 030 276 99 02 Fax 030 271 28 92Email vanhorenzeggen@audcom.nl(wijzigingen uitsluitend schriftelijk doorgeven)Fotografie H. Op den KampIllustrator Jef HorversVormgeving/Lithografie AVEO-groep, Den HaagKopij aanleveren vóór11 februari - 7 mei -1 september - 20 oktoberKopij, ingeleverd voor deze data zal zo mogelijk in de eerstvolgendeuitgave van de geldende jaargang gepubliceerd worden.Verschijningsfrequentie 4 x per jaarAbonnementsprijs € 23,- per jaar Losse nummers € 8,-(exclusief verzendkosten voor abonnees in het buitenland)Indien u vóór 1 november van het lopende jaar uw abonnementniet hebt opgezegd, wordt dit automatisch met een jaar verlengd.Drukkerij Drukkerij GrafaxAUDIOLOGISCHE CENTRA IN NEDERLANDPostcodePlaatsNaamAdres Telefoon FaxE-mail1816MB1323 BP3815 DP1105AZ1081 HV1062 BE4624 VT4811 SW2501 CV5602 BH5629 CH4461 LT9700 RB7550 AK6432 CC8932 NJ2300 RC6202 AZ6500 HB3015 GD3000 CB3031 BA5271 GD5025 JB3500 AE3584 CX3584 EA3563 CM5912 BL8011 GCAlkmaarAlmereAmersfoortAmsterdamAmsterdamAmsterdamBergen op ZoomBredaDen HaagEindhovenEindhovenGoesGroningenHengeloHoensbroekLeeuwardenLeidenMaastrichtNijmegenRotterdamRotterdamRotterdomSint-MichielsgestelTilburgUtrechtUtrechtUtrechtUtrechtVenloZwolleAudiologisch Centrum Holland NoordDe KlimopAudiologisch Centrum AmersfoortProf. J.J. Groen StichtingAMC KNO Audiologisch CentrumAudiologisch Centrum AcademischZiekenhuis VUAudiologisch Centrum AmsterdamAC Bergen op ZoomAudiologisch Centrum BredaHaogs Audiologisch Centrum EffothaSamenwerkende AudiologischeCentra EindhovenSint Marie (P.B. 1447, 5602 BK)Audiologisch Centrum GoesAcademisch Ziekenhuis Groningen KNOStichting Audiologisch Centrum TwenteHoensbroeck Audiologisch CentrumStichting Audiologisch Centrum FrieslandAudiologisch Centrum von hetLeids Universitair Medisch CentrumAudiologisch Centrum AcademischZiekenhuis MaastrichtAudiologisch Centrum van hetSt. Radboudziekenhuis NijmegenAudiologisch Centrum Erasmusuniversitair Centrum RotterdamGehoor- en Sproakcentrum (kinderen)Stichting Audiologisch Centrum RotterdamDiagnostisch centrum ViataalStichting Audiologisch Centrum Tilburg e.o.Federatie van NederlandseAudiologische Centra (FENAC)Universitair Medisch Centrum Utrecht,KNO audiologisch CentrumUMC, Locatie Wilhelmina KinderziekenhuisStem-, Spraak-, Taal- en GehoorcentrumAudiologisch Centrum UtrechtVenlo Audiologisch CentrumStichting Audiologisch Centrum ZwolleRubensloon 2-6 072-5141050 072-5141060Rossinistraat 5 036-5364814 036-5366386Zangvogelweg 150 033-4726854 033-4755133Meibergdreef 9 020-5664013 020-5669068DeBoelelaon 1117 020-4440969 020-4440983P.B. 7057, 1007 MB AmsterdamDerkinderenstraat 1 020-6171814 020-6691003Boerhaaveplein 3b 0164-266599 0164-238173Adriaan van Bergenstraat 232 076-5204130 076-5156611Lange Lombordstr. 35, P.B. 848 070-3848300 070-3805634Castiliëlaan 8. P.B. 1322 040-2911888 040-2911889Castiliélaan 8 040-2413515 040-2412285Van Dusseldorpstraat 7 0113-250342 0113-251696Hanzeplein 1, P.B 30001 050-3612700 050-3611792Geerdinksweg 139-35, P.B. 446 074-2917301 074-2503822Zandbergsweg 111 045-5282900 045-5282909Verlengde Schrans 35 058-2801586 058-2801361Albinusdreef 2, P.B. 9600 071-5262440 071-5248201P. Debyelaon 25, PB. 5800 043-3877580 043-3875580Ph. Van Leijdenlaon 15, PB.9101 024-3617208 024-3617715Dr. Molewaterplein 40 010-4633290 010-4634240AZR-Sophin kinderziekenhuis P.B. 2040 010-4636073 010-4636472Ammanplein 8 010-4132280 010-4149483Theerestraat 42 073-5588111 073-5588440Korvelseweg 61 013-5362042 013-5361104Postbus 222 030-2769902 030-2712892Heidelbergloan 100 030-2507720 030-2522627P.B. 85500, 3508 GA UtrechtLundlaan 6 030-2504902 030-2505314Postbus 85090, 3508 AB UtrechtSoo Paolodreef 1 030-2617340St. Maortensgasthuis Tegelseweg 210 077-3205097Oosterlaan 20 038-4218711 038-4255321klimop@x4all.nlsecretoriaat@profgroenstichting.nloudiologie@vumc.nlsaco@effathaguyot.nlacb@actilburg.nlacdenhaag@ocdenhoag.nlinfo@ac-eindhoven.nlinfo@sintmarie.nlinfo@acrwente.nlac-hoensbroeck@och.nlacfinfo@acfriesland.nlaudc@lumc.nlvandervelden@audi.azr.laukes@knos.azr.nlinfo@ammon.nlDC@Viataal.nlinfo@actilburg.nlinfo@fenac.ntvenlo-ac@zonnet.nl34 VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003

INSTITUTEN EN SCHOLEN VOOR COMMUNICATIEF EN/OF AUDITIEF GEHANDICAPTEPostcode3814 TL3815 KZ1062 CJ1062 CJ1064 BX1063 EX1062 BK1062 BK1062 BK6821 LK6821 LK6824 CL6823JC4812 GE3300 AC9207 BK3972 LB5629 CH5629 CC5629 CC5628 WE5629 CC5628 WE7500 AR7500 AR7521 EC4461 DS4460 MA2531 PW6561 KE6561 KE9721 XB9737 HK9721 WD2015 KN9752 AC6432 CC2332 KV2324 VN6531 PL6531 RR6531 MV3031 BA3011 CN3078 PE3067 PW3007 MA3061 CT3032 AD3032 AD3042 CA2287 EE1740 AK1741 MC5271 GD5271 GD5271 GD3523 CL3523 HB3563 VJ3563 EN3563 EP3513EM3571 XH5263 EE5261 LB2716 KS8022 D28001 BHPlaatsAmersfoortAmersfoortAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamAmsterdamArnhemArnhemArnhemArnhemBredaDordrechtDrachtenDriebergenEindhovenEindhovenEindhovenEindhovenEindhovenEindhovenEnschedeEnschedeEnschedeGoesGoes's-Giavenh.GroesbeekGroesbeekGroningenGroningenGroningenHaarlemHaren (Gr.)HoensbroekLeidenLeidenNijmegenNijmegenNijmegenRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRotterdamRijswijkSchagenSchagenSt-Michielsg.St-Michielsg.St-Michielsg.UtrechtUtrechtUtrechtUtrechtUtrechtUtrechtUtrechtVughtVughtZoetermeerZwolleZwolleNaamACC Prof. GroenschoolACC Prof. GroenschoolProf. H. BurgerschoolJ.C. AmmanschoolDep. J.C. AmmanschoolAlex. G. Bellschool - V.S.O.Alex. RoozendoalschoolMar. HermusschoolEffatha Guyot ZorgDr. P.C.M. BosschoolDe Stijgbeugel - V.S.O.Centrum "De Winde"Dienst Ambulante Begeleiding SECDe SpreekhoornLesplaats Dordrecht (Kon Ammonstichting)De SkelpACC DienstverleningSint MarieSchool de HorstSchool de Beemden (8-20 jr.)School de Beemden (3-8 jr.)Ekkersbeek - V.S.O.Centrale Dienst Ambulante BegeleidingProf. Huizingschool - S.O.Het Maatman - V.S.O.Zorgcentrum de CirkelboogDe Kringde Kring - V.S.O.Cor EmousschoolMgr. Terwindtschoolde Wylerberg- zorginstellingDr. J. de Graafschool - V.S.O.Tine MarcusschoolEffatha Guyot ZorgProf. van GilseschoolEffatha Guyot GroepGuyotschool voor S0Guyotschool voor VSOMgr. HanssenschoolDe WeerklankDe Weerklonk - V.S.O.Martinus van BeekschoolDe Marwindt • V.S.O.De Open Cirkel -zorginstellingKon. AmmonstichtingL.W. HildernisseschoolDr. F. HogewindschoolAmman College - V.S.O.S. JonkerenschoolDr. M. PolanoschoolAmmancollege -V.S.OAuris dienstverleningZorgcentrum RotterdamDe VoordeBurg. de WildeschoolO.S.G. Hendrik Mol - V.S.O.ViotaalCVO Compas-VSORafael (doofblinden)Het RotsoordHet Rotsoord-VSO.ACC Bertha Muller schoolACC De TaaikringACC Alfonso Corti school - V.S.O.Effatha Guyot GroepHet KlankbeeldC00 TalentMoriëllaEffatha Guyot GroepEnkschoolEffatha Guyot GroepAdresKortenaerstraat 10Fürglerplein 7-8Jan Sluijterstraat 5J. Sluyterstraat 9Herman de Manstr. 1Burg. Eliasstraat 76Jan Tooropstraat 13Jan Tooropstraat 11Jan Tooropstraat 1Hommelseweg 403-AHommelseweg 403Rosendaolsestraot 483Bonte Wetering 89Dirk Hartogstraat 10W Pyrmontweg 20 P.O. 132Wetterwille 70Hoofdstraat 78Castiliëlaan 8Toledolaan 3Toledolaan 1Leuvenlaan 23Toledolaan 5Leuvenlaan 23Postbus 667Postbus 667G J. van Heekstraat 173Postbus 2049Postbus 2049Twickelstraat 5Nijmeegsebaan 21aNijmeegsebaan 21Ina Boudierplants. 9Jaltadaheerd 163Bordewijklaan 117aDaslookweg 2Rijksstraatweg 63Zandbergsweg 115RobijnstraatlOOObrechtstroat 4IJsbeerstraot 31Nijlpaardstraot 4Slotem. de Bruïnew. 248Ammanplein 6Pierre Baylestraat 2Kroayeveldstraat 2Malmöpod 60Guido Gezelleweg 12 P.B. 91030Witte Hertstraat 1Heer Bokelweg 260Heer Bokelweg 260Burg. Wijnaendtslaon 25Bazuinlaan 2aMeerkoet 25 - P.B.430Hoep 28Theerestraat 42Theerestraot 42Theerestraat 42Rotsoord 36Slotlaon 37Santa Cruzdreef 30Agavedreef 92Boadreef 2Oudenoord 115Cohenlaon 6Helvoirtseweg 189Laagstraat 1Zalkerbos 330Jan Buschstraot 6Postbus 1329Telefoon033-4799313033-4723574020-3460230020-6178617020-6132801020-6131133020-3460111020-6179696020-5110550026-4423293026-4454497026-4464963026-3705850076-5212352078-61376710512-5149740343-513320040-2413515040-2429402040-2424255040-2425728040-2423355040-2419056053-4803050053-4803051053-43453110113-2134070113-213407070-3948994024-6841790024-6848555050-5255190050-5470888050-5270840023-5246150050-5343941050-5343711050-5343622045-5636500071-5765149071-5761990024-3559584024-3567765024-3591919010-4132280010-4135651010-4821088010-4552318010-4329377010-2041515010-2436710010-2436714010-4626092070-39430420224-2148960224-214071073-5588111073-5588182073-5588245030-2525000030-2888747030-2612404030-2660875030-2621227030-2398006030-2734827073-5588552/557073-5588651079-3294500038-4554400038-4268590Fax033-4700305033-2580024020-6176021020-6178637020-4110428020-6149273020-6172901020-6151156020-5110560026-3702277026-4450661026-4463574026-3705851076-5142325078-61376810512-5153400343-452366040-2412285040-2483479040-2422365040-2416538040-2483884040-2416538053-4803052053-4803053053-43096670113-2287170113-216147070-3962000024-6841473024-6842154050-5261265050-5470881050-5271808023-5246797050-5348487050-5350449050-5350454045-5636505071-5720330024-3502214024-3540043024-3552365010-4149483010-4110113010-4821885010-4558407010-4196627010-2041519010-2436713010-2436717010-4156044070-39446290224-2989450224-296079073-5512157030-2525000030-2888747030-2662024030-2613419030-2618385030-2398015030-2940836073-5588516073-5588615079-3294600038-4218088038-4268599E-mailaccpgs@occ-expertise.comaccpgs@acc-expertise.comprof.h.burgerschool@wolmail.nlammanschool@effathaguyot.nlammanschool@effathaguyot.nlagbell@x4all.nla.roozendalschool@worldonline.nlhermusschool@effathaguyot.nlambulantezorgnh@effathaguyot.nlpcmbosschool@wxs.nlvsostijg@bart.nlinfo@spreekhoorn.nllesploatsdordrecht@amman.nlinfo@skelp.nldienstverlening@occ-expertise.cominfo@sintmarie.nldehorst@iaehv.nlbeemden@iae.nlleuven@ioe.nlVSO@iaehv.nlleuven@iae.nlk.vanheesbeen@stg-maatman.nla.tenijenhuis@stg-maatman.nlEnschede@ivd.nlkring@zeelandnet.nlkring@zeelandnet.nlcor-emous@planet.nlmgr.terwindtschool@srob.nldegraafschool@effathaguyot.nlinfo@effathaguyot.nlvangilse@knoware.nlinfo@effathaguyot.nlinfo@effathaguyot.nla.haubrich@mgrhanssen.nlj.daamen@deweerklank.nlweerklank@tip.nlmartbeek@telebyte.nlvso.de.marwindt@tip.nlinfo@amman.nlhildefnisseschool@ammon.nlhogewindschool@omman.nlevertseschool@amman.nlambulantebegeleiding@amman.nlschool@voorde.scoh.nlburgemeesterdewilde@quicknet.nlhendrikmol@multiweb.nlinfo@viataal.nlcompas@viataal.nl'rafael@viataal.nlinfo@rotsoord.nlinfo@rotsoord.nlacc.bms@acc-expertise.comacs@acc-expertise.comklankbeeld.cohen@hetnet.nltalent@viataal.nlmariella@viataal.nlinfo@effathaguyot.nlenk@enkschool.nlinfo@effathoguyot.nlVriendelijk verzoek: Geef wijzigingen van adressen , telefoon- en faxnummers van scholen en instituten direct door aan de eindredactieonnea'elkaar verstaan!'?mxVHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003 | 35

lüUwSENSO+. U ziet niet alleen de wereldom u heen. U hoort 'm ook.X"O-èTmedical • audioyour digital partnerAls u erbij wilt horen, neem dan geen halve maatregelen. HOOR. Met SENSO' 1de nieuwste digitale hoortoestellen. Want laten we eerlijk zijn, de wereldis toch te mooi om niet gehoord te worden?Veenhuis Medical Audio B.V • Ouverturelaan 2 • Postbus 108 • 2800 AC GoudaE-mail: info@veenhuis.nl Internet: www.veenhuis.nl