Gebaren bij specifieke taalstoornissen Keuzes in taal en ... - Fenac

• —• ,Dieuwke Bode en Harry Knoors_Kinderen onthoudenmeer onder de conditiesvan spraak met gebaardan onder de conditiespraak alleen.gepubliceerd naar de invloed van intonatie en gesticulatiesop het aanleren van nieuwe woorden bij kinderenmet specifieke taalstoornissen. Hun onderzoekhad betrekking op acht kinderen met specifieke taalstoornissenen acht kinderen met een normale taalontwikkeling,allen in de leeftijd van vijf en zes jaar.Het ging om kinderen met een gemiddelde non-verbaleintelligentie en geen bijzondere nevenhandicaps.Alle kinderen kregen nieuwe woorden te horen,die werden gekoppeld aan een bepaald object of aaneen bepaalde locatie. De nieuwe woorden warennonsenswoorden. Ze bestonden altijd uit drie letters:een medeklinker, dan een klinker en tot slot weereen medeklinker. Sommige woorden werden met eenspecifiek intonatie- en klemtoonpatroon aangeboden,andere woorden werden ondersteund door eeniconische gesticulatie. Uit het onderzoek bleek dat dekinderen met specifieke taalstoornissen mindergemakkelijk nieuwe woorden aanleerden dan kinderendie zich normaal ontwikkelen. De eerste groepkinderen bleek baat te hebben bij het gebruik vangesticulaties. Het gevonden effect had met namebetrekking op het begrip van woorden. Voor de productievan woorden was het gebruik van gebarenminder effectief. Ook bleken de kinderen met specifieketaalstoornissen gebaat bij aanpassingen in desnelheid van het uitspreken van woorden. Met namewanneer er langzamer gesproken werd leerden dekinderen de woorden beter aan.In Nederland heeft De Ruiter (1998) onderzoekgedaan naar de gesticulaties van volwassenen.Zo heeft De Ruiter onderzocht of gesticulaties hetspraakproces ondersteunen. De Ruiter vond geenaanwijzingen dat het maken van gesticulaties hetgemakkelijker maakt om de juiste gesproken woordenuit het mentale lexicon op te halen. Wel was hetzo dat gesticulaties als een geheugensteuntje werktenals het gaat om het toegankelijk maken van meeralgemene conceptuele informatie. Binnen het veelgehanteerde spraakproductiemodel van deNijmeegse psycholinguist Willem J.M. Levelt (Levelt,1989) situeert De Ruiter de planning van gesticulatiesin een nauw met het conceptualiseren van boodschappenverbonden module.Interactie tussen gesticulaties en spraak vindt naarhet oordeel van De Ruiter plaats in de zeer vroegestadia van spraakproductie, namelijk als een sprekerde boodschap bedenkt. In tegenstelling tot onderzoekers als Loncke en Krauss gaat De Ruiter er niet vanuit dat in het mentale lexicon zowel gesticulaties alsgesproken woorden voorkomen. Een belangrijk argumenthierbij is het feit dat volgens De Ruiter gesticulatiesgeen lexicale eenheden zijn, maar eerder conceptueleeenheden. De meeste gesticulaties kunnenniet geassocieerd worden met specifieke lexicaleitems: er bestaat niet voor iedere gesticulatie eenwoord. Eerder is het zo dat de betekenis van gesticulatiesdoor meerdere woorden tegelijkertijd verwoordmoet worden. De Ruiters analyse sluit echter niet uitdat spraakondersteunende gebaren, zoals we diekennen in Nederlands-met-Gebaren (en ontleendaan de Nederlandse Gebarentaal), wel degelijk hetopslaan in en het ophalen uit het mentale lexiconvan in betekenis corresponderende gesproken woordenfaciliteren. Immers, gebaren in Nederlands-met-Gebaren verschillen in belangrijke mate van gesticulaties.Gebaren zijn wel degelijk lexicale eenheden enin een gebarensysteem als Nederlands-met-Gebarenverhouden ze zich veelal ook in een één op één relatietot gesproken woorden. Bovendien gaat het bijdeze gebaren in tegenstelling tot gesticulaties omlexicale eenheden die opgebouwd zijn uit specifiekefonologische elementen, zoals handvorm, bewegingen palm- en vingeroriëntatie.Nadat in een spraakproductieproces een spreker eenlexicaal item heeft geselecteerd dat past binnen de teformuleren boodschap, wordt vervolgens de bij datlexicale item behorende fonologische code geactiveerd.Zo roept het woord 'paard' de fonologischecode /pa:rt/ op. Echter, het woord 'paard' activeertniet tegelijkertijd de fonologische code /hont/.Een lexicaal item dat door een spreker geselecteerdwordt, activeert dus alleen maar de bijbehorendefonologische code. Kan de selectie van het item/paard/ dan toch zowel de fonologische gebarencodeals de fonologische gesproken code activeren?Wellicht wel, want op de regel dat een geselecteerditem alleen zijn eigen fonologische code activeertbestaat volgens Levelt (2001) één uitzondering,namelijk bij de selectie van een synoniem. Als eenspreker het lexicale item 'sofa' selecteert, wordenzowel de fonologische representaties 'sofa' als hetsynoniem 'bank', geactiveerd. Hoewel strikt genomeneen gesproken woord en het daarbij behorendegebaar geen synoniemen zijn, lijkt de overeenkomstin betekenis (althans binnen Nederlands-met-Gebaren) een faciliterend effect op het activeren vande fonologische representatie van het gesprokenwoord door het selecteren van een gebaar toch nietuit te sluiten. In dat geval zou het maken van eengebaar, het uitspreken van een woord, bijvoorbeeldin het kader van een taak waarin plaatjes moetenworden benoemd, moeten faciliteren.Het onderzoekHet gebruik van spraakondersteunende gebaren inhet onderwijs aan kinderen met specifieke taalstoornissenkan meerdere doelen dienen. Zo kunnen leerkrachtenpogen door het inzetten van gebaren deaandacht van kinderen voor de gesproken taaluitingenvan de leerkracht te vergroten. Ook kan het debedoeling zijn om door de inzet van gebaren bij tedragen aan een beter taaibegrip bij de kinderen.Soms beogen leerkrachten ook om kinderen die nietof moeilijk spreken door het aanreiken van gebarenmiddelen te geven om zichzelf te uiten. Er is momenteelgeen wetenschappelijk onderzoek beschikbaardat gegevens aandraagt ter onderbouwing van degenoemde doelstellingen.6 | VHZ JAARGANG 44 NUMMER 1 APRIL 2003