en kleuters - hjk

COMMUNICATIECommuniceren met peutersen kleutersJeroen AarssenCommuniceren is een essentiële vaardigheid die peuters enkleuters goed moeten ontwikkelen. Dat gaat niet door specialelesprogramma's of schoolse bezigheden, maar spelenderwijs inhet leven van alledag. Toch zijn er voor volwassenen veelkansen om jonge kinderen hierin te stimuleren en teondersteunen.Mensen, ook jonge kinderen, communicerenuit bepaalde behoeftes. Ze willenlaten zien wie ze zijn, dat ze iets kunnen,of ze willen het gevoel krijgen dat zeergens bij horen. Bij jonge kinderen hangendie behoeftes samen met ontdekkendleren hoe de wereld in elkaar zit.Maar hoe zien die communicatiebehoefteseruit en hoe kunnen leerkrachten diezo benutten dat gesprekken met kinderenhen verder brengen in hun ontwikkeling.Daarover gaat dit artikel; aangeslotenwordt bij de principes van de raailijn(VVE-programma) ontwikkeld door Sardesen het Expertisecentrum Nederlands, enbij Plaatjes kijken, praatjes maken(Aarssen en Van der Bolt, 2004).InteractiecyclusHoe ziet communicatie met jonge kindereneruit? Leidsters en onderbouwleerkrachtencommuniceren met hun peutersen kleuters. Ze hebben, in hun opleidingof later in een training om te werken meteen VVE-programma, geleerd hun taalaanbodaan te passen aan het ontwikkelingsniveauvan de kinderen met wie zewerken. Ze weten dat kinderen hen beterbegrijpen als ze in korte zinnen spreken,duidelijk articuleren, en soms hun vraagof bewering herhalen. Daar zijn ze danook vaak een kei in. Taalaanbod is enormbelangrijk voor jonge kinderen om dewereld te kunnen structureren. Maar kinderenleren nóg meer als ze zelf actiefbezig zijn, dat wil zeggen als er mindertegen hen gepraat wordt en ze zelf meercommuniceren.Toen we bij de ontwikkeling van deTaallijn de beginsituatie op peuterspeelzalen,en later ook in groep 1 en 2 van debasisschool, in kaart brachten, merktenwe dat leidsters en leerkrachten niet zovaak toekwamen aan het min of meerdoelbewust ontlokken van taalproductievan kinderen. Niet uit onwil, maar omdatze geen duidelijke handvatten haddenom het gesprek te sturen. Maar juist dieeigen taalproductie van kinderen is zoontzettend belangrijk. Praten is nodig omnieuwe kennis van de taal op te doen:bedenken wat je wilt zeggen en hoe jehet gaat zeggen; zo werkt het taalleermechanisme(Damhuis en Litjens, 2003).Communicatie is natuurlijk niet alleenmaar taal. Communiceren kun je ookdoor je op andere manieren uit te drukken:door te tekenen, te bouwen, te dansen,muziek te maken oftoneel te spelen.Kinderen hebben meestal ook wel eenfavoriete vorm van communicatie. Welkedat is, is niet zo belangrijk. Wel belangrijkis dat een kind ontdekt hoe hij hetbeste een bepaalde boodschap kan vermei2006 283

zenden aan anderen. Communiceren isdus niet alleen leuk, het dient ook ergensvoor. Kinderen ontwikkelen zich doorcommunicatie tot sociale wezens die metanderen kunnen omgaan, én communicatiezorgt ervoor dat kinderen hun taalontwikkelen.Leren of stimulerenCommunicatie begint al heel vroeg. Opallerlei manieren proberen baby's al dingenduidelijk te maken aan hun ouders.Kinderen hebben dus kennelijk van natureeen sterke behoefte om te communiceren.Welke rol is er dan weggelegd voorvolwassenen bij het leren communiceren?Het zal iedereen duidelijk zijn dat jebij hele jonge kinderen niet moet aankomenmet een apart lesprogramma enallerlei schoolse bezigheden. Jonge kinderenleren anders dan oudere kinderenen de verschillende WE-programma's oppeuterspeelzalen en in de groepen 1 en 2van het basisonderwijs gaan daar inmeer of mindere mate vanuit. Toch is hetgoed mogelijk om jonge kinderen iets bijte brengen, ze spelenderwijs dingen telaten ontdekken, als je aan bepaaldevoorwaarden voldoet. Vanuit aandacht,geborgenheid en aandacht voor debehoeftes van een kind kun je het in zijnontwikkeling stimuleren. Peuters en kleuterskun je stimuleren in interactievespeelleersituaties, zoals spelmomentenof met een voorleesritueel. Inzoomen opkinderen is daarbij erg belangrijk. Datkun je doen door op twee dingen te letten:hoever is het kind in zijn ontwikkeling?En hoe kun je het kind motiveren enstimuleren?De Russische psycholoog Vygotsky (1896-1934) noemde het kind een afhankelijkindividu, dat niet geïsoleerd kan leven.Het kind leert van de sociale omgeving enleert taal op de eerste plaats om metanderen te kunnen spreken. Taal leer je insociale interactie en de rol van degesprekspartner (of het nu een volwasseneis of een ander kind) is daarbij belangrijk.Volwassenen kunnen een actieve rolspelen bij de taalontwikkeling van kinderen.Elk kind bevindt zich op een gegevenmoment van zijn leven op een bepaaldontwikkelingsniveau. Het is aan opvoedersaan te voelen of te ontdekken wat datniveau is en vervolgens het kind te stimulerenen zo een stapje verder te brengen.Vygotsky noemde dat het zoeken naar de'zone van naaste ontwikkeling'.Intrinsieke motivatieWe gaan ervan uit dat de meeste kinderende capaciteiten, het vermogen in zichhebben om zich voortdurend te ontwikkelen.De rol van volwassenen is daarbijonontbeerlijk. Dat een kind als 'afhankelijk'individu bijvoorbeeld taal leert insociale interactie, betekent niet automatischdat elk kind even gemotiveerd is omtaal te leren. En daar zit precies de winstdie je als opvoeder kunt halen: hoe motiveerje kinderen tot communicatie?Hoe krij9 je kinderenaan de praat?Een theorie die iets zegt over motivatie isde Cognitieve Evaluatieve Theorie (CED.Deze theorie over intrinsieke motivatieheeft het volgende uitgangspunt: als kinderenhet gevoel hebben controle te kunnenuitoefenen over hun activiteiten, enals ze zich op een of andere manier bij deactiviteit betrokken voelen en zich daarook goed bij voelen, dan willen ze min ofmeer uit eigen beweging meedoen aande activiteit (Deci en Ryan, 1985). Devraag is dan hoe je dat voor elkaar krijgt.De CET gaat ervan uit dat kinderen vannature een spontane drang hebben om teleren hoe de wereld om hen heen inelkaar zit. Die spontane drang tot lerenhangt samen met de drie basisbehoeftendie elk kind en elke volwassene heeft:behoefte aan autonomie, competentie enrelatie.1 Autonomie. Als volwassene kun jeinspelen op de behoefte aan autonomievan kinderen door hen zelf beslissingente laten nemen, zelf te latenkiezen en verantwoordelijkheid telaten dragen voor wat ze doen, en henbij activiteiten persoonlijk te betrekken.2 Competentie. Wanneer je als opvoedereen kind laat merken dat het iets kan,dat je je vooral richt op de dingen dieze kunnen, sluit dat aan bij hunbehoefte aan competentie. Ze ontwikkelengevoelens van competentie doorte merken dat ze iets kunnen, gaanzich zekerder voelen door de waarderingdie ze van anderen krijgen.3 Relatie. Opvoeders kunnen inspelenop de behoefte aan relatie van kinderendoor hen het gevoel te geven er bijte horen, mee te mogen doen. Laatkinderen samen spelen en werken.De Amerikaanse onderzoekers hebbenmet hun CET een theorie neergezet, maardaarmee nog niet gezorgd voor een praktischevertaling. Gelukkig worden ersteeds meer pogingen gedaan om debasisbehoeften te vertalen in praktischeactiviteiten die je met jonge kinderenkunt ondernemen. Aarssen en Van derBolt (2004) geven leidsters, leerkrachtenen ouders een bruikbaar kader waarmeeze activiteiten vorm kunnen geven, diekinderen op een ongedwongen en vanzelfsprekendemanier iets bijbrengen.Autonomie -7 Passende en betekenisvolleactiviteiten: Zorg ervoor dat de activiteitendie je met kinderen onderneemtbetekenisvol zijn, dat ze aansluiten bij deinteresses en ervaringen in het dagelijkseleven. Let erop dat kinderen het ideehebben waarom ze iets doen, dat ze zelfinbreng hebben, dat ze een bepaaldenoodzaak zien. Op een dergelijke manierafstemmen, voorziet in de basisbehoefteaan autonomie.Competentie -7 Activerende activiteiten:Moedig kinderen aan in hun spel en zetze aan tot praten, laat ze benoemen waarze mee bezig zijn, wat hen bezighoudt.Laat kinderen op onderzoek uitgaan, ontdekkenwaar ze goed in zijn. Prikkelendeen uitdagende activiteiten die kinderenactief laten zijn, voorzien in de basisbehoefteaan competentie.Relatie -7 Sociale activiteiten: Bij dezeactiviteiten ligt de nadruk op het socialeproces. De volwassene begeleidt encoacht, ondersteunt kinderen door complimentente geven en aan te moedigen.Laat kinderen ook met elkaar samenwerken,zodat ze gezamenlijk interactievevaardigheden kunnen trainen. Wie inactiviteiten aandacht besteedt aan dezesociale processen, voorziet daarmee inde basisbehoefte aan relatie.284 mei 2006",w"", ... ~

Deze indeling in drie soorten activiteitenbiedt een houvast om kritisch te kijkennaar wat je als leerkracht en opvoeder aldoet en wat misschien nog wat meer aandachtbehoeft.Toepassing voor leerkrachtenHoe kunnen leidsters en leerkrachten deindeling toepassen om kinderen aan depraat te krijgen? Hieronder staan de verschillendehints en tips waar je ingesprekken met jonge kinderen op kuntletten.• Geef kinderen de ruimte om iets te zeggen.Een gesprek op gang helpen isprima, maar door zelf minder aan hetwoord te zijn, geef je kinderen de gelegenheidiets te zeggen.• Wissel vragen af met beweringen. Hetlijkt logisch om een kind aan het pratente krijgen door een vraag te stellen,maar een enthousiaste of uitdagendebewering is soms genoeg om een reactieuit te lokken.• Stel verschillende soorten vragen. Deene vraag biedt meer ruimte dan deandere. Als je uit een prentenboekvoorleest en vraagt: 'Hoeveel autootjeszie je hier?' dan is het antwoord kort enbondig ('vier') en is het gesprek meteenafgelopen. Open vragen (zoals vragennaar eigen ervaringen: 'Hoe kan datnou?') zijn veel geschikter om eengesprekje te laten ontstaan. Kinderenworden op deze manier aan het denkengezet.• Maak het spannend, prikkelend. Maakde kinderen nieuwsgierig. Sluit aan bijwat er bij het kind leeft en daag hetkind uit. Af en toe opzettelijk iets gekszeggen of een duidelijke fout maken,lokt reacti e uit.• Stem je taalaanbod af op het niveauvan kinderen. Als je duidelijk en rustigspreekt en je taal ondersteunt metmimiek, gebaren, concrete voorwerpen,foto's of tekeningen, helpt dat kinderente begrijpen wat je zegt. Kinderenmogen best uitgedaagd worden meteen moeilijk woord of een lastige zin.Dat betekent: afstemmen en nét eenstapje verder gaan.• Ook in prentenboeken voor peuterskomen af en toe woorden voor die ophet eerste gezicht moeilijk zijn.Onderdruk de neiging om die maar wegte laten. Waarom zou je? Heel vaakwordt de betekenis van zo'n woord duidelijkdoor de rest van het verhaal.• Zeg dingen op verschillende manieren.Breng structuur aan in je taalaanbod:gebruik een woord dat voorkomt in eenprentenboek ook in een andere situatie.• Moedig kinderen aan. Sommige kinderenhebben extra aansporing nodig omiets te zeggen, anderen houden het bijlosse woorden, en weer andere kleuterszullen de ruimte die ze krijgenmeteen benutten voor hele verhalen .Als volwassene ben je erbij om ervoorte zorgen dat het gesprek op gang blijften dat ook de stillere kinderen hunzegje kunnen doen . Dat bereik je nietdoor zelf het gesprek over te nemen .Door dit te doen, is de kans groot datde stille kinderen niets zeggen. Eenkorte aanmoediging is vaak genoeg.Voorbeelden zijn: 'Hmm, ja' of 'Leukzeg!' of een verwonderd '0 ja?', herhalenwat het kind zegt of alleen maar eenknikje geven met je hoofd.• Wees betrokken. Laat de kinderen vooralzelf bepalen waar het over gaat.Maak optimaal gebruik van hun behoefteom te communiceren . Als een kindn iet veel zegt, kun je proberen hetgesprekje een nieuwe wending tegeven. Vragen naar eigen ervaringenwerkt goed, of, bij het lezen van eenprentenboek, het kind zelf een einde ofoplossing laten verzinnen.• Geef feedback. Je kunt nog een stapjeverder gaan dan alleen aanmoedigen,door te reageren op wat het kind zegten tegelijkertijd informatie te gevenover hoe taal in elkaar zit. Als een kindeen incomplete zin gebruikt, kun je die'modelleren' in de juiste vorm. Op dezin : 'Ik spelen' kun je reageren met: 'Gaje spelen?'• Speel de beurt door. Een manier om dewat stillere kinderen bij een gesprek tebetrekken, is een uitspraak van eenander kind voor te leggen: 'En wat vindjij?' of 'Vind jij dat ook?'Bied in gesprekken met jonge kinderenverschillende contexten aan. Kinderenmoeten hun ervaringen met taal, metwoorden, zinnen, klanken, begrippen inverschillende situaties kunnen opdoen.Het leereffect wordt sterker als je nietalleen een prentenboek voorleest en daaropen vragen bij stelt, maar ook probeerthet thema of het onderwerp uit te buitenvoor andere activiteiten.Tot slotWE-programma's stoelen op het principedat een grote herkenbaarheid wordtbereikt wanneer een kind in verschillendesituaties te maken krijgt met min of meerdezelfde activiteiten. Als thuis hetzelfdeprentenboek wordt voorgelezen als op depeuterspeelzaal of in de klas en als datbovendien nog in een educatief tv-programmaaan bod komt, kan dat de impactenorm versterken. Nieuwe, moeilijkewoorden blijven beter hangen. Bovendienbiedt zoiets weer nieuwe aanknopingspuntenvoor een gesprekje met jonge kinderen.En daar gaat het immers om.Jeroen Aarssen is werkzaam bij Sardes. Meerinformatie over de Taallijn : Miek Hoogbergenvan Sardes (Postbus 2357, 3500 GJ Utrecht).LiteratuurAarssen, J., L. van der Bolt (2004),Plaatjes kijken, praatjes maken. Sardes,Utrecht.Damhuis, R., P. Litjens (2003),Mondelinge Communicatie.Expertisecentrum Nederlands,Nijmegen.Deci, E. L., R.M. Ryan (1985), Intrinsicmotivation and self-determination inhuman behavior. Plenum Press, NewVork.D""'''.''~mei 2006 285