VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ...

VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEKSECUNDAIR ONDERWIJSLEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJSELEKTROTECHNIEKENTweede graad TSOBrussel - Licap: D/2002/0279/020 - september 2002

ALGEMENE INHOUDLESSENTABEL................................................................................................................ 5ALGEMEEN DEEL.......................................................................................................... 7ELEKTRICITEIT - PRAKTIJK..................................................................................... 13ELEKTRICITEIT EN LAB............................................................................................. 47INSTALLATIEMETHODEN.......................................................................................... 83Algemene inhoud 3 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

LESSENTABELPedagogische vakbenamingUur/week Administratieve vakbenamingBasisvorming en fundamenteel gedeelteTotaal 34 34Godsdienst 2 2 AV GodsdienstAardrijkskunde 1 1 AV AardrijkskundeFrans 2 2 AV FransGeschiedenis 1 1 AV GeschiedenisInformatica 1 1 AV InformaticaLichamelijke opvoeding 2 2 AV Lichamelijke opvoedingNederlands 4 4 AV NederlandsWiskunde 3 3 AV WiskundeElektriciteit - praktijk (x) 8 8 PV Praktijk ElektriciteitElektriciteit en lab (x) 3 3 TV ElektriciteitInstallatiemethoden (x) 6 6 TV ElektriciteitToegepaste fysica 1 1 TV Toegepaste fysicaComplementair gedeelte maximum 2 2Elektriciteit - praktijk (x)2 2PV Praktijk ElektriciteitElektriciteit en lab (x)Engels1111TV ElektriciteitAV Engels_______________________(x) Voor deze vakken is het leerplan in deze brochure opgenomen.Lessentabel 5 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

ELEKTROTECHNIEKENTweede graad TSOALGEMEEN DEELD/2002/0279/020Algemeen deel 7 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

INHOUD1 INLEIDING .................................................................................................... 92 INSTROOM EN BEGINSITUATIE ............................................................ 123 UITSTROOM ................................................................................................. 12Algemeen deel 8 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

1 INLEIDING1.1 Nieuwe impulsenVolgende impulsen liggen aan de basis tot vernieuwing van het leerplan:- vernieuwde visie op TSO en BSO die leidt naar duidelijkere profilering en een min ofmeer eenvormig stramien voor de leerplannen;- pedagogisch-didactische inzichten om geïntegreerd te werken;- het geïntegreerde gebruik van informatie- en communicatie technologie;- leerplannen vertrekken vanuit leerplandoelstellingen die door hun formulering het beoogdeniveau aangeven;- recente aanbevelingen in de doorlichtingverslagen van de inspectie.1.2 Vormingscomponenten en doelstellingen van de studierichtingDeze tweede graad is in wezen geen finaliteit. De aangeboden vormingscomponenten strevenvooral doorstroming naar de derde graad (zie 4: uitstroom) na. De TSO-studierichting Elektrotechniekenbiedt in combinatie met een derde graad binnen het brede domein van de toegepasteelektriciteit, elektronica, en industriële ICT, een theoretisch-technische vorming aaneigen aan het arbeidsveld van de technicus.Deze TSO-vorming is erop gericht werknemers te vormen die zich op het niveau tussen deopdrachtgever-ontwerper en de zuivere uitvoerder kunnen bewegen. Het studieobject van eenstudierichting op dit ‘niveau’ heeft dus als studieobject de uit te voeren realisatie. De doelstellingenzijn:- via technisch tekenen communiceren om het concept van de realisatie te begrijpen en deuitvoering voor te bereiden;- de noodzakelijke uivoeringsrichtlijnen formuleren om de gevraagde kwaliteitscriteria tebereiken;- meewerken aan de uitvoering en leidinggevend kunnen optreden.De klemtoon ligt op het herkennen, toelichten en verwerken van de ontwerpaspecten om tekomen tot de praktische realisaties. Er is echter ook voldoende aandacht voor de uitvoeringsgerichtevaardigheden. De taak van dergelijke technicus is dus zowel uitvoerend als coördinerendof leidinggevend.Dit in tegenstelling met een BSO-vorming die het uitvoeren van de realisatie als studieobjectheeft. Met als doelstellingen:- via technisch tekenen communiceren om tot de gewenste uitvoering te komen;- gepast handelen op basis van de gevraagde kwaliteitscriteria;- de uitvoering realiseren op basis van de gevraagde kwaliteitscriteria.Uitgaande van bovenstaande profilering is het specifieke studieobject voor de tweede graad‘Elektro-technieken’ de uit te voeren realisatie van de elektrische installatie van een nieuweresidentiële woning en de renovatie of herstelling daarvan.Daarnaast worden een grondige basiskennis en transfereerbare vaardigheden verworven omde doelstellingen van een derde graad binnen hetzelfde domein te bereiken.Algemeen deel 9 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

1.3 Algemene pedagogisch-didactische wenken: geïntegreerd leerplanHet leerplan is in hoofdzaak bedoeld als leidraad. De doelstellingen en leerinhouden betekeneneen referentiekader. De wenken zijn bedoeld als suggesties, als tips. Het leerplan mag ingeen geval een excuus zijn om niet naar de noden van de maatschappij en de verwachtingenvan de leerlingen te luisteren.Er moet naast opleiding voldoende aandacht blijven bestaan voor opvoeding.De vorming moet zo sterk mogelijk aanleunen op wat typisch en attractief is voor het betreffendearbeidsveld. De leerlingen dienen tot het inzicht te komen dat er een samenhang is tussenhet lesgebeuren en het arbeidsproces in het dagelijkse leven. Het is de bedoeling om beroepsfieretechnici te vormen.Het is vanuit pedagogisch-didactisch standpunt absoluut noodzakelijk om een degelijke samenhangtussen de vakken te realiseren. Een eerste stap om op dit vlak goede resultaten tebereiken is vertrekken vanuit een geïntegreerd leerplan.Een geïntegreerd leerplan houdt in dat er zo weinig mogelijk onderverdeling is in vakken. Ditbetekent voor het vak ‘Installatiemethoden’ dat er geen afzonderlijke leerplanonderdelen bestaanvoor tekenen, installatieleer en werkmethoden. De leerplandoelstellingen en leerinhoudenworden zodanig aangeboden dat deze elementen als één geheel worden ervaren, waardoorook de relatie met het vak ‘Praktijk Elektriciteit’ optimaal wordt. In dit vak komen heel wattechnologishe aspecten van elektrische installaties aan bod. Het is niet de bedoeling dat deleerlingen een encyclopedische kennis verwerven, maar wel dat zij de attitude en de methodeontwikkelen om de juiste bronnen rond deze materie te raadplegen. Zij leren de werking vanelektrische componenten en apparaten verklaren en de technische specificaties van materialen,componenten en toestellen interpreteren.Door de leerplandoelstellingen en leerinhouden te groeperen ontstaat er een referentiekaderom, waar mogelijk, projectmatig te werken. In de context van dit leerplan werken we aan eenglobaal project: het realiseren van de huishoudelijke elektrische installatie van een residentiëlewoning, het studieobject waarvan reeds sprake was in paragraaf 1.2 van deze inleidingwaarin de vormingscomponenten en doelstellingen van de studierichting werden omschreven.Dergelijke aanpak bevordert sterk de succeservaring en het welbevinden van de leerlingen.Een aantal randvoorwaarden om op deze vernieuwde aanpak te realiseren dienen vervuld tezijn: voldoende ruimte en uitrusting, in aantal beperkte klasgroep, aangepaste leermiddelen …De nogal abstracte leerinhouden van deze discipline verplichten de leerkrachten constant teoverwegen welke werkvorm zij zullen gebruiken in elke specifieke leersituatie. Een leerkrachtkan werkvormen hanteren waarbij hij/zij doceert, demonstreert of delegeert. In deze laatstesituatie heeft de leerkracht vooral een begeleidende taak. De leerlingen onderzoeken, experimenteren,dialogeren, testen, schetsen, tekenen, voeren uit, schakelen, stellen in werking,monteren, demonteren, controleren en evalueren.Enkel technische vakken die, naast een theoretische onderbouw voor de tweede graad, ookeen belangrijke ondersteunende kennis aanbrengen voor doorstroming naar een volgendegraad, worden afzonderlijk gehouden. Zij dienen echter de samenhang met de meer praktischgeoriënteerde vakken te bewaren.Algemeen deel 10 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

Dit is hier het geval met het vak ‘Elektriciteit en lab’. De leerlingen verwerven inzichten omberekeningen en metingen uit te voeren in verband met elektrische grootheden. De wetenschappelijkeen wiskundige benadering van dit vak moet ondersteund worden via overleg metde leerkrachten ‘Wiskunde’ en ‘Toegepaste fysica’. Er wordt gewerkt met de basisgroothedenen afgeleide grootheden van het SI-stelsel, waarbij ook steeds de correcte eenheden wordengebruikt. Vectoriële benaderingen worden niet uit de weg gegaan. Het niveau moet echterprogressief worden opgebouwd.Binnen dit vak wordt eveneens integratie nagestreefd. De theorie en de laboratoriumoefeningendienen geïntegreerd aan bod te komen. Een vaklokaal dat, door zijn concept en uitrusting,de mogelijkheid biedt om er de basisbegrippen van de elektriciteit geïntegreerd te onderwijzen,kan daarbij bijzonder nuttig zijn. De verschillende activiteiten van de leerlingen zoals hetvolgen van theorie, het maken van oefeningen en het meten aan proefopstellingen, kunnenplaatsvinden in dit lokaal. Bepaalde leerinhouden die niet als meetopstelling door de leerlingenworden uitgevoerd, kunnen via klassikale opstellingen gehanteerd door de leraar, didactischworden ondersteund. Ook didactische software zal daartoe worden aangewend.De metingen en proeven worden zoveel mogelijk aansluitend op de theorie door de leerlingenzelf uitgevoerd. Om de lessen efficiënt te laten verlopen wordt aanbevolen telkens twee lesurenna elkaar te voorzien voor dit vak.1.4 Het gebruik van Informatie- en Communicatie Technologie (ICT)Het is evident dat van de mogelijkheden die de computer, op het didactisch vlak, biedt optimaalgebruik moet worden gemaakt.Typische mogelijkheden die op dit leerplan betrekking hebben zijn:- Het opzoeken van onder meer: kenmerken van materialen, gereedschappen en uitvoeringstechniekenvia Internet, cd-rom’s, …- Het gebruik van educatieve programma’s in verband met de elektriciteitstheorie, eenvoudigesimulatie, het lezen van tekeningen, ruimtelijk voorstellings- en waarnemingsvermogen.- Eenvoudige rekenbladen of geprogrammeerde formulieren om de kostprijs te berekenen.- Programma’s ter ondersteuning van zelfevaluatie.- Eenvoudige software om op een actieve manier kennis en inzichten te verwerken.- In het vak ‘Installatietechnieken’ wordt de computer, met eenvoudige CAD-software, alstekenhulp geïntegreerd aangewend (zie ook paragraaf 2.5).Er dient opgemerkt dat de programma’s die men gebruikt dermate gebruiksvriendelijk dienente zijn dat de klemtoon ligt op de te verwerven leerplandoelstellingen en zeker niet op de beheersingvan één of ander softwarepakket.1.5 De aanpak van het tekenen en schetsen binnen de vakken‘Installatiemethoden’ en ‘Praktijk Elektriciteit’Zowel bij het meetkundig en mechanisch tekenen als bij het schematekenen, beiden geïntegreerdin het vak ‘Installatiemethoden’ is het gebruik van een aangepast CAD-pakket een belangrijken hedendaags hulpmiddel.Algemeen deel 11 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

Vooral het verhogen van het waarnemings- en voorstellingsvermogen en het lezen, begrijpenen interpreteren van de tekeningen en schema’s staan centraal, NIET de beheersing van desoftware. aangebracht tijdens de uitvoering voor te stellen, om oorspronkelijke maten aan tepassen, om toelichting bij uitvoeringsdetails te geven …Het gebruik van de computer met gebruikersvriendelijke tekensoftware verhoogt echter deefficiëntie, waardoor er meer aandacht kan gaan naar de reeds vermelde doelstellingen van hettekenen en de creatieve aspecten daarvan. In de lessen ‘Praktijk Elektriciteit’mogen echter devaardigheden rond het schetsen niet worden vergeten, bijvoorbeeld om een opgemeten bestaandetoestand of wijzigingenaangebracht tijdens de uitvoering voor te stellen, om oorspronkelijke maten aan te passen, omtoelichting bij uitvoeringsdetails te geven …2 INSTROOM EN BEGINSITUATIEDe logische instroom voor het eerste leerjaar van de tweede graad van de studierichting ‘Elektrotechnieken’,komt uit de A-stroom van de eerste graad, meer bepaald uit het tweede leerjaarvan de basisopties ‘Mechanica-elektriciteit’ en ‘Industriële wettenschappen’. De leerlingenkunnen echter net zo goed van een ander tweede leerjaar van de eerste graad komen,waardoor eventueel een vrij heterogene groep kan ontstaan. Omwille van bovenstaande bedenkingenis het raadzaam de voorkennis rond elektriciteit te relativeren.Typische kenmerken die van de leerlingen verwacht worden en waar tijdens hun vormingverder aandacht wordt gegeven zijn:- Beschikken over een voldoend ruimtelijk waarnemings- en voorstellingsvermogen.- Interesse hebben voor het verwerven van zowel technisch-theoretische als praktische kennisen vaardigheden.- In teamverband willen werken en communicatief ingesteld zijn.- Probleemoplossend willen denken en handelen en voldoende creativiteit aan de dag willenleggen bij het organiseren van werkzaamheden.- Verantwoordelijkheid nemen bij het voorbereiden en uitvoeren van werkzaamheden enaandacht willen besteden aan kwaliteit, preventie en milieu.- Bereid zijn om informatie te raadplegen en documentatie te zoeken.- Richtlijnen en voorschriften correct willen toepassen.3 UITSTROOMNa de tweede graad van de studierichting ‘Elektrotechnieken’ zullen de leerlingen vooral uitstromennaar de derde graad in:- de studierichting ‘Elektrische installatietechnieken’ of- de studierichting ‘Elektronische installatietechnieken’ of- de studierichting ‘Industriële ICT’.Algemeen deel 12 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

ELEKTROTECHNIEKENTweede graad TSOElektriciteit praktijk1 ste en 2 de leerjaar: 8 (+2) uur/weekD/2002/0279/020Elektriciteit praktijk 13 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

INHOUD1 LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN ENPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ........................................... 152 EVALUATIE .................................................................................................. 403 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN................................................... 404 BIBLIOGRAFIE ............................................................................................ 44Elektriciteit praktijk 14 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

1 LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN ENPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN1 DE NODIGE MAATREGELEN TREFFEN OM VEILIG OM TE GAANMET ELEKTRISCHE ENERGIE1.11.2LEERPLANDOELSTELLINGENAandacht besteden aan een veilige en zuiverewerkplek.De gevaren die het gebruik van elektrischeenergie meebrengen onderkennen.LEERINHOUDENVeiligheidsvoorschriftenPersoonlijke beschermingsmiddelenHygiënische voorschriftenVeilig omgaan met elektriciteitOorzaken en gevolgen1.3 De gebods- en verbodstekens in functievan de uit te voeren werkzaamheden naleven.Veiligheidsvoorschriften- de gebods- en verbodstekens- werkplaatsreglement- persoonlijke beschermingsmiddelen1.4 Het werkplaatsreglement toepassen. Werkplaatsreglement1.5 De persoonlijke beschermingsmiddelengebruiken, de collectieve beschermingsmaatregelennemen en de richtlijnen terzakenaleven.Persoonlijke beschermingsmiddelen.Aanrakingsgevaar, elektrocutieIsolatie, aardingVeiligheidsmaatregelen1.6 Veiligheidsgewoonten veranderen. De voordelen van veilig gedrag versterkenen het veilig gedrag aantrekkelijkermaken1.7 De bescherming van anderen bevorderen. Sluiten van deurenAfdekken van klemmenUitschakelen van voedingen.Plaatsen van waarschuwingsborden1.8 Volgens de geldende afspraken afval sorterenen opslaan.1.9 De gereedschappen en machines veiligbenaderen en ermee omgaan volgens goedvakmanschap.MilieuvoorschriftenSpecifieke veiligheidsbegrippen in deelektriciteit:- aanrakingsgevaar, elektrocutie- isolatieaarding- te treffen veiligheidsmaatregelen- keur- en veiligheidsmerken- keuze van beveiligen- opbouwen van stellingen en- ladders- bediening van hoogtewerkersElektriciteit praktijk 15 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

1.101.111.12Het gebruik van een bedrijfsapotheek beheersenen gepast handelen in een noodsituatie.De hygiënische voorschriften naleven.Verantwoordelijk zijn voor orde, netheid,gezondheid en milieu.Situering van de bedrijfsapotheekAlarmeren van de bevoegde dienstenEerste hulp verlenenHygiënische voorschriftenOrde, netheid, gezondheid en milieuPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Laat steeds met de nodige zorg restafval verwijderen en deponeren op de daartoebestemde plaats.- Raadpleeg de betreffende reglementering in het AREI en ARAB.- Doorheen de werkzaamheden dient men steeds aandacht te geven aan veiligheid, hygiëneen milieu.- Een duidelijk uitgeschreven werkplaatsreglement als leidraad nemen en er voortdurendnaar verwijzen.- Didactische panelen op goed gekozen plaatsen helpen ter ondersteuning.- De leerlingen dienen een veilige en doordachte arbeidsmentaliteit aan te leren.- Kwaliteit moet men nastreven in elk deelaspect van de uitvoering maar ook in de veiligheidvoor onszelf en de anderen.- De leerlingen dienen erop gewezen dat de producten die men aflevert door anderen opeen veilige wijze moeten gebruikt worden.- Leerlingen aansporen om op het internet te zoeken naar de voorschriften terzake.LEERPLANDOELSTELLINGEN1.13 Weten hoe elektriciteitsgevaar aan te duiden1.14 De Europese regelgeving ter zake toelichtenLEERINHOUDENPictogrammenEuropese regelgeving1.151.161.17De gepaste veiligheid gebruiken in functievan de opdracht en de gebruikte toestellen;de veiligheidsregels in de elektrischeinstallatie integreren.De regels van goed vakmanschap omschrijven.Verantwoordelijkheid opnemen omtrentelkaars veiligheidNormen ARAB - AREIVoorschriften van de plaatselijkestroomleverancierGoed vakmanschapDe EHBO-beginselen rond elektrocutieHet verzorgen van kleine verwondingenElektriciteit praktijk 16 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Aan de hand van beschikbare didactische platen en videobanden de gevaren en deveiligheidsmaatregelen tonen.- Aandacht voor linkshandigen.- Voorkeur- en veiligheidsmerken verwijzen naar de Europese reglementering.- De keuze van de elektrische beveiligingen in schema’s en schakelingen integreren.- Raadpleeg ter zake ook EN-6O2O4-1- Aandacht voor restmaterialen en batterijen2 DE VOORBEREIDINGEN TREFFEN OM DE WERKZAAM-HEDEN AAN EEN HUISINSTALLATIE UIT TE VOEREN2.1 Het bouwplan2.1.12.1.22.1.32.1.42.1.52.1.62.1.7LEERPLANDOELSTELLINGENDe gebruikte symboliek op een bouwplanherkennen.De meest geschikte plaats voor de meterkastaanduiden.De plaats van de energiesteen of aansluitbochtbepalen.Het traject van de aardingslus bepalen.De plaatsing van aardingspennen overwegenen bepalen.De plaats van de aardonderbreker bepalen.Het traject van de wachtbuizen voor elektricteit,telefoon en teledistributie aanduiden.LEERINHOUDENDe symbolen gebruikt door de architectPlaatsbepaling meterkast, volgens degeldende voorschriftenPlaatsbepaling energiesteen of aansluitbocht, volgens de geldende voorschriftenPlaatsing aardingslusAardingspennenAardonderbrekerTraject wachtbuizenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Het bouwplan van een eenvoudige woning kiezen waarin een gedeelte van een installatiekan gerealiseerd worden in inbouw, in holle wanden en opbouw, in droge en in vochtigelokalen.- De symbolen en tekenmethoden op een bouwplan toelichten, zoals de gevels, de muren,doorsneden, platte gronden en bovenaanzichten en dit in samenspraak met de lessen ‘Installatiemethoden’.Elektriciteit praktijk 17 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Samen met de leerlingen stapsgewijs de verschillende fasen van de realisatie van eenhuisinstallatie beknopt doorlopen en bespreken, zoals dit in praktijk voorkomt. De leerlingendienen aan te voelen dat in het eerste leerjaar reeds een eenvoudige installatie totstand komt.- Klassikaal vanuit het vak ‘Installatiemethoden’ een dossier samenstellen van een zeereenvoudige huisinstallatie in het 1 ste jaar van de 2 de graad.- Het is aan te bevelen in het begin van het schooljaar een bouwwerf te bezoeken waar eeninstallatie in realisatie is. Het is belangrijk dat de leerlingen van in het begin een zo volledigmogelijk beeld krijgen van de werkomgeving waarin ze later terecht komen.- Gebruik ook zoveel mogelijk de multimedia en het internet.- Zowel de nationale als de plaatselijke voorschriften en richtlijnen behandelen bij de praktischeuitvoering van een installatie.- Een aanbeveling: de leerlingen in het begin van het schooljaar een visuele voorstellinggeven (tegen een wand van de werkplaats) van het grondplan van een huis, met daarop devoorbereidende werkzaamheden.2.2 Gereedschappen, materialen en technieken toepassen2.2.12.2.22.2.32.2.42.2.52.2.62.2.72.2.82.2.9LEERPLANDOELSTELLINGENDe gereedschappen herkennen en gebruiken.Draad en kabels herkennen en bewerken.Soepele snoeren herkennen en bewerken.De gepaste soldeerbout overeenkomstigde aard van het werk gebruiken.Het gebruik van verschillende soldeer- envloeimiddelen gebruiken.Het onderhoud van een soldeerbout correctuitvoeren.Draden vertinnen en solderen in functievan een reële toepassing.Solderen van een multikabel aan eenmultistekker.Solderen en desolderen van componentenop een printplaat.LEERINHOUDENMes, kniptang, universele tang, bektang,juniorzaag, kabelstripperHO7 V-U, H07 V-R, XVB- F2,XFVB-F2, EVAVBH07 VK, H03 VH-H, H05 RR-T, H07RN-SoldeerboutenSoldeermiddelenOnderhoud soldeerboutVertinnen en solderenSoepele multikabel solderenComponenten solderen en desolderenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Het hanteren van gereedschappen correct aanleren.- Bewerkingen enkel uitvoeren in concrete toepassingen.Elektriciteit praktijk 18 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

We vermijden hier het veelvuldig oefenen van verbindingen, waar leerlingen nog geenkijk op hebben.- Sommige verbindingen worden niet veel meer gebruikt, het is dan ook zinloos ze veelvuldigin te oefenen.- Bij het solderen voorkomen we het langdurig solderen als bezigheid, een leerling die bewijstdat hij de techniek beheerst moet verder kunnen (uitbreiding).- Veilige werkmethodes toepassen, geen breekmessen toelaten.een complexe draadfiguren plooien en solderen, maar reële toepassingen uit de praktijk.- Oog hebben voor: lengte ontmanteling, degelijke verbindingen, beschadiging van de kern,de juiste aansluitdruk.- De leerlingen ook kennis laten maken met nieuwe gereedschappen, die in de praktijk gebruiktworden.- Zorgen voor een goede verluchting tijdens het solderen.- Het gebruik van catalogi, het internet en cd-roms van firma’s vormen een goed hulpmiddel.2.2.102.2.112.2.122.2.132.2.142.2.152.2.162.2.172.2.18LEERPLANDOELSTELLINGENKabelschoenen monteren met het gepastegereedschap.Lasdopverbindingen maken met het gepastegereedschap.Verbindingen met gepaste insteekklemmenmaken.Verbindingen realiseren met lusterklemmen.Een krimpkous aanbrengen met het gepastegereedschap .Een telefoonconnector aansluiten met hetgepaste gereedschap.Een aardlus op een correcte wijze verbindenmet de aardonderbreker.Een aardpen - aardgeleider en aardonderbrekermet elkaar verbinden.De hoofdequipotentiale verbindingen uitvoeren.LEERINHOUDENKabelschoenenLasdopverbindingenInsteekklemmenLusterklemmenKrimpkousTelefoonconnectorRJ45 - krimptangAardlus - aardonderbrekerVoorschriften AREIAardpen - aardgeleider - aardonderbrekerVoorschriften AREIDraaddoorsnedenUitvoeringVerbindingsklemmenElektriciteit praktijk 19 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

2.2.192.2.20De bijkomende equipotentiale verbindingenuitvoeren.Het indrijven van een aardingspen uitvoeren.DraaddoorsnedenUitvoeringVerbindingsklemmenIndrijven aardingspenVoorhamerElektrische en pneumatische hamerPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Al de verbindingen kaderen in een reële situatie.- Gepaste gereedschappen gebruiken, bij dure gereedschappen toch minstens één exemplaarter beschikking van de leerlingen stellen.- Voor telefoonaansluitingen de gangbare verbindingen hanteren, maar ook de modulaireaansluiting uitvoeren.- De leerlingen op het belang van een goede uitvoering van aarding en equipotentialeverbindingen wijzen.- Aantonen waar je welk type aardgeleider gebruikt, elektrolytisch volkoper of loodommanteld.- correcte plaatsingswijze van aardpennen benadrukken: eventueel werken met verkortepennen, die terug uitgegraven kunnen worden.- Een bezoek aan een werf waar op dat moment deze werken gebeuren is aan te raden.- Een realistisch opgebouwd voorgemonteerd paneel of een wand ter beschikking stellenvan de leerlingen om de oefeningen rond aarding en equipotentiale verbindingen uit tevoeren.3 PLAATSEN VAN INSTALLATIEMATERIALEN EN HUNCOMPONENTEN3.1 Plaatsen van inbouwdozen, buis, kabel, centraaldozen en verdeelbord in enop muren, beton en holle wanden3.1.13.1.23.1.33.1.43.1.5LEERPLANDOELSTELLINGENStijve Tth-buis op maat maken, ontbramenen plooien.Stijve Tth-buis monteren in en op demuur.Stijve Tth-buis monteren in holle wanden.Monteren en bevestigen van soepele buisin holle wanden.Monteren en bevestigen van soepele buisin muur en beton.LEERINHOUDENOp maatOntbramenPlooienMontage in opbouw in een droog lokaalMontage in inbouwMontage in opbouw en spatwaterdichteuitvoeringMontage in holle wandenSoepele buis in holle wandenSoepele buis in muur en betonElektriciteit praktijk 20 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

3.1.6 Voorbedrade, geribde buis in muur enbeton plaatsen.Voorbedrade, geribde buisDraadkleurenAantal draden per buisPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Het is de bedoeling dat de leerlingen vertrekken vanaf een paneel en zelfstandig, volgensen gegeven buizenplan, de buizen plooien en monteren. Dit paneel zal achteraf gebruiktworden om de basislichtschakelingen en de gemengde schakelingen op uit te voeren. Demontage gebeurt best met inbegrip van een aftakdoos. Met H07 V-U en met XVB-F2 kandan de bedrading uitgevoerd worden. Op deze wijze heeft de buisoefening nut.- Voor de inbouw in holle wanden met stijve en soepele buis is het aangewezen dat de buizendoor een paar balkjes of plankjes op de rugwand van een paneel en in inbouw- encentraaldozen kunnen bevestigd worden. Bijvoorbeeld, de tekening van een bouwplanoverbrengen op een paneel; voorzie op dit paneel ook ruimte voor een verdeelbord.- De leerlingen kunnen hierop later ook de gemengde schakelingen uitvoeren.- Tabel met de handelsmaten van PVC-buis ter beschikking stellen.- Tabel met maximum toegelaten geleiders per buis ter beschikking stellen.- De leerlingen moeten ook in een gemetste muur buis aanleggen.- Bezoek aan een werf is eveneens aangewezen.3.1.73.1.83.1.93.1.103.1.113.1.12LEERPLANDOELSTELLINGENMet gepast gereedschap en de juistegrondstoffen mortelspecie aanmaken.Buizen en inbouwdozen inmetselen metmortelspecie.Het gereedschap onderhouden en de restmaterialenop een gepaste wijze wegbergen.Met gepast gereedschap en de juistegrondstoffen gips- en kalkspecie aanmaken.Buizen en inbouwdozen inmetselen metgips- of kalkspecie.Het gereedschap onderhouden en de restmaterialenop een gepaste wijze wegbergen.LEERINHOUDENGrondstoffen en gereedschappen ommortelspecie aan te makenInmetselen van buizen en inbouwdozenOnderhoudOpslagGrondstoffen en gereedschappen voorhet aanmaken van gips- en kalkspecieInmetselen van buizen en inbouwdozenOnderhoudOpslagPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Lijsten met voorschriften van de bouwfederatie ter beschikking stellen met betrekkingtot de samenstelling van mortels, …- Bij de bouwfederatie de technieken opvragen om de verwerking toe te lichten.Elektriciteit praktijk 21 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- De eigenschappen van de grondstoffen toelichten aan de hand van brochures aan te vragenbij deze federatie.- Multimedia raadplegen.3.2 Plaatsen van kabel, plaatsen van geribde bedrade buis en draad trekkenLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN3.2.1 Plaatsen en aansluiten van kabel. Leidingen voor vaste aanlegAftakdozenBevestigingenInvoerenVerbindingenDraadkleuren3.2.2 Plaatsen en aansluiten van geribde bedradebuis.Afrollen van de bobijnVasthechtenInvoerenVerbindingenDraadkleuren3.2.3 Trekken van draden in een stijve Tth-buis. GereedschappenAantal draden per buisDraadkleurenDraadreservenVerbindingen- achter schakelaar- centraaldoos- aftakdoosPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Bij het plaatsen van kabels in opbouw zijn er veel plaatsingswijzen mogelijk, menmoet de plaatselijke situatie goed inschatten.- De opmars van de bedrade buis is niet meer te stuiten, de loonkost bij plaatsing is veelkleiner. De aanleg vraagt wel een doordachte strategie, want het aantal draden dientvooraf bekend te zijn. Draadtrekken in bestaande buizen blijft nodig bij renovatie.3.3 Plaatsen en aansluiten van schakelaars, wandcontactdozen en aftakdozen3.3.13.3.2LEERPLANDOELSTELLINGENEen enkelpolige lichtschakeling uitvoeren,controleren, testen, fouten opsporen,de werking verklaren.Een dubbelpolige lichtschakeling uitvoeren,controleren, testen, fouten opsporen,de werking verklaren.LEERINHOUDENEnkelpolige lichtschakelingDubbelpolige lichtschakelingElektriciteit praktijk 22 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

3.3.33.3.43.3.53.3.63.3.73.3.8Een schakeling met dubbele aanstekinguitvoeren, controleren, testen, fouten opsporen,de werking verklaren.Een wisselschakeling uitvoeren,controleren, testen, fouten opsporen,de werking verklaren.Een kruisschakeling uitvoeren,controleren, testen,fouten opsporen,de werking verklaren.Een dubbelpolige wisselschakeling uitvoeren,controleren, testen, de werkingverklaren.Een wissel - wisselschakeling uitvoeren,controleren, testen, fouten opsporen,de werking verklaren.Een gemengde schakeling uitvoeren,controleren, testen, fouten opsporen,de werking verklaren.Dubbele aanstekingWisselschakelingKruisschakelingDubbelpolige wisselschakelingWissel - wisselschakelingLichtschakeling met wandcontactdoosDraadsectie.4.3.9 Lichtschakelingen uitvoeren met schakelaarsmet controlelamp en signaallampcontroleren, testen, fouten opsporen,de werking verklaren.Lichtschakelaars met controlelampLichtschakelaars met signaallampPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Klassikaal het situatieschema van het bouwplan stapsgewijs opbouwen en duiden waarombepaalde schakelingen op die plaats hun toepassing vinden.- Geen kableeroefeningen maken met deze schakelingen, maar ze uitvoeren op het buizenpaneeldat de leerlingen voorheen gerealiseerd hebben.Het accent leggen op het maken van verbindingen, draadreserve, draadkleuren.- Stroombaan- en bedradingsschema’s uit het vak Installatiemethoden gebruiken.- Rekening houden met de voorschriften uit het AREI.- Schakelaars laten doormeten, spanning en stroom meten, fouten opsporen, en dit allesmet de gepaste meetapperatuur.3.4 Montage van draag- en gootsystemen3.4.13.4.2LEERPLANDOELSTELLINGENEen kabelgoot bewerken en plaatsen opeen muur of draagsysteem.Klein materiaal plaatsen.LEERINHOUDENAftekenenAfkortenBoren in een muur of metaalBevestigen op de muur of het draagsysteemPluggen, schroeven, eindstukken,Elektriciteit praktijk 23 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

hoekstukken, beugels3.4.3 Montage van plintkabelgoot en deze vaneen stopcontact voorzien.AftekenenAfkortenBevestigenPlaatsing stopcontact- Overzichtstabellen ter beschikking stellen: pluggen houtschroeven metaalschroeven parkers klein installatiematerialen bevestigingsmaterialenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De leerlingen laten werken met een verstekbak.3.5 Plaatsen en aansluiten van elektrische toestellen met een vaste of losse standplaats3.5.13.5.23.5.33.5.4LEERPLANDOELSTELLINGENPlaatsen en aansluiten van een elektrischtoestel met een losse standplaats.Plaatsen en aansluiten van een elektrischtoestel met een vaste standplaats.De aansluiting van een nokkenschakelaaruitvoeren.De aansluiting van een temperatuurregelinguitvoeren.LEERINHOUDENTrekontlastingSoepele snoerenStekker - stopcontactStrijkijzer, wafelijzer, broodrooster, …BeveiligingTrekontlastingKabels voor vaste aansluitingStekker - stopcontactElektrisch vuur, wasmachine, droogkast,…SchakeltabelAansluitingThermostaatMechanischElektrisch - elektronischProgrammeerbaar3.5.5 Aansluiten van enkele eenvoudige toestellenmet verwarmingselementen op eeneenfasig net.Waterdruk of hogedruktoestellenDrukloze of lagedrukvoorraadtoestellenLagedruk aftap- of leeglooptoestellenDoorstroomtoestellenElektriciteit praktijk 24 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Belang hechten aan de trekontlasting bij snoeren en kabels.- De leerlingen laten meten op de toestellen: doormeten van snoer, …- Schakeltabellen opzoeken.- Een thermostaat aansluiten op een reële verbruiker.- Al de toestellen met een verwarmingselement hebben een éénfasige aansluiting.3.6 Plaatsen van materialen in spatwaterdichte en niet-spatwaterdichte uitvoering.3.6.13.6.23.6.3LEERPLANDOELSTELLINGENVan gegeven stroombaanschema’s hetbedradingsschema tekenen volgens eengegeven buizenplan.Verzamelen van de benodigde materialenen gereedschappen.Uitvoeren van de schakelingen, controleren,testenfout zoeken en de werkingverklaren.LEERINHOUDENOpbouw in een droog lokaalOpbouw spatwaterdichtInbouw in een droog lokaalKeuze materialenKeuze gereedschappenGemengde schakelingenMontage inbouw - opbouwDraad, kabelMet en zonder aftakdoosControleFoutzoekenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Dit zijn duidelijk doelstellingen voor het 2 de leerjaar.- Verwerken van de volgende installatiematerialen: opbouw en inbouw, spatwaterdicht,draad, kabel, voorbedrade buis, PVC-buis en alle bijhorende componenten.- Deze oefeningen zijn een synthese van alle schakelingen.- Alle schakelingen uit te voeren met beschermingsgeleider.- De leerlingen laten kennis maken met de uitvoering van de schakelingen: met aftakdoos,met centraaldoos, met de verbindingen in een inbouwdoos.3.7 Plaatsen van verlichtingstoestellen en signaalgevers3.7.1 Plaatsen van verlichtingstoestellenLEERPLANDOELSTELLINGEN3.7.1.1 Aan de hand van een stroombaanschemaTL-lampschakelingen uitvoeren, controleren,testen en fout zoeken.LEERINHOUDENTL-verlichtingTL-lamp met starterSchakeling met condensatorDuoschakelingTandemschakelingStarterloze ontstekingHF-voorschakelapparaatCompacte fluorescentielampenElektriciteit praktijk 25 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

3.7.1.2 Aan de hand van een stroombaanschemaschakelingen uitvoeren met halogeenlampen,controleren, testen, foutzoeken.3.7.1.3 Aan de hand van een stroombaanschemaschakelingen uitvoeren met dimmers,controleren, testen, foutzoeken.3.7.1.4 Aan de hand van het schema van de fabrikanteen schakeling uitvoeren voor eennoodverlichting.Aansluiten op 12 V en 230 V.Klassieke en elektronische transformatorDraaddoorsnede - beveiligingLijninstallatieSterinstallatieT-installatieRinginstallatieEnkelpolige schakelingWisselschakelingInbouw - modulairGloeilampen - halogeenlampen 230 VHalogeenlampen op ZLVS 12 of 24 Vmet gewikkelde transformator - metelektronische transformatorElektronische transformator met dimfunctieTL-lampen standaard en HFCompacte 4-pins TL-lampenRegelbare ballastenStarterloze TL - lampenSchema lezenReglementeringAutonome noodverlichtingMet zelftestPictogrammenMet veiligheidsverlichtingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Het bestaan van de verschillende types TL-lampen verklaren aan de hand van hun toepassingsgebied.- Het belang van kleurtemperatuur, kleurweergave-index en kleuronderscheiding aan dehand van praktische voorbeelden aantonen. (U)- Verschillende types van armaturen ter beschikking stellen.- Het belang van reflectoren en rasters toelichten.- Nadruk leggen op het belang van de juiste montage van een armatuur.- Documentatie van de fabrikanten gebruiken - didactische opstelling - multimedia.3.7.2 Plaatsen en aansluiten van signaalgeversLEERPLANDOELSTELLINGEN3.7.2.1 Bel- en zoemerschakelingen uitvoeren,controleren, testen, foutzoeken en dewerking verklaren.3.7.2.2 Signalisatieschakelingen met terugmeldinguitvoeren, controleren, testen, foutenopsporen en de werking verklarenLEERINHOUDENGewone drukknopMet verlichte drukknopSignalisatieschakelingen met terugmeldingElektriciteit praktijk 26 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

3.7.2.3 Een deurmelder monteren en aansluitenvolgens de voorschriften van de fabrikant.DeurmelderSchakelingenControleTestenFoutzoeken3.7.2.43.7.2.5Een binnenhuiscentrale voor telefoonmonteren en aansluiten volgens de voorschriftenvan de fabrikant.Een parlefooninstallatie monteren en aansluitenvolgens de gegevens van de fabrikant.Binnenhuiscentrale met meerdere toestellenSchakelingenControleTestenFoutzoekenModulaire aansluitingen van de toestellen.Twee- en meerdraadssystemen.Eén deurstation en één binnentelefoonIdem met elektrisch deurslotEén deurstation met meerdere binnentelefoonsmet en zonder onderlinge gespreksmogelijkheid- met elektrisch deurslot (U)Deurstation voor appartementsgebouwzonder en met gespreksgeheim, metetagebel en elektrisch deurslot (U)PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De schema’s gebruiken uit de lessen ‘Installatiemethoden’ of die van de fabrikanten.(catalogi)- De schakelingen duiden in het geheel van het bouwplan.- Bij gebrek aan materiaal in de school, kan men meestal terecht bij de fabrikanten voorworkshops.- Gebruik catalogi, internet, cd, technische boeken.LEERPLANDOELSTELLINGEN3.7.2.6 Een videofoon-installatie monteren enaansluiten volgens de gegevens van defabrikant.LEERINHOUDENSchakelingen uitvoerenControlerenTestenFoutzoekenTwee of meerdraadssysteemEén deurstation en één huistoestelElektriciteit praktijk 27 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

Eén deurstation en één huistoestel metextra-oproepluidspreker en elektrischslotEén deurstation en meerdere huistoestellenmet of zonder extra luidsprekeren elektrisch slot (U)Twee deurstations en meerdere huistoestellen(U)Deurstation voor appartementsgebouwmet gespreksgeheim (U)Vaste of beweegbare camera met enzonder nachtverlichting (U)3.7.2.7 Een rook- en brandmelder monteren enaansluiten volgens de voorschriften vande fabrikant.RookmelderBrandmelderAansluitenControleTestenFoutzoekenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De schema’s van de fabrikanten gebruiken.- De leerlingen aan borden met vaste opstelling de oefeningen laten uitvoeren.- Aandacht geven aan spanningsvallen bij grote afstanden.- Bezoek aan een beurs om kennis te maken met de soorten toestellen op de markt.- Internet raadplegen - catalogi - technische werken.3.7.3 Plaatsen en aansluiten van elektrisch gestuurde schakelingen3.7.3.13.7.3.2LEERPLANDOELSTELLINGENEen relaisschakeling uitvoeren volgenseen gegeven stroombaanschema, controleren,testen, foutzoeken en de werkingverklaren.Een impulsrelaisschakeling uitvoeren volgenseen gegeven stroombaanschema, controleren,testen, fouten opsporen en dewerking verklaren.LEERINHOUDENSchakeling voor verlichtingsdoeleindenVanop één of meerdere plaatsen te bedienenMontageBedradingslijst opstellenEnkel-en dubbelpolige uitvoeringSpoelspanningen 24 V en 230 VSchakeling voor verlichtingsdoeleindenVanop één of meerder plaatsen te bedienenMontagemogelijkhedenEnkel- en dubbelpolige uitvoeringMet en zonder verlichte drukknoppenMet centrale besturingBedradingslijstElektriciteit praktijk 28 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

3.7.3.33.7.3.4Een schakeling uitvoeren met een trappenhuisautomaatvolgens een gegevenstroombaanschema, controleren, testen,fouten opsporen en de werking verklaren.Detectoren en modulaire technischealarmgevers monteren en aansluiten.Vanop één of meerdere plaatsen te bedienenEnkel- en dubbelpolige uitvoeringVerschillende spoelspanningenMontagemogelijkhedenMet en zonder verlichte drukknoppenMet dimfunctieBedradingslijstRookdetectorenGasdetectorenOverstromingsdetectorenTemperatuurverhogingsdetectorenOpbouw of modulaire inbouwPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Schakelingen uitvoeren op panelen of in een verdeelkast, eventueel met kabelgoot.- De schakelingen integreren in de opbouw van de huisinstallatie en duiden.- De schema’s uit het vak installatiemethoden gebruiken.- Metingen met juiste meetapparatuur uitvoeren.- Rekening houden met de voorschriften van de fabrikant en het AREI.- Catalogi gebruiken, …- Normalisatie toepassen.3.7.3.53.7.3.6LEERPLANDOELSTELLINGENEen schakeling uitvoeren met een tijdrelaisvolgens een gegeven stroombaanschema,controleren, testen, fouten opsporenen de werking verklaren.Een modulaire schakelaar aansluitenvolgens de gegevens van de fabrikant.LEERINHOUDENVanop één of meerdere plaatsen tebedienenEnkel- en dubbelpolige uitvoeringVerschillende spoelspanningenMontagemogelijkhedenVertragingsmogelijkhedenBedradingslijst1-2-3-4-polige uitvoering met of zondersignalisatieEnkelpolige- en dubbelpolige wisselschakelaarDraaischakelaar als hoofdschakelaarElektriciteit praktijk 29 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

3.7.3.73.7.3.83.7.3.93.7.3.103.7.3.113.7.3.12Aan de hand van de gegevens van defabrikant een schakelklok aansluiten.Een thermostaat aansluiten volgens degegevens van de fabrikant.Een contactor aansluiten, de compontenmonteren, volgens de voorschriften vande fabrikant.Een voorkeurrelais aansluiten, de componentenmonteren, volgens de voorschriftenvan de fabrikant.Een voorrangrelais aansluiten, de componentenmonteren, volgens de voorschriftenvan de fabrikant.En gecombineerde schakeling uitvoerenmet de gekende componenten.Analoge schakelklokkenDigitale schakelklokkenGangreserveProgrammeerbare klokkenUur -, dag-, weekprogrammaOpbouw en modulaire inbouwMechanische thermostatenElektronische thermostatenProgrammeerbare (U)Opbouw en modulaire inbouwMonofasige uitvoering24 V of 230 V spoelspanning,drie- en vierpolige aansluiting (U)Monofasige uitvoeringDrie- en vierpolige uitvoering (U)Monofasige uitvoeringÉén of meerdere ontlaste kringenDriefasige uitvoering (U)Synthese-oefeningLichtschakelingenComfortschakelapparatuurLeidingsschemaBedradingsschemaKeuze van de materialen, bestellijstIn buis en met kabelVerdeelbord monteren en aansluitenToestellen plaatsenControle, testen, foutzoekenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Toestellen van verschillende fabrikanten ter beschikking stellen.- Realistische schakelingen uitvoeren vookomend in huishoudelijke installaties.- Stroombaanschema’s van de fabrikant omzetten naar bedradingsschema’s en bedradingslijsten.- Schakelingen controleren en de fouten opsporen met gepaste apparatuur.- Rekening houden met de voorschriften en reglementeringen van het AREI.- Catalogi gebruiken.- Multimedia en internet.- Het is de bedoeling met de syntheseoefening om de leerling van het 1 ste leerjaar een beperktehuishoudelijke installatie te laten uitvoeren met de componenten die hij beheerstop het einde van het schooljaar.- Rekening houden met efficiëntie en veilige werkmethoden.- De verschillende schema’s en lijsten kunnen in combinatie met ‘Installatiemethoden’opgesteld worden, de oefening kan eventueel een groepswerkje zijn.Elektriciteit praktijk 30 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- De voorschriften van de plaatselijke stroomleverancier dienen in acht genomen en kunnendus verschillen van regio tot regio.- De leerlingen moeten de mogelijkheid krijgen om tijdens de werkzaamheden beroep temogen doen op catalogi, multimedia en internet.4 PLAATSEN EN AANSLUITEN VAN COMFORTSCHAKE-LINGENLEERPLANDOELSTELLINGEN4.1 Een elektronisch stuurrelais met logischefuncties monteren en aansluiten.4.2 Een eenvoudig domoticasysteem vooreen residentiële woning opbouwen.LEERINHOUDENTijdfunctie, telfunctie, timerfunctieProgrammeertaalMaak- en verbreekcontactenUitgangrelais, hulprelaisUitgangen: spoel, impulsschakelaarRelais als houdfunctieTijdrelaisOptellende en aftellende componentenSchakelklokkenTeksten met variabelenFunctierelais: analoge waarde vergelijkingSimulatie van de stroomwegSchakelschema’s: laden, opslaan, testen,beveiligenSituatieschemaTwee- of vieraderige bedrading (U)Wel of niet verlichte drukknoppenModulaire opbouw van de installatieLijn-, ster- of boomstructuurSchakel- en rolluikmodulesProgramma: opstellen, invoeren, testenInstallatiestructuurComponenten selecteren, bestellijstSensorenRF-systeem integratie (U)Interfaces (U)PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Een eenvoudig domoticasysteem gebruiken.- Logische functies: logo, easy, nikobus.- Nadruk leggen op modulaire opbouw van de installatie.- Verschillende installatiestructuren aanleren.- Aandacht trekken naar veilig en efficiënt werken.- Catalogi gebruiken.- Bij bepaalde firma’s kan men tijdelijk over demonstratiepanelen beschikken.- Programmeren aanleren via trainingskit.Elektriciteit praktijk 31 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Ook de programmatie via pc aanleren.- Indien mogelijk een vergelijking maken tussen verschillende types van verschillendefabrikanten.- Multimedia en internet raadplegen.- Het is de bedoeling om op het einde van het 2 de jaar de leerlingen voeling te laten hebbenmet basisbegrippen rond woningintelligentie, en met hen een huisinstallatie uit te voerendie gedeeltelijk dergelijke uitvoering krijgt. De uiteindelijk uitdieping kan gebeuren in de3 de graad.4.34.44.54.64.7LEERPLANDOELSTELLINGENAan de hand van aansluitschema’s de installatieuitvoeren van een bewegingsmelder.Aan de hand van een aansluitschema deinstallatie uitvoeren van een schemerschakelaar.Aan de hand van aansluitschema’s de installatieuitvoeren van op afstand gestuurdeschakelingen (RF-systemen). (U)Aan de hand van aansluitschema’s de installatieuitvoeren van infrarood gestuurdeschakelingen. (U)Aan de hand van aansluitschema’s de installatieuitvoeren van draaggolfgestuurdeschakelingen. (U)LEERINHOUDENVerlichtingVentilatieOpbouw, inbouwSoorten schakelingenControleren, testen en foutzoekenOpbouwModulaire inbouwEnkelpolig, dubbelpoligÉén of meerdere functiesProgrammeerbaar (U)Controleren, testen, foutzoekenVerlichtingScherm en zonnewering, rolluikenSignalisatieHek en poortenAfstandsdimmersVaste en mobile zenders en ontvangersVerlichtingZonnewering, rolluikenAfstandsdimmersSignalisatieVaste en mobile zenders en ontvangersVerlichtingSchermrolluik en zonneweringAfstandsdimmersInterface RF-draaggolfontvangerInterface-infrarooddraaggolfontvangerVaste, modulaire en mobile zenders enontvangersElektriciteit praktijk 32 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Systemen van verschillende fabrikanten gebruiken.- Realistische toepassingen uitvoeren in de praktijk.- Programmatie van RF-systemen in de woning uitvoeren. (U)- Alle schakelingen, indien mogelijk, in vaste bedrading uitvoeren. (U)- Rekening houden met de geldende voorschriften.- Met didactische panelen is, naar de leerlingen toe veel te bereiken.- Catalogi, multimedia en internet.5 EEN VERDEEL- OF SCHAKELKAST SAMENSTELLEN EN DE VER-SCHILLENDE COMPONENTEN MONTEREN EN AANSLUITEN5.15.25.35.45.55.6LEERPLANDOELSTELLINGENEen smeltveiligheidsvoet monteren enaansluiten.Een penautomaat monteren en aansluiten.Een railautomaat monteren en aansluiten.Een differentieelschakelaar of -automaatmonteren en aansluiten.Een overspanningsbeveiliger monteren enaansluiten.Een inwendige bliksemafleider monterenen aansluiten. (U)LEERINHOUDENVoet voor smeltveiligheidKeuze kalibreerwaardePenautomaatRailautomaat1-2-3-4-polige uitvoering.ModulesDifferentieel2-en 4-poligKlemnummeringVoorschriften AREISelectiviteit - typeOverspanningsbeveiliger2-4-poligKlemnummeringTypeVoor appartementsgebouwBeveiligingsniveau Umbr of UpInwendige bliksemafleide (directeblikseminslag)Klemnummering2-en 4-polige uitvoeringJuiste type5.7 De vereiste vonkbruggen selecteren bijeen uitwendige bliksemafleider. (U)VonkbruggenIEC 1024Directe en indirecte blikseminslagBliksemafleiderElektriciteit praktijk 33 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Bij de montage van de toestellen in het verdeelbord geen brugjes met draden meer plooien,maar gebruikmaken van verbindingsrails.- Nadruk leggen op veilig en efficiënt werken.- Componenten gebruiken of tenminste laten zien van verschillende fabrikanten.- Op didactische panelen de verschillen aantonen.- Gebruikmaken bij het opzoeken van cd ’s van fabrikanten.- Catalogi.5.85.95.105.115.12LEERPLANDOELSTELLINGENAan de hand van een ééndraadsschemavan een woning, een geschikt verdeelbordbepalen.Een lay-out van het verdeelbord uittekenenin functie van de uit te voeren installatie.Het verdeelbord monteren in opbouw ofopbouw volgens de voorschriften van defabrikant.Het verdeelbord uitrusten met de vereistemodules en deze onderling verbinden metverbindingsrails.De verschillende kringen volgens goedvakmanschap aansluiten.LEERINHOUDENKasttypeAantal modulesVoorschriften van het AREIBord lay-outMaatschetsVerschillende componentenMontageOp en in een muurIn een holle wandModulesVerbindingsrailsAansluiten van de kringenUittestenEtiketteringPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De leerlingen brengen dit ééndraadsschema mee vanuit de lessen ‘Installatiemethoden’.- In het 1 ste jaar maken we een verdeelbord in een éénfasige uitvoering, in het 2 de jaar kandit gaan naar een driefasige uitvoering.- Materialen van verschillende fabrikanten gebruiken of tenminste tonen.- Bedraden komt alleen ter sprake bij renovatiewerken, het is goed dat leerlingen toch eenbeperkte oefening rond bedraden krijgen.- Het doel en de principewerking van al de onderdelen van een verdeelbord zijn behandeldin het vak ‘Installatiemethoden’, de leerkracht beperkt zich in de praktijk tot een controlevan deze componenten.- Het testen van de goede werking van de componenten gebeurt demonstratief, bv. de uitschakelingvan een differentieel.- Metingen rond de lekstroom van een differentieel.Elektriciteit praktijk 34 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

5.135.14LEERPLANDOELSTELLINGENEen werfkast samenstellen.Een energiekabel aansluiten.LEERINHOUDENWerfkastReglementeringAREIEXVB - EVVBVerbindingenGereedschappenAREIPlaatselijke voorschriften5.15 Een huisaansluitkast samenstellen. HuisaansluitkastScheiderAansluitmoduleMeetmoduleOntvangsttoestelStuurkringVerbindingenKleurencodeAftakkabelAansluitbochtAansluitplaatMeterkastPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Hier is een verwijzing naar ‘Installatiemethoden’ nodig, de bespreking hiervan kan in dewerkplaats niet gebeuren, wel de uitvoering en de samenstelling van de onderdelen.- Hier dient men zeker rekening te houden met de plaatselijke reglementeringen, die varië-- ren nogal sterk van regio naar regio.- De leerkracht vraagt best documentatie op bij de stroomleverancier, de verschillen innetspanningen duiden en de voor- en nadelen verklaren.- Aansluitkabels en hulpstukken verklaren vanuit overzichtslijsten (Installatiemethoden)- Multimedia en internet raadplegen.6 METEN, FOUTEN OPSPOREN EN HERSTELLINGEN UITVOEREN INEEN RESIDENTIËLE INSTALLATIE EN HUISHOUDELIJKE TOE-STELLEN6.1 Metingen uitvoeren in een residentiële installatieLEERPLANDOELSTELLINGEN6.1.1 De spreidingsweerstand bij een residentiëleinstallatie meten.LEERINHOUDENSpreidingsweerstandVoorschriften AREIPlaatselijke voorschriftenTypes van meetapparatenVoorschriften van de fabrikantElektriciteit praktijk 35 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

6.1.2 Isolatiemetingen uitvoeren in een residentiëleinstallatie.De nodige besluiten trekken uit de metingenIsolatiemetingenVoorschriften AREIPlaatselijke voorschriftenMeettoestellenVoorschriften fabrikantBesluiten, te nemen maatregelenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Metingen ven de spreidingsweerstand uitvoeren in een bestaande installatie, dit kanklassikaal gebeuren in een huis in opbouw bij een werfbezoek.- Aandacht besteden aan de gevaren bij het openen van de aardonderbreker.- De leerlingen kunnen de metingen zelfstandig uitvoeren of in groepjes.- Laat de leerlingen zeker besluiten trekken uit de resultaten.- De meest moderne meetapparatuur tonen.6.2 Metingen uitvoeren bij huishoudelijke toestellen6.2.1LEERPLANDOELSTELLINGENIsolatiemetingen uitvoeren bij huishoudelijketoestellen.LEERINHOUDENIsolatiemetingenVoorschriften van het AREIMeettoestellenVoorschriften van de fabrikant6.2.26.2.3De nodige besluiten trekken uit de meetresultaten.Huishoudelijke toestellen demonteren enmonteren.BesluitenDemonterenMonterenWerkingComponenten herkennenKoffiezet, toaster, wafelijzer, grillplaat,schotelverwarmer, kookplaat,verwarmingsradiator, accumulatie,waterverwarmer, ...PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Recente toestellen gebruiken.- Gepaste gereedschappen zijn zeker nodig, ook de juiste meettoestellen zijn van belang.- Het demonteren en monteren dient met een bijzondere aandacht te gebeuren.- Nadruk leggen op veilig, voorzichtig en efficiënt werken.Elektriciteit praktijk 36 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

6.3 Fouten opsporen en herstellingen uitvoeren in installatie en toestellen6.3.16.3.26.3.36.3.46.3.56.3.6LEERPLANDOELSTELLINGENEen algemene methode om fouten op tesporen toepassen.Door redenering de mogelijke oorzakenopsommen.Het gebruik van meetapparaten verantwoorden.De herstelling vakkundig uitvoeren.De controle uitvoeren na de herstelling.Bij comfortschakelingen het gepastemeet- en testapparatuur gebruiken.LEERINHOUDENFoutzoekmethodenOorzakenMeetapparatenHerstellingControleComfortschakelingenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Het komt erop aan dat de leerling een algemene wijze kan toepassen om fouten op tesporen in de schakelingen die hij/zij uitvoert.- Benadrukken dat herstellen op een doordachte en een veilige wijze dient te gebeuren.- De verschillende methoden inoefenen om fouten op te sporen:- door bezichtiging,- door gebruik te maken van opsporingsdiagrammen,- door waar te nemen en te redeneren.- De controle is een belangrijke schakel in het afleveren van een goed product.- Het opsporen van fouten en de herstellingen zijn te integreren in alle onderdelen van ditleerplan, en dit het ganse leerjaar door.7 KWALITEIT, VEILIGHEID EN MILIEUZORG NASTREVEN VOORZICHZELF EN DEANDEREN7.17.27.37.4LEERPLANDOELSTELLINGENAssistentie verlenen bij de keuring.Het eigen werk analyseren en beoordelen.De kwaliteit van het eigen werk en de ondernemingbevorderen.Voorkomen van situaties die mens enmilieu schaden.LEERINHOUDENKeuring van de installatieZelfevaluatieNastreven van kwaliteitMens en milieuElektriciteit praktijk 37 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

7.57.67.77.87.97.10De equipotentiale verbindingen volgensde gestelde criteria voorzien.Naleven van de veiligheidsvoorschriftenen de evacuatieplannen.Concreet handelen in een noodsituatie,zorgen voor de veiligheid van zichzelf ende anderen.Eerste hulp verlenen in afwachting vangespecialiseerde hulp.Alarmeren van de bevoegde diensten enpersonen.Controle uitvoeren op installaties en toestellen.Eqiupotentiale verbindingenVeiligheidsvoorschriftenEvacuatieplannenNoodsituatiesEerste hulpBevoegde dienstenPersonenDoor de installateurDoor de gebruikerDoor een keuringsorganisme8 HULPMIDDELEN, GEREEDSCHAPPEN EN MACHINES GEBRUIKENEN ONDERHOUDEN BIJ REALISATIES IN METAAL, HOUT ENKUNSTSTOFFEN8 .18.28.38.48.58.68.7LEERPLANDOELSTELLINGENDe hulpmiddelen, de gereedschappen ende machines juist benoemen en hun functiealsook de werking toelichten.Een geschikt hulpmiddel, gereedschap enmachine gebruiken in functie van het uitte voeren werk en vakkundig gebruiken.De hulpmiddelen, de gereedschappen ende machines met zorg schoonmaken enopbergen.Op een veilige wijze verspanende bewerkingenuitvoeren op metalen en kunststoffen.Op een veilige wijze vervormende bewerkingenuitvoeren op metalen enkunststoffen.Op een veilige wijze verbindingen uitvoerenmet metalen en kunststoffen.Het oppervlak behandelen en afwerken.LEERINHOUDENAftekengereedschappen voor metaal,hout en kunststoffen: hoogtemaat,kraspen, centerpons, …Klemgereedschappen, gereedschappenom te vervormen, te verspanen, te verbinden,af te werken, …Hygiëne en orde op de werkplekBoren, zagen, vijlen, tappen vanplaat-, staafmateriaal en profielenPlooien van plaat, staafmateriaal enProfielenLijmen, klinken, solderen, puntlassen,kunststoflassenVerven, polijsten, …Elektriciteit praktijk 38 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

8.8 De snij- en aftekengereedschappen onderhouden.Slijpen van boren, beitels, centerpunten,krasnaalden, …PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Ervoor zorgen dat de hulpmiddelen, gereedschappen en de machines steeds juist benoemdworden.- In het begin kan de keuze van hulpmiddelen, gereedschappen en machines nog bepaaldworden door de leraar. Na verloop maken de leerlingen zelf hun keuze.- Deze leerlingen hebben in de 1 ste graad reeds kennis gemaakt met deze materie.- Het schoonmaken van gereedschappen en machines behoort bij het gebruik.- Zeer veel aandacht moet gaan naar het veilig werken en het ordenen van de werkplek.LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN8.9 Een elektromechanisch project realiseren. Materialen en gereedschappenMetaalKunststoffenBewerkingenMontage8.10 Een bouwpakket realiseren. Componenten herkennenDe componenten plaatsenMechanische inbouwTestenFoutzoekenDimmer, flikkerlicht, kleine voeding,testapparaat, ….8.11 Inzicht verwerven in de elektrische installatiebij een motor of auto. (U)AutoelektriciteitMotorelektriciteitVerlichtingRuitenwissers, richtingaanwijzers, toeterOntsteking, oplaadsysteem van eenaccu, …Componenten herkennenTestenFoutzoekenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Men heeft hier de keuze om met de leerlingen de mechanische bewerking in een oefeningaan te leren. Het best zou een oefening gekozen worden waar ook elektriciteit of elektronicaeen inbreng hebben.- De leerlingen begeleiden in hun keuze van materialen en gereedschappen.- Gebruik maken van lichte metalen en van kunststoffen.Elektriciteit praktijk 39 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Enkele voorbeelden als hulp: doormeetapparaat, bedieningspaneeltje, batterijlader, …de behuizing van een elektronicapakketje, … bureellamp, …- Laat hier de leerling ook een inbreng in hebben, …- Laat zoveel mogelijk bewerkingen aan bod komen met een aanbod aan gereedschappen.- Gebruik de in de handel verkrijgbare bouwsetjes, aan een aanvaardbare kostprijs en onderteveel bijkomend ingrijpen.- Veel aandacht naar fijn soldeerwerk, temperatuur, soldeerbanen, beschadiging aan componenten.- Belang hechten aan het feit dat de leerlingen de componenten herkennen en de werkingtoelichten.- Bij de elektriciteit van de auto ook verwijzen naar de elektrische aangedreven auto.- Schema’s gebruiken van fabrikanten.- Didactische oefenpanelen zijn hier zeker nuttig.- Catalogi, multimedia en internet gebruiken.2 EVALUATIEBij het evalueren van het praktijkgebeuren dient men afwisselend aandacht te hebben voor devaardigheden, de beroepsgerichte kennis en de werkattitudes van de leerlingen.Een aantal aandachtspunten:- de juiste keuze van gereedschappen, materialen en componenten,- het correct gebruik van gereedschappen,- het volgen van de richtlijnen,- het toelichten en motiveren van de gebruikte werkmethodes,- het raadplegen van werkdocumenten,- het werken binnen de gestelde tijdslimieten,- de zin voor nauwkeurigheid, netheid, kwaliteit en de zorg voor het milieu,- het economisch verantwoord omgaan met materialen,- het naleven van de veiligheidsvoorschriften,- het kritisch ingesteld zijn ten opzichte van eigen werk,- de zin voor teamwork,- de groei naar zelfstandigheid.3 MINIMALE MATERIËLE VEREISTENWerkplaatsUitrusting en gereedschappenMultimedia pc met internetaansluitingAREIOefenpanelenWand:- opbouw- inbouwKast met- catalogiElektriciteit praktijk 40 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- prijslijsten- overzichtslijsten- leerboekenPictogrammenWerkplaatsreglementVeiligheidsbordenKolomboormachineHandboormachineSet metaalborenSet houtborenSchroefmachineSet bitsMetaalzaagTrekveerPlooiveerWaterpas - smetkoordSchietloodSlangwaterpasBuizensnijderBoorhamerDecoupeerzaagTafelslijpmolenKrimptangPlaatschaarPlooibankSet doortrekmatrijzenSet schroefdraadsnijkussensSet schroefdraadtappenWringijzerSet ring- en steeksleutelsSet inbussleutelsBorgveertangBlindklinknageltangMeetapparaten voor:- isolatiemeting- aardingsmetingen- stroom- en spanningLadder en stellingGrondstoffen en materialenBouwstoffen (cement, zand, pleister, …)GipskartonplaatCellenbeton - steen - betonSilicone en lijmenAardelektrodeMeetbrugEnkele verdeelkastenSmeltveiligheidenKalibreerelementenElektriciteit praktijk 41 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

AutomatenVerliesstroomschakelaarsVerdeelraisVerbindingsrailsInvoertullenSoorten TL-buizenSoorten spaarlampenSoorten halogeenlampenNoodverlichtingsarmatuurVeiligheidsverlichtingsarmatuurPer groep leerlingenGereedschappenMokerhamerSteenbeitelSchuifmaatAftekengereedschappenTraceerpenCenterponsDoorslag WinkelhaakSet vijlenSoldeerbout 150 WSoldeerbout lichtSoldeermiddelenBankschroefSnelspantangKabelschoentangEindhulstangTruweelGrondstoffen - materialenLichtschakelaars - stopcontacten:- opbouw- inbouwImputschakelaars- enkel- en dubbelpolig- spoelspanning 230 V en 8 VTrappenhuisautomaat- zonder en met dimfunctie- 3 of 4 geleidersElektriciteit praktijk 42 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

Parlofoon - videofoonDimmersBewegingsmeldersSchemerschakelaarsRelais - contactorenTijdschakelaars - schakelklokSignaalgeversDrukknoppenDeurmelderBinnenhuisrelaisVoorrangrelaisVoorkeurrelaisBeltransformatorenKabelschoenenTele-aansluitingenLS-aansluitingenVerlichtingsarmaturen- voor TL- voor huishoudelijke toepassingenStekkers en koppelstekkersProgrammeerbare moduleSoorten- schakelaars- stopcontacten- inbouwdozen- aftakdozen- buizen- toebehoren- schroeven (metaal en hout)- pluggen- kabelgoten- lijsten- plinten- toebehoren- draden, kabels en snoeren- verbindingsmiddelen (lasdop, …)Huishoudelijke toestellen- kookplaat- strijkijzer- wafelijzer- koffiezet- wasmachine- droogkastPer leerlingUniversele tangStriptangZijkniptangElektriciteit praktijk 43 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

Ronde bektangSet schroevendraaiersSet kruisschroevendraaiersRolmeterMeetlatJuniorzaagjeHamerElektricienmesMeettoestelKofferPriemKraspenBouwplan - bouwsymbolenLijst elektrische symbolenWerkplaatsreglementVeiligheidsvoorschriften bij het werken aan elektrische installatiesUniverse meetinstrument4 BIBLIOGRAFIEDEKELVER, V., FICHET, J.M., VAN OPSTAL, J.-E., Technologie - Installatieleer1-2,Uitgeverij Wolters Plantyn.HAP, P., Tabellenboek voor Elektrotechniek, Uitgeverij Wolters Plantyn.COOREMAN, H., DE BRUYN, M., Elektrotechnisch tekenen - schemalezen, UitgeverijWolters Plantyn.NEDERVEEN, J.P.,Tabellen Elektrotechniek, Uitgeverij Educaboek-Stam TechnischeBoeken.VANDEVIJVERE, J., Realisatietechnieken elektriciteit, Standaard Educatieve uitgeverij.VEKENS, J., Installatiepraktijk van de elektricien 1-2, Standaard Educatieve UitgeverijHet installatieboek, GE Power Controls-VynckierBouwen, verbouwen: de aansluiting van de woning, Electrabel Distributie VlaanderenAlgemeen reglement op de elektrische installaties, AREI, AIB-Vinçotte, UitgeverijCED-SamsonNormen EN-60617, 1 tot 13, BINTechnisch tekenen - tweede graad TSO - CAD Elektriciteit: theorieboek , VVKSO, UitgeverijWolters PlantynTechnisch tekenen - tweede graad TSO - CAD Elektriciteit: oefeningenboek, VVKSO,Uitgeverij Wolters Plantyn.Technisch tekenen, - Tweede graad TSO - CAD Elektriciteit: bundel leraar, VVKSO,Uitgeverij Wolters Plantyn.Elektriciteit praktijk 44 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

ELEKTROTECHNIEKENTweede graad TSOElektriciteit en lab1 ste en 2 de leerjaar: 3 (+1) uur/weekD/2002/0279/020Elektriciteit en lab 45 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

INHOUD1 LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN ENPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ........................................... 472 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN................................................... 793 EVALUATIE .................................................................................................. 794 BIBLIOGRAFIE ............................................................................................ 80Elektriciteit en lab 46 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

1 LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN ENPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN1 BOUW VAN DE STOF1.1.1.21.3LEERPLANDOELSTELLINGENDe samenstelling van de stof omschrijven.Een elektrische stroom verklaren alseen verplaatsing van vrije elektronenHet onderscheid verklaren tussen geleidersen isolatoren .LEERINHOUDENMolecule, atoom, elektron, positief ennegatief ionElektrische stroomGeleiders en isolatoren.PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Bij de aanvang van de leerstof elektriciteit vertrekken we zoals in de fysica vanuit dezelfdebouwstenen.- Hoewel de kennis tot op heden nog onvolledig en ingewikkeld is willen we in deze leereenheidop een eenvoudige wijze deze materie reeds benaderen.- De toestanden waarin een atoom zich kan bevinden geven een kijk op de herkomst vanlicht, warmte en stroomgeleiding.- Toestanden als geleiding en niet-geleiding zijn van groot belang.1.1 Verwijzen naar de lessen toegepaste fysica en in samenspraak deze elementen behandelen.1.2 Leerstof beperken tot wat effectief gebruikt wordt in de lessen elektriciteit.1.3 Een overzicht met voorbeelden aanbieden. Ook enkele proefjes inschakelen. Deze leerlingenhebben al even kennis gemaakt in de 1 ste graad (TO).2 DE ELEKTRISCHE STROOMKRING2.12.22.3LEERPLANDOELSTELLINGENDe onderdelen en hun functie in eenstroomkring onderscheiden.Onderscheid maken tussen een open engesloten stroomkring en inzien wanneerer al dan niet vrije elektronenvloeien.De polariteit van een bron herkennen.Conventionele- en elektronenstroomzinvan elkaar onderscheiden.LEERINHOUDENBron, smeltveiligheid, leidingen, schakelaaren verbruikerOpen en gesloten stroomkringPolariteit en stroomzinElektriciteit en lab 47 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

2.42.5Zelfstandig een gesloten stroomkringopbouwen.De symbolen plaatsen in een stroomkring.Opbouw van een gesloten stroomkringDe elementaire symbolen voor de bron,de geleider, de verbruiker en de schakelaarPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Nu we weten wat een elektrische stroom is en dat niet alle stoffen goede geleiders zijn,gaan we zoeken naar toepassingen om hem nuttig te gebruiken.- We bouwen met de leerlingen een stroomkring op met de onderdelen daarvoor nodig.Deze opbouw is reeds in de 1 ste graad aan bod gekomen, toch is het nodig deze leereenheidnog eens grondig te herhalen.- Deze aanbreng lijkt abstract, maar met aangepaste leermiddelen en met vergelijkendevoorbeelden zal de leerling de juiste inzichten verwerven.Een correct voorbeeld met waterkring mag gerust gehanteerd worden om de leerling dieinzichten bij te brengen.1.0 Demonstratie door de leerkracht: de leerstof vanuit de 1 ste graad kan hier herhaald, uitgediepten eventueel bijgestuurd worden.2.4 De leerlingen bouwen zelf de elektrische stroomkring op.3 STROOMSTERKTE3.1LEERPLANDOELSTELLINGENDe basisgrootheid stroomsterkte methet gebruikte symbool en eenheidkennen en dit in het SI-stelsel onderbrengen.LEERINHOUDENDe stroomsterkte IDe ampère (A)3.2De meest praktische veelvouden en onderdelenvan de eenheid ampère weergeven enomzetten.Veelvouden en onderdelen van deampère uA, mA, kAPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENSI-stelsel.- We letten er vooral op die eenheden aan te brengen die op dat moment relevant zijn.Zo voorkomen we dat de leerlingen overdonderd worden met allerlei wetenswaardighedendie ze op dat moment niet kunnen plaatsen.Elektriciteit en lab 48 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Belangrijk is het om de logica achter de opbouw van alle afgeleide eenheden te begrijpen.Om een samenhangend geheel te bekomen dienen we enkele mechanische begrippen teverduidelijken om vandaaruit de afgeleide SI-eenheden voor de elektrotechniek op tebouwen.- Ideaal zou zijn mocht de collega toegepaste fysica de onderlinge verbanden aanbrengenen de eenheden duiden in samenspraak met de onderscheiden vakleerkrachten.3.1 Verwijzen naar de lessen toegepaste fysica: metrologie, grootheden en eenheden volgenshet SI-eenhedenstelsel.Het SI-stelsel aanbrengen als een universele afspraak binnen de wetenschappen en detechniek.3.2 Oefeningen op de omzettingen. Positieve en negatieve machten van 10 gebruiken, met alsexponent steeds drie of een veelvoud van drie.Steeds de meest praktische waarden (uA, mA, kA) laten gebruiken.Hier is een duidelijke coördinatie met het vak wiskunde zeker nodig.4 SPANNING4.14.24.34.4LEERPLANDOELSTELLINGENHet begrip spanning afleiden uit hetladingsverschil tussen 2 punten.Het symbool en de eenheid weergeven.De meest gebruikte veelvouden en deonderdelen van de volt weergeven enomzetten.De begrippen klemspanning en EMKvan elkaar onderscheiden.LEERINHOUDENSpanning U, potentiaal (v) en potentiaalverschilUSymbool U, en eenheid: de volt (V)De meest gebruikte veelvouden en onderdelenvan de volt: µV, mV, kV, MVDe klemspanning UDe EMK-eenheid de volt (V)PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN4.1 Zie 3.1 voor de aanbreng van de begrippen uit het SI-stelsel.Maak gebruik van multimedia.- De leerlingen meten zelfstandig een spanning over de aansluitklemmen van een batterij,zij doen dat met een digitaal toestel. Het meten met meettoestellen zien we in leerinhoud7.Elektriciteit en lab 49 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Zij gaan hun meettoestel controleren op de juiste instellingen en werking.Batterijcontrole, diverse meetbereiken, gevaren bij het gebruik van een meettoestel toelichten.- De leerlingen bouwen een eenvoudige elektrische stroomkring op met inschakeling vaneen A-meter en een V-meter. Zij meten de bronspanning en de stroom in de kring wanneerdie gesloten wordt.4.3 Oefeningen op de omzettingen, positieve en negatieve machten gebruiken. Zie 3.2.Bij al de omzettingen is het wellicht nuttig de leerlingen tabellen ter hand te stellen, op diewijze bekomen ze een duidelijk overzicht van het geheel.5 WEERSTAND5.15.25.3LEERPLANDOELSTELLINGENHet begrip elektrische weerstand Romschrijven als verhouding tussen despanning U en de stroom I.Symbool en de eenheid en de grootheidvan weerstand weergeven.De meest gebruikte veelvouden en deonderdelen van de ohm weergeven enomzetten.LEERINHOUDEN1VWeerstand als verhouding 1 = ----1ASymbool R en eenheid van weerstandde ohm (Ω)Veelvouden en onderdelen van deOhm:mΩ, Ω, kΩ, M Ω5.45.55.6Het systeem van de kleurencode gebruikenom de weerstandswaarde en detolerantie te bepalen.Zelfstandig weerstanden nameten.De soorten weerstanden herkennen.Weerstandswaarden en tolerantie aan dehand van de kleurencodeMeten van weerstandswaarden met eendigitale meterSoorten weerstanden5.75.8De samenstelling van een weerstandomschrijven en zijn toepassing duiden.Kenmerkende eigenschappen van weerstandenbespreken.KooldraadweerstandMetaalfilmweerstandDraadgewikkelde weerstandRegelbare weerstandSpeciale weerstandenStabiliteit, nauwkeurigheid, maximum.toegelaten spanning, temperatuur afhankelijkElektriciteit en lab 50 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

5.1 Zie 3.1 in verband met het SI-telsel.PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN5.3 Oefeningen maken op de omzettingen, werken met negatieve en positieve exponentenvan de machten van 10. De leerlingen een tabel bezorgen met benaming, waarde en symboolvan de meest voorkomende waarden.1.0 Verwijzen naar Installatiemethoden voor de samenstelling van weerstanden.Oefeningen maken met de 4-5-6-kleurenringen. (U)2.0 Leerlingen zelf laten meten en de bedenkingen laten formuleren rond de gemeten waardenen de berekende waarden.5.6 Beperken in de opsomming.5.7 Aan de hand van overzichtslijsten de leerlingen kennis laten maken met de samenstellingen hun praktische bruikbaarheid.1.0 De kenmerkende eigenschappen samen met de leerlingen ontdekken.6 WET VAN FARADAY6.16.26.36.4LEERPLANDOELSTELLINGENHet begrip hoeveelheid elektriciteitomschrijven.Het symbool en de eenheid van dezegrootheid weergeven.De wet van faraday gebruiken.Het verband tussen de eenheid coulomb,ampère sec. (As) kennen en degebruikte eenheid ampère-uur (Ah)toepassen.De meest gebruikte veelvouden enonderdelen van de Coulomb weergevenen omzetten.LEERINHOUDENHoeveelheid elektriciteit QSymbool (Q) en eenheid van de hoeveelheidelektriciteit Coulomb (C)Wet van FaradayQ = I x tPraktische eenheid van de hoeveelheidelektriciteit (Ah)De meest gebruikte veelvouden en onderdelenvan de eenheid Coulomb:C, kCPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN6.1 Wanneer de elektrische stroom door een verbruiker gaat, treden er bepaaldeverschijnselen of effecten op. Deze effecten treden enkel op als de kring gesloten is, dehevigheid van het effect is afhankelijk van de grootte van de stroom.De duur van het effect is weer afhankelijk van de tijd dat de stroom door de kring magvloeien.6.3 Oefeningen maken die verwijzen naar praktische voorbeelden: accu, condensator.Vertrekken vanuit het SI-eenheden stelsel, zie 3.1.Elektriciteit en lab 51 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

6.4 Omzettingen inoefenen.Steeds positieve en negatieve machten van 10 per drie gebruiken bij de omzettingen.7 WERKEN MET MEETTOESTELLEN7.17.27.37.47.5LEERPLANDOELSTELLINGENAnaloge en digitale meettoestellen vanelkaar onderscheiden.V-, A-, ohmmeter herkennen.De symbolen op meettoestellen herkennen.De digitale multimeter als volt-ampéreen ohmmeter gebruiken.Het gepast meetbereik en spanningsssoortkiezen.Zelfstandig een spanningsmeting uitvoeren.Zelfstandig een stroommeting uitvoeren.LEERINHOUDENSoort meettoestellenSymbolen op meettoestellenGebruik van de digitale multimeterMeten van spanningenMeten van stromenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN7.1 Het onderscheid aantonen met didactische toestellen tussen analoge en digitale meettoestellen.7.2 Oefeningen maken op het herkennen van de symbolen op een meettoestellen.7.3 Een digitaal meettoestel leren gebruiken.Een goede en veilige meetmethode aanleren is hier belangrijk voor het verdere verloopvan de vele meetopdrachten die leerlingen dienen uit te voeren.De leerlingen meten met een digitaal toestel, maar de leerkracht dient een demo te doenmet een analoog toestel om de leerling te laten zien dat de twee toestellen een toepassingvinden.7.4 Zelfstandig een meetopstelling uitvoeren bij het meten van een stroom en een spanning.Het best integreren bij een ander leerinhoud. (stroomkring en wet van Ohm)Elektriciteit en lab 52 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

8 WET VAN OHM8.18.28.3LEERPLANDOELSTELLINGENZelfstandig het verband tussen spanningen stroomsterkte uit een metingafleiden en het wiskundig verband nagaan.Het begrip weerstand kunnen omschrijvenals verhouding tussen spanningen stroomsterkte.Zelfstandig het verband tussen spanningen stroom via een meting in eengrafiek weergeven.LEERINHOUDENHet verband tussen spanning en stroomsterktebij een vaste weerstandswaardeUI = ----RWeerstand als verhouding:R = U/II = f(U) met R als constante8.48.5Uit de U/I-karakteristiek de weerstandswaardebepalen.Zelfstandig het verband tussen stroomen weerstand via een meting in eengrafiek weergeven.De wet van ohm toepassen in een willekeurigeketen.I = f (R) met U als constanteToepassingen op de wet van ohm8.1 Zie 3.1 in verband met. het SI-stelsel.PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Leerlingen dienen het wiskundig verband goed te doorgronden, de begrippen recht enomgekeerd evenredig goed in te oefenen in samenspraak met de collega wiskunde.8.3 Een verbruiker kiezen met een zuiver resistief gedrag, die weinig temperatuurgevoelig is.Leerling zelf de meting laten uitvoeren.8.5 Oefeningen maken met realistische waarden.9 ENERGIE9.19.2LEERPLANDOELSTELLINGENDe term energie omschrijven.De verschillende vormen van energieomschrijven.LEERINHOUDENDe bepaling van energieHoofdvormen van energieElektriciteit en lab 53 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

9.39.4De omzetting van elektrische energienaar andere energievormen met eenpraktisch voorbeeld omschrijven.De omzetting van andere energievormennaar elektrische energie met eenpraktisch voorbeeld omschrijven.De wet op het behoud van energieinterpreteren.EnergieomvormingenWet van behoud van energiePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENElke omvorming van energie gaat gepaard met een gedeeltelijk verlies aan energie. Dit verliesis niet nuttig gebruikt, het is echter niet verdwenen maar omgezet in een energie die niet bedoeldwas. (bv. warmte bij een motor, warmte bij een gloeilamp, ...)9.2 Praktische voorbeelden geven rond de verschillende vormen van energie.9.3 Didactische panelen en multimedia gebruiken.9.4 De wet op het behoud aantonen via een proefopstelling met proeflamp.10 ARBEID, VERMOGEN EN RENDEMENT10.110.210.310.410.5LEERPLANDOELSTELLINGENAantonen dat het vermogen van eenverbruiker kan bepaald worden doorhet product van spanning en stroomsterkte.Veelvoud van de watt weergeven.Zelfstandig het vermogen rechtstreeksmeten met een W-meter. (U)Uit de bepaling van arbeid in functievan het vermogen, de formule voorelektrische arbeid afleiden.De elektrische arbeid van een elektrischtoestel voor een gegeven tijdberekenen.LEERINHOUDENElektrisch vermogen P, formule, afgeleideformule, eenheid de watt (W)P = U x IDe kilowatt (kW)Vermogenmeting (U)Elektrische arbeid W-formule - afgeleideformules - de kilowattuur(kWh)W = U x I x tWs - J - Wh - kWhBerekenen van elektrische arbeidElektriciteit en lab 54 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De begrippen arbeid, vermogen en rendement staan in een nauwe onderlinge relatie metelkaar.Het vermogen is een vergelijkbare factor wanneer het gaat om toestellen (motoren, huishoudelijketoestellen, lampen, …).- Arbeid of energie is duur en er dient voorzichtig mee omgesprongen, denk maar aan hethuishoudelijk verbruik.Sommige enrgiebronnen zullen met de tijd opgebruikt zijn (steenkool, aardolie, …) duszullen andere bronnen dienen ontgonnen. Goedkope energiebronnen kunnen aangesprokenworden (wind, water, …).Schadelijke bronnen dienen vermeden te worden (kernsplitsing, milieuonvriendelijke uitstootvan stoffen).- Het begrip rendement heeft verband met voorgaande begrippen. Hoe groter het rendementhoe minder verlies aan nutteloze energie.10.1 Voorbeelden uit de praktijk, vergelijken van vermogens.Bv. vergelijking van de vermogens van gloeilampen.- De leerlingen zelf de proefopstellingen laten uitvoeren.- V-meter en A-meter (2 opstellingen).10.3 In demo een W-meter bijschakelen.10.4 De formules van arbeid, vermogen en de wet van ohm met elkaar in verband brengen.10.5 Aantonen dat het vermogen kan berekend worden met de gegevens op de kWh-meter.10.610.710.7.110.7.210.810.9LEERPLANDOELSTELLINGENDe praktische eenheid afleiden uit deformule van arbeid, en het nut ervanaantonen.Het begrip “Joule-effect“ verduidelijken.De formule afleiden.Het nut en het nadeel van het Jouleeffectaan de hand van voorbeeldenaantonen.Het begrip rendement verduidelijken.Het rendement van een elektrische verbruikerbepalen.LEERINHOUDENDe kWh als praktische eenheid vanelektrische arbeidJoule - effectW = R I ² x t in JouleToepassingen van het Joule-effectRendement-symbool (n)Rendement van een elektrische verbruikerPnn = -----PtElektriciteit en lab 55 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN10.6 Energiemeters aanhalen.Demonstratieproef met kWh-meter.Faktuur elektriciteitsleverancier bespreken.10.7 Het Joule-effect aantonen met een weerstand onder spanning, verschillende stromensturendoor enkele weerstanden.De factor I ² toelichten.Wijzen op de gevolgen van slechte contacten.10.8 Praktische voorbeelden rond rendement, uit de praktijk.Via een praktische oefening de termen toegevoegde en nuttige energie verklaren.10.9 Het vermogen laten aflezen op kenplaatjes van toestellen.Het rendement theoretisch en praktisch bepalen.11 SCHAKELEN EN WEERSTANDEN11.1.111.1.21.1.2LEERPLANDOELSTELLINGENDe soorten schakelingen onderscheiden.Het begrip vervangingsweerstand omschrijven.Serieschakeling van weerstanden.LEERINHOUDENSerie - parallel - gemengdVervangingsweerstand11.2.111.2.211.2.311.2.411.2.5Een serieschakeling van enkele weerstandentekenen en herkennen.De eigenschappen van een serieschakelingvan weerstanden toelichten en deformules afleiden.In een serieketen de stroomsterkte, debron- en deelspanningen, de verschillendeweerstanden berekenen.Zelfstandig een serieschakeling opbouwenen de verschillende groothedennameten.Uit de eigenschappen enkele praktischetoepassingen toelichten en hun voor- ennadelen verklaren.Serieschakeling van weerstandenSymbolen van weerstandenEigenschappen van een serieschakelingVervangingsweerstand - deelspanningenMetingen en oefeningen op groothedenToepassingen van de serieschakelingVoor- en nadelen van de serieschakelingElektriciteit en lab 56 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Een verbruiker, meestal voorgesteld door één weerstand, kan echter bestaan uit meerdereweerstandselementen die op één of andere manier met elkaar verbonden zijn.Het kan gaan om in serie geschakelde weerstanden of parallel of een gemengde schakeling.- Serie geschakelde elementen vinden we terug in een kerstboomverlichting of in schakelingenwaar we stroomsterkte onder controle willen houden.De leerlingen dienen op voorhand te weten waar men naar toe wil en welk praktisch nutde verschillende schakelingen hebben.11.2.1 Via computersoftware is een ondersteuning hier zeker mogelijk.11.2.3 De resultaten van een oefening overnemen voor een meting.11.2.4 De leerlingen zelfstandig de proefopstellingen laten uitvoeren.De resultaten van de oefeningen overnemen voor de metingen.De leerlingen zelfstandig de metingen laten uitvoeren.1.0.0 Kerstboomverlichting, voorschakelweerstand, …LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN11.311.3.111.3.211.3.311.3.411.3.5Parallelschakeling van weerstandenEen parallelschakeling van enkeleweerstanden tekenen en herkennen.De eigenschappen van een parallelschakelingvan weerstanden toelichtenen de formules afleiden.Van een parallelketen de stroomsterkte,de deelstromen en de vervangingsweerstandberekenen.Zelfstandig een parallelschakelingopbouwen en de verschillende groothedennameten.Uit de eigenschappen enkele praktischetoepassingen toelichten en hun voorennadelen verklaren.Schema van een parallelschakelingVervangingsweerstandOefeningen op de parallelschakelingMetingen van de groothedenPraktische toepassingenVoor- en nadelen van de parallelschakelingElektriciteit en lab 57 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Parallel geschakelde elementen vinden we terug in vele huishoudelijke toestellen. Eenparallelschakeling komt meer voor in de praktijk dan een serieschakeling, praktisch heelonze huisinstallatie is een vorm van parallelschakelingen.- De leerlingen dient gewezen op het feit dat er zelden serieschakelingen voorkomen in depraktijk, dit sluit dan ook uit dat men in de praktijk lampen spontaan in serie schakelt.11.3.4 De leerlingen zelfstandig de proefopstellingen laten uitvoeren.De leerlingen de metingen zelf laten uitvoeren en de resultaten laten vergelijken metde gemaakte oefeningen.LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN11.411.4.111.4.211.4.311.4.411.4.5Gemengde schakeling van weerstanden.Een gemengde schakeling van enkeleweerstanden tekenen en herkennen.De gemengde schakeling als een combinatievan een serie- en parallelschakelingbeschouwen.De gemengde schakeling methodischvereenvoudigen.Van een gemengde schakeling dedeelspanningen en deelstromen berekenen.Zelfstandig een gemengde schakelingopbouwen en de verschillende groothedenmeten.Schema van een gemengde schakelingVervangingsweerstandOefeningen op een gemengde schakelingMeten van de verschillende groothedenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De leerlingen doen inzien dat een gemengde schakeling een combinatie is tussen een serie-en parallelschakeling. Deze combinatie komt zeer veel voor.De leerlingen dienen de gemengde schakeling te herleiden tot een zuiver serie- of parallelschakeling.11.4.3 Aan de leerlingen methoden aanreiken om de vervangingsschema’s te tekenen en teberekenen.De schema’s aanvullen met deelstromen en deelspanningen.11.4.4 De resultaten overnemen voor de metingen.11.4.5 De leerlingen zelfstandig de proefopstelling laten uitvoeren.De leerlingen zelf de metingen laten uitvoeren.Elektriciteit en lab 58 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN11.511.5.111.5.2Belaste en onbelaste spanningsdelerZelfstandig een belaste spanningsdelernameten.Toepassingen in de praktijk toelichten.Belaste spanningsdelerToepassingenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN11.5.1 De resultaten van de oefeningen door de leerlingen laten nameten.1.0.0 De leerlingen het nut van de basisschakelingen laten inzien en laten herkennen in toepassingen.Voorschakelweerstand, shuntweerstand, belaste spanningsdeler, potentiometer, ….12 WET VAN POUILLET12.112.21.2.3LEERPLANDOELSTELLINGENDe factoren die de weerstand van geleidersbeïnvloeden opsommen.Het begrip soortelijke weerstand definiëren,het symbool benoemen en deeenheid afleiden.De soortelijke weerstand van de meestgebruikte materialen in de elektriciteitopzoeken en gebruiken.LEERINHOUDENResistiviteit of soortelijke weerstandMetingenSoortelijke weerstand (ρ)Eenheid: Ohmmeter (Ωm)Factoren die invloed hebben op deweerstand van vaste geleiders: lengte,doorsnede en materiaalsoortEenheid en symbool van de grootheidResistiviteit of soortelijke weerstand12.4 De wet van Pouillet weergeven. Wet van Pouillet en afgeleide formulesρ x lR = ____A12.5 De wet van Pouillet toepassen bij hetberekenen van een leiding die voldoetaan de gestelde eisen.ToepassingElektriciteit en lab 59 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN.- Sommige onderdelen van de elektrische stroomkring verdienen onze bijzondere aandacht.Eén ervan zijn de leidingen, hoe laten zij de stroom door, welke zijn de gevolgen, welkezijn de voorzorgen die we dienen te nemen om een normaal functioneren van de verbruikerte garanderen.12.1 Demonstratieproef door de leerkracht aan te tonen.12.3 Tabel ter beschikking stellen van de leerlingen.De tabel toelichten.12.4 Recht- en omgekeerde evenredigheid.12.5 Uit meetresultaten de formule afleiden.Verwijzen naar de SI-eenheden.Toepassen op voorbeelden:- verwarmingsweerstand, spanningsverlies in de leidingen berekenen, halogeenverlichting,…- verwijzen naar het vak Installatiemethoden.LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN12.612.6.112.6.212.6.3Geleiderweerstand en temperatuurZelfstandig uit een eenvoudige proefopstellingde invloed van de temperatuurop de waarde van de weerstandaantonen en de grafieken opstellen.Het begrip temperatuurcoëfficiënt verduidelijken,het symbool herkennen ende eenheid afleiden.De formule toepassen.Invloed van de temperatuur op dewaarde van de weerstandTemperatuur als basisgrootheidFormule en begrip temperatuurcoëfficiëntOefeningenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN12.6.1 Vertrekken vanuit het SI-eenhedenstelsel.Werken met een metaaldraadlamp en een kooldraadlamp.De leerlingen zelfstandig laten meten.12.6.2 Een algemene formule opstellen bij het begrip temperatuurcoëfficient.De temperatuur van een gloeidraad bij een gloeilamp berekenen.Elektriciteit en lab 60 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

13 SCHEIKUNDIGE SPANNINGSBRONNEN13.113.213.313.4LEERPLANDOELSTELLINGENDe eigenschappen van scheikundigespanningsbronnen toelichten en hetsymbool herkennen.Het begrip open klemspanning definiëren.Het begrip inwendige weerstand toelichten.Het verband tussen Ri en de toestandvan de bron duiden.LEERINHOUDENIdeale spanningsbronDe onbelaste spanningsbronDe belaste spanningsbronKlemspanningPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- We maken kennis met de scheikundige verschijnselen die optreden wanneer een gelijkstroomdoor een elektrolyt vloeit. Het gaat hier vooral om het leveren van kleine vermogensvoor een zaklantaarn, radio, afstandsbediening, …- Men dient de leerlingen er op te wijzen dat juiste benamingen belangrijk zijn en dat degevaren bij het gebruik van scheikundige stoffen aandacht verdienen.- De begrippen klemspanning en bronspanning aantonen door deductie.13.1 Gebruik van didactische panelen of multimedia.13.2 Gebruik een geladen en een ontladen batterij.Meet het verschil tussen een belaste en een onbelaste spanningsbron.13.4 De verbanden aantonen via proefopstellingen.13.513.613.7LEERPLANDOELSTELLINGENHet verband tussen open klemspanning,Ri en U in een formule definiëren.Het onderscheid tussen een nietoplaadbareen een oplaadbare batterijherkennen.Soorten spanningsbronnen herkennen.LEERINHOUDENInwendige spanningsvalOplaadbare batterijenSoorten spanningsbronnenElektriciteit en lab 61 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN13.5 Via proefopstellingen de verbanden aantonen.13.6 Gebruik een didactisch paneel bij de uitleg rond de opbouw van een batterij.Maak hier gebruik van de multimedia die over dit onderwerp veelvuldig voorhandenzijn.14 SCHAKELEN VAN SPANNINGSBRONNEN14.114.2LEERPLANDOELSTELLINGENHet gebruik van een serieschakelingvan batterijen toelichten.Praktische berekening uitvoeren.Het gebruik van een parallelschakelingbij batterijen toelichten.LEERINHOUDENSerieschakeling van batterijenParallelschakeling van batterijenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Om tot een groter vermogen te komen dienen we spanningsbronnen te schakelen.- Met de leerlingen een batterij of een accu samenstellen.14.1 Verschillende combinaties van batterijen, goede en minder goede: in serie en oppositie,door de leerlingen zelf laten nameten.Accutester gebruiken (autotechniek).15 MAGNETISME15.115.215.315.4LEERPLANDOELSTELLINGENNatuurlijke en kunstmagneten onderscheiden.Het geografische van het magnetischenoorden onderscheiden.Vormen van magneten opnoemen.Aan de hand van een figuur de begrippenmagnetische massa en poolsterkteals synoniem herkennen.Aan de hand van een figuur de verschillendedelen van een magneet aanduidenen benoemen.LEERINHOUDENNatuurlijke en kunstmagnetenBasisbegrippen:Polen, poolas, poolafstand, neutraalvlakMagnetische massaKrachtwerking, afstoten en aantrekkenElektriciteit en lab 62 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

15.515.615.7De krachtwerking tussen magnetenaantonen via een proef.Zelfsandig het magnetisch veldrondom een magneet ontdekken.Zelfstandig de wet van de polen ontdekkenen verklaren.KrachtwerkingMagnetisch veld - magnetisch spectrumWet van de polenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De werking van heel wat elektrische toestellen berust op de bijzondere eigenschappen vanhet magnetisme.Daarom is het aangewezen inzicht te verwerven over het bestaan, de herkomst en de eigenschappenvan het magnetisch veld.- Begrippen zoals magnetisch veld, inductie, flux, poolsterkte ,… komen aan bod.Ook gaan we met de leerlingen de stoffen indelen volgens hun beïnvloeding door ditmagnetisch veld.- De leerlingen proefondervindelijk de magnetische eigenschappen van materialen latenontdekken.15.1 Praktische voorbeelden tonen.15.2 Demonstratie met permanente magneten.15.5 Demoproeven.15.6 De leerlingen doen deze proef zelf.Proef met ijzervijlsel en kompas.De leerlingen ontdekken het aantrekken en afstoten van de polen15.815.915.1015.1115.12LEERPLANDOELSTELLINGENHet begrip magnetisch veld duiden ende eigenschappen aantonen.Eigenschappen en de zin van de veldlijnenweergeven.Zelfstandig de krachtwerking bij magnetenaantonen met een proef.Het begrip permeabiliteit omschrijvenals de doorlaatbaarheid van magnetischeveldlijnen door een stof.Het begrip magnetische veldsterkteduiden.Symbool en eenheid benoemen.LEERINHOUDENHet magnetisch veld, definitie en eigenschappenVeldlijnenKrachtwerkingPermeabiliteit μ in Henry per meter(H/m)Magnetische veldsterkte (H)Ampère per meter (A/m)Elektriciteit en lab 63 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN15.8 Proef met ijzervijlsel, magneten en transparant.15.9 Buiten de magneet N - ZIn de magneet van Z - NTekening met de loop van de veldlijnen.15.1315.1415.1515.1615.1715.1815.19LEERPLANDOELSTELLINGENHet begrip magnetische flux duiden.Symbool en eenheid benoemen.De formule voor flux door een oppervlakteA toepassen.Inductie als fluxdichtheid duiden.De verschillende begrippen magnetiseren,demagnetiseren en remanent magnetismeverklaren.Zacht-magnetische materialen omschrijven.Het gebruik van zacht-magnetischematerialen toelichten en hun gebruikopsommen.Hard-magnetische materialen omschrijven.Het gebruik van hard-magnetische materialentoelichten en hun gebruik opsommen.LEERINHOUDENMagnetische flux (φ)Eenheid de weber (wb)φ = B . A (wb) B = μ x HInductie B in wb/m²Magnetisme, demagnetiseren, remanentmagnetismeGemakkelijk te magnetiseren en demagnetiserenKlein remanent magnetismeZacht-agnetische materialenToepassingenMoeilijk te magnetiseren en demagnetiserenGroot remanent magnetismeHard-magnetisch materialenGebruikPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN15.13 Flux = straling15.14 Analogie met elektriciteit aantonen.Een figuur met veel ten opzichte van weinig veldlijnen per m².Overzichtslijsten met verschillende magnetische materialen ter beschikking stellen.Indien mogelijk vergelijkende tabellen met Bmax . μ r (voor zachte materialen),en Brem, H coer. voor harde materialen.Elektriciteit en lab 64 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

15.19 Permanente magneten bij luidsprekers, meettoestellen, kleine motoren, kastsluitingen,magnetische opspanplaten.16 ELEKTROMAGNETISMELEERPLANDOELSTELLINGEN16.1 Uit een proef besluiten dat er een magnetischveld rond een stroomvoerendegeleider bestaat.16.2 De vorm, de zin en de grootte van hetmagnetisch veld aantonen.16.3 Zelfstandig de zin en het magnetischveld op de doorsnede aanduiden.LEERINHOUDENProef van ÖerstedZin en sterkte van het veldRechte geleider16.416.5Aan de hand van de regel van de rechterhandgreepde zin van het magnetischveld rond een stroomvoerende geleiderbepalen.Aan de hand van een proefopstelling hetmagnetisch veld in een winding waarnemen.Regel van de rechterhandgreep bij dezinbepaling van het magnetisch veld bijeen geleiderMagnetisch veld in een windingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- We kunnen ook kunstmatig magnetisme opwekken, rond elke stroomvoerende geleiderontstaat een magnetisch veld.Om dit veld krachtiger te maken nemen we onze toevlucht tot meer wikkelingen (spoel).We laten de leerlingen met eenvoudige proefjes dit ontdekken.- De toepassingen van elektromagnetisme zijn zeer veelvuldig, laat de leerlingen deze opsommen.Deurbel, zoemer, relais, …De leerlingen kunnen voor deze les didactisch materiaal aanbrengen.16.1 Een demoproef met een stroomvoerende geleider en een kompasnaald.Proef met ijzervijlsel - leerlingproef.Didactische proeven met verschillende toepassingen.Demoproef met een grof gewikkelde spoel.Elektriciteit en lab 65 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

16.6LEERPLANDOELSTELLINGENDe rechterhandgreep gebruiken om dezin te bepalen.LEERINHOUDENRegel van de rechterhandgreep bij debepaling van de zin van het veld16.716.816.9Aan de hand van een proefopstellinghet magnetisch veld in een solenoïdewaarnemen.De gevolgen van het aanbrengen vaneen ijzeren kern in een spoel verklaren.De magnetisatiecurve verklaren. (U)Het begrip verzadiging verklaren.Een spoel met luchtkern of solenoïdeEen elektromagneetMagnetisatiecurvePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN16.8 Een elektromagneet laten vervaardigen en aansluiten op een bron.Demoproef: regelbare bron, verschillende kernen in de spoel.16.1016.1116.12LEERPLANDOELSTELLINGENAan de hand van schema’s de werkingverduidelijken van een bel, elektromagnetischeschakelaar, hefmagneten,elektromagnetische beveiliging.Het principe van de kooi van Faradaybeschrijven.Zelfstandig de aantrekstroom en dehoudstroom van een relais bepalen.LEERINHOUDENPraktisch gebruik van het elektromagnetismeMagnetische afschermingMetingen op een relaisPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN16.10 Didactische verduidelijking van de schema’s.16.11 Afscherming van computers, telekabels, …16.12 De leerlingen stellen zelfstandig de schakeling samen en voeren de metingen uit.17 ELEKTRODYNAMISCHE KRACHTENLEERPLANDOELSTELLINGEN17.1 Het gedrag van een stroomvoerendegeleider in een magnetisch veld omschrijvenen de gevolgen toelichten.LEERINHOUDENStroomvoerende geleider in een magnetischveld.Elektriciteit en lab 66 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

17.217.3Met de linkerhandregel de zin van deLorentzkracht bepalen.De factoren die de waarde van deLorentzkracht bepalen opsommenLorentzkrachtHet symbool, de grootte, de eenheid .F = B . I . l (N)17.417.5Het gedrag van twee evenwijdig geplaatstestroomvoerende geleiders omschrijvenen de gevolgen ervan toelichten.Het werkingsprincipe van een elektromotorverklarenKrachtwerking tussen twee evenwijdiggeplaatste stroomvoerende geleidersPraktisch gebruik van de elektrodynamischekrachtenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Het is belangrijk dat de leerlingen in deze toch wel complexe materie de verbanden kunnenleggen.- In dit onderdeel van het leerplan brengen we twee vorige begrippen samen, namelijk hetmagnetisme (permanent) en het magnetisme ontstaan bij stroomdoorgang in een spoel.- Door de beide verschijnselen te combineren zal een stroomvoerende geleider krachtenondergaan.De leerling zal ontdekken dat dit verschijnsel (krachten) praktisch kan gebruikt worden.Het is van belang dit niet louter theoretisch aan te brengen maar minstens door demoproevenen als het enigszins kan via leerlingproeven te ondersteunen.17.1 Via een demoproef de verschijnselen laten waarnemen.17.2 Maak gebruik van transparanten of cd-rom met didactische software.17.5 Elektromotor, draaispoelmeter, luidspreker, …18 ELEKTROMAGNETISCHE INDUCTIE DOOR BEWEGING18.118.218.3LEERPLANDOELSTELLINGENHet ontstaan van elektromagnetischeinductie verklaren.De zin van de geïnduceerde spanningaanduiden en met de rechterhandregelbepalen in een rechte geleider.De formule toepassen E = B . l . v(volt).LEERINHOUDENHet opwekken van een spanning in eenrechte geleiderZin van de opgewekte spanning in eenrechte geleiderGrootte van de opgewekte spanningElektriciteit en lab 67 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

18.418.518.6De zin van de geïnduceerde spanningaanduiden en deze met de rechterhandregelbepalen.De grootte van de opgewekte spanningin een spoel berekenen.De factoren die deze grootte bepalenduiden.Het werkingsprincipe van een generatortoelichten.Zin van de opgewekte spanning in eenspoelDe opgewekte spanning in een spoelΔ φE = N . -----Δ tHet praktisch gebruik van de gegenereerdespanningPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Batterijen en accu’s zijn te zwak om langdurige en zware krachten te ontwikkelen, bv. hetaandrijven van een elektromotor.- Met elektriciteit kan men een mechanische beweging opwekken, het omgekeerde is ookwaar, via beweging van een geleider in een magnetisch veld ontstaat een gegenereerdeEMK in deze geleider (generator).- Bij de behandeling van ‘elektrodynamische krachten’ kon al opgemerkt worden dat bij hetbewegen van een geleider een EMK gegenereerd wordt.- Waarnemen aan de hand van een didactische proefopstelling.- Fietsdynamo (generator).19 ELEKTROMAGNETISCHE INDUCTIE DOOR STROOMVERAN-DERING19.119.219.319.419.5LEERPLANDOELSTELLINGENHet veranderlijk magnetisch veld doorstroomverandering aantonen.Uit de waarnemingen in een proef hetzelfinductieverschijnsel toelichten.De factoren die de zelfinductiecoëfficientbeïnvloeden opsommen.Het symbool en de eenheid benoemen.De inductieve componenten herkennenen hun samenstellingen omschrijven.Enkele toepassingen van spoelen opsommen.LEERINHOUDENStroomverandering in een spoelΔ φDe formule E = - N -------Δ tZelfinductieZelfinductiecoëfficient (L)Eenheid henry (H)Inductieve componenten:spoelen en smoorspoelenToepassingen van spoelen op DC enACElektriciteit en lab 68 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

19.619.719.819.9Uit de waarnemingen vanuit een proefhet verschijnsel van de wederzijdseinductie toelichten.De principiële werking van een transformatorverklaren.Bij een transformator het magnetischen het elektrisch deel onderscheiden entoelichten.Enkele uitvoeringsvormen van enkelfasigetransformatoren toelichten.Wederzijdse inductiePraktisch gebruik van het verschijnselwederzijdse inductieTransformatorBeltransformator, scheidingstransformator,regelbare transformator, veiligheidstransformator,ampèretangPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN19.1 Demoproef: spoel en kompas.Demoproef: via scoop, reactie op een blokspanning.Met verschillende spoelen, de invloed aantonen van kernmateriaal.Twee spoelen op één kern.Bifilaire wikkeling, transformator met middenaftakking.Didactische borden gebruiken met verschillende uitvoeringsvormen van spoelen.Laat de leerlingen zelf op zoek gaan naar toestellen waar spoelen gebruikt worden.Vestig de aandacht op het veelvuldig gebruik van spoelen in de electronica en hoogfrequenttechniek.(U)Bij transformatoren vooral de nadruk leggen op veiligheid, zoals bij het gebruik bijhalogeenverlichting, kinderspeelgoed.Het gevaar benadrukken bij een regelbare transformator (spaartransformator: geen netscheiding)19.1019.1119.1219.1319.14LEERPLANDOELSTELLINGENUit de waarnemingen in een proef hetbestaan van wervelstromen aantonen.Het ontstaan van wervelstromen verklaren.Het ontstaan van ijzerverliezen toelichten.De maatregelen om het wervelstroomenijzerverlies te beperken toelichten.Toepassingen van de elektromagnetischeinductie opsommen en verklarenLEERINHOUDENWervelstromenIjzerverliezen (magnetisch verlies)Maatregelen om wervelstromen te beperkenToepassingenElektriciteit en lab 69 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN19.10 Wervelstroomrem op vrachtwagens.Als rem in de kWh-meter.Foucaultrem (3 de graad), transformatorprincipe, smoorspoel, inductieoven, …19.14 Elektromagnetische microfoon, platenspeler,…20 ELEKTROSTATICA20.120.220.320.4LEERPLANDOELSTELLINGENHet begrip elektrostatica verklarenHet ontstaan van een positieve en eennegatieve lading toelichten.Het onderscheid in het aanbrengen vanladingen verklaren.De onderlinge krachtwerking tussen elektrischgeladen voorwerpen aantonen.LEERINHOUDENBegrip elektrostaticaHet begrip elektrische lading (Q)Eigenschappen - eenheid de coulomb(C)Lading overbrengen door:- contact- wrijving- inductieOnderlinge krachtwerkingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Deze leerinhouden niet te theoretisch behandelen, zeer praktisch aanbrengen en beperkenin tijd.- We behandelen de elektriciteit in rust, geef een uitleg aan de benaming elektrostatica.- Onze dagelijkse bezigheden laten ons kennis maken, soms voelen, dat deze ophopingenvan ladingen een realiteit is.Dit tonen we best aan met zoveel mogelijk proefjes, afhankelijk van de mogelijkheden, talvan proeven zijn aanwezig in de labo’s fysica.20.1 Verwijzen naar de bouw van de stof.20.4 Didactische proeven, praktijkvoorbeelden.Leerlingproefjes.Elektriciteit en lab 70 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

21 CONDENSATOREN21.121.221.321.421.521.621.721.821.9LEERPLANDOELSTELLINGENHet begrip capaciteit omschrijven.Het symbool en de eenheid herkennen.De condensator als een specifiekecomponent met capaciteit aanduiden.Een aantal uitvoeringsvormen en huntoepassingsgebied opsommenDe samenstelling van een condensatoromschrijven en zijn toepassing duiden.De gevaren bij het gebruik van condensatorenonderkennen.Het gedrag van een condensator aangeslotenop een gelijkspanning verklaren.De waarde van een capaciteit bepalenuitgaande van de constructiegegevens.De gegevens vermeldt op condensatoreninterpreteren.LEERINHOUDENCapaciteitCapaciteit (C), Farad (F)CondensatorDe opbouw van een condensatorSoorten en hun toepassingSamenstellingToepassingenVeiligheidCondensator op gelijkspanningQAC = ------ C = Σ ------UdGegevensKleurcodePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENDemoproef die aantoont dat een bron haar lading op de platen van een condensatoroverbrengt en dat die lading blijft bestaan na het wegnemen van de bron.Multimedia.Veiligheid, milieu (pcb ‘s), zie ‘Installatiemethoden’.Op een didactisch bord de verschillende uitvoeringen tonen, zeker een overzichtstabelbezorgen aan de leerlingen.De nadruk leggen op het feit dat men bij ontlading zeker veiligheidsmaatregelen dientte treffen.Elektriciteit en lab 71 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

21.1021.1121.1221.13LEERPLANDOELSTELLINGENDe Ur, Uc en i grafisch herkennen.De formule voor de tijdsconstante vaneen RC keten herkennen. (U)De parallelschakeling van condensatorentekenen en de vervangingscapaciteitberekenen.Inzien dat de lading verdeeld wordt.De serieschakeling van condensatorentekenen en de vervangingscapaciteitberekenen.Inzien dat de lading overal dezelfde is.LEERINHOUDENLaden en ontladenTijdsconstanteParallelschakeling van condensatorenSerieschakeling van condensatorenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN21.6 Opnemen van een grafiek door de leerkracht als demo (U).21.8 Enkele oefeningen oplossen rond de parallelschakeling van condensatoren.De leerlingen kunnen de grafieken en de metingen op een scoop vergelijken.De leerlingen voeren, indien mogelijk, de metingen zelf uit.De scoop dient dan wel als meetinstrument behandeld te zijn.22 SINUSOÏDIALE SPANNINGEN EN STROMEN22.122.222.322.422.5LEERPLANDOELSTELLINGENDe voornaamste vormen van spanningenen stromen herkennen.Het opwekken van een wisselspanningverklaren en het ontstaan ervan toelichten.De wiskundige formule voor het berekenenvan de gegenereerde spanning ineen draaiend raam toelichten.De verband tussen pulsatie, frequentieen periode aantonen.Het wiskundig verband tussen de periodeT en de frequentie f aantonen.LEERINHOUDENSoorten elektrische stromenWisselspanning: sinusoïdale spanningOpwekken van een sinusvormige éénfasigewisselspanningKenmerkende eigenschappen: periode(T), frequentie (f), cirkelfrequentie (ω)Wiskundig verbandElektriciteit en lab 72 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

22.622.7De begrippen van een sinusvormigewisselstroom of spanning onderscheidenen de praktische betekenis toelichten.Het verband tussen deze twee begrippenbegrijpen.Waarden van de wisselspanning enstroom:- ogenblikkelijke waarde- effectieve waarde- gemiddelde waarde- top-tot-topwaardePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De wisselstroom neemt een zeer belangrijke plaats in de leerstof van de derde graad.Deze vorm van energie wordt in de centrales opgewekt en komt via het net naar de verbruiker.De leerlingen dienen erop gewezen dat deze stroomsoort voortdurend van zin en grootteverandert.- De begrippen wisselspanning, wisselstroom duidelijk plaatsen, dit kunnen we best doenmet een grafische voorstelling.De leerlingen moeten voldoende vertrouwd worden met grafische voorstellingen om vervolgensandere begrippen te kunnen plaatsen.22.1 Met een oscilloscoop aantonen - maak gebruik van een cd met didactische softwares.22.2 De principiële opbouw van een éénfasige wisselstroomgenerator toelichten en aan dehand van een proef verduidelijken.1.0 De verschillende eigenschappen benaderen en dit zelfstandig vanuit metingen met deoscilloscoop en de universele meter.Indien mogelijk de leerlingen zelf deze waarden laten ontdekken via meting met de scoop.23 VECTORIËLE VOORSTELLING23.123.223.3LEERPLANDOELSTELLINGENHet verband tussen een sinusoïdalewisselspanning en de vectoriële voorstellingaanduiden.De begrippen faseverschil, voorijlen,naijlen, in fase, tegenfase toepassen opde sinusoïdale en vectoriële voorstelling.Het optellen en ontbinden van vectorentoepassen.LEERINHOUDENVerband tussen vectoriële en sinusoïdalevoorstellingFaseverschilIn faseVoorijlenNaijlenTegenfaseSamenstellen en ontbinden van vectorenElektriciteit en lab 73 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De leerlingen vertrouwd maken met het werken met vectoren, dit in samenspraak met decollega’s wiskunde en mechanica.- Door middel van oefeningen de leerlingen het optellen en ontbinden van vectoren aanleren.Eenmaal hiermee vertrouwd kunnen we met de leerlingen nagaan hoe we met deze groothedendienen te werken.- Een sinus kunnen we voorstellen als een draaiende vector, wanneer spanning en stroomniet gelijktijdig vetrekken laten we vectorieel zien wat de begrippen in fase, voorijlen ennaijlen betekenen.- De leerlingen zullen na een tijd deze manier van benaderen overnemen en inzicht verwerven.23.1 Maak gebruik van bestaande simulatiesoftware.Vertrekken vanuit vectoren die ronddraaien met een hoeksnelheid ω .23.2 Via oefeningen het verband duiden.Verband met de wiskunde.24 ENKELVOUDIGE WISSELSTROOMKETENS24.124.224.324.424.5LEERPLANDOELSTELLINGENZelfstandig een resistieve keten opbouwenen stroom en spanning meten,op AC en DC.De eigenschappen van een zuiver resistieveketen herkennen (AC en DC).Weten dat de frequentie bij een zuiverresistieve keten geen invloed heeft.Het spannings- en stroomverloop bijeen zuiver resistieve keten sinusoïdaalen vectoriëel tekenen.De wet van Ohm voor een zuiver resistieveketen toepassen.LEERINHOUDENDe zuiver resistieve ketenMetingen op een zuiver resistieve kringEigenschappen bij wissel- en gelijkspanningInvloed van de frequentieVectordiagram en formulesWet van OhmPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De leerlingen maken kennis met een wisselstroomketen, waarin een ohmse weerstand R,een spoel L (inductief) en een condensator C (capacitief) zich gedragen als elementenaangesloten op een wisselspanning.Elektriciteit en lab 74 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Aan de leerlingen tonen dat er zich bij wisselstroom andere verschijnselen voordoen danbij gelijkstroom.- Samen met de leerlingen het gedrag onderzoeken van deze 3 componenten, elk afzonderlijkaangesloten op een wisselspanning.- Later in de 3 de graad onderzoeken we de verschijnselen van de 3 componenten in combinatiemet elkaar.Deze materie ondersteunen met proeven.24.1 Zelfstandig via metingen tot een verklaring komen.1.0 Demo met de scoop.24.624.724.824.924.10LEERPLANDOELSTELLINGENDe Joule-verliezen in een weerstandberekenen. (U)Zelfstandig een capacitieve ketenopbouwen, de stroom en spanningmeten op AC en DC.De eigenschappen van een zuiver capacitieveketen herkennen (AC enDC).De formule van capacitantie gebruiken.De invloed van de frequentie verklarenop een capacitieve keten.LEERINHOUDENHet Joule-effectDe zuiver capacitieve ketenMetingen op een zuiver capacitieveketenEigenschappen bij wissel- en gelijkspanningDe capacitieve reactantie XcVectordiagram en formulesPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Zelfstandig via metingen tot een verklaring komen.- Grafische voorstelling Xc = f (f).- De invloed verklaren van de frequentie op een capacitieve keten (tot 5 kHz).24.1124.12LEERPLANDOELSTELLINGENHet spannings- en stroomverloop bij eenzuiver capacitieve keten sinusoïdaal envectoriëel tekenen.Het bepalen van de capaciteit met behulpvan de wet van Ohm.LEERINHOUDENWet van OhmDe praktische inductieve kringElektriciteit en lab 75 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

24.1324.1424.15De eigenschappen van een inductievekring herkennen bij AC en DC.De verschillen aantonen tussen eenspoel op AC en DC.Het equivalent schema van een praktischespoel tekenen.De eigenschappen van een zuiver inductievekring herkennen.Metingen op een praktische spoelVervangingsschemaDe zuiver inductieve kring- De invloed verklaren tot 5 kHz.- U en I verschoven, verschuiving bepalen.Demo met scoop.PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Metingen op een hoogohmige inductieve kring zowel op AC als op DC.- De ohmse weerstand van een spoel bepalen met een ohmmeter of de V-A meter methode.24.1624.1724.18LEERPLANDOELSTELLINGENDe formule voor inductantie gebruiken.De invloed van de frequentie verklaren.Het spannings- en stroomverloop bij eenzuiver inductieve keten sinusoïdaal envectoriëel tekenen.De wet van Ohm voor een zuiver inductieveketen toepassen. (U)LEERINHOUDENDe inductieve reactantie XL en de invloedvan de frequentieVectordiagram en formulesDe wet van Ohm- Grafische voorstelling XL = f (f).PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De opbouw van dit hoofdstuk ondersteunen met een aanschouwelijke vorm van onderricht.De leerlingen dienen door metingen en oefeningen inzicht te verwerven in dezeleerstof.Ook het gebruik van simulatie via software kan een goede didactische ondersteuningvormen.Elektriciteit en lab 76 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

2 MINIMALE MATERIËLE VEREISTENKlassikaal- Een of meer verticale didactische panelen met de gepaste bouwstenen voor de demonstratieproeven- Soorten geleiders en isolatoren- Batterijen, accu’s- Een DC-voeding- Een niet-gestabiliseerde voeding (ongeveer 20 A) voor proeven rond elektromagnetisme- Didactische, goed af te lezen meettoestellen- Een LF-functiegenerator (eventueel met digitale uitlezing)- Een oscilloscoop- Een Watt-meter- Een kWh-meter- Een cos φ-meter- Elektrische motor, luidspreker, draaispoelmeter, transformator- Multimedia pc met didactische software en internet-aansluiting- Projectiesysteem- Transparanten- Catalogi, info-cd-rom’s …- Normen, reglementeringen, lijsten, tabellen, kenplaatjes van elektrische toestellen …Per meetgroep- Universeel plug-systeem met componenten en verbindingselementen voor de diverseproeven en metingen.- Componenten om stroomkringen op te bouwen: bron, veiligheden, schakelaars, verbruikerszoals verschillende soorten lampen, soorten weerstanden, potentiometers, geleiders…- Componenten voor de proeven rond magnetisme: magneten, kompas, ijzervijlsel, magnetischen niet-magnetisch materiaal, spoelen, elektromagneten, relais …- Condensatoren- Meetsnoeren- Digitale multimeters- Een regelbare DC-voeding (bijvoorbeeld 0-30 V, 0-2 A, kortsluitvast)- Een eenvoudige LF-generator (U)- Een eenvoudige oscilloscoop3 EVALUATIEBij de evaluatie kan men de volgende basisprincipes in acht nemen:- de evaluatiecriteria en -elementen dienen bij elke opdracht op voorhand bij de leerlingenbekend te zijn;- zowel proces als product kunnen bij het evalueren aan bod komen;- evalueren is een continu proces met evoluerende parameters in de leerfase;- indien noodzakelijk moet aandacht worden besteed aan remediëring.Elektriciteit en lab 77 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

De volgende, mogelijke evaluatiemethoden kunnen voor dit vak worden aangewend:- Oefeningen en huistaken: na het oplossen van voorbeeldoefeningen in klasverband,moeten de leerlingen in staat zijn gelijkaardige opgaven individueel op te lossen. Hetverdient aanbeveling hierbij een vaste structuur aan te houden waardoor de leerlingende probleemstelling correct interpreteren (gegeven, gevraagde, figuur ...). Bij de eenvoudigsteopgaven volstaat het invullen van de gegevens in een basisformule. In anderegevallen dienen de leerlingen via een aantal tussenstappen het gevraagde uit de gegevensaf te leiden.- Verslagen: de leerlingen moeten de meetresultaten uit de meetoefeningen correct kunnenweergeven en verwerken in een gestructureerd verslag en er de gepaste interpretatiekunnen aan geven. Ook hier is het aangewezen om een duidelijk vooropgesteld stramiente hanteren. Deze evaluatie mag zich niet beperken tot dit verslag, maar dient ookde activiteiten van de leerlingen tijdens de meetsessies in rekening te brengen (persoonlijkeinzet, zin voor zelfstandigheid en nauwkeurigheid, aandacht voor veiligheid, kritischeingesteldheid, bereidheid tot teamwork ...).- Mondelinge overhoring: tijdens het aanbrengen van de leerstof kan men regelmatig duidelijkgeformuleerde en doelgerichte vragen stellen. Uit de antwoorden van de leerlingenkunnen aandacht, inzet, inzicht en het begrijpen van de leerstof worden afgeleid.- Overhoringen: regelmatige schriftelijke overhoringen zijn noodzakelijk. Een aantalvormen kunnen hierbij worden gebruikt:• Korte, eventueel onaangekondigde overhoringen op het einde van een les of bij hetbegin van de volgende les, over enkele hoofdelementen van de beperkte leerstof.• Aangekondigde, summatieve overhoringen waarbij alle elementen van een reekslessen aan bod komen en waaruit ook moet blijken of de leerlingen de opgaven inhun juiste context kunnen plaatsen.- Toetsen en examens: hiermee evalueert men of de leerlingen in staat zijn grotere pakkettenleerstof te assimileren en ook dan de opgaven juist kunnen situeren in dit groter geheel.4 BIBLIOGRAFIEBAELE, D., BOODTS, W., CLABOUT, F., Elektra 1, Uitgeverij Plantyn Wolters.CLAERHOUT, L., Elektriciteit 1-2, Uitgeverij Wolters Plantyn.GOES, P., Basiselektriciteit, Uitgeverij Die Keure.HAP, P., Tabellenboek en Elektrotechniek, Uitgeverij Wolters Plantyn.NEDERVEEN, J.P., Tabellen Elektrotechniek, Uitgeverij Educaboek-Stam technische Boeken.Op ’T ROODT, M.A.J., Elektriciteit 1-2, Uitgeverij van In.ROELANTS, J., Software Elektra, Uitgeverij van In.Elektriciteit en lab 78 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

STANDAERT, K., Gedifferentieerd leerpakket Elektriciteit, Standaard Educatieve Uitgeverij.TEUNISSEN, F., Elektrotechniek vaktheorie-naslagwerk 1-2, Uitgeverij W.J. Thieme & Cie.Software TINA, Uitgeverij Die Keure.Software multiSIM, Electronics Workbench - Antratek.Elektriciteit en lab 79 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

ELEKTROTECHNIEKENTweede graad TSOINSTALLATIEMETHODEND/2002/0279/020Installatiemethoden 83 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

INHOUD1 LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN ENPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ............................................... 852 EVALUATIE ...................................................................................................... 1263 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN....................................................... 1274 BIBLIOGRAFIE ................................................................................................ 129Installatiemethoden 84 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

1 LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN ENPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN1 VEILIG EN MILIEUBEWUST OMGAAN MET ELEKTRISCHE ENER-GIE EN DE NODIGE MAATREGELEN VOORZIENLEERPLANDOELSTELLINGEN1 De gevaren onderkennen die het gebruikvan elektrische energie meebrengen.2 De gebods- en verbodstekens in functievan de uit te voeren werkzaamhedennaleven.3 Het werkplaatsreglement kennen ennaleven.4 De persoonlijke beschermingsmiddelenen collectieve beschermingsmaatregelenkennen en de richtlijnenterzake naleven.5 De voordelen van veilig gedrag versterkenen het veilig gedrag aantrekkelijkermaken.6 De bescherming van anderen bevorderen.LEERINHOUDENOorzaken en gevolgen van onveiligesituaties.Veiligheidsvoorschriften- de gebods- en verbodstekens- werkplaatsreglement- persoonlijke beschermingsmiddelenWerkplaatsreglementPersoonlijke beschermingsmiddelenVeiligheidsgewoontenBeschermingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Bij alle activiteiten dient het aspect veiligheid, hygiëne en milieu als een rode draad aanwezigte zijn.- Enkel de gebods- en verbodstekens die concreet toepasbaar zijn op de werksituatie en deproductrealisatie dienen aan bod te komen.- Zorg voor een eenvoudig en duidelijk werkplaatsreglement, verwijs er voortdurend naaren voer geen gedoogbeleid.- Bij de aanvang van elke nieuwe opdracht de aandacht vestigen op veilige werkmethoden.- Firma's raadplegen rond pictogrammen.- Sluiten van deuren, afdekken van klemmen, uitschakelen van voedingen.Installatiemethoden 85 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

LEERPLANDOELSTELLINGEN7 Volgens de geldende afspraken afvalsorteren en opslaan.8 De gereedschappen en machines veiligbenaderen en ermee omgaan volgensde regels van goed vakmanschap.9 Controle uitvoeren van elektrischeinstallaties.LEERINHOUDENMilieuvoorschriftenSpecifieke veiligheidsbegrippen in deelektriciteit:- aanrakingsgevaar, elektrocutie- isolatie, aarding- te treffen veiligheidsmaatregelen- keur- en veiligheidsmerken- keuze van beveiligen- opbouw van stellingen en ladders- bediening van hoogtewerkersControle- door de gebruiker- door de installateur- door een erkend organismePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Laat steeds met de nodige zorg restafval verwijderen en deponeren op de daartoe bestemdeplaats.- Raadpleeg de betreffende reglementering in het AREI en ARAB.- Minicontainerparken installeren in de school.- OVAM-regeling hanteren.- Zie de informatie bij het ‘Veiligheidsinstituut, Jesusstraat, Antwerpen’.LEERPLANDOELSTELLINGEN10 Weten hoe elektriciteitsgevaar aan teduiden.11 De Europese regelgeving terzake toelichten.12 De gepaste veiligheid kiezen in functievan de opdracht en de gebruikte toestellen,de veiligheidsregels in de elektrischeinstallatie integreren.13 De regels van goed vakmanschap omschrijven.14 De hygiënische voorschriften toelichten.LEERINHOUDENPictogrammenEuropese regelgevingNormenKwaliteitsmerkBeschermingsgraad van toestellenNormen ARAB - AREIVoorschriften van de plaatselijkestroomleverancierGoed vakmanschapHygiënische voorschriftenInstallatiemethoden 86 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

15 Verantwoordelijkheid opnemen omtrentelkaars veiligheid en gezondheid.16 Zin hebben voor en verantwoordelijkzijn voor orde, netheid, gezondheid enmilieu.17 De klant inlichten over de plichten bijhet veilig gebruiken van een elektrischeinstallatie.EHBO-beginselen rond elektrocutieVerzorgen van kleine verwondingenOrde, netheid, gezondheid, milieuPlichten van de gebruikerPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Aan de hand van beschikbare didactische platen en videobanden de gevaren en de veiligheidsmaatregelentonen.- Aandacht voor linkshandigen.- Voorkeur- en veiligheidsmerken verwijs naar de Europese reglementering.- De keuze van de elektrische beveiligingen in schema's en schakelingen integreren.Raadpleeg terzake ook NBN, EN 60204-1.- Aandacht voor restmaterialen en batterijen.- Tabellenboek gebruiken.- Koper en lood zijn giftig.2 DE WERKZAAMHEDEN PLANNEN EN DE VOORBEREIDINGENTREFFEN OM EEN HUISINSTALLATIE UIT TE VOERENLEERPLANDOELSTELLINGEN18 Kennismaken met de gegevens op eenbouwplan.19 De noodzaak van tekennormen verklaren.20 De symbolen rangschikken naar typeen gebruik.21 De noodzakelijke symbolen herkennenen toepassen.22 De doelstellingen van de verschillendeschema’s onderscheiden.LEERINHOUDENHet bouwplanTekennormenSymbolen: types en gebruikSymbolenNaar tekenwijzeEénlijnigVeellijnig23 Bestaande schema’s lezen. Indeling naar doelstellingen:Verklarende schema's- Eendraadschema's- Stroombaanschema's- Situatieschema'sInstallatiemethoden 87 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

Uitvoeringsschema’s- Bedradingsschema's- Leidingschema's- Aansluitschema'sPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Uitleggen waarom er bepaalde normen dienen afgesproken te worden.Gebruik maken van enkele normen (EN 60617 – 1 tot 13).Vademecum van de installateur (Electrabel).- De symbolen die gebruikt worden in een eenvoudige huisinstallatie dienen gekend te zijn,en dit in enkel- of meerlijnige tekenwijze.- Bij codeletters verstaan we enkel de benaming van de symbolen.De nummering van de schakelaar-aansluitpunten wordt niet meer aangeleerd, omdat zetoch niet echt bestaan op de schakelaars.- Wel belangrijk is de benaming en nummering van de reële bestaande klemnummering.- Bij schakelaars onderscheidt zich dit tussen een herkenningspunt (diep, ster, L, O).- Het onderscheid aantonen tussen de vaste en losse tekenwijze met enkele voorbeelden.- De leerlingen laten gebruikmaken van het dossier van een huisinstallatie.LEERPLANDOELSTELLINGEN24 De codeletters van symbolen opzoekenen gebruiken.25 De codeaanduidingen op de juisteplaats tekenen.26 Op een eenvoudig schema de geleidersen contacten merken.LEERINHOUDENCodeletters van onderdelenPlaats van de coderingFasegeleider, nulleider, PE-geleider,Hoofd- en hulpcontacten27 Gebruik van 230 V spanning aantonen. Gebruik van 230 V28 Kleurcode van de draden in een elektrischeinstallatie herkennen.KleurcodePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Aan de hand van een of twee eenvoudige lichtschakelingen, voorbeelden geven van deverschillende soorten schema's. Dit alles op een overzichtelijke structuur samengevat enmoet steeds ter beschikking van de leerling staan.- Over het voedingsnet spreken we enkel over een mono- of enkelfasig net 230 V.Hoe wordt ze van het net gehaald, en met welke kabel binnengebracht (energiekabel)?Toevoer langs de lucht/ondergronds.- Aantonen en laten aantonen over het gebruik van 230V, samenhangend met het gevaar ende nodige veiligheidsmaatregelen die moeten genomen worden.- Het tonen van een video van CPR, elektrocutie, voordracht EHBO.- Voorbeelden van veilige en onveilige situaties laten aantonen door de leerlingen.- Eventueel zelf voorbeelden geven van onveilige situaties en de leerlingen deze situatieslaten uitwerken tot veilige situaties.Installatiemethoden 88 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Voorbeelden geven aan de hand van catalogi in verband met persoonlijke beschermingsmiddelen.- Voorbeelden geven met didactische materialen goed, veilig gereedschap, persoonlijke beschermingsmiddelen.- Kleurcode: blauw, geel-groen.De andere kleurcode is volledig vrij (een kleurcode in samenwerking met de plaatselijkestroomleverancier afspreken).- Op enkele plaatsen in de werkplaats dienen informatieborden voorhanden te zijn in verbandmet hulp aan derden rond elektrocutie.LEERPLANDOELSTELLINGEN29 De eisen en reglementen waaraan eenhuisinstallatie moet voldoen opzoeken.30 De wensen van de eigenaar nagaan,begrijpen en uittekenen.31 Een situatieschema tekenen in functievan voorgaande doelstellingen.32 De vijf basisschakelingen op een situatieschemaweergeven en verantwoorden.LEERINHOUDENVoorschriften en reglementenAREIBezoek aan een bestaande woningWensen van de eigenaarSituatieschemaEnkelpolige schakelingDubbelpolige schakelingDubbele aanstekingWisselschakelingKruisschakelingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Gebruik van het AREI voor het opzoeken van de basisreglementen voor een huisinstallatie. diff. 30 en 300 mA, badkamer: verschillend volume en zijn verband met de elektrische installatie, stopcontacten met beveiliging: aarding, kinderbeveiliging, buitenverlichting, aantal stopcontracten per kring, aantal lichtkringen, speciale kringen (wasmiddelen, afwasmiddelen, droogkuis, elektrisch fornuis, stoomoven)(dus kringen met een zwaar vermogen), draadsectie met zijn installatieautomaten.- De vijf basisschakelingen herhalen met een ander situatieschema.- De wensen van de eigenaar omzetten op een plan. De naverwerking is hier belangrijk.Hier mag zelfs een bespreking komen met een eigenaar.- Heel voornaam is een plan van een reële nieuwbouw te bespreken met de eigenaar. (Ditis motiverend voor de leerling).Eventueel, op bepaalde tijdstippen, een bouwplaats bezoeken om de leerlingen voeling tegeven met de realiteit.- Een situatieplan van een eenvoudige woning zelfstandig kunnen uittekenen:Installatiemethoden 89 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

living, badkamer en keuken: inbouw in stenen muur, garage: opbouw op stenen muur, slaapkamer: inbouw in gipsplaten muur.- Aardingen komen later aan bod.- Aandacht bij het plaatsen van meubels, radiatoren, enz.- Schakelaars worden door de fabrikant voorzien van een nummer volgens de normen.LEERPLANDOELSTELLINGEN33 De installatie indelen in stroomkringen,rekening houdend met het AREI.34 Het eendraadschema opstellen met denodige symbolen en aantekeningen.35 Een aardingslus en een aardingsklemherkennen.36 Een volledig elektrisch dossier samenstellen.37 Het verband leggen tussen de draadsectieen de te kiezen beveiliging.LEERINHOUDENIndeling stroomkringHet eendraadschemaAardingslus - aardingsklemFrontbladSituatieplanEendraadschemaDraadsectie - beveiligingTabellen raadplegenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Vooraf een bestand dossier tonen en grondig bespreken.- De installatie opdelen in kringen, rekening houdend met het AREI. Eveneens de specialekringen uitwerken.- Artikel van aardingsweerstand opzoeken in het AREI .- Aandacht schenken aan de juiste symboliek met de functie ervan.- Een volledig elektrisch dossier opbouwen: Voorblad: gegevens eigenaar, uitvoerder, adres, ... Situatieplan: uitgewerkt op bouwplan, met aandacht voor bouwkundig tekenen.(bv. bouwplan, muren, ramen, deuren, kasten, ...) Eendraadschema: volledig uitgewerkt, met al de symbolen, naam eigenaar, naam uitvoerder.- De leerlingen krijgen tabellen ter beschikking: verhouding draadsectie - stroomdoorgang- 34: in het eerste jaar een zeer eenvoudige huisinstallatiein het tweede jaar een uitgebreide volledige huisinstallatie met comfortschakelingen.Installatiemethoden 90 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN38 Een keuringsverslag lezen. Keuringsverslag39 De vereiste materialen kiezen om eenhuisinstallatie uit te voeren.Materialenlijst opstellenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Een bestaand keuringsverslag lezen, en eventuele opmerkingen theoretisch oplossen.- De leerlingen kiezen de nodige materialen uit catalogi en multimedia.Een video van de verschillende materialen en hun gebruik ervan is eveneens nuttig.De lijst moet volledig zijn.- Bij het tekenen volgende wenken in acht nemen: normen: EN - 60617 van 1 tot en met 13, een cd-rom is ter beschikking in de school of bij de begeleiding, de leerlingen integreren schetsen en CAD bij het verwerven van de tekenvaardigheden.LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN40 De noodzaak van normen verklaren. AREI, IEC, EN, ARAB41 Het doel van het kwaliteitsmerk CE-BEC omschrijven.42 Enkele buitenlandse kwaliteitsmerkenverklaren.43 De verschillende beschermingsgraden(IP) verklaren.44 De betekenis van letter- en cijfercombinatiesin het AREI opzoeken.45 De soorten isolatie opnoemen en desymbolen herkennen.46 De betekenis en de aanduiding toelichtenbij klassen van materialen.KwaliteitsmerkBuitenlandse kwaliteitsmerkenBeschermingsgradenBetekenis van letter- en cijfercombinatiesIsolatie van materialenSymbolen bij dubbele en totale isolatieKlassen van materialenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Opzoekingen doen in de reglementen in functie van een huisinstallatie (AREI).- Tabellen gebruiken met voorbeelden van: klassen van het materiaal: 01- 02 - 03 - ... uitwendige invloedsfactor: AD1 - AD2 - AD3 - ... beschermingsgraad IPxx-A/IPxx-B/IPxx-c/IPxx-D(AREI 24 juni 2002)Installatiemethoden 91 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

veiligheidscurve:verband leggen in curve tussen verschillende spanningen en de uitschakelsnelheidvan de spanning bij verschillende huidvochtigheid: BB1 - BB2 - BB3.- Al de symbolen voor een huisinstallatie met lettercode, bestaande klemnummering; (voorrangsrelais,voorkeurrelais, digitale klok, impuls, trappenhuis, trappenhuis met dimfunctie,eenvoudig programmeerbare toestellen, parlofoon, verduisteringschakeling, sensorschakeling(IR) met schakelaar om de volgende mogelijkheden te kunnen uitvoeren: verlichting volledig af, verlichting automatisch, verlichting manueel aan.Uiteraard komen de items geleidelijk één voor één in het jaarplan ter sprake.LEERPLANDOELSTELLINGEN47 Gecombineerde lichtschakelingen herkennen,tekenen en hun werking verklaren.48 Basissymbolen voor een motorschakelingherkennen en tekenen.De werking van een eenvoudige motorschakelingverklaren.Letter- en nummercodering toepassen.Kleurcode bedrading, signalisatie bij dedrukknoppen toepassen.LEERINHOUDENDe 5 basisschakelingen en:dubbelpolige wisselschakelingwissel- wisselschakelingStart-stop drukknopposten met coderingStart-stopschakeling vanop 1 plaatsStart-stopschakeling vanop 2 plaatsenStart-stopschakeling met signalisatieCodering volgens AREI / EN 60204Gebruik AREI en officiële keuringsorganisaties49 Verschillende tekenwijze toepassen. Volgens plaatsVolgens tekenwijze50 Soorten schema's kennen. Verklarende schema'sUitvoeringsschema'sSituatieschema'sStudieschema'sPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De werking van verschillende gecombineerde schakelingen behandelen via tekenen.Bij gecombineerde lichtschakelingen vertrekt de leerling best vanuit een gegeven buisschema.Een gecombineerde lichtschakeling kan ook een wisselschakeling zijn in combinatie meteen dubbelpolige , …- Basissymbolen van een motorschakeling dienen aangebracht te worden: 'motor'-thermische beveiliging-start-stop-overneemcontact-contactor.- Werking, materiaal, onderdelen van een contactor.- De verschillende soorten schema's worden met voorbeelden zeer duidelijk en eenvoudiguitgetekend.Deze voorbeelden worden ter beschikking gesteld.Installatiemethoden 92 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Bij elke schakeling dient het AREI gebruikt te worden waarmee men aantoont waarommen een schakeling op een bepaalde manier opbouwt.- Ook zeer belangrijk is dat men bestaande schema's van huisinstallaties en motorschakelingenleert ontleden en lezen. De juiste symbolen dienen herkend te worden.- Met enige begeleiding de werking laten verklaren aan de hand van schema’s.- Kleurcode bedrading motorschakelingen (zwart-rood-blauw-lichtblauw-oranje).- Kleurcode signalisatielampen en drukknoppen opzoeken in EN-norm en de machinerichtlijnen.3 TECHNIEKEN EN GEREEDSCHAPPEN OORDEELKUNDIG KIEZENBIJ DE UITVOERING VAN RUWBOUWWERKEN3.1 Uitvoeringstechnieken en gereedschappen voor het maken van sleuven engaten in muren, vloeren en wandenLEERPLANDOELSTELLINGEN51 Soorten bouwmaterialen ondetscheiden.52 Machines om gleuven te maken met desoorten bouwmateriaal associëren.53 Veiligheidsvoorschriften in verbandmet het gebruik van een haakse slijpschijftoelichten.54 Soorten slijpschijven met het soortbouwmateriaal associëren.55 Werkmethode voor het maken vansleuven toelichten.56 Soorten gereedschap om gleuven vrij temaken met het soort bouwmateriaalassociëren.LEERINHOUDENSnelbouw, Ytong, gipsblokken, beton ...onderscheid naar afmeting, hardheidvan het materiaal, toepassingen, gebruiktemortelspecie, lijmHaakse slijpmachine (met stofafzuiging)met enkel of dubbelblad, freesmachineVeiligheidsbril, helm, stofmaskerStaal, roestvrijstaal, steen en nonferrometalen,beton, natuursteenStabiele werkpositie, slijprichting, slijpschijfaangepast aan het te bewerkenmateriaalSleufdiepte, sleufbreedteBouwhamer, platte beitel, puntbeitel,elektropneumatische hamerPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Het is de bedoeling dat de leerlingen zo realistisch mogelijk kennismaken met de bouwmaterialendie gebruikt worden in de residentiële woningbouw.- Enkel die kenmerken aan bod laten komen die relevant zijn, zoals de hardheid van hetmateriaal, de vorm, de afmetingen, toe te passen mortelspecie, enz..- Laat de leerlingen overzichtstabellen opstellen aangaande deze bouwmaterialen.Installatiemethoden 93 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Een goede kennis van de bouwmaterialen draagt bij tot de keuze van de juiste gereedschappen,ook deze kunnen in de tabel opgenomen worden.- Speciale aandacht voor de samenhang tussen veiligheidsvoorschriften en de werkmethodenbij het gebruik van een slijpschijf.- Opzoekingen via internet kunnen de leerlingen helpen bij het opstellen van de overzichtslijsten.LEERPLANDOELSTELLINGEN57 Soorten machines bij het maken vandoorvoeren in muren, vloeren en wandenonderscheiden.58 Soorten boren met het soort bouwmateriaalassociëren.59 De werkmethode bij het maken vandoorvoeren toelichten.LEERINHOUDENElektropneumatische boormachine, metelektronische of mechanische slipkoppeling,snoerloze boormachineSteen, beton, hout, metaalBoorrichting (van binnen naar buiten),boren in plafond, boren in betonnendwarsliggers (afspraak met architect)60 Veiligheidsvoorschriften in verbandmet het maken van doorvoeren toelichten.61 Noodzaak van de netheid van debouwplaats toelichten.Stabiele werkpositie (stelling), veiligheidsbril,helm, stofmasker, boormachinemet slipkoppelingNa slijp- en hakwerk de bouwplaatsopruimen, veiligheid, kwaliteitszorgPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De soorten gereedschappen en machines opnemen in een documentatiemap.- Speciale aandacht besteden aan het maken van doorvoeren in beton, het nut van eenslipkoppeling benadrukken, als praktijkvoorbeeld kan hier het blokkeren van het booraangehaald worden bij aanwezigheid van ijzer in het beton.- Een boormachine heeft een stand ‘kloppen’ en een stand ‘boren’ , leerlingen vergetenvaak de omschakeling te doen.- Goed gereedschap dient onderhouden te worden. We vergeten ook de verlengsnoerenniet.3.2 Uitvoeringstechnieken en gereedschappen om gaten te maken in wandenvoor inbouwdozen, verdeelkasten en inbouwspotsLEERPLANDOELSTELLINGEN62 Soorten inbouwdozen onderscheidenen toelichten.LEERINHOUDENDiep, halfdiep, universele inbouwdoosCentraaldoos, merkgebonden inbouwdoosInbouwdoos voor holle wanden, samenstellenmeervoudige inbouwdoosInstallatiemethoden 94 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

63 Werkmethode voor het maken vangaten voor inbouwdozen en verdeelkastenin muren toelichten.64 Werkmethode voor het maken vangaten voor inbouwdozen in holle wandentoelichten.65 Soort kroonboor met het soort bouwmateriaalassociëren.66 Veiligheidsvoorschriften in verbandmet het boren van gaten voor centraaldozenin inbouwspots toelichten.67 Soorten machines voor het boren vangaten voor inbouwdozen, centraaldozenen inbouwspots toelichten.Gleufdiepte, slijprichtingGebruik van een kroonboor, middelpuntbepalen en aftekenen, werkwijzevoor enkelvoudige en dubbele inbouwdoosKroonboor voor beton, steen en gips,gipsplaten, houten panelenBoren met waterkoeling (beton)Stabiele werkpositie, veiligheidsbrilBoormachine met elektronische of mechanischeslipkoppelingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De soorten inbouwdozen naar vorm, afmetingen en toepassingsgebied in een overzichtstabelopnemen.- Ook aandacht besteden aan merkgebonden inbouwdozen.- De specifieke gereedschappen vermelden en opnemen in een overzichtstabel, ook de gereedschappendie niet voorhanden zijn in de werkplaats.4 UITVOERINGSTECHNIEKEN, MATERIALEN EN GEREED-SCHAPPEN KIEZEN BIJ HET PLAATSEN VAN INSTALLATIEMA-TERIALEN EN COMPONENTEN4.1 Uitvoeringstechnieken, materialen en gereedschappen voor het plaatsen vaninbouwdozen, buizen, kabel, centraaldozen en verdeelborden in muren enholle wandenLEERPLANDOELSTELLINGEN68 Werkmethode en gereedschappen voorhet plaatsen van inbouwdozen in murentoelichten.69 Werkmethode voor het plaatsen vaninwerkdozen in holle wanden toelichten.LEERINHOUDENVoorbehandelen van de muur, pleisteraanmaken (of cementmortel), aanbrengenvan de pleister, plaatsingsdiepte,onderhoud gereedschap ...Plaatsing vooraf in het frame van deholle wand (klassieke en merkgebondeninbouwdoos), plaatsing van desteunlatten, plaatsing achteraf (inbouwdoosholle wand)Installatiemethoden 95 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

70 Gereedschap en materiaal om eenvoudigschrijnwerk uit te voeren toelichten.Soort zaag, houtbeitel, hamer, houtschroeven(afmetingen), nagels (afmetingen),snoerloze boormachine, ...PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De voorschriften van de bouwfederatie in verband met de samenstelling van mortelspeciesopvolgen.- De voorschriften in verband met brandverspreiding, geluidverspreiding opvolgen.- Een overzichtstabel in verband met zagen, beitels, vijzen en nagels met hun handelsmatenkan nuttig zijn.LEERPLANDOELSTELLINGEN71 De soorten buizen herkennen en hettoepassingsgebied omschrijven.72 De eigenschappen van de verschillendematerialen toelichten.73 De betekenis van de lettercode verklarenen de handelsmaten opnoemen.LEERINHOUDENTth , voorbedrade buis, metaalMetalen, isolatiestoffen, thermoharders,thermoplasten, niet-ontvlambaarOverzichtstabel kunststoffenTth, Tal, P, versterkte buisOverzichtstabel74 Voorschriften van het AREI toelichten. Veiligheid, plaats, soort buisPlaatsingswijze.75 Werkmethode om buizen te leggentoelichten.Algemeen: gleuf op diepte controleren:plooien, lengte bepalen, afkorten, bevestigen...PE: afkorten, vrije draadlengte, gebruikvan haspel, bevestigenTal: afkorten, bevestigen, toepassingsgebiedHet bundelen van de buizen naar deverdeelkast.Voorbedrade buis: afkorten, bevestigen,plaatsenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Werken met overzichtstabellen, waar de leerlingen naast de benamingen en symbolen ookde gangbare gegevens gemakkelijk kunnen terugvinden.- Enkel de meest gebruikte materialen behandelen.- Bij voorbedrade buis het afrollen bespreken.Installatiemethoden 96 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

LEERPLANDOELSTELLINGEN76 Gereedschap voor het bewerken enleggen van buizen toelichten.77 Klein materiaal voor het leggen vanbuizen toelichten.78 De werkmethode toelichten om eeninstallatie in holle wanden uit te voeren.79 Klein materiaal nodig om een installatiein holle wanden uit te voeren herkennen.80 Werkmethode om sleuven dicht temetselen toelichten.LEERINHOUDENBuizensnijder, elektricienmes, drijver,juniorzaag, plooiveerKleine installatiematerialenKabels en voorbedrade buis, geribdebuis plaatsen en bevestigen, kabelreservevoorzienZadelklemmen, afmetingen en soortenAanmaak van de mortelspecie, samenstelling,soorten mortelspecie volgenshet soort bouwmateriaal, aanbrengenmortel, afwerkingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Een overzichtstabel laten opstellen rond het klein installatiemateriaal.- Speciale aandacht rond de samenstelling van mortelspecie/kalkspecie in functie van degebruikte bouwmaterialen.(doc. bij de bouwfederatie)4.2 Uitvoeringstechnieken materialen en gereedschappen voor het trekken vandraad, kabel en voorbedrade geribde buisLEERPLANDOELSTELLINGEN81 De benamingen en toepassingsgebiedenvan draden, snoeren, kabels envoorbedrade geribde buis verklaren.82 De eigenschappen van geleiders opzoeken.83 De eigenschappen van de mantels enkernisolatie opzoeken.84 Veiligheidstips herkennen in verbandmet het gebruik van kabels en bedradegeribde buis.85 De wettelijk bepaalde kleuren en genormaliseerdesecties in een installatietoelichten.LEERINHOUDENLeidingen voor vaste aanlegOverzichtstabelNon-ferrometalen, weerstandsmaterialenOverzichtstabelIsolatiestoffen - overzichtslijstenThermohardende kunststoffenVeiligheidstips en reglementering overhet gebruik van leidingenBrochure van de stroomleverendemaatschappijInstallatiemethoden 97 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Hier kunnen didactische panelen voorzien worden met de meest gebruikte draden, snoeren,kabels en voorbedrade geribde buis voor gebruik in een huisinstallatie. Benadrukkenhoe de afwerking (ontmanteling) op een correcte manier gebeurt.- Het is niet de bedoeling dat hier tijdens de les een opsomming gegeven wordt van alleeigenschappen en toepassingen van al deze materialen. Er wordt een overzichtslijst ter beschikkinggesteld aan de leerling zodat deze zaken kunnen opgezocht worden wanneer hetgebruik van een draad, snoer, kabel of voorbedrade gebruikt wordt in de installatie.- Enkel leidingen tot 16 mm 2 vermelden.- In de lijst de geharmoniseerde aanduidingen gebruiken naast de nationale aanduidingen.- Er worden overzichtslijsten ter beschikking gesteld van de gebruikelijke nonferrometalen,isolatiematerialen, weerstandsmaterialen, evenwel ook weer ter raadplegingte gebruiken wanneer over een bepaalde draad, snoer of kabel gesproken wordt.- Lange leidingen worden via een haspel op een veilige en efficiënte manier aangebracht.- De voorschriften in verband met draadsecties en draadkleuren kunnen eventueel opgezochtworden in de AIB-Vincottegids (beperkt AREI in verband met veiligheid en betrouwbaarheidvan huishoudelijke elektrische installaties). Deze gids is voor de leerlingengemakkelijk op te zoeken via www.aib-vincotte.com en is heel praktisch en bruikbaar opgevat.LEERPLANDOELSTELLINGEN86 De uitvoeringstechnieken om op eenveilige wijze draden, kabels en voorbedradebuis te bewerken en monterenbespreken.87 De uitvoeringstechnieken om een goedeverbinding te maken bespreken.88 Een soepele snoer op een veilige manieraansluiten bespreken.89 De verschillende gereedschappen voorhet ontmantelen van leidingen herkennenen toelichten.LEERINHOUDENBewerken van draden en kabelsOntmantelen van draden en kabelsTrekken van draden.Maken van draadogen aan geleidersgebruik van kabelschoenen, -hulzen, -ogen en -vorkenAlgemene richtlijnen om een soepeleleiding te verbinden aan een toestelOntmantelgereedschappen voor draad,kabel en voorbedrade buisGebruik van verschillende tangen voorhet plooien van ogen en het bewerkenvan kabelVeilig werken met mes en kabelmesPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Bij deze leerinhouden moet veel gedemonstreerd worden door de leraar, vandaar bestverwerken tijdens de praktijkles.- Veel aandacht besteden aan veilige werkmethodes bij het ontmantelen en bewerken vankabels.- Laat steeds met veel zorg het restafval verwijderen, sorteren en deponeren op de daartoebestemde plaats.Installatiemethoden 98 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Het belang benadrukken van een goede verbinding, verwijzen naar Joule-effect, op draadeindenvan soepele snoeren en kabels wordt steeds met draadhulzen (pinnen) gewerkt(nier meer vertinnen).- Wijzen op veiligheid van personen die met het aangesloten toestel in contact komen.- Het juiste gereedschap gebruiken voor een bepaald werk: universele tang, zijdelingsekniptang, draadstriptang (verschillende uitvoeringen tonen), drukverbindingstang, rondeen platte bektang.4.3 Uitvoeringstechnieken, materialen en gereedschappen voor het aansluitenvan schakelaars en wandcontactdozenLEERPLANDOELSTELLINGEN90 Stroombaan-, leiding- en bedradingschematekenen en de werking verklarenvan de lichtschakelingen.91 Stroombaan-, leiding- en bedradingschematekenenvan elektrisch gestuurdeschakelaars.92 Stroombaan-, leiding- en bedradingschematekenen bij schakelingen metcontactdozen.93 Functie, bediening en uitvoering omschrijvenbij schakelaars en contactdozen.94 Technische gegevens opzoeken eninterpreteren bij schakelaars en contactdozen.LEERINHOUDENDe enkelpolige schakelingDe dubbelpolige schakelingDe dubbele aanstekingDe wisselschakelingDe kruisschakelingDe dubbelpolige wisselschakelingDe wissel - wisselschakelingDe impulsschakelingDe trappenhuisautomaatContactdozenIndeling volgens functie, bedieningswijzeen uitvoeringTechnische gegevens, isolatiematerialen,non-ferrometalen, keramische matOverzichtslijstenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Bij de tekenopgaven steeds vertrekken vanuit reële situaties in een perspectieftekeningvan een bepaald lokaal. Zo kan de enkelpolige schakeling bijvoorbeeld getekend wordenvoor een toilet.- Vanuit het leidingschema en het stroomkringschema het bedradingschema opstellen.- Verlichte schakelaars en drukknoppen (controle- , oriëntatie - en signalisatielampjes).- Lichtschakelaars en contactdozen worden in catalogi van verschillende merken opgezocht.Dit opzoeken wordt best geïntegreerd terwijl de lichtschakeling wordt getekend. Zo zietde leerling het verband tussen een symbool en de eigenlijke uitvoering.Installatiemethoden 99 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Het gebruikte installatiemateriaal wordt gekozen in functie van de omgeving waarin hetzich bevindt, zo krijgen we inbouw-, opbouw- en spatwaterdicht materiaal. Bij het opzoekenin catalogi hier ook de nodige aandacht aan besteden.- Bij de bespreking van de technische gegevens kan verwezen worden naar de lijst van isolatiematerialenen non-ferrometalen.- Bij het inrichten van winkelruimtes wordt veelvuldig gebruik gemaakt van modulaireschakelaars. Het is gewenst hier ook reeds de nodige aandacht aan te geven.LEERPLANDOELSTELLINGEN95 Beschermingsgraden opzoeken en interpreteren.96 Werkmethoden opstellen om lichtschakelaarsen contactdozen te monterenvolgens de regels van goed vakmanschap.97 Gereedschappen voor het monterenvan lichtschakelaars en contactdozenherkennen en het veilig gebruik toelichten.LEERINHOUDENBeschermingsgraden bij elektrisch installatiemateriaalOverzichtslijstenSchakelaars en contactdozen bij inbouw-,opbouw- en spatwaterdicht materiaalSoorten gereedschappen- Overzichtstabellen ter beschikking stellen.PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENLEEPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN98 Het doel van een controlelamp in eenschakelaar verwoorden.99 Stroombaan-, leiding- en bedradingsschematekenen bij lichtschakelingenmet controlelampjes.100 Het doel van een oriëntatielamp verwoorden.101 De beperking in het aantal verlichteschakelaars toelichten.102 Stroombaan-, leiding- en bedradingschematekenen bij lichtschakelingenmet oriëntatielampjes.103 Doel en toepassingsgebied van eensignaallamp op een verdeelbord toelichten.Controlelampjes in schakelaarsLichtschakelingen met controlelampenin de schakelaarsOriëntatielampjes in de schakelaarsBeperkingenLichtschakelingen met oriëntatielampjesin de schakelaarsSignalisatie op een verdeelbordInstallatiemethoden 100 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

104 Soorten elektrisch gestuurde schakelaarsopsommen en hun toepassingsgebiedverklaren.105 Het doel, toepassingsgebied, samenstellingen werking verklaren van gestuurdeschakelaars.Monostabiel, impuls en tijdrelaisMultifunctioneel tijdrelaisRelais - hulpcontactContactor - groot vermogenImpulsrelaisTrappenhuisautomaatVoorkeurrelaisVoorrangrelaisSchakelklokThermostaatPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Gebruik catalogi van verschillende merken om aan te tonen hoe de lampjes kunnen verwerktworden in de schakelaars. Bij sommige merken worden schakelaars geleverd meteen extra aansluitklem ingeval een controlelamp moet geschakeld worden.- Deze schakelingen vormen een toepassing op de serie- en parallelschakeling, er kan goedaangetoond worden waarom de lampjes een zeer grote weerstand moeten hebben.- Bij het tekenen van schema's worden verschillende lichtschakelingen in één opgave verwerkt.Bij de elektrisch gestuurde schakelaars kunnen defecte relais gedemonteerd wordenom het onderscheid tussen de soorten te zien en de werking te verklaren.LEERPLANDOELSTELLINGEN106 De technische gegevens van een relaisopzoeken en interpreteren.107 Het stroombaanschema en de aansluitlijstopstellen van een relaisschakeling.108 Het aansluitschema tekenen en dedraadlijst opstellen van een relaisschakeling.(U)109 De keuze van draaddoorsneden en beveiligingverantwoorden bij een relaisschakeling.110 Verantwoord kiezen van draadkleurenen klemmen (kabelschoenen, draadpinnen)bij schakelingen met relais.111 Stroombaan-, leiding- en bedradingschemabij impuls- en trappenhuisschakelingentekenen.LEERINHOUDENTechnische gegevens van een relaisSpoelgegevens - contactgegevensOpbouw van een schakeling met relaisCodering en klemnummering bij relaisschakelingenEen relaisschakelingDraaddoorsneden bij relaisschakelingenDraadkleuren en klemmenImpulsrelais en trappenhuisautomaatNetspanning - veiligheidsspanningSignalisatie in de drukknoppenVochtige omgeving - centrale bedieningInstallatiemethoden 101 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Voor het opzoeken van technische gegevens opnieuw gebruik maken van catalogi vanverschillende fabrikanten. Goed onderscheid maken tussen de spoel- en contactgegevens.- Bij het tekenen van stroombaanschema's van relaisschakelingen zeer duidelijk de stuurenvermogenkring van elkaar onderscheiden. De schakelingen laten uitvoeren in de praktijkop stuurspanning 24V, zeer interessant is het foutzoeken met voltmeter.Er worden enkel schakelingen gemaakt met lampen of kleine éénfasige motoren.(bijvoorbeeld: startstop met stop voorrang, bediening van op twee plaatsen, bediening vantwee relais met vergrendeling, volgordeschakeling, kwisschakeling ...).Er kunnen ook combinaties gemaakt worden met schakelklok (bv. met mogelijkheid totmanuele bediening), schemerschakelaar (idem), voorkeurrelais, voorrangrelais ...Aandacht hebben voor de schakellogica, EN-functie, OF-functie, om vanuit een gesteldprobleem tot een oplossing te komen.- Bij de impulsschakelingen het voordeel ten opzichte van de klassieke lichtschakelingentoelichten. Besteed opnieuw de nodige aandacht aan de eventuele beperkingen in het aantalverlichte drukknoppen en de manier waarop dit probleem kan opgelost worden.- De impulsschakelingen worden in combinatie met klassieke lichtschakelingen uitgevoerd.4.4 Uitvoeringstechnieken, gereedschappen en materialen voor de montage vangoot- en draagsystemenLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN112 De soorten kabelgoten onderscheiden. Handelsmaten, materiaalsoort ...113 De werkmethode om kabelgoten tebewerken en te plaatsen toelichten.114 Het kleinmateriaal om kabelgoten teplaatsen herkennen en toelichten.115 Voorschriften van het AREI toelichtenin verband met montage van kabelgoten.116 Plintmontage toelichten bij plaatsingvan stopcontacten.Aftekenen, afkorten 'haaksheid', bevestigen...Keilbouten, pluggen, schroeven, bouten,eindstukken, hoekstukken, beugelsAantal kabels, soort kabels, energie entelecommunicatieleidingPlintmontagePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Werken met overzichtstabellen waaruit de leerlingen de juiste keuzes kunnen maken.Installatiemethoden 102 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

4.5 Uitvoeringstechnieken, materialen en gereedschappen kiezen voor het plaatsenen aansluiten van elektrische toestellenLEERPLANDOELSTELLINGEN117 De opbouw van een nokkenschakelaartoelichten.Een schakeltabel opvolgen.118 Verschillende vermogens uit serie- enparallelschakelingen met weerstandenbepalen.119 Rechtstreekse en onrechtstreekse verwarmingonderscheiden.120 Stroomkringschema's lezen en de werkingverklaren van eenvoudige toestellenmet verwarmingselementen.121 Plaatsingstechnieken doornemen gebruikmakend van de gepaste gereedschappen.122 Materiaalkennis van de onderdelen eigenmaken.123 Voorschriften inzake brandveiligheidtoelichten.124 De werking van een thermostaat verklaren.125 De samenstelling en de werking besprekenvan enkele elektrische toestellenmet een vaste standplaats.126 De samenstelling en de werking besprekenvan enkele elektrische toestellenmet een losse standplaats.LEERINHOUDENEénfasigSamenstellingSchakeltabelGebruikWarmteregimesRechtstreeksOnrechtstreeksWaterdruk- of hogedrukvoorraadtoestellenDrukloze- of lagedrukvoorraadtoestellenLagedrukaftap of leeglooptoestellenDoorstroomtoestellenPlaatsingstechniekenMaterialenOverzichtlijstenBrandveiligheid - AREIThermostaat:- mechanische- elektronische- programmeerbare- opbouw en modulaire inbouwElektrisch vuur met ovenWasmachineDroogkastAfwasmachine ...KookplaatStrijkijzerWafelijzerBroodroosterWaterverwarmer ...Installatiemethoden 103 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

127 De beveiliging en de temperatuurregelingherkennen en verklaren.128 De soepele snoeren en aansluittechniekenbespreken om toestellen aan te sluitenmet een losse standplaats.129 De kabels en aansluittechnieken besprekenom toestellen aan te sluiten met eenvaste standplaats.130 Technieken ontwikkelen om fouten opte sporen in elektrische toestellen.TemperatuurregelingBeveiligingSoepele snoerenBevestiging elektrisch - mechanischTrekontlastingKabelsBevestiging elektrisch - mechanischTrekontlastingFouten opsporenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Kennis maken met de juiste en nieuwste gereedschappen.- Veilige werkmethodes aanhalen.- Oog hebben voor: lengte ontmanteling, degelijke verbinding, beschadiging kern, ...- Multimedia raadplegen.- Overzichtslijsten rond soepele snoeren en kabels.4.6 Uitvoeringstechnieken en materialen voor het plaatsen en aansluiten van materialenin spatwaterdichte en niet-spatwaterdichte uitvoeringLEERPLANDOELSTELLINGEN131 De soorten opbouwinstallaties onderscheiden.132 Materiaal voor niet-spatwaterdichte uitvoeringtoelichten.133 Materiaal voor spatwaterdichte uitvoeringherkennen en toelichten.134 De werkmethode voor het plaatsen vaneen spatwaterdichte opbouw installatietoelichten.135 Het gereedschap om een spatwaterdichteinstallatie uit te voeren herkennen entoelichten.LEERINHOUDENSpatwaterdicht, niet-spatwaterdichtKlassieke uitvoering met montageplaat,uitvoering met opbouwplintAftakdozen, buisingangen, geschroefdeingang, wartelingang (Pg), verbindingsklemmen,verhoogde beugels,railbevestiging van beugels, tullen,schroeven, pluggen, ...OverzichtstabellenAftekenen, bepalen bevestigingspunten,plaatsen aftakdozen, ...Smetkoord, waterpas, boren, schroevendraaiers,...Installatiemethoden 104 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

4.7 Aansluittechnieken, materialen en gereedschappen voor het plaatsen en aansluitenvan verlichtingstoestellen en signaalgevers4.7.1 VerlichtingstoestellenLEERPLANDOELSTELLINGEN136 Begrippen rond verlichting verwoorden.(U)LEERINHOUDENLichtstroom, lichtsterkte, lichtrendement,verlichtingssterkte, luminatieKleurtemperatuur, kleurweergave,kleurnummer.137 De noodzaak en voorwaarden van eengoede verlichting toelichten.138 De verschillende verlichtingssystemenopsommen en hun toepassingsgebiedverklaren.139 De verschillende verlichtingssystemenopsommen en hun toepassingen toelichten.140 De voorschriften van het AREI toelichten,rekening houdende met debeschermingsgraad voor de verschillendelokalen.NoodzaakVoorwaardenDirect - indirect - diffuusBinnen - buitenOpbouw - inbouwBeschermingsgraadPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Maak gebruik van catalogi, laat de leerlingen hierin varianten opzoeken.- De voorschriften laten opzoeken in het AREI.- Rekening houden met de plaatselijke voorschriften bij de plaatsing van buitenarmaturen.LEERPLANDOELSTELLINGEN141 Afhankelijk van de situatie een gepasteverlichting kiezen.142 De werking en de samenstelling vaneen gloeilamp weergeven.143 Doel en gebruik van de verschillendelampvoeten toelichten.144 De lamphouders opzoeken en hun eigenschappentoelichten.LEERINHOUDENVerlichting in een woningLampvermogenBrandstandUitvoeringsvormenLampvoeten - overzichtstabelLamphouders - overzichtstabelInstallatiemethoden 105 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

145 Een veilige plaatsingstechniek opstellenom een lamparmatuur te installerenof te vervangen.146 De samenstelling en de werking vaneen fluorescentielamp verklaren.147 Het doel van het voorschakelapparaattoelichten.Vervangen van een lampNoodverlichtingOntvlambare stoffenVochtige lokalenBevestigingenMontagetechniekenFluorescentielamp - samenstelling, materialenen werkingVoorschakelapparaatPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Handelsmaten, vormen en technische gegevens van lampvoeten opzoeken in catalogi enzelf een overzichtstabel laten opstellen.- 145 Didactisch bord met enkelvoudige TL-schakeling gebruiken: aansluiten op spanning, schakelen, metingen doen op de starter en de lamp om de werking te verklaren, voorschakelapparaten tonen en laten uitmeten, op verschillende voorschakelapparaten de verschillen aantonen.LEERPLANDOELSTELLINGEN148 De uitvoering met en zonder starter onderscheidenen toelichten.149 Stroombaanschema's tekenen en dewerking verklaren bij schakelingen metTL-lampen.LEERINHOUDENMet starterZonder starterDuoschakeling- stroboscopisch effectTandemschakelingHandelsvormenTechnische gegevens150 De handelsvormen en technische gegevensopzoeken van TL-lampen.151 Speciale uitvoeringen van TL-lampenherkennen.152 De werking en de bouw van een spaarlamptoelichten.153 De samenstelling, werking en de toepassingenvan halogeenverlichting verklaren.OverzichtstabelInwendige reflectieCirkelvormigSpeciale effectenDe spaarlampSamenstellingWerkingToepassingsgebiedGevaarLampvoetenInstallatiemethoden 106 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

154 De vergelijking gloeilamp - halogeenlamptoelichten.155 Het onderscheid tussen halogeenverlichtingop lage spanning en op 230 Vtoelichten.LevensduurLichtopbrengstBedrijfstemperatuurLage spanning versus 230 V.VoordelenToepassingenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De principiële werking van de verschillende onderdelen uitleggen: gloeilamp, TL-lamp,starter, voorschakelapparaat, de trafo's bij de halogeenverlichting, ...- 148 Zelf metingen uitvoeren om de begrippen te verduidelijken.- Schema's van installateurs ter beschikking stellen bij halogeenverlichting.- Veelvuldig gebruik maken van catalogi, vooral kieskeurig zijn met de keuze hiervan, erzijn firma's die catalogi bezitten met aansluitschema's en de technische gegevens van dematerialen en componenten.- Overzichtstabellen aangaande verschillende verlichtingsmogelijkheden en lampvoeten.LEERPLANDOELSTELLINGEN156 De verschillende handelsvormen vanhalogeenlampen herkennen en hun toepassingsgebiedomschrijven.157 De veiligheidsmaatregelen verwoordenbij het installeren van halogeenverlichting.158 De gebruikte trafo's onderscheiden eneen juiste keuze maken.159 De soorten schakelingen met halogeenschetsen en verklaren.160 Het doel en principe van lichtdimmingverklaren.161 Het dimmen van gloeilampen omschrijvenen een stroombaanschemalezen.LEERINHOUDENHandelsvormenToepassingsgebiedOverzichtstabelInwendige overdrukGrote stralingswarmteAanrakingenOpwarmen van de toevoerleidingenNadeel bij het dimmenVeiligheidstrafoBeschermingstrafoElektronische trafoLijnschakelingDe ster- of T-schakelingDe ringschakelingDimmer met stuursignaal via lage veiligheidsspanningof draadloosDimmen van gloeilampenInstallatiemethoden 107 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

162 Het dimmen van halogeen op zeer lagespanning omschrijven en een stroombaanschemalezen.163 Het dimmen van TL-lampen omschrijvenen een stroombaanschema lezen.164 De soorten dimmers opsommen en huntoepassingsgebied afbakenen.165 Het principe van draadloze lichtsturingtoelichten. (U)166 Principe van lichtsturing door middelvan een sensor toelichten en eenstroombaanschema lezen.167 Het begrip noodverlichting en het toepassingsgebiedomschrijven.Dimmen van halogeen op lage spanningDimmen van TL-lampenDrukknopdimmerDraaiknop of potentiometerModuuldimmer met of zonder geheugenDraadloze lichtsturingSensorNoodverlichtingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Schema's ter beschikking stellen vanuit catalogi.4.7.2 SignaalgeversLEERPLANDOELSTELLINGEN168 De constructie en de werking van eenbel toelichten.169 Stroombaan-, leiding- en bedradingschema'stekenen.170 Uitvoeringstechnieken voor het plaatsenen aansluiten van contactdozenvoor telefonie.LEERINHOUDENUniversele bel, wisselstroombel, gong,zoemerSchakelingen met bellen, keuze van belof zoemer, keuze van drukknop, eenvoudigedeurmelderSoorten contactdozen voor telefonie,telefoniekabelPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Alhoewel het elektromagnetisme nog niet behandeld werd in de les elektriciteit en labo,kan hier reeds de principiële werking van de verschillende toestellen worden gegeven(een spoel wordt een elektromagneet als er een stroom doorvloeit)- Bij de belschakelingen worden best verschillende tekenopgaven voorzien, vertrekkendevanuit reële situaties in perspectieftekeningen. Hier vooral belang hechten aan het schakeltechnischdenken.Installatiemethoden 108 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Ook hier weer de verschillende onderdelen van een belschakeling in catalogi laten opzoeken,ook verwijzen naar de overzichtslijsten over draad en kabel, isolatiestoffen, nonferrometalen.- Het materiaal voor telefonie, tv en stereodoeleinden laten opzoeken in catalogi, wijzen ophet belang van wachtbuizen in een huisinstallatie in sterverdeling.- Bij lage spanning, rekening houden met de draadlengte.LEERPLANDOELSTELLINGEN171 De installatietechnieken om contactdozenom tv- en kabeldistributie te plaatsenen aan te sluiten bespreken172 De installatietechnieken en contactdozenom luidsprekers te plaatsen en aante sluiten bespreken.173 Schema's van een parlofooninstallatieen video lezen en een aansluitmethodeopstellen.174 De functie van een microfoon, telefoonen luidspreker omschrijven en de werkingverklaren.175 De functie van een elektrisch deurslotomschrijven en de werking verklaren.LEERINHOUDENSoorten contactdozen voor kabel-tvCoaxiale kabelSoorten contactdozen voor luidsprekersParallelsnoerDeurtelefoon voor ééngezinswoningenen appartementsgebouwRichtlijnen voor het installerenOmzetting geluidstrilling in elektrischetrilling en omgekeerdSoorten microfoons en eigenschappenSoorten telefoons en luidsprekersDeurslot176177Doel en toepassingsgebied van eendeurmelder verantwoorden.Aan de hand van een stroombaanschemade werking van een deurmelderverklaren en het bedradingschemaafleiden.Deurmelder178 Doel en toepassingsgebied verantwoordenvan een videofoon. (U)179 Aan de hand van een stroombaanschemade (principiële) werking vaneen telefoon verklaren en het bedradingschemaafleiden. (U)180 Aan de hand van een stroombaanschemade werking verklaren vanrook- en brandmelders. (U)VidefoonTelefoonRookmeldersBrandmeldersInstallatiemethoden 109 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- De contactdozen voor communicatiedoeleinden laten opzoeken in catalogi, ook aandachtbesteden aan nieuwe evoluties (computernetwerken in UTP-kabel of Coax kabel, telenet...).- Ook hier weer het belang van wachtbuizen in een installatie aantonen ...- Bij de aansluiting van luidsprekers moet aandacht gegeven worden aan de polariteit ervan.- Een klassieke parlofooninstallatie laten uitvoeren (praktijk) in telefoniekabel, de nadrukleggen op het maken van verbindingen, draaddoorsnede voor deurslot, afstand van energieleidingen... eventueel schema's van verschillende fabrikanten bespreken. Hetzelfdevoor de videoaansluiting.- 2-draads, 4-draads, appartementen.- Microfoons en luidsprekers vormen een mooi te illusteren toepassing op Lorentzkracht engenereren van spanning door beweging, hier kan eventueel naar de les elektriciteit en laboverwezen worden.- De leerlingen documentatie geven (eventueel laten opzoeken) over de nieuwe generatiesparlofoons en videofoons in tweedraadsaansluiting.5 AANSLUITTECHNIEKEN, MATERIALEN EN GEREEDSCHAPPEN BIJHET INSTALLEREN VAN COMFORTSCHAKELINGENLEERPLANDOELSTELLINGEN181 Inzicht verwerven bij de plaatsing enhet onderhoud van programmeerbareschakelmodules.182 Kennis maken met verschillende programmeerbareschakelmodules.183 Het doel en toepassingsgebied toelichtenvan een domoticasysteem.184 De voor- en nadelen van een domoticasysteemaantonen ten opzichte vaneen klassiek systeem.185 Een situatieschema van een nieuweinstallatie modulair omvormen.186 Een situatieschema van een bestaandeinstallatie modulair omvormen.187 Een keuze maken tussen 2- of 4-aderige busbekabeling. (U)LEERINHOUDENDomotica - woningintelligentieProgrammeerbare schakelmoduleVerschillende programmerbare schakelmodulesNut van domoticaEnergiebeheer - comfort - veiligheid -communicatie - technisch beheerVoor- en nadelenNieuwbouwRenovatieBekabelingInstallatiemethoden 110 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

188 Een programmatietechniek van eenprogrammeerbare schakelmodule toepassen.189 De componenten selecteren en eenbestellijst opstellen.ProgrammatietechniekComponenten - bestellijstPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Een keuze maken uit enkele systemen, ze met de leerlingen bespreken en er enkele toepassingenin een huisinstallatie mee doorvoeren.De omvormingen klassikaal doorvoeren , onder leiding van de leerkracht, we geven hiereen aanzet naar domotica, de uitwerking komt in de 3 de graad.LEERPLANDOELSTELLINGEN190 Het belang van een programmeerbarelogische module toelichten.191 De voor- en nadelen van een bedradeoplossing ten opzichte van een programmeerbareoplossing nagaan.192 Het systeemconcept toelichten aan dehand van de typische eigenschappen.193 De waarheidstabel opstellen in functievan de programmeerbare module.194 De typische eigenschappen van elklogisch blok opnoemen.195 De typische eigenschappen van elkfunctieblok opnoemenLEERINHOUDENProgrammeerbare logische moduleVoor- en nadelenIngangen, uitgangen en schakelprogrammaLogische blokken: AND, OR, NOT,NAND, NOR, EXOREigenschappenFunctieblokken: delay, impuls, setreset,klok ...PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Programmeerbare modules voor huishoudelijke en tertiaire toepassingen worden onderandere op de markt gebracht door Mitsubishi (alpha); Siemens (logo), Moeller (easy) enzullen ongetwijfeld hun plaats in een huisinstallatie innemen.- Als documentatie kan heel wat informatie op internet worden teruggevonden:www.meau.com/alphaplc/software/visual_logic.htm (Mitsubishi)www.ad.siemens.de/logo//html_76/basic_pure.htm (Siemens)http://easy.moeller.net/easy/englisch/indes.html (Moeller)- In de tekenles kunnen verschillende opdrachten worden uitgewerkt: vanuit een gesteldprobleem de logische formule opstellen, een schema tekenen en laten uitvoeren via de simulatiesoftware.De schakelaar zelf kan dan geprogrammeerd worden vanuit de meegeleverdesoftware of eventueel via de bedieningsknoppen op het toestel. Bij het werken metfunctieblokken enkel de reeds gekende behandelen, tekenen en laten programmeren.Installatiemethoden 111 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Als praktische toepassingen kunnen gecombineerde opgaven met trappenhuisautomaat enimpulsschakelaar worden uitgevoerd. Een programmeerbare module kan eventueel opgenomenworden in een zekeringkast en toegepast worden in een volledige huisinstallatie.Andere voorbeelden zijn comfortschakeling voor verlichting, automatische sturing , zonnewering,sturing rolluiken apart en gecentraliseerd, verschillende lichtfuncties in eenwoning met centrale bediening, automatische sturing regenwaterpomp/ventiel leidingwater...LEERPLANDOELSTELLINGEN196 Bij lichtschakelingen met bewegingsmeldersde uitvoeringen en toepassingentoelichten.197 Aansluitschema's met verschillendebewegingsdetectoren (2 en 3 aansluitpunten)tekenen en verklaren.198 Het principe van draadloze bedieningtoelichten. (U)199 Het principe van radiofrequentie eninfrarood toelichten. (U)200 De begrippen zender en ontvanger verklaren.(U)201 Opstellingsmogelijkheden en aansluitschema'suitleggen. (U)202 Het begrip woningbeveiliging toelichten.203 Het principe verklaren van sensoren diewarmte en/of beweging detecteren.LEERINHOUDENBewegingsmeldersPrincipewerkingBuiten de woningBinnen de woningDetector in combinatie met een schakelaarvoor handbedieningIn combinatie met een serieschakelaarals keuzeschakelaarAansluitschema met 2 detectoren (U)Principe draadloze bedieningPrincipe radiofrequentie - infraroodZender - ontvangerVan bestaande schema's en opstellingenBeveiligen van een woningWarmte - bewegingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Schema's van verschillende fabrikanten gebruiken.- De nodige catalogi, boeken, diskette of cd ter beschikking stellen en de leerlingen begeleidenin hun keuze.- De leerlingen op een efficiënte wijze de materialen en gegevens leren opzoeken en vergelijken.- Didactische panelen voorzien.Installatiemethoden 112 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

6 EEN VERDEEL- OF SCHAKELKAST OORDEELKUNDIG SAMEN-STELLEN IN FUNCTIE VAN EEN INSTALLATIE6.1 De verdeel- of schakelkastLEERPLANDOELSTELLINGEN204 Een overzicht geven van de diversesoorten verdeelkasten.205 De verschillende onderdelen van eenverdeelkast herkennen en de kast opschaal tekenen206 Weten hoe een kast dient geplaatst teworden rekening houdend met hetAREI, ARAB en de eisen van de plaatselijkestroomleverancier.207 De kenmerken opzoeken en relaterennaar de keuze van de te gebruiken kast.LEERINHOUDENKasten voor huishoudelijk gebruikOnderdelen van een verdeelkastPlaatsing van een kastDe gegevens van het lastenboekDe IP-klasseDe plaatsingswijzePEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENEen overzicht geven van de diverse soorten verdeelkasten: de leerlingen een beperkt aantalmodellen ter keuze voorleggen.De verschillende onderdelen van een verdeelkast herkennen en kiezen:- Ploftekening gebruiken.- Bij de maatschappijen zijn plaatsingsmallen op papier te krijgen waarop alle aansluitingenstaan. Deze gebruiken om de juiste plaatsing toe te lichten. Een verkleind exemplaar inde cursus is geen overbodige luxe voor later.- Bij de schaaltekening van een kast enkel gebruik maken van de schalen die in de techniekgebruikelijk zijn.De kenmerken kunnen opzoeken en relateren naar de keuze van de te gebruiken kast:- Elke fabrikant heeft in zijn technische gegevens een overzicht van de IP-normalisatie. Ditis een prima basis om deze leerstof aan te brengen.- Het kiezen van de juiste bevestigingsmiddelen is een item op een andere plaats in ditleerplan. Denk eraan, herhalen kan nooit kwaad.- De bijkomende eisen van de maatschappij zouden kunnen zijn dat er een zekere overschotop de invoerkabel moet zijn, of dat die bij hen dient gekocht te worden, dat zij enkel desleuf mogen graven. Dit punt is facultatief naargelang de plaatselijke situatie.Installatiemethoden 113 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

LEERPLANDOELSTELLINGEN208 Het aantal benodigde modules bepalenen de kast indelen.LEERINHOUDENKringen - modulesDe kastgrootteDe kastlay-out tekenenBedradingsschemaNummeren en labelenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENHet aantal benodigde modules bepalen en de kast indelen:Dit deel van de leerstof kan men het best aanbrengen door de voorbeeldoefening waarrond ditjaar wordt gewerkt te gebruiken als basis. Een extra voorbeeld kan verduidelijkend werken.De keuringsorganismen verstrekken didactische platen met daarop de benodigde markeringenen veiligheidsvoorschriften.6.2 De smeltveilighedenLEERPLANDOELSTELLINGEN209 Begrippen rond smeltveiligheden verklarenen toelichten.LEERINHOUDENDe EN-normenDe begrippen: nominale stroom, gebruiksspanningen uitschakeltijdDe basissamenstelling210211212213Het doel van een smeltveiligheid verklaren.Het doel van kalibreerelementen toelichten.De soorten smeltveiligheden onderscheiden.Uitschakelkarakteristieken toelichten.De relatie nominale stroom en de uitgaandeaansluitsectieKalibreerelementenSnelle en trage zekeringenPen-pen, pen-bus, glaszekeringen, mesen schroefveilighedenUitschakelkarakteristiekenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENDe basisbegrippen aangaande smeltveiligheden verklaren en toelichten:- De leerlingen dienen de norm niet van buiten te kennen maar moeten hem wel kunneninterpreteren.- Een uittreksel van een cataloog gebruiken als basis om de begrippen aan te brengen.- Vertrekkende van doorsnedentekening de samenstelling en het doel van elk onderdeelverklaren.Aandacht besteden aan het eventueel herstellen van smeltveiligheden.Installatiemethoden 114 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Inhoud van een zekering tonen aan de hand van doorsnedentekening en een opengewerktemeszekering. Volgende onderdelen zeker behandelen: houder, zand, smeltdraad, aansluitingen,codering en een vervangset voor industriemodellen.Het doel van een smeltveiligheid verklaren:- Aan de hand van een tabel uit een catalogi het verband tussen stroom en sectie verduidelijken.- Het verband stroom en kalibreerelement verduidelijken aan de hand van een kleurtabel(catalogi).- Geen oefeningen maken op verschil tussen snelle en trage zekeringen. Enkel het verschilverduidelijken.- De soorten verduidelijken aan de hand van een groep modellen uit diverse catalogi enechte voorbeelden.- Van een bepaalde smeltveiligheid enkel kunnen aflezen hoe snel hij bij een bepaaldestroom gaat uitvallen.- De samenstelling, afmetingen en modellen van glaszekeringen zeker behandelen.LEERPLANDOELSTELLINGEN214 De smeltveiligheden opzoeken, benoemenen tekenen rekening houdendmet de gestelde eisen.215 De samenstelling van een zekeringhouderschetsen en toelichten.LEERINHOUDENSoorten smeltveilighedenSymbolen en coderingMeerpoligheidBestellijstDiverse modellenDe onuitwisselbaarheidKleurcode van kalibreerelementenKleurtabelPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENDe smeltveiligheden tekenen, benoemen en opzoeken rekening houdend met de gestelde eisen.- Een beperkt cataloogaandeel bezorgen aan de leerling en die daaruit onder begeleidingleren en laten kiezen.- De juiste symbolen zijn te vinden in het AREI. (enkel ter informatie ook de niet Europesesymboliek tonen).- Duidelijk het verband tussen de één- en de veellijnsymboliek verklaren.- Een cataloog van een doorsnee ‘doe het zelf-zaak’ is een voldoende basis voor dit werk.Prijslijsten van de fabrikanten kunnen verhelderend zijn om het verschil in prijs te verduidelijken.- Bij het samenstellen van de bestellijst rekening houden dat veiligheden, de voeten, deversleutelingen en de genaakbaarheidsplaten één geheel vormen.De samenstelling van een zekeringhouder schetsen en toelichten:- Een overzicht uit een cataloog is een voldoende basis.- De verschillende vergrendelingsystemen laten zien en de plaatsing verduidelijken.Installatiemethoden 115 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- Het gepaste gereedschap tonen, en het gebruik toelichten, waarmee deze uitwisselingdient te geschieden.- Het gebruik van een handvat bij de verwisseling van mesveiligheden uitleggen en demonstreren.6.3 De automatenLEERPLANDOELSTELLINGEN216 De basisbegrippen aangaande automatenverklaren.217 Het doel van de automaten omschrijven.LEERINHOUDENBegrippen: uitschakelcurve, onderbrekingsvermogen,afschakelvermogenNorm NBNPen, schroef, en installatieautomaatSamenstelling - werking218 De juiste automaat kiezen. In functie van de aangesloten sectie endit volgens het AREI219 Een automaat tekenen en benoemen. Soorten, symbolen, codering meerpoligheid,bestellijst.PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Transparanten gebruiken om de samenstelling te verduidelijken. Diverse fabrikanten kunnendeze leveren in kleur en beschikken ook over een inkijkautomaat. Een defect exemplaardat opengewerkt is kan ook verrijkend werken.- De leerlingen dienen te weten dat het bimetaal dient om overbelasting te detecteren(traag) en de elektromagneet dient om een kortsluiting te detecteren (snel).- Aandacht besteden aan het doel en het nut van de vonkenkamer.- De BCD-uitschakelkarakteristieken behandelen en toepassen (behoren meestal bij bovenstaandetransparantenreeks). Een zwart-wit exemplaar voor de leerlingen als hulp bij hetoplossen van toepassingen is aangewezen.6.4 De verliesstroomschakelaar220221222LEERPLANDOELSTELLINGENDe functie van een verliesstroomschakelaartoelichten.De verliesstroomschakelaar kiezen.Aantal verliesstroomschakelaars in eeninstallatie bepalen aan de hand van dewaarde van de spreidingsweerstand.LEERINHOUDENDe plaats van een verliesstroomschakelaarDe verliesstroomschakelaar kiezen infunctie van de nominale stroomSymboliek conform het AREIAanluitingswijzeDe testknopAantal verliesstroomschakelaarsInstallatiemethoden 116 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENHet doel van een verliesstroomschakelaar verklaren:- De werking komt in het tweede leerjaar aan bod en dient dus niet behandeld te worden inhet eerste leerjaar.- De verliesstroomschakelaar behandelen in het eerste leerjaar als een zwarte doos waarenkel de nominale stroom belang heeft.- De symboliek dient gekregen te worden zonder toelichting qua opbouw.- Onderscheid maken tussen verschillende gevoeligheden.- Periodiek gebruik van de testknop toelichten, duiden op gevaren. Toestellen met uurwerkenen vluchtige geheugens zoals uurwerken, keukenapparatuur en verwarmingssystemenverliezen hun instellingen.LEERPLANDOELSTELLINGEN223 Het werkingsprincipe van een verliesstroomschakelaartoelichten.LEERINHOUDENInwendige opbouwTransformatorprincipeDe gevoeligheid224225Soorten en types verliesstroomschakelaarsopzoeken in catalogi en de verschillenaantonen.Een verliesstroomschakelaar aanbrengenop schema's en dit volgens de geldendenormen.Soorten en typePrijsevaluatieSymboolNormen226 Het verschil tussen een verliestroomschakelaaren een verliesstroomautomaataantonen.VerschilEnkele samenstellingenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Prijzen bij verschillende firma's opvragen hetzij via catalogi of met multimedia.- Twee versies maken, één met een gewone en één met een automaat, beiden met dezelfdeeisen en daarvan een materiaal- en prijsvergelijking maken.6.5 De overspanningbeveiligerLEERPLANDOELSTELLINGEN227 Het begrip overspanningbeveiligingdefiniëren.228 Aandacht besteden aan de keuze vaneen verliesstroomschakelaar bij gebruikvan een overspanningbeveiliger.(U)LEERINHOUDENOverspanningbeveiligingOverspanning = inwendige storingAandachtInstallatiemethoden 117 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

229230De juiste overspanningbeveiliger kiezenin functie van de installatie.In schema’s het juiste symbool gebruiken.KeuzeMeerpoligheidPrijsbewustSymboolPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Verklaren wat de gevolgen zouden kunnen zijn als de N van een systeem 3F+N wegvalt,dit in het kader van een overspanningbeveiliging.- Het symbool van een overspanningbeveiliging geven en verklaren waarom het er zo uitziet.- Aandacht besteden aan de verschillende niveaus van overstroombeveiliging, dit om eenzekere vorm van selectiviteit te kunnen bewerkstelligen.6.6 De tijdelijke aansluitingLEERPLANDOELSTELLINGEN231 Het doel van een tijdelijke aansluitinguitleggen.LEERINHOUDENDoelAanvraagformulierVoorschriften232 Een werfkast herkennen en uittekenen. Diverse bouwvormenDe onderdelenUittekenenSymbolen en het AREIPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENHet doel van een tijdelijke aansluiting verklaren:- Samen met de leerlingen de elektriciteitsleveranciers uit hun doelgebied opzoeken metgebruikmaking van telefoonboek of multimedia.- Een aanvraagformulier voor een denkbeeldige werf samen met de leerlingen invullen.- Het AREI somt al de eisen op waaraan een werfaansluiting dient te voldoen.- Aan de hand van het bouwplan en de ligging van de voedingleiding de beste keuze bepalenrekening houdend met het gemak op de werf en de plaatsing van de definitieve kast.De werf- en de definitieve kabel kunnen mogelijkerwijze dezelfde zijn.Een werfkast herkennen en uittekenen:- Een greep uit de catalogen van diverse producenten kan dienen als basis.- Markt- en kermiskasten kunnen ook als voorbeeld dienen. Dergelijke kasten kunnen somsin bruikleen worden bekomen bij de gemeente- of stadsbesturen.- Indien nodig de speciale stopcontacten voor dergelijke kasten behandelen.Installatiemethoden 118 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

6.7 De energiekabelsLEERPLANDOELSTELLINGEN233 Soorten aansluitkabels kiezen in functievan de installatie.234 Benodigdheden voor ondergrondseaansluitingen opsommen.235 Benodigdheden voor bovengrondseaansluiting opsommen.236 De verschillende voedingsspanningenbij een huisaansluiting opsommen.LEERINHOUDENOnder- en bovengrondse installatiesEXVB - EVVBDe kabellengteDe geleiderdoorsnedeMaterialen - gereedschappen - ver-Bindingsmethoden.Materialen en gereedschappen - verbindingsmethodenSpanningen afhankelijk van de regioVeiligheidsinstructies bij gebruik237 Soorten tarieven herkennen. NT/TUT/DUT/UNT/ECOSociaal tarief238 De normen en regels van de plaatselijkestroomleverancier kennen.239 De aansluitmodaliteiten van een huisaansluitingverwoorden.NormenRegelsScheider - aansluitmode - meetmodule -ontvangtoestel - stuurkring - verbindingskabel- kleurenvolgorde bij descheider - aftakkabel - aansluitbocht -aansluitplaat - meterkastPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Rekening houden met de eisen en de verlangens van de plaatselijke energieverdeler. Dezekunnen sterk variëren van regio tot regio. Documentatie opvragen bij de stroomleverende maatschappij. De verschillen in netspanningen duiden en de voor- en nadelen verklaren. De soorten aansluitkabels en hun hulpstukken bespreken vanuit een overzichtslijst. Voldoende didactisch materiaal aanbrengen om deze lessen te ondersteunen en duidelijkte maken. De tarieven aan de hand van prijs/uren /voordeel/nadeel:NT Normaal tariefTUT Tweevoudig urentariefDUT Dubbel urentariefUNT Uitsluitend nachttariefInstallatiemethoden 119 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

6.8 De definitieve keuring van een installatieLEERPLANDOELSTELLINGEN240 Een procedure opvolgen om de installatiete controleren op zijn goede werking.LEERINHOUDENDe aardingsweerstandIsolatieweerstandEventuele fouten opzoekenHerstellingen uitvoeren241 Een keuringsaanvraag invullen. Keuringsaanvraag242 Opsommen aan welke formaliteitendienen voldaan en welke schema's dienenaanwezig te zijn.243 Opsommen welke personen er dienenaanwezig te zijn bij de keuring.244 Een procedure volgen wanneer de keuringnegatief is.FormaliteitenSchema'sAanwezige personenProcedure bij negatieve keuringPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENEen keuringsovereenkomst behandelen en daaruit de verschillende procedures afleiden.Een keuring bijwonen op een werf.7 WERKWIJZEN VASTLEGGEN OM FOUTEN OP TE SPOREN IN EENINSTALLATIE EN IN EEN TOESTELLEERPLANDOELSTELLINGEN245 Een algemene methode om fouten op tesporen vastleggen.246 Door redenering de mogelijke oorzakenopsommen.247 Het gebruik van verschillende testapparatenverantwoorden.LEERINHOUDENOpzoekmethodenOnderbreking, doorverbinding, kortsluiting,aardsluitingTestlamp, doormeetapparaat, multimeter,isolatiemeter248 Een herstellingsplan opstellen. Herstellingsplan249 De herstelling vakkundig uitvoeren. Herstelling250 De controle uitvoeren na een herstelling.251 Het gebruik van meet- en regelapparatuurtoelichten bij comfortschakelingen.Bezichtiging, meting, in dienst stellenMeet- en regelapparatuurInstallatiemethoden 120 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Het komt er voornamelijk op aan dat de leerling een algemene werkwijze kan toepassenom de fouten op te sporen in de lichtschakelingen en de signalisatieschakelingen diehij/zij maakt.- Benadrukken dat herstellen op een doordachte en op een veilige wijze dient te gebeuren.- De verschillende methoden inoefenen om fouten op te sporen: door bezichtiging, door gebruik te maken van een foutenopsporingsdiagram, door waar te nemen en te redeneren.- De controle is een belangrijke schakel naar het afleveren van een goed product.- We beperken ons hier tot het opsporen en herstellen bij de basisschakelingen van licht ensignaal.- Het opsporen van fouten dient uiteraard te gebeuren bij de schakelingen zelf, maar ookspeciale didactische panelen met een aantal schakelingen kunnen hier gebruikt worden.8 KWALITEIT, VEILIGHEID EN MILIEUZORG NASTREVEN VOORZICHZELF EN DE ANDERENLEERPLANDOELSTELLINGEN252 Aandacht besteden aan een veilige enzuivere werkplek.253 Het werkplaatsreglement kennen ennaleven.254 De persoonlijke beschermingsmiddelenen collectieve beschermingsmaatregelenkennen en de richtlijnen terzakenaleven.255 Volgens geldende afspraken afval sorterenen opslaan.256 De gebods- en verbodstekens in functievan de uit te voeren werken naleven.257 De veiligheidsvoorschriften om veiligom te gaan met gereedschappen enmachines kennen.258 Kwaliteit nastreven bij de uitvoeringvan werkzaamheden om samen metanderen een goed product af te leveren.LEERINHOUDENVeiligheidsvoorschriftenPersoonlijke beschermingsmiddelenHygiënische voorschriftenWerkplaatsreglementAanrakingsgevaar, elektrocutie,Isolatie, aardingTe treffen veiligheidsmaatregelenAfval, sorteren en opslaanGebods- en verbodstekensVeiligheidsvoorschriftenOpgestelde criteriaInstallatiemethoden 121 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Deze leerinhouden aanbrengen in de loop van het schooljaar, telkens wanneer ze aan bodkomen.- Doorheen alle werkzaamheden dient steeds aandacht gegeven aan veiligheid, hygiëne enmilieu.- Een duidelijk uitgeschreven werkplaatsreglement dient als leidraad genomen en er voortdurendnaar verwezen.- Laat steeds met veel zorg de restafval verwijderen, sorteren en deponeren op de daartoebestemde plaats.- Didactische panelen op goed zichtbare en juist gekozen plaatsen helpen ter ondersteuning.- Kwaliteit dienen we na te streven in elk deelaspect in de uitvoering.- De leerlingen dienen te weten dat de producten die we afleveren door anderen op een veiligewijze kunnen gebruikt worden.LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN259 Assistentie verlenen bij de keuring. Keuring van de installatie260 Het eigen werk analyseren en beoordelen.261 De kwaliteit van het eigen werk en deonderneming bevorderen.262 Voorkomen van situaties die milieu enpersonen schaden.263 De equipotentiale verbindingen volgensde gestelde criteria voorzien.264 De onderdelen van een equipotentiaalinstallatieopsommen.265 De secties van equipotentiaal verbindingenbepalen.ZelfevaluatieNastreven van kwaliteitMilieuEquipotentiale verbindingenAan te sluiten onderdelen, machines enconstructiesOnderdelen van een equipotentiale systeemDe sectiesSoort van geleiderPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENHet doel van een equipotentiaal verbinding verklaren:- Voor de plaatsing een didactische bouwtekening gebruiken.- In het AREI en Codex staan doorsnedentekeningen van fundering en de plaatsing van delus.- Didactische tekening van onderdelen gebruiken die te vinden zijn in het AREI.Installatiemethoden 122 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

De onderdelen van een equipotentiaal installatie herkennen en benoemen:- Aardingspen (rond en kruis), aardingslus ondergronds, bovengrondse aardingsgeleiders,meetklem, verzamelrail, overschuifisolatiemantel bij funderingsdoorgang, buisaansluitingen(lint en beugel) en vloerdoorgang zeker behandelen.- Prijzen verzamelen uit catalogi van doe-het-zelf-zaken.De secties van equipotentiaalverbindingen opzoeken:- Oude en nieuwe benaming van aardingsgeleiders door elkaar gebruiken.- Brugles naar plaatsing geleiders in opbouw, aarding niet samen met andere geleiders indezelfde buis of koker trekken.LEERPLANDOELSTELLINGEN266 Op een bouwplan het equipotentiaalsysteem tekenen.267 De uitvoeringstechnieken bij de plaatsingvan een equipotentiaal systeembeheersen.LEERINHOUDENBouwplanSymbolenUitvoeringstechniekenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENHet equipotentiaal systeem op tekeningen en schema's tekenen en lezen:- Vertrekken van een bestaand bouwplan en de plaatsing en ligging bespreken.- Idem voor situatieschema.- Symbolen geven (om in het vademecum te steken) en toelichten. Betekenis zelf latenberedeneren en opschrijven.De juiste uitvoeringstechnieken toepassen bij de plaatsing van een equipotentiaal systeem:- Overzicht van productiegamma van kabelschoenen gebruiken en het gebruik van een kabelschoentangdemonstreren. Toepassen in de praktijkles.- Buisaansluitingen opzoeken in catalogi en de plaatsing demonstreren. Toepassen in depraktijkles.- Plaatsing van aardingen aan metaalconstructies door middel van blindklinknagels enschroefdraadverbindingen. Aandacht schenken aan roest bij slechte plaatsing.- Metalen kabelgoten dienen gelust te worden ook al is er een galvanische verbinding viade steunen. Zie AREI.- Verschillende markeringen laten zien zoals plakkers met aardingssymbool, draadnummers,kabellabels en de juiste manier om deze te plaatsen.- De plaatsing van een verzamelrail en de meetklem.De juiste kabelschoenen kiezen bij geleiders waar de kern uit verschillende draden bestaat.De juiste kabelschoentang kiezen om deze schoenen te persen.RVS-verbindingen kiezen om toe te passen in ondergrondse en vochtige omgevingen.- Deskundig de juiste aansluitingen kiezen om op water-, gas- en CV-buizen aan te sluiten.Installatiemethoden 123 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

268269LEERPLANDOELSTELLINGENHet doel van beschermingsgeleidersduiden.De beschermingsgeleiders aanduidenen tekenen.LEERINHOUDENSoorten.AREIAanduidenSymboolPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Het verschil tussen equipotentiaal en beschermingsgeleiders aangeven.- Hoe beschermingsgeleiders koppelen aan een aarding. Rail, die voorzien is van aansluitingen,tonen en toelichten.LEERPLANDOELSTELLINGEN270 Het principe van een aardingsmetinguitleggen.271 Het verschil tussen een elektronische,een manuele en een stopcontacttoestelduiden en verklaren.272 Uitvoeringstechniek vastleggen om eenaardingsweerstand te meten.273 Factoren die de aardingsweerstandbeïnvloeden opsommen.LEERINHOUDENAardingsmetingManueel toestel.Elektronisch toestel.Stopcontacttoestel.Uitvoeringstechniek.FactorenPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Bij diverse fabrikanten van meettoestellen zijn deze beschrijvingen voorhanden. Zekeréén toestel laten zien en de meting uitvoeren tijdens de les elektriciteit-labo of de praktijk.- Hoe en waar de elektroden dienen geplaatst te worden staat meestal in het boekje van hetmeetinstrument zelf.9 HULPMIDDELEN, GEREEDSCHAPPEN EN MACHINES KIEZEN BIJREALISATIES MET METAAL, HOUT EN KUNSTSTOFFENLEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN274 De functie en werking van hulpmiddelen,gereedschappen en machines toelichten.Aftekengereedschappen voor metaal,hout en kunststoffen: hoogtemaat,kraspen, centerponsKlemgereedschappen, gereedschappenom te vervormen, te verspanen,te verbinden, af te werkenInstallatiemethoden 124 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

275 De hulpmiddelen, gereedschappen enmachines met zorg schoonmaken en opbergen.276 Op een veilige wijze bewerkingenuitvoeren op metalen, hout en kunststoffen:borenzagenvijlentappen van plaat- en staafmateriaal,profielenplooien van plaat- en staafmateriaal, profielenZorg en orde op de werkplekBewerkingen op metaal, hout enkunststoffen277 Lijmenklinkensolderenpuntlassenkunststoflassen278 Oppervlakken behandelen en afwerken Verven, polijstenPEDAGOGISCH DIDACTISCHE WENKEN- Integreren in praktijk.- Correcte benamingen gebruiken.- Hulpmiddelen en gereedschappen worden bij het begin door de leerkracht gekozen, naderhandmeer en meer door de leerlingen zelf.- Een aantal van deze doelstellingen werden, in beperkte mate, reeds nagestreefd in de eerstegraad.- Zeer veel belang hechten aan veiligheid en orde.10 MEETKUNDIG EN MECHANISCH TEKENENLEERPLANDOELSTELLINGEN279 Elementaire meetkundige constructiesuitvoeren.LEERINHOUDENMeetkundige constructies280 Elementaire projecties tekenen. Projecties281 Elementaire ontvouwingen tekenen. Ontvouwingen282 De regels van de isometrische projectietoelichten.Isometrische projectieInstallatiemethoden 125 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

LEERPLANDOELSTELLINGENLEERINHOUDEN283 Aanzichten van een werkstuk tekenen. Aanzichten284 Maataanduidingen op een tekeninglezen en verklaren.285 Het doel van een doorsnede toelichten.286 Uit samenstellingen de onderdelenafleiden.287 Verschillende schroefdraadvormenherkennen.MaataanduidingenDoorsnedenSamenstellingenBuitendraad, binnendraad, afmetingenen samenstellingPEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN- Volgens de geldende normen tekenen.- Integreren in praktijk waar mogelijk.- Waar mogelijk het verband met de wiskunde duiden.- Zoveel mogelijk tekeningen van werkstukken in verband met componenten en apparatenuit elektrische installaties gebruiken (zie catalogi).- De doelstellingen via schetsen en gebruik van een eenvoudig CAD-pakket nastreven,waarbij het tekenen en niet de software centraal staat.2 EVALUATIEBij de evaluatie kan men de volgende basisprincipes in acht nemen:- de evaluatiecriteria en -elementen dienen bij elke opdracht op voorhand bij de leerlingenbekend te zijn;- zowel proces als product kunnen bij het evalueren aan bod komen;- evalueren is een continu proces met evoluerende parameters in de leerfase;- indien noodzakelijk moet aandacht worden besteed aan remediëring.De volgende, mogelijke evaluatiemethoden kunnen voor dit vak worden aangewend:- Oefeningen en huistaken: na het oplossen van voorbeeldoefeningen in klasverband, moetende leerlingen in staat zijn gelijkaardige opgaven individueel op te lossen. Het verdientaanbeveling hierbij een vaste structuur aan te houden waardoor de leerlingen de probleemstellingcorrect interpreteren (gegeven, gevraagde, figuur ...). Bij de eenvoudigsteopgaven volstaat het invullen van de gegevens in een basisformule. In andere gevallendienen de leerlingen via een aantal tussenstappen het gevraagde uit de gegevens af te leiden.- Verslagen: de leerlingen moeten de meetresultaten uit de meetoefeningen correct kunnenweergeven en verwerken in een gestructureerd verslag en er de gepaste interpretatie kunnenaan geven. Ook hier is het aangewezen om een duidelijk vooropgesteld stramien tehanteren.Installatiemethoden 126 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

Deze evaluatie mag zich niet beperken tot dit verslag, maar dient ook de activiteiten vande leerlingen tijdens de meetsessies in rekening te brengen (persoonlijke inzet, zin voorzelfstandigheid en nauwkeurigheid, aandacht voor veiligheid, kritische ingesteldheid, bereidheidtot teamwork ...).- Mondelinge overhoring: tijdens het aanbrengen van de leerstof kan men regelmatig duidelijkgeformuleerde en doelgerichte vragen stellen. Uit de antwoorden van de leerlingenkunnen aandacht, inzet, inzicht en het begrijpen van de leerstof worden afgeleid.- Overhoringen: regelmatige schriftelijke overhoringen zijn noodzakelijk. Een aantal vormenkunnen hierbij worden gebruikt: Korte, eventueel onaangekondigde overhoringen op het einde van een les of bij hetbegin van de volgende les, over enkele hoofdelementen van de beperkte leerstof. Aangekondigde, summatieve overhoringen waarbij alle elementen van een reeks lessenaan bod komen en waaruit ook moet blijken of de leerlingen de opgaven in hunjuiste context kunnen plaatsen.- Toetsen en examens: hiermee evalueert men of de leerlingen in staat zijn grotere pakkettenleerstof te assimileren en ook dan de opgaven juist kunnen situeren in dit groter geheel.3 MINIMALE MATERIËLE VEREISTENLokaalMultimedia pc met internetaansluitingProjectiesystemenCatalogiPrijslijstenInfo nutsbedrijvenDidactische panelen:- Aarding- aardverbindingen equipotentiale verbindingen aardonerbreker- TL-schakeling- Bouwplan- Soorten lampen- Soorten lamphoudersWerkplaatsreglementCD-romVeiligheidsvoorschriftenARAB-AREINormbladenPictogrammenBouwplannenTekenprogramma voor pc (CAD)TekenbenodigdhedenSymboollijstenInstallatiemethoden 127 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

- bouwkundig- elektrischDidactische materialen:- gereedschappen- installatiematerialen- hulpstukkenTabellenOverzichtslijstenHuishoudelijke toestellenVerlichtingstoestellenSignaalgeversProgrammeerbare schakelmoduleMeetapparatuurPer leerlingBouwplanLijst symbolen volgens CADLijst bouwkundige symbolenTabellen:- handelsmaten buizen- draadsectie - veiligheid- ……Overzichtslijsten- installatiematerialen- hulpstukken- materialen- draden en kabels- snoeren- veiligheden- automaten- verdeelkasten- …VeiligheidsfichesInstructiefichesKeuringsformulierInstallatiemethoden 128 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO

4 BIBLIOGRAFIEDEKELVER, V., FICHET, J.M., VAN OPSTAL, J.-E., Technologie - Installatieleer1-2, Uitgeverij Wolters Plantyn.HAP, P., Tabellenboek voor Elektrotechniek, Uitgeverij Wolters Plantyn.COOREMAN, H., DE BRUYN, M., Elektrotechnisch tekenen - schemalezen, UitgeverijWolters Plantyn.NEDERVEEN, J.P., Tabellen Elektrotechniek, Uitgeverij Educaboek-Stam Technische Boeken.VANDEVIJVERE, J., Realisatietechnieken elektriciteit, Standaard Educatieve uitgeverij.VEKENS, J., Installatiepraktijk van de elektricien 1-2, Standaard Educatieve UitgeverijHet installatieboek, GE Power Controls-VynckierBouwen, verbouwen: de aansluiting van de woning, Electrabel Distributie VlaanderenAlgemeen reglement op de elektrische installaties, AREI, AIB-Vinçotte, Uitgeverij CED-SamsonNormen EN-60617, 1 tot 13, BINTechnisch tekenen - tweede graad TSO - CAD Elektriciteit: theorieboek , VVKSO, UitgeverijWolters PlantynTechnisch tekenen - tweede graad TSO - CAD Elektriciteit: oefeningenboek, VVKSO, UitgeverijWolters Plantyn.Technisch tekenen, - Tweede graad TSO - CAD Elektriciteit: bundel leraar, VVKSO, UitgeverijWolters Plantyn.Installatiemethoden 129 ElektrotechniekenD/2002/0279/0202 de graad TSO