Jan van den Noort, Ongemerkt aan zijne financiën ontwassen, Een ...

Vanuit deze positie formuleerde Wagner zijn staatssocialistische economischetheorieën. Op twee punten betekende zijn theorie een breukmet de gangbare klassiek economische opvattingen. Zowel aan hetproduktiviteitsbegrip als aan de motieven voor economisch handelen gafhij een geheel andere inhoud.In Wagner’s theorieën wordt de staat opgevat als een produktiehuishouding. 15Evenals dat in de particuliere bedrijfshuishoudingen het geval is wordenproduktiefactoren aangewend voor de vervaardiging van produkten. Zobezien vormen de overheidsuitgaven de input van het produktieproces,terwijl de output wordt gevormd door een veelheid van goederen endiensten die door de overheid wordt geleverd.Waar Wagner in de staatsuitgaven een produktief aanwenden vanproduktiefactoren zag, hanteerden de klassieke eeonomen een engerproduktiviteitsbegrip. In hun ogen was de overheid een consumptiehuishouding.Zij beschouwden de overheidsuitgaven voornamelijk vanuithet oogpunt, dat dergelijke bestedingen middelen onttrekken aan deproduktieve besteding door particuliere bedrijfshuishoudingen. 16Het spreekt voor zich, dat de klassieke visie minder ruimte liet voorde sterk uitdijende overheidsuitgaven dan de Wagneriaanse. Klassiekeeeonomen als Smith en Stuart-Mill beperkten de rol van de overheidtot een aantal welomschreven taken. 17 Wagner daarentegen definieerdede staatstaak zo ruim, dat vrijwel alle activiteiten ertoe konden wordengerekend. In Wagner’s woorden: De moderne staat moet steeds minderalleen ‘rechtsstaat’, steeds meer ‘welvaartsstaat’ worden. 18 De eersteuitgebreide theorie over de toelaatbaarheid van overheidskrediet- noodzakelijk om die welvaartsstaat mogelijk te maken - is van zijnhand. 19Afbakening en onderverdeling economisch terreinEen ander belangrijk verschil tussen Wagner en de klassieken is gelegenin de psychologische basis van hun economische theorieën. Waar deklassieken een motief, het eigenbelang, als grondslag voor economischhandelen zagen nam Wagner een bredere basis. Hij onderscheidde drieorganisatieprincipes: 201. Het ‘privatwirtschaftliche Princip’, dat verwantschap vertoont methet door de klassieke economen gepostuleerde ‘eigenbelang’. Het berustop het behalen van eigen economisch voordeel. Concurrentie is hier hetregulerende principe. Bekostiging heeft plaats met behulp van de prijs,die tot stand komt op de markt van vraag en aanbod.2. Het ‘gemeinwirtschaftliche Princip’, met name het ‘zwangsgemeinwirtschaftlichePrincip’, dat zich niet op individuele maar opmaatschappelijke doelstellingen baseert. Bekostiging van de gesteldedoelen heeft plaats op grond van een besluit van een autoriteit. Deze steltde hoogte en de wijze van verdeling vast. Wagner benadrukt het belangvan met name het ‘zwangsgemeinwirtschaftliche Princip’, dat nog een stapverder gaat en dwang hanteert als regulerend principe.3. Het ‘caritatieve Princip’. Zowel het streven naar eigen economischvoordeel als de autoritaire vaststelling en verdeling van de kosten ontbreekthier. De ‘Trieb des inneren Gebots zum sittlichen Handeln’ ligt tengrondslag aan dit principe.Volgens deze principes wordt in de individuele en gemeenschappelijkebehoeften voorzien. In wisselende verhoudingen zijn ze alle drie, zowel ophet terrein van de individuele als dat van de gemeenschappelijke behoeftenwerkzaam. ‘Privatwirtschaften’ zijn dus niet enkel en alleen werkzaamvolgens het ‘privatwirtschaftliche Princip’, noch beperken zij zich tot debevrediging van individuele behoeften. ‘Gemeinwirtschaften bewegenzich eveneens op andere terreinen en volgens andere principes, dan hunnaam doet vermoeden.Over ‘Caritativwirtschaften’ liet Wagner zich minder duidelijk uit, maarhet ligt in de lijn van zijn betoog, dat ook deze een bredere oriëntatiebezitten. De drie genoemde principes delen het terrein op een heel anderewijze in dan de in de eerste paragraaf genoemde indeling op basis vanbekostiging en die op basis van voorzieningswijze.Bij Wagner staan de motieven voor economisch handelen centraal.Ieder van de drie door hem genoemde principes heeft voor- en nadelen,die ze meer of minder geschikt maken voor het gestelde doel. Wagner gafdaarvan een aantal voorbeelden, maar bleef met opzet tamelijk vaag overde uiteindelijk te maken keuze. Hij meende, ‘dass es keine absolut richtige,8 9