Rondom bestand van 1996 13-1 dd 20-1-09 - Atlantis

1996 13/1 RONDOM DEN HERDENBERGHTijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving.Lidmaatschap f. 27,50 per kalenderjaar.Secretariaat: Postbus 409,7770 AK HardenbergVerenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:Voorstraat 34, Hardenberg.Bestuur:Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand, voorzitter, Herenstraat 86, Slagharen, tel.: 0523-681935.W.B. Meijer, secretaris, Sportstraat 14, Kloosterhaar, tel.: 0523-241249.H. Hoving, penningmeester, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048.L.J. Bruins, vice-voorzitter, Julianastraat 21, Vroomshoop, tel.: 0546-642539.J. Bruggers, Venusplein 2, Hardenberg, tel.: 0523-263537.B.H. Feddes, Brinkweg 6, Bergentheim, tel.: 0523-251215.G. Gerrits, Elzenlaan 11, Hardenberg, tel.: 0523-267870.Mevr. D. Hesselink-Zweers, Pinksterbloem 7, Hardenberg, tel.: 0523-265829.Mevr. G. Jonkhans-Kampman, Stobbenhaarweg 20, Radewijk, tel.: 0523-216227.J.B. Theisens, Kanaalweg-Oost 38, Bergentheim, tel.: 0523-231353B. Nieborg, Elzenlaan 15, Hardenberg, tel. 0523-261739Redactiecommissie: Mevr. D. Hesselink-ZweersMevr. J. Luisman-de JongeJ. Weitkamp .C. Lina, eindredacteurRedactieadres: Bruchterweg 17, 7772 BD Hardenberg, tel.: 0523-261274.Bankrelatie:Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg.(Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANKrekeningnr. 2985515.ISSN: 1380-3921Inhoudpag1. Van de redactie 12. De molen van hamberg C. Lina 23. De Bruchterschool J. Huisman-de Jonge 84. Van boeken gesproken:Het Baalderboek Hennie Reinders 125. Een verdwenen markeboek terug in Brucht 136. Uit mijn schooljaren Jan Dijkhuis 147. Plat Ni'is J. Luisman-de Jonge 168. Lutten, de bakermat van garagebedrijvenin Heemse en hardenberg C. Lina 179. Een belangrijke publicatie overde Marke Lutten 2210. uit het leven van een joodse jongen inoorlogstijd Izak Kan 2711. Arbeidsomstandigheden in het veen vanStad- en Ambt-Hardenberg Jan H. Kompagnie 30Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 20 mei 1996 inleveren.Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoeverkregen toestemming van de redactie.

Van de redactieIn het eerste nummer in 1966 van 'Rondom den Herdenbergh' brengen we weereen aantal bijdragen van verscheiden aard. Wij hebben hierin ook de buitendprpenaan de beurt laten komen. Daarom moeten enkele zeer goede artikelen, o.a.over de Achterstraat, wachten tot een volgend nummer. In december van dit jaarwillen we aflevering brengen over de geschiedenis van het verenigingsleven inde gemeente Hardenberg. Bijdragen en foto's (maar wel met namen erbij) ziet deredactie graag tegemoet.Het aantal belangstellenden voor 'Rondom den Herdenbergh' blijft nog steedstoenemen, maar let u ook eens op de andere activiteiten van onze springlevendeHistorische Vereniging.Bezoek daarom op april onze jaarvergadering. Nadere bijzonderheden daarovervindt u in de bestuursmededelingen.De molen van Hamberg achter de Marechaussee-kazerne.Op de omgang van de molen ontwaren we de molenaar. Helaas kunnen we niet de namennoemen van die mannen, meisjes met hun hagelwitte schorten en jongens. Mocht een vanonze lezers daar wel iets van weten, wil hij het ons dan melden?1

De molen van HambergC. LinaHendrik Jan Hamberg wordt te Hardenberg geboren op 25 juli 1827.Als jongeman vertrekt hij naar het Drentse Gasselternijveen, waar in die tijd 87woningen stonden, een plaatsje met grote gezinnen van boeren, veenarbeidersen turfschippers.Hendrik Jan komt daar als molenaarsknecht en werkt zich op tot molenaar. Zijnhart trekt naar Hardenberg en daarom richt hij een verzoek tot het bestuur van degemeente Stad-Hardenberg om een molen te mogen bouwen achter het oudekerkhof aan de Stationsstraat.Het stadsbestuur doet nogal moeilijk. Als voorwaarde wordt ondermeer gestelddat Hamberg de molen stil moet zetten wanneer op het aangrenzende bouwlandgewerkt wordt met paarden, want deze zouden wel eens kunnen schrikken vande draaiende wieken.Deze voorwaarde wekt bij Hamberg teleurstelling en bij anderen gelach en verontwaardiging.De eigenaars van de omliggende akkers, Teunis Dieters en JanMoman, alsmede de winkelierster Jennigje ten Brinke-Kampherbeek, geven tebestemder plaatse schriftelijk te kennen dat bij hen aan een dergelijke bepalinggeen enkele behoefte bestaat.Hamberg wendt zich tot het provinciebestuur en op 1 september 1855 krijgt hijvan de Gedeputeerde Staten van Overijssel de toestemming om zijn achtkantigekoren- en pelmolen te bouwen, met als enige voorwaarde dat zijn molen tenminstevijftig ellen uit het midden van de naastbijgelegen wegen geplaatst moet worden.En zo verrijst de molen achter het kerkhof.Achter de oude marechausseekazerne zien we de molen van Hamberg.De dichter Hendrik van Laar wijdt aan Hamberg en zijn molen enige versregels.Hij sluit zich daarmee aan bij de waardering die de Hardenbergers hebben voorde molenaar wegens zijn eerlijkheid, vriendelijkheid en medeleven. Van Laar zegtondermeer:'Werd destijds een mens begraven,waar Hambergs ogen acht op gaven,'t zij jong en oud, 't zij man of vrouw,dan stond de molen in de rouw'.Bij een begrafenis zette Hamberg dus de molenwieken in de rouwstand. De bovenstemolenwiek stond dan iets voorbij het hoogste punt als aanduiding dat hetleven voorbij was. Hieronder iets meer over 'Molentaal 1 :Bij vreugde staat de bovenste wiek iets vóór het hoogste punt: er gaat iets prettigsgebeuren.2

Wanneer de molen in de rouwstand gezet wordt is de bovenste wiek over hethoogtepunt heen.De derde afbeelding geeft de stand van de wieken aan als de molen gedurendekorte tijd stilgezet wordt.Bij de vierde stand van de wieken staat de molen langere tijd stil. In de oorlogsjaren1940 -1945 gaven de molenaars elkaar door middel van een bepaalde stand dermolenwieken aan dat er gevaar dreigde, bijvoorbeeld een razzia.Sommige molenaars wilden hun concurrenten niet laten weten dat ze niets temalen hadden. Ze lieten de wieken lustig draaien.Men zei dan dat ze 'voor de prins' maalden. De molenaar maalde dan 'los van desteen' en verdiende dus niets. Volgens sommigen zou de uitdrukking in verbandstaan met de oude herendiensten, waarbij de molenaars verplicht waren hunheer diensten te verlenen zonder daarvoor betaald te worden. Daarvoor pleit dandat daar waar een ambachtsvrouwe een ambachtsheerlijkheid bezat de uitdrukkingluidde: 'malen voor de juffrouw'.1. vreugde 2. rouw 3. korte rust 4. lange rust.In een vorige bijdrage schreven we al dat Jan Waaijman in onderhandeling treedtmet Lambert Hamberg, die namens zijn familie gemachtigd is om de molen achterhet oude kerkhof te Hardenberg te verkopen. Op 19 maart 1923 wordt de verkoopgeregistreerd. Jan Waayman wordt eigenaar van de molen met daarbij heterf, de stal en het bijbehorende bouwland. Hij is gehuwd met Zwaantje Pot, dedochter van Jan Pot uit Hardenberg. Zij had in Mariënberg heimwee naar haargeboorteplaats en komt nu dicht bij het ouderlijk huis aan het Oosteinde te wonen.3

Jan en Zwaantje kregen vier kinderen, waarvan er nu nog twee in leven zijn:Truida woont in Utrecht en Hendrik, die bij de petrochemische industrie in hetBotlekgebied werkte, woont te Ameide.In zijn jonge jaren hielp Henk mee op de molen. Hij vertelt over het scherp makenvan de molenstenen, het billen. Dat deed men meestal als er weinig of geen windwas. In de korenmolen te Marie stond dat ondermeer op de wand:'Begint de wind te stillen, gaanwe met lust en vlijt de steenwat scherper billen, zo werkenwij altijd'.Dat was overigens een secuur werk waarbij het licht van één kant op de steenmoest vallen om de groeven goed te kunnen zien.Je had er een bilhamer voor nodig. 'Bij het slaan daarmee spatten kleine scherfjesvan de molensteen die in het vel van je hand drongen', zegt Henk Waayman.Piet Frijling, Truida's man, die soms ook wel eens meehielp in de molen, kan datbeamen.In vroeger dagen was men geheel afhankelijk van de wind. 'De molenaar leeftvan de wind' was een schertsende uitdrukking. Reken erop dat hij de wind dagen nacht goed in de gaten hield! Een opkomende storm kon veel vernielen aande wieken, de zeilen en het raderwerk in de molen als men niet op tijdmaatregelen nam, want als de wieken in razende vaart in het rond gingen draaienwas er geen houden meer aan. Dan kon in korte tijd veel vernield worden.Vandaar dat de molenaars altijd de lucht aftuurden om te weten wat hen te doenstond.Vooral toen er nog geen radio en televisie bestond werd de molenaar als kennervan het weer geraadpleegd.Soms waren er dagen dat de molen noodgedwongen stilstond. Dat moest niet telang duren! Daaraan herinnert een gedichtje in een andere molen:'Wanneer het stil is en niet waait ende molen niet meer draait, dan zietmen hier en daar bij hopen deboeren en de bakkers lopen,roepende met veel misbaar: 'Waarduivel blijft de molenaar!'Waayman wil niet langer afhankelijk zijn van de onberekenbare windkracht enschaft een Thomas gasmotor aan voor het maalwerk.Deze wordt later omgebouwd tot een 1 cilinder Dieselmotor.Nu de motor de taak van de wieken overneemt zijn ze overbodig geworden.Hieronder zien we Jan Waayman bij de omgebouwde motor.Daar het dure onderhoud van wieken en omloop niet meer nodig is en de zwareas waaraan de wieken draaien geen dienst meer doet, raakt het mechanisme inverval. Geleidelijk verdwijnen de wieken en de omloop. De molenas wordt metdaverend lawaai verwijderd, zoals op de foto is te zien.4

In 1947 nam de heer A. Buitenhuis het bedrijf over van Jan Waayman, die nogwerkzaam bleef op de molen. Buitenhuis schafte in de maalderij een elektromotoraan voor de nieuwe hamermolen.Het dure rietdekkerswerk werd op den duur verwaarloosd. Later bracht men opde afgetakelde molenromp golfplaten aan, een treurig gezicht. Wat ervan de molenrompovergebleven was werd eerst gebruikt als graansilo, later wordt het eenopslagplaats voor landbouwbeno-digdheden, bronbemaling en bestrijdingsmiddelenbij de komst van JanPrenger. Na het vertrek vanBuitenhuis in 1976 wordt er niet meergemalen. Zo komt na 121 jaar eeneind aan het molenbedrijf.De naaf waaraan de wieken draaidenstort terneer, de grauwe reus,beroofd van wieken, stelling, kruirad,lijkt nog wel stevig op zijn stenenfundament, maar is gedoemd omlangzaam te vergaan.Wanneer de ontluisterde en verweerderomp van de molen, zonderwieken, kruirad en stelling ternauwernoodnog overeind blijft op haarstenen fundament, komt de sloper.Dicht bij de molen woont aan deGramsbergerweg de dichterlijkeBerend Jan Waterink die graag zijn

gedachten aan het papier toevertrouwt. Na een werkzaam leven als boer woonthij zijn laatste levensjaren in zijn 'Repos Ailleurs'.Als de molen wordt afgebroken wil Waterink er het zijne van weten. Hij gaat oponderzoek naar sporen uit het verleden en zegt daarvan:'Zoekend tussen brokken en puin vand'oude molen aan het kerkhofpadontdekte ik geen groot fortuin, maar weleen oude herinneringsschat, door debouwer aangebracht.Waterink leest op een stuk muur dat nog overeind staat een gedicht dat daar in1855 op de wand is geschilderd. Het begint met de volgende regels:'De wind, een wonder in Gods macht,draait deze molen met zijn kracht. Daalmet uw gunst, o Hemelheer, op dezekorenmolen neer.Temidden van puin en cement doet hij plotseling een ontdekking. Daar ligt eenfles die uit een opengebarsten cementblok tevoorschijn gekomen is! Met zijnhand veegt hij het grauwe stof van de fles en bemerkt dan dat er een stukbeschreven papier in zit. Hij wordt er zenuwachtig van. Met moeite krijgt hij dekurk eraf en leest dan wat op het papier geschreven staat. Het zijnaantekeningen die gemaakt zijn door G. Moeken op 1 november 1928 tijdensherstelwerkzaamheden aan de molen.Moeken heeft opgeschreven wat voor hem in dat jaar belangrijke gebeurtenissenwaren: allereerst de geboorte van zijn zoon, maar ook hoe het reusachtig luchtschip,de 'Graf Zeppelin' over Hardenberg vloog en wel zo laag dat je duidelijkiets in de gondels die eronder hingen kon onderscheiden. De bouwvakkervertelt verder van de overvloedige regenval en de grote overlast die hethoogwater veroorzaakte. Bij de zuivelfabriek werd de oude schoorsteenafgebroken. Op het papier is een uitspraak van hem te vinden:'Zeg niemand uw geheimen, Nogminder uw gedachten. Vandaag ishij uw vriend, morgen gaat hij met uvechten'.We hopen dat het opschrijven van deze waarschuwing niet is voortgekomen uiteen treurige ervaring in zijn leven.Na de ontluistering en afbraak van de molen heeft de schuur nog lang dienst gedaan.Dan moet ook deze verdwijnen omdat op het voormalige molenterrein deGamma daar een groot bouwcentrum sticht. Een verheugend teken van bedrijvigheid.Alles verandert, alleen het wegje naar de Gamma, de olde Möll'n stege,bleef zoals ze was. Het zou goed zijn om deze naam vast te leggen en te handhavenvoor de toekomst als herinnering aan de molen uit 1855, temeer omdat de6

oude molenstenen die ingemetseld zijn in de kerkhofmuur, door de invloed vanregen en vorst afbrokkelen, zodat op den duur alles wat herinnert aan de oudemolen voorgoed verdwenen zal zijn.Olde Möll'n StegeBronnen: Gemeentearchief Hardenberg. Familie Waayman. B.J. Wetering7

De BruchterschoolJ. Luisman-de JongeSinds onheuglijke tijden heeft het schooltje in de Marke Brucht aan de rand vande Es in de 'Botterhoek' gestaan.Naast leslokaal voor de jeugd dient het tevens voor de markevergaderingen. Alser op vrijdag 23 april 1824 een bijzondere bijeenkomst is van de Marke geeftTeunis Waterink, die in 1810 benoemd is tot schoolmeester de 44 kinderen vrijaf.Deze Teunis Waterink is een geboren en getogen Bruchtenaar. Zoon van JanWaterink en Grietjen Reinders, landbouwers aldaar. Hij trouwt in 1821 metHilligjen Wichmink. Ze betrekken het nieuw gebouwde 'Meestershuis' waarvande gevelsteen nog tot op de dag van vandaag te bewonderen is.Het oude schooltje op de Es heeft ook z'n beste jaren gehad en wordt te klein omhet onderwijs naar behoren te dienen. Hiervan getuigt een brief die burgemeestervan Barneveld schrijft aan de schoolopziener van ambt Ommen: 'Wij hebbende eer u te berigten de goede ontvangst der missive betreffende de school teBrucht. Wij hebben den hoofdonderwijzer opgedragen de leerlingen te splitsen.In 't vervolg zal voormiddags les gegeven worden aan de kinderen uit hetBruchterveld en na de middag aan die uit de buurtschap zelve'. Dit is natuurlijkeen noodmaatregel en een duidelijk bewijs dat de school te klein wordt.De Raad van Ambt Hardenberg is zich hiervan terdege bewust en heeft zich danook al jaren voorbereid op te stichten nieuwe scholen.In 1878 wordt er een pakket stukken verstuurd naar den Heer Inspecteur van hetLager Onderwijs in de provincie Overijssel te Zwolle.8

De burgemeester schrijft: 'Wij hebben de eer u Edelgestrenge de plannen tedoen toekomen tot de bouw van een schoollokaal te Brucht, Slagharen, Rheezeen Collendoorn. Wij nemen de vrijheid UEdG ons te willen mededelen of die ontwerpenuwe goedkeuring wegdragen'.Getuige de raadsverslagen is over dit onderwerp eindeloos 'gedelibereerd' en intensiefvan gedachten gewisseld met de inspecteur.Toch hoeven ze zich wat de school te Brucht betreft over de bouwplaats en dekosten ervan geen zorgen te maken, want op 30 januari 1878 ontvangt men eenbrief van de administrateur van de Heeren Erven Mr. J.A. van Roijen teBergentheim. Deze heer Van der Sanden biedt namens bovengenoemdeHeeren een gratis stuk grond aan in de Veldmaten tegenover de in 1863 gegravenBruchterwijk. Het duurt lang voordat de Raad hierop reageert, want ruim eenjaar later lezen we in de notulen van Van Roijen dat de Raad bezwaar maakt omde school in de Veldmaten aan het kanaal te bouwen, omdat het ophogen van ditterrein minstens 200 gulden zal moeten kosten en aldus de waarde van de grondzal evenaren.Hierop wordt de administrateur van Van Roijen opnieuw gemachtigd een aanbodte doen aan de Edelachtbare Raad der gemeente Ambt Hardenberg. Dit luidt:'De belangstelling in het onderwijs en het lot der arme kinderen die hetBergentheimerveld bewonen, en die om den te grooten afstand en te slechte wegen,de school niet of weinig kunnen bezoeken, heeft bovengenoemde Heerendoen besluiten om tot dit doel aan de gemeente dezen grond kosteloos aan tebieden, in de hoop dat door het bestuur dit aanbod zal worden aangenomen ende school met onderwijzerswoning daarop zal worden gebouwd, temeer, omdatde gemeente die daardoor aan de billijke wenschen van de bewoners van hetBergentheimerveld tegemoetkomende, tevens het gevaar ontgaat om binnenkorten tijd in de onaangename noodzakelijkheid te komen, een school in hetBergentheimerveld te moeten bouwen, waarop de bewoners naar onze bescheidenmening eene billijke en rechtvaardige aanspraak zullen kunnen doen gelden.Door bovengenoemde belangstelling gedreven bieden wij eene som van 200 guldenaan ter bestrijding van de kosten der ophoging'.Van Roijen heeft blijkens deze brief erg veel belang bij het bouwen van eenschool op deze lokatie. Als men bedenkt dat kinderen uit 'het' Bruchterveld enzelfs uit Venebrugge de school op de Es in Brucht moeten bezoeken lijkt de lokatieaan het kanaal 'in de Veldmaten' inderdaad veel centraler gelegen. Op 25juni 1879 komt er bij Van Roijen een missive binnen van schoolopziener vanPalland dat de stichting ener school wordt uitgesteld omdat het wachten is op denieuwe onderwijswet!Eind 1880 komt er pas weer wat schot in de zaak betreffende de scholenbouw inAmbt Hardenberg.Op de raadsvergadering van 27 april 1881 wordt er door de benoemde commissiesverslag uitgebracht. De voorzitter, burgemeester van Barneveld leest de verschillendeingekomen adressen voor betreffende de school te Brucht. Na hieromtrentgehouden deliberatie wordt met 12 tegen één stem, die van den heerGeerdes, besloten de school te Brucht te plaatsen op de percelen kadastraal bekendonder sectie F. nr. 805, 806, 807 en 808. (Het aangeboden terrein aan hetkanaal dus).9

Aan B. en W. wordt opgedragen dit besluit ter goedkeuring aan HeerenGedeputeerde Staten dezer provincie te zenden.De financiën der gemeente zijn echter in zodanige staat dat de Raad met algemenestemmen besluit een brief aan Z.M. den Koning te zenden om een buitengewonetoelage. Er wordt omstandig uitgelegd dat het bouwen van drie nieuwescholen te Brucht, Rheeze en Radewijk in het belang van het onderwijs hard nodigis en dat in die buurtschappen tevens onderwijzerswoningen gebouwd moetenworden, omdat er in die gehuchten geen woningen zijn te bekomen en de onderwijzerselders huisvesting moeten zoeken wat vaak aanleiding geeft tot hunvertrek. De uitgaven voor bovengenoemde stichtingen gaan de draagkracht dergemeente te boven. De gemeente telt door haar uitgestrekte ligging liefst 11openbare scholen waardoor bij het eindcijfer der begroting van f. 21.778,- reedsf. 12.125,- voor kosten van het onderwijs is uitgetrokken. Om kort te gaan, deRaad neemt de vrijheid met eerbiedig verzoek om op de gemeente AmbtHardenberg van toepassing te verklaren art. 49 der wet van 17 augustus 1878 ente bepalen dat een derde der kosten dier stichtingen zal komen ten laste dergemeente en de overige twee derde als subsidie door het Rijk zal wordengedragen.Het pad naar de nieuwe school in Brucht is echter nog lang niet geëffend, wantwaar moet het zand voor de ophoging van het terrein vandaan komen? De burgemeesterneemt opnieuw de pen ter hand en schrijft een brief aan deOverijsselse Kanalisatie Maatschappij. (O.K.M.)Hij legt uit dat de grond door Van Roijen welwillend is afgestaan met bovendieneen som van f. 200,- om de kostenvan het terrein te bestrijden. Degrond is lager gelegen dan het peildat de wet voor de bouw van scholenheeft bepaald. Om bedoelde ophogingente bewerkstelligen neem ik devrijheid namens de Raad u te verzoekenvergunning te willen verlenenom de kanaaldijken om en nabij detolbrug te mogen afgraven tot hetminimum der hoogte, om het vereistezand te verkrijgen.De burgemeester rekent uit dat er 65cm. zand kan worden afgegraven.Indien de Maatschappij hem echternaar de noordoostkant van de tolbrug bij de Bruchterbeek zal verwijzen vraagt hij om vrijdom van tol voorde vaartuigen die steeds de brug zullen moeten passeren bij het vervoervan het zand. Hij voegt er in hoogdravende woorden het volgende aanKad Atlas 1832 school in buurtschap Brucht toe: 'Door dit verzoek toe te staant/o Meestershuis.zult u aan het onderwijs een wezen-10

lijken dienst hebben bijgedragen en in de verfraaiing van de dijk een edele beloningvinden!'Op 8 juli heeft hij al bericht terug. De Ov. Kanalisatie Mij. geeft toestemming totafgraving van de oostelijken kanaaldijk boven den Bruchterbeek. Half juliontvangt de burgemeester een brief van schoolopziener Sloep uit Zwolle met demededeling dat hij voornemens is het terrein bestemd voor den bouw van deschool in ogenschouw te nemen. Hij hoopt de burgemeester of één der wethoudersop dinsdag 26 juli daar te ontmoeten. Bij ongunstig weder wordt het bezoekuitgesteld! In een naschrift vraagt de heer Sloep of er vanaf Hardenberg eenwagentje beschikbaar is. Het was in de vorige eeuw een hele onderneming omvan Zwolle naar Hardenberg te reizen.Tram, trein of fiets hebben hier hun intrede nog niet gedaan. Van Dedemsvaartnaar Hardenberg loopt dagelijks, behalve 's zondags, een diligence v.v. (soortbuurtbus!) Verder vaart er vanaf Lutten via Dedemsvaart, Lichtmiskanaal en deNieuwe Vecht naar Zwolle een 'jaagschuit' van schipper Berend van der Graaf.Zo'n jaagschuit werd getrokken door een paard langs het jaagpad.Op 6 augustus 1881 komt de officiële goedkeuring van Gedeputeerde Staten binnenom ter vervanging van de openbare scholen te Brucht, Rheeze en Radewijknieuwe schoolgebouwen te stichten.In september 1881 schrijft G.S. dat de minister van Binnenlandse Zaken opgaafwenscht te ontvangen van de geraamde bouwkosten.Pas op 14 april 1882 versturen G.S. een brief aan het gemeentebestuur vanAmbt Hardenberg met de mededeling dat bij Koninklijk Besluit is goedgevondendat art. 49 der wet op het lager onderwijs op hen van toepassing is en subsidiewordt verleend ten bedrage van f. 10.300,-. De scholenbouw kan beginnen!wordt vervolgd. Bron:Gem. Archief Hardenberg Archief van Roijen Markeboek Brucht11

Van boeken gesproken:Het BaalderboekHennie ReindersDe toneelvereniging 'Heisa Baalder', voortgekomen uit de Oranje-vereniging,heeft in october haar vijftigjarig jubileum gevierd.Ter gelegenheid hiervan wordt een jubileumboek uitgegeven, om op deze wijzede herinnering aan de verdwenen buurtschap van Baalder, en zijn hecht met elkaarverbonden gemeenschap, vast te leggen.Het boek dat in de loop van het jaar zal verschijnen bevat ondermeer de geschiedenisvan Baalder vóór de stadsuitbreiding in 1975. Er wordt een denkbeeldigewandeling gemaakt langs alle huizen en boerderijen die er rond 1970 stonden envan elk daarvan wordt de geschiedenis verteld.Ook tradities en gewoonten komen aan de orde, evenals het verenigingsleven.Dit alles wordt voorzien van vele foto's en belooft een boeiend geheel te worden.Mochten leden van de Historische Vereniging voor deze éénmalige uitgave belangstellinghebben, dan kunnen zij een exemplaar reserveren. De prijs f. 29,75Tot 1 mei a.s. kunt u dit schriftelijk of telefonisch melden aan Jennie Lamberink,Vinkestraat 15, 7772 AG Hardenberg. Telefoon: 0523-262915.12

Een verdwenen markeboek terug in BruchtDe vereniging Plaatselijk Belang te Brucht is in het gelukkige bezit van de oudemarkeboeken. Het originele boek over de jaren 1801 tot 1864 is in bewaring gegevenaan het Rijksarchief te Zwolle. In de bibliotheek van Hardenberg ligt eenkopie voor belangstellenden. De oudere markeboeken van vóór 1801 ontbrakenhelaas. Gerrit Zomer, die Lutten verruilde voor het Friese IJlst las in de catalogusvan een Haarlems antiquariaat dat men oude documenten over de jaren 1747 tot1802 afkomstig uit Brucht te koop aanbood. Hij stelde zich in verbinding metDinah Hesseling, die op haar beurt de voorzitter van Plaatselijk Belang Brucht, deheerG.J.A. Kremer, inlichtte.Hij nam dadelijk contact op met de antiquair die hem vertelde dat hij de markeboekpapierenal verkocht had. Met nadruk verzocht de heer Kremer daarop dekoop ongedaan te maken, gezien de historische waarde van de papieren voorBrucht.Diezelfde week kreeg hij bericht dat de eerste koper afstand wilde doen van deoude papieren ten behoeve van Plaatselijk Belang. Het gevolg was dat de oudestukken weer terug kwamen op de plaats waar ze behoren te zijn: in Brucht! Er iseen kopie te raadplegen in de Oudheidkamer.Voorzitter Kremer wijst op het belang goed op te letten of er over het verledenvan onze streek iets te koop aangeboden wordt. De Historische Vereniging stemtdaar van harte mee in en hoopt nog eens aanbiedingen te krijgen van documentendie reeds lang en voorgoed verloren gewaand zijn.13

Uit mijn SchooljarenJan DijkhuisVan Jan Dijkhuis ontvingen we een schoolfoto van de Chr. Mulo te Hardenberguit 1941. Alle afgebeelde leerlingen worden met naam en woonplaats genoemden voorzien van nadere bijzonderheden over een aantal van hen. De foto heefthij in drie delen geknipt. Om te bevorderen dat de tekst steeds onder en naastde afbeelding komt te staan, hebben we besloten om in drie achtereenvolgendenummers van 'Rondom den Herdenbergh' steeds een derde deel van de foto,met het bijschrift van Jan Dijkhuis, te plaatsen. Hier volgt het eerste deel.Mulo foto 1941 (eerste deel)achterste rij van links naar rechts:Henk Zweers van 'Freek van 't holtstek'; Hugo Huizenga van de hoofdonderwijzer uitBergentheim; Egbert Broekroelofs uit Radewijk; Hendrik Jan Borneman van de smid uit deVoorstraat; Herman Kremer van de stuwwachter uit Ane; Berend Regeling uit Mariënberg;J. Lotterman uit Bergentheim, tweede rij:Jantie Woelders woonde aan de Veerbrug; Bertha Dam uit Lutten; Meneer Renkema (nietmeester, maar meneer, want we zijn niet meer op de lagere school!) gaf onderwijs in wiskunde.14

Hij deed dat uitstekend voor degene die goed zijn best deed, maar als je in plaats vanhuiswerk maken liever bootje ging varen op de onder water gelopen weilanden en dan inde klas nog grapjes probeerde te maken, was hij 'des duivels'. Maar er zaten ook veel 'duiveltjes'in de klassen. Ik geloof dat ik nog niet de ergste was; Jennie Slatman uit Ane;Jennie Kieft uit Holthone met haar speciale glimlach. Of ze die nog heeft?; Juffrouw Boxenwas vroeger een juf aan de oude lagere school op 'De Doele' (Doele met een langgerekteoe) en had daar onze ouders in de klas. Maar dat wist een jongetje uit de klas niet, dieeens een briefje van zijn moeder mee moest brengen met de reden waarom hij zijn lesjeniet geleerd had. Hij zei:' Mijn moeder kan niet schrijven, ze is vroeger nooit op school geweest'.Daarop antwoordde tante Boxen (zo noemden wij haar): 'Ik heb je moeder schrijvenbijgebracht, en ze kon beter schrijven dan jij'. Juffrouw Van der Hoeven, dochter vanhet hoofd der school. Ik meen dat ze handwerken onderwees voor meisjes. RiekBouwhuis uit Heemse. Jannie Dam uit Heemse, derde rij:Hendrika Stoeten uit Heemse; Marietje (nu Rie) Sierink van de kruidenier uit deVoorstraat; Jo van Delden en Annie Prins uit Bergentheim. Sommige namen waren eenbegrip in onze school! Grietje Kampman uit Heemse, nu mevrouw Jonkhans. Joke tenBrinke van de kleermaker op het Oosteinde. Hendrika Gerrits van de Ommerweg.Lichtenberg, nu theoloog. Gerrit Meier was het die eens in een van de jonge boompjes aande Schuitestraat klom. De boom brak af en Frits van Bol sleepte hem (de boom) naar zijn'bungalow' in 'n Es (ook wel Bruchterweg genoemd) voorste rij:Gezina Valkman van de Parallelweg. Jansje Weitkamp uit de boerderij op De Kamp. DeKamp heette later Kanaalweg en dan Jan Weitkamplaan. Dina Veurink uit Bergentheim.Henk Merjenburg uit Bergentheim. Willem Sierink uit de Voorstraat. Zijn moeder heeft ookbij juf Boxen in de klas gezeten en zijn broer was het die dat bewuste briefje mee moestbrengen.De Chr. Mulo aan de Gramsbergerweg in de twintiger jaren15

'Plat Ni'js'J. Luisman-de JongeBovenstoande titel past eigenlijk niet meer bi-j disse rubriek sinds de TweedeKamer het Nedersaksisch officieel erkend hef as regionale taal. Ok oons eigenSallaands wordt hiertoe erekend.Staatssecretaris Kohnstamm dacht altied dat het Nedersaksisch een dialect wasvan het Nederlaands maar wetenschappers hebt hum ervan overtuugd dat 't eenzölfstandige taal is die ofstamt van het Westgermaans!Met disse erkenning (okt.'95) kreg 't Nedersaksisch, woar ok het Twents, hetAchterhoeks, het Stellingwarfs, het Grunnings en het Drents onder valt een officiëlestatus as bescharmde minderheidstaal.Met frisse moed goa'w dus weer een riege woorden toelichten uut oonze eigenvertrouwde streektaal:schrievertie(n)schötteldoekschienenschennensnukkenscheltontetampertemutetoltertralatstoezebolletumigtweedonkerntwieduusterstormluchtewatertorretje, draaikevertje (ook schoemakertie(n)vaatdoekscheenbenenidem "snikkenscheel, scheefvodrinstegemoetschommeluitbundiglisdoddeledig, niets uitvoerenschemerigschemerigstallantaarnVrogger, veur 't electriciteits-tiedpark was destormluchte of kötweg, de luchte, onmisbaar. Op nijjoarsvesitein duustern de buurte in? De lanteerngung met. Op de deile bi-j het vee höng de luchte. Bi-jhet kalven van een koe bewees de luchte heur dienst.De braandstof was 'pieterölie'. Het vlammegie worden beveiligd deur een glazenstolpe. Die stolpe bescharmd deur droadwark. Van de stormluchte stappe wi-jover noar olde zegswiezen: 'Ie kunt niet poesen en 't maal (=meel) in de mondholden' 'Ie kiekt hum wel veur de platte maar niet in 't hatte' 'Ie zuukt gienmaalwörme (meelwormen) in 'n leuge zak'... Ie zuukt 't wel uut hè?Warkgroep 'Regiolect'.16

StephanotenMededelingen van het bestuur en werkgroepenBijlage Rondom den Herdenbergher april 1996Nr.2NaamZoals u ziet is de naam van het inlegblad'Stephanoten' geworden. Stephanus is deheilige die in het stadswapen vanHardenberg staat, noten omdat hierin zakenomschreven worden die om onze aandachtvragen.VerenigingslokaliteitZoals u weet hebben wij een eigenonderkomen in de Oudheidkamer aan deVoorstraat 34 te Hardenberg. Deopeningstijden zijn:maandag-, dinsdag-, donderdag- envrijdagmorgen van 9.00 uur tot 12.00 uur. De1e zaterdag van de maand van 10.00 uur tot13.00 uur. De 1e donderdag van de maandvan 19.00 uur tot 21.00 uur. Telefoon: 0523265624. Wilt u helpen, kom dan eens aantijdens de openingsuren.Mededelingen van de werkgroepenRedactie:Het laatste nummer van "Rondom denHerdenbergh" zal een themanummer zijnover verenigingen. Er zal o.a. aandachtbesteed worden aan de geschiedenis van dekorfbalsport in de gemeente Hardenberg.Jan te Bokkel, een van de redactieleden, ismet name op zoek naar mensen enmateriaal, foto's bijvoorbeeld, van devolgende korfbalverenigingen: "DeZilvermeeuwen" uit Bergentheim. "0DIS" uitLutten. "MKC" uit Mariënberg. "Quick" uitHardenberg, nog voor "Oostloorn""HSV" uit Hardenberg, nog voor "Oostloorn"Weet U meer van deze of anderekorfbalzaken ? Neem contact op met Jan teBokkel, Singelberg 26,7772 DB Hardenberg,telefoon 0523 - 264353.Contributie betaling 1995Leden die hun contributie 1995 nog niethebben betaald worden verzocht zo spoedigmogelijk f. 27,50 op bankrekening3849.47.824 Rabobank of Postbank2985515.Leden woonachtig buiten Nederland wordenverzocht een internationale postwissel tezenden aan Hist. Ver. Hardenberg enOmgeving, Postbus 409, 7770 AKHardenberg, Nederland. Geen bankcheques,de kosten van het innen zijn bijna even hoogals het bedrag dat betaald wordt.Activiteiten.Jaarvergadering - maandag, 22 april1996,de Schakel 19.30 uur.Na de vergadering zal de heer HennieEngelbertink uit Rossum een inleidinghouding en dia's vertonen over de invloedvan de bisschop van Utrecht en zijndienstmannen in ons gewest. Aan bodkomen ook de oude rechten, bijvoorbeeld hetverschil tussen stads- en landrechten,havezaten, verdwenen kastelen, grachten enandere verdedigingswerken. Al zou u nietvoor de jaarvergadering komen, dit mag uniet missen. De Schakel -19.30 uur.

Zomerexcursie naar Rijsssen e.o. -zaterdag, 8 juni 1996.Deze keer gaan we naar de omgeving vanRijssen. Zoals u gewend bent via een zeermooie route, zowel op de heen als op deterugweg.In Rijssen staat de oude havezate Oosterhof,voor het eerst genoemd in 1324. In 1966werd er, nadat het helemaal wasgerestaureerd, een opleidingscentrum voorkraamverzorgersters gevestigd. Dit bleef zotot 1988, de gemeente verhuurde het toenaan het Rijssens Museum. In dit museumvinden we een zeer fraaie collectie strijkijzersnaast tal van zaken die met Rijssen enomgeving hebben te maken. De oudePelmolen, zowel voor graan als voor olie,staat ook in Rijssen te pronken.Ook het dorp Enter, vroeger de grootste binnenhaven van Nederland, nu bekend om zijnklompenmakerijen, doen we ook aan. In kortbestek te veel om te vermelden.U moet het zelf gaan zien op deze zaterdag.We vertrekken om 9.00 uur vanaf hetStephanusplein, de kosten bedragenongeveer f. 35,- pp, koffie en entree'sinbegrepen. Geef u zo spoedig mogelijk op -wie t eerst komt... - bij het secretariaattijdens de openingstijden van hetverenigingscentrum of bij G. Jonkhans 0523-265624 of B. Feddes 0523-251215.Viering 12 1/2 jarig bestaan - zaterdag 31augustus 1996.In de Schakel vanaf 10.00 uur een genealogische dag voor Hardenberg en wijdeomgeving. Aan deze dag worden fiets enauto tochten gekoppeld. 's-Avonds eenconcert met verrassingen in de N.H.Kerk teHeemse. Nadere invulling hiervan volgt nog.Let op: datum is veranderd!!!Aanwinsten.Wij hebben ontvangen van:R. van Otten te Hardenberg, in bruikleeneen fiche leesapparaat voor onsverenigingscentrum.Mevr. R.Vegter-Hutten te Appingedam, eenschoolfoto van de Hoogenweg jaar 1943-1944, en een foto ter gelegenheid van het 50jarig bestaan van de school aan deHoogenweg.G.Hakkers te Hardenberg, fotokopie krantNederland Vrij van 5 mei 1945.C.Lina te Hardenberg, de vliegendeHollander 26-9-1944, origineel.J.Luisman-de Jonge, een glimp van hetverleden, fotoboekje tgv 100 jarig bestaanOLM. Familieboek Suelmann en Buermann.HJ.Kerkdijk te Hardenberg, een 100-taldia's van Hardenberg gemaakt doorDs.Loor(dubbelen).RJongbloed te Hardenberg, een aantalkranten uit de 30er jaren met berichten overde gemeente Hardenberg.Meijer te Hardenberg, een cassette bandjemet de herdenkingsdienst Doleantie op 8-12-1987.Mevr.Hutten-Groot Marsink Mariënberg,een groot aantal documenten betreffende heterve Bouwhuis uit Beerze. Een aantalvoorwerpen bestemd voor de Oudheidkamer.Plaatselijk Belang Brucht, Fotocopie vanhet door hen aangekochte gedeelte van hetmarkeboek.Mv. Snijders, Hardenberg, Copie DagbladN-Oosten 11-2-1976. Herdenkingoverstroming 1946.GJ.Hutten Hengelo. Copie Nieuws- enAdvertentieblad voor Dedemsvaart, 11-1-1890.DJ.Otten Kloosterhaar, de Oorlogskranten1940-1945, complete serie.Hebt u ook documenten, foto's of boeken dievoor de historie van Hardenberg en

omgeving belangrijk zijn en waarvan u denkt'jammer dat dit verloren zou gaan\ schenkze dan aan de HV Hardenberg en Omgeving,of geef ze in bruikleen als u er geen definitiefafstand van wil doen, of laat ze door devereniging kopiëren. Neem voor verderinlichtingen contact op met de secretaris,Nieuwe ledenMevr. G.H.Reins Radewijkerw 38 RadewijkMevr. F.A.EIeveld Prunusstr 81 GroningenJ.R Borger Memelerstr 26 NordhornJ.H.JansCanadaK. ten Brinke Parkweg 8 HardenbergJ. de Lange Mulderij 135 HardenbergG. de Boer Herderstasje 21 HardenbergJ.H.Eggengoor Stationsstr 39 HardenbergH.Hekman Castorstr16 HardenbergG.Zweers Akkermunt 31 HardenbergMv.M.AItena-Otten Satumusstr 54 HardenbergE.N.Goris Nadirlaan 30 HoogeveenMv. S.Brand-Brink KanaalwW42 BergentheimMv.G.Habers-Lambers de Vaart 12 AneJ.Wendt Bovenmaat 37 HardenbergH.Bremer Gramsbergerw 8 HardenbergG.L.ten Cate Kanaalweg 0103 HoogenwegFam.J.Zweers Oelenveerstr 35 HardenbergJ.F.Vosjan Bruchterweg 85 HardenbergH.Bril Dorresteinsew118 AmersfoortI.Bekker-ten Brinke Nachtegaalstri 6 HardenbergMvJ.H.Kedde Graeshoek 5 EnschedeJ.de Boer Balderhaarweg 2 KloosterhaarR.Eshuis Tom Mandersstr 36 HengeloT.NibourgWeerseloseweg190 BorneD.Wilps A.Verweijstr 30 NijverdalMv.G.A.G.Meulenbelt-Wilps Orionlaan 2 HardenbergMv.R.Veurink Kolibristraat 5 HardenbergF.Boers Rheezerweg 34 HardenbergMv.J.J.Grootenhuis- Wessels Brugstr 15OmmenJ.van Hoek Eiberhof 40 HardenbergH.J.Snijders De Hoge Esch 54 GramsbergenMv. A.Jansen Beekberg 22 HardenbergNelly Olthuis Lambertsdijk 7 Den Velderuilabonnement De Darde Klokke OmmenAllen van harte welkom en wij wensen u een prettige tijd met en in onze vereniging.

Kadastrale Atlas Hardenberg 1832De belangstelling is zo groot gebleken dat dedruk in ieder geval doorgaat. Door vertragingvan de atlas voor een andere gemeente kande uitgave van de Hardenbergse uitgave ietsuitlopen, maar wij werken er volop aan omdeze juni a.s. gereed te hebben. En zolangde persen nog niet draaien kan er nogbesteld worden. Maar dan is het afgelopenen een herdruk zit er met dit soort uitgavenniet in. Wilt u nog bestellen?Even een berichtje aan H.Hoving, Boslaan34, 7771 DR Hardenberg. Zie vooruitvoeringe informatie van deze prachtigeuitgave vorige 'Rondom denHerdenberghers*. Prijs slechts f.35,-- perstuk. Hieronder enkele fragmenten van deprachtige kaarten die u vindt in de kadastraleatlas.

Lutten, de bakermat van garagebedrijvente Heemse en Hardenbergc. LinaUit de reacties die we geregeld krijgen over de foto's die in ons blad verschijnenblijkt wel dat 'Rondom den Herdenbergh' niet alleen aandachtig gelezen wordt,maar dat ook de foto's, al dan niet met een vergrootglas erbij, nauwkeurig bestudeerdworden. Zo ook de foto die Gerrie ten Cate ons ter beschikking heeft gesteld,waarop zijn ouders, in een auto gezeten, voor de garage afgebeeld staan.Nadere beschouwing ervan plaatste ons en anderen voor een raadsel. Zeker, deluifel voor de garage kon in de loop der jaren verwijderd zijn, maar het huis linksvan de garage, was dat de woning van fietsenmaker Jan van Goor? Op de muurvan de winkel ontwaarden we naast de etalage een geëmailleerd reclamebordmet duidelijk leesbaar daarop het woord 'Gazelle'. Het moest dus in orde zijn,maar toch...Buurman Wouter ten Brinke van het kledingmagazijn in de Stationsstraat meendedat de foto spiegelbeeldig was afgedrukt, immers het huis links op de fototoont opvallend veel overeenkomst met de woning rechts van de garage waareertijds de loodgieter Albert Breukelman woonde, meer bekend onder de naamKeugel-Ab, omdat hij vaak sprak van: 'Iets aan elkaar keugelen.' HermanMakkinga nam later de zaak over.We zijn naar Gerrie ten Cate gegaan om opheldering.Onze motorcoureur herinnerde zich toen dat de foto wellicht in Luttengenomen werd, want daar was vader Derk eerst een garagebedrijf begonnenvoordat hij naar Hardenberg kwam. Dus gingen we op onderzoek uit en kwamenterecht bij de oude smid Van Keulen te Lutten. Die wist te vertellen dat zijn vader,G. van Keulen, en fietsenmaker R. Dijkstra een bedrijf hadden waar fietsen enfornuizen gemaakt werden. Hij had daar nog een mooie foto van.17

Links zien we Dijkstra, Van Keulen staat in de deuropening. Op de voorgrond eenjongetje met een eigenaardige fiets. Kijk maar naar het grote kamrad dat door detrappers aan het draaien gebracht moest worden. In de werkplaats een aantalfietsframes.Lutten had dus omstreeks 1900 een bescheiden fabriekje van fietsen en fornuizen.Dijkstra was een ondernemend man. Het was de tijd dat 'stoomfietsen' enauto's op de weg verschenen.Dus bouwde hij een garage met links daarnaast een winkel waar je rijwielen vaneigen fabrikaat, maar ook Gazellefietsen kon kopen. Vandaar het bordje op demuur!Dijkstra sloeg zijn vleugels uit en vertrok naar Zwolle, waar hij een groothandel inrijwielen begon. De garage in Lutten deed hij over aan Ten Cate en Jaspers. Defoto op bladzijde 314 van ons vorige nummer toont ons die garage te Lutten! Hetgebouw met de winkel ernaast bestaat nog steeds, maar de houten luifel isverdwenen. Later vertrok Ten Cate naar Hardenberg. Lagers en Oostenbrink namenhet bedrijf over.Jaspers begon een eigen garagebedrijf. De smid Van Keulen bleef fietsen verkopen.Oostenbrink vertrok naar Heemse. Op de plaats van dat bedrijf is nu het benzinestationOostloorn.De garage van Jaspers lag niet ver van de watertoren bij de ophaalbrug, die verdweenna het dempen van de Dedemsvaart.Dijkstra met zijn vrouw voor zijn nieuwgebouwde garage en winkel + 2 monteurs op'stoomfietsen'.Op de garagefoto uit Lutten van Ten Cate zagen we enkele Chevrolet auto'smaar de T. Ford, met z'n onverwoestbare motor ontbrak niet. Het aanslingerenvan de motor onder de radiator vereiste kracht en behendigheid, want als deslinger 'terugsloeg' kon dat een gebroken pols, kneuzingen en smartveroorzaken. Wanneer je van de ene versnelling in de andere wilde overschakelen,moest je tussengas geven met allerlei hand- en voetbewegingen diemen betitelde als 'dubbelclutschen'.Mijn vader die mij in mijn prille jeugd de kneepjes daarvan wilde bijbrengen, mijnonhandigheid daarin bemerkend door het knarsen van het mechanisme, zagspoedig af van zijn pogingen mij dat te leren, bevreesd dat zijn geliefde autootjeschade zou oplopen.18

We kunnen concluderen dat er aan het begin van de eeuw nog al wat ondernemingsgeestbestond in Lutten en dat vanuit Luttense bedrijven tweeHardenbergse garages en een fietsengroothandel te Zwolle hun oorsprong vonden.Zo ziet de garage uit Lutten er nu uit. De winkel werd verbouwd tot woning. De luifel verdween.Links het garagebedrijfvan Jaspers.Kanaal en brug bestondentoen nog.19

Duidelijk is op het reclamebord zichtbaar dat Ten Cate Chevroletdealer was. Later werdhet Derk-Deutz-Daf.De garage werd overgenomen door Van Staalduinen, de Citroëndealer van Hardenberg.Aanvankelijk vestigde garage Oostenbrink zich aan de Hessenweg.Later kwam daar de zaadhandel Dorgelo.Oostenbrink verplaatste zijn bedrijf naar het kruispunt van de Rijksweg en de Haardijk. Opdie plaats vinden we nu het tankstation en het garagebedrijf van Mastebroek.20

Een maximum snelheid bestond nog niet. Vandaar een beleefd verzoek omlangzaam te rijden in Heemse.in het vorige nummer schreven we dat veearts E. de Nooij, net als Gerrie tenCate een Norton motorfiets bezat. Uit Doesburg kregen we als reactie daaropeen foto toegezonden door zijn dochter, mevrouw F. Jansen-de Nooij. Die toontons haar vader op zijn Norton, klaar om zijn praktijk in te gaan.Bronnen: mevr. F. Jansen-de Nooy, M. van Keulen, G. ten Cate21

Een belangrijk boek over de Marke LuttenOmstreeks de maand april van dit jaar zal een boek verschijnen over de historievan Oud-Lutten. Daarin beschrijft de auteur Harry van Biessum de geschiedenisvan meer dan twintig erven en katersteden van deze buurtschap, te beginnen bijhet jaar 1395.Van 1395 tot 1520 deed de landsheer negenmaal een 'bede' aan de boerenbevolking.Dat was voor hen niet zelden een belastingplaag. De bedelijsten blevenbewaard en verschaffen inlichtingen, over de bewoners van de erven en de katerstedente Lutten.Twee hoofdstukken schetsen het wel en wee van de buurtschap. Daarin lezenwe van gewoonten en gebruiken bij geboorte, trouwen en overlijden, evenalsenkele bijzondere gebeurtenissen. De schrijver wil een zo compleet mogelijkbeeld van Oud-Lutten geven.Omstreeks 1660 groeit het aantal families dat beschreven wordt tot meer dantwintig, zoals: de familie Schottert, Lamberink, Datema, Waaijman, Nijeboer,Vasse, Reinink, Brink, Van Faassen, Bouwhuis, Stoeten, Ter Wijlen, Bril, Zwiers,Westerman, Broekroelofs, Wilpshaar, Wolberink, Grevelman, Schrotenboer enAltena.De geschiedenis van Erve Wolbink vult zeven bladzijden. In 1490 stond het in hetSchattingsregister aangeduid als 'Loshair'.Later lezen we over Hermen Wulbink, ook wel Hermen op Wolbinck genaamd.Hieronder een fragment uit het boek:Volgens het Schattingsregister van 1490 woonde Geert Loshair op het erve.In 1520 woonde Wolter op Loshair.In 1601 werden de landerijen van het erve gebruikt door 'die Nahers'(de buren).Het land omvatte 10 mudde en 1 dachwerk. Egbert Lesscher was de bewoner.Hij bezat 4 paarden, 34 schapen en 2 imen.Omstreeks 1661 woonde Hermen Wulbink op het erve, naderhand ook welHermen op Wolbinck genaamd. Hij was tot omstreeks 1712 de hoofdbewoner.Zo laat hij op 20-10-1661 zijn zoon Arent te Gramsbergen dopen. Deze ging in1690 op Reijnink wonen.22

In 1668 wordt Hermen's naam op de inkwartieringslijst genoemd. Blijkens het'soutgelt' register van 1701 is hij dan nog steeds de hoofdbewoner.Zijn andere kinderen waren:Hermen (hij bleef op 't Losher wonen)Egbert (hij trouwde in 1715 met Aaltje Evers, afkomstig uit Lutten. Het trouwboekvan Hardenberg vermeldt: 'Egbert Hermens, j.m. uytWolbinckhuys tot Lutten 1 .)Het kon niet anders of de boeren van Oud-Lutten hielden schapen en waren imkers.Gelegen op de glooiing van een verhoging in het landschap werden de ervenen katersteden omringd door heidevelden en moeras. In 1601 is er sprakevan 10 mudde land en nog 1 dachwerk. In onze tijd zou men dat aanduiden met4,4 hectare. We lezen verder in het boek:'Vanaf 1712 werd zoon Hermen Hermsz. Wolping de hoofdbewoner van het erve.In dat jaar trouwde hij op 27 augustus te Hardenberg met Geertje HarmsWigmink, afkomstig van Bergentheim.Op het erve Losher werden geboren:Hermen (ged. 25-10-1714 te Hardenberg;waarschijnlijk jong overleden)'een dogter'; wellichtZwaantje (ged. 25-09-1716 te Hardenberg)Aeltjen (ged. 15-01 -1719 te Hardenberg)Harmen (ged. 22-11 -1722 te Hardenberg)JanLambert(ged. 14-01 -1725 te Hardenberg)(ged. 21-12-1726 te Hardenberg)Zie familie 11.Bij haar huwelijk op 17-05-1733 te Hardenberg werd dochter SwaantjeHermssen (ged. 25-09-1716) samen met haar man Albert Jansen de hoofdbewoneren meijer van het erve. Albert Jansen was afkomstig van Annevelde. Ophet erve Wolbink werden geboren:Harmen (geb. vóór 1738)Jan (geb. vóór 1738)Lammegje (ged. 23-04-1741 te Heemse)Op 19-07-1734 vindt er te Hardenberg een proces plaats o.l.v. rigter ArnoldVoltelen tussen 'Albert op 't Wolbink te Lutten' en Henrik Wilpshaer.Op zaterdag 10 juli 1734 is uit Alberts ijmenstal een swarm bijen ontvlogen.Albert hield de zwerm in het oog en had gezien dat deze in een korf van HendrikWilpshaer was gevlogen. Albert Wolbink heeft de vrouw Van Hendrik Wilpshaerhiervan in kennis gesteld en de bijen, tesamen met de korf meegenomen.Vervolgens nam Hendrik Wilpshaer de zwerm bijen en de korf weer in bezit.Albert Wolbink eist dat de tegenpartij veroordeeld dient te worden zolang deze dekorf met de bijen in bezit houdt, deze 'cost en schadeloos weerom brengen'.23

Hendrik Wilpshaer verklaart vervolgens dat hij zelf in de bewuste korf een zwermbijen hield en dat de zwerm van Albert Wolbink er bij ingevlogen is. Daarom is hijvan mening dat hem van de huidige zwerm de helft toekomt.Waarna Albert Wolbink meedeelt dat 2 getuigen, nl. Willem Hendriks en EvertJansen de korf hebben omgekeerd en gezien hebben dat erin de korf enkele bijenzaten, maar niet zoveel dat het een zwerm genoemd kan worden en daaromde verklaring van Hendrik Wilpshaer onjuist is.Het gerecht besluit: dat Hendrik Wilpshaer aan Albert Wolbink de korf met bijenmoet terug geven. Albert moet voor de korf 'rente betalen' aan de tegen partij,'sijnde 15 stuivers'.Ook kocht Albert Wolbink op 02-10-1742 de katerstede Bartelink (later Geertmangeheten) voor 1130 gulden'Over het zwermen van bijen weet de ervaren imker uit Lutten, Hendrik van Laar,aardig te vertellen, zowel in proza als in dichtvorm. Als in de maand juni de bijengaan zwermen, zo zegt hij, kan plotseling de kreet weerklinken: 'Een zwerm, eenzwerm!'Er ontstaat verwarring. 'Men zoekt in de oudijzerrommel en snijdt een knuppel inhet bos. Gewapend met een zeis of trommel, slaat men er dan geducht op los!'Door het lawaai dat men maakt raken de bijen die de jonge koningin willen volgenin de war. Ze horen de 'bijenmoer' niet meer en strijken ergens neer. O wee als dezwerm het iemenschoer al verlaten heeft! Dan moeten mouwen en broekspijpengoed dichtgebonden worden,de klompen van de voeten.Daar snelt men heen meteen oude zeis, zicht,koekepan, pandeksel,blikkentrommel of schaal eneen flinke stok. Zweten, hijgen,zuchten en kloppen, nuen dan eens in een greppeltuimelen, totdat de bijen opboomtak of struik neerzijgen.Gauw de zwerm in eenkorf scheppen! Stel je voordat de buurman zich ermeebemoeit en de zwerm in zijnkorf opvangt. Dat is vragenom moeilijkheden, ook inLutten.beeld uit vroeger dagen: eenzwerm...! een zwerm!24

Een der overzichten van de Erven en katersteden te Lutten in het boek.

Uitvoerig lezen we wie allemaalop erve Wolbink gewoondhebben en hoe hethun kinderen verging. Nade Wolbinks komt HendrikVeldman er wonen.Daarvoor werkte hij bijJonkhans in Wielen. Wezijn dan in het jaar 1820.Zijn dochter Aaltje trouwtmet Gerrit Jan Kelder in1847. Als Gerrit Jan sterftkoopt Jan Assen de hoevein 1887. Zijn dochterHendrikje en haar man-JanHans worden eigenaar vanErve Wolbink als vader in1921 overlijdt. In het jaar1958 koopt RoelofLamberink het Wolbink. Hijtrouwt met Hilligje Kuiper.De familie Lamberink woontdaar nog steeds aan deLutteres-weg.Het boek bevat talrijke gegevenswaarvoor velen zichzullen interesseren. Ook degenealogie wordt nietvergeten. Na jaren vanonderzoek door Harry van Erve WolbinkBiessum verschijnt nu zijn belangrijke boek over degeschiedenis van Oud-Lutten.We vermelden nog dat in dit historische werk duidelijke overzichten zijn opgenomenvan 22 erven en katersteden, waarvan we een voorbeeld laten volgen.Harry van Biessum heeft een gedegen historisch werk geschreven. Het boek zalcirca 200 bladzijden tellen. De prijs is ongeveer f. 30,00. Geïnteresseerdenkunnen deze uitgave schriftelijk of telefonisch bestellen bij de auteur, liefst zospoedig mogelijk, opdat de heer Van Biessum kan bepalen hoeveel exemplarenhij moet laten drukken.Zijn adres is: Harry van Biessum, Kalmiastraat 2, 8091 VE Wezep.Tel.: 038-3761391.Bronnen: In overleg met de heerVan Biessum is zijn omvangrijke inzending door de redactieingekort en voorzien van illustraties. Hendrik van Laar 'Poëzie enProza'26

Uit het leven van een Joodse jongenin oorlogstijdIzak KanDe moeder van Izak Kan is naar Westerborg weggevoerd. Izak wil proberen haarte bevrijden. Hij verlaat Hardenberg en komt bij Schonewille aan het Zwindersekanaal. Hoewel er veel vreemden over de vloer komen, bedenkt de vrouw vanSchonewille een veilige plaats voor hem om te overnachten. Nu wil hij met zijnneef Jo, die ook ondergedoken is, overleggen wat hem te doen staat.'Maar dat is prachtig', zegt Schonewille tegen zijn vrouw, blij dat ze een oplossinggevonden heeft. En ik ben natuurlijk niet minder blij. Niet meer laat in de nachtnog verder zoeken naar onderdak. Een pak valt van mijn hart. 'Dan gaan we nunaar Jo' hoor ik Schonewille zeggen. Even later zitten we op de fiets. Wemoeten een heel eind terug langs de weg die ik gekomen ben. Over het stuurgebogen tornen we tegen de storm op. Dan is daar de grote boerderij. 'Blijf jijhier wachten, ik ga eerst poolshoogte nemen'. Daar gaat Schonewille. Inspanning wacht ik in de kou. Spoedig is hij terug. 'Kom maar mee Isi’, zegt hij.We gaan naar binnen, ik voorop. In de keuken brandt geen licht. Een stem zegt:'Henk Steendam, kom hier maar heen'. In het duister tast ik naar een deur enkom dan in een kamer waar het ook donker is'. 'Schonewille' zegt een gejaagdestem die ik direct herken, het is de stem van Jo. 'Schonewille, vóórdat ik met upraat moet ik u eerst wat vertellen, maar bent u Schonewille wel?' Ik zeg nietsmaar pak mijn handdynamo en belicht mijn gezicht. 'Isi, verdorie, ben jehelemaal gek geworden? Wat doe je hier?, je brengt me in grote moeilijkheden'.'Ik ben hier gekomen om met je te spreken, ik moet weten wat ik voor mijn vaderen moeder kan doen'. 'Isi, die zien we nooit meer, weet je dat wel? Maar hoe durfje hier te komen zonder dat je weet in welke omstandigheden ik verkeer. Diemensen hier weten helemaal niet dat ik een Jood ben. Ze mogen je niet zien. AlsSchonewille maar niets zegt tegen Henk. Ik moet hem direct de toestand uitleggenvóór hij zich verpraat. Steendam en zijn vrouw kunnen ieder ogenblikthuis komen en die kennen je vast en zeker. Als ze jou zien begrijpen ze dadelijkdat ik ook een Jood ben. Ze mogen je niet zien!' 'Maar Jo, ik heb toch zo'n langereis niet gemaakt om je hier maar vijf minuten te spreken?' Jo vraagt ofSchonewille in de kamer wil komen en legt hem de situatie uit. Hij zegt dat hetmaar het beste is dat ze zo gauw mogelijk weer vertrekken'. 'Als je nu mee gaatnaar Schonewille dan kunnen we vannacht rustig met elkaar praten', opper ik.Schonewille stemt daar mee in. 'Ja, dat kan wel, jullie kunnen boven wel op eenkamer zitten bij ons thuis'.'Dat moet ik even met Henk bepraten' aarzelt Jo, je moet weten dat ik hier gezegdheb dat ik met twee vrienden naar Duitsland moest om te werken en dat we alledrie zijn ondergedoken. Ik zal hem zeggen dat jij een van die vrienden bent en datje een kennis van Schonewille bent. Ze hebben nota bene de eerste avond dat ikhier was verteld dat er uit Coevorden drie Joden uit een kamp zijn ontvlucht. Wehoren hier geregeld over zulke gevallen. Als je eens wist hoeveel moeilijkhedenik hier heb moeten overwinnen! Ik moet steeds op mijn hoede zijn'.27

Op een dag komt een postbode uit Coevorden zomaar m'n kamer binnen en kijktme recht in het gezicht. Een andere keer loop ik buiten wat rond het huis.Steendam nadert op de fiets. Ik groet hem, maar hij doet net of hij me niet kent.Geheel verbouwereerd ga ik naar binnen en vlucht naar mijn kamer. Een halfuurtje later zie ik hem wegrijden. Ik naar zijn vrouw om te vertellen wat mijoverkomen is. Ze lacht en zegt: 'Och jao, dat is een tweelingbreur van m'nman.Dat hew vergeten je te vertel'n. Die gaon nog altied geliek gekleed'. Jo gaat metHenk praten en die heeft geen bezwaren. Even later zijn we op weg en spoedigdaarna zitten we bij Schonewille om de warme kachel met een kop lekkerekoffie. Jo vertelt eerst zijn belevenissen. 'Je weet nog wel, Isi, hoe blij ik wastoen Heins in Hoogeveen kwam en zei dat hij een adres voor me had waar ik voorlangere tijd kon blijven. Die blijdschap werd een heel stuk minder toen hij me in deauto vertelde dat de mensen waar hij me heen zou brengen niet mochtenweten dat ik een Jood ben.Heins vond dat heel gewoon en zei dat ik me er maar doorheen moest slaan,maar ik begreep onmiddellijk welke moeilijkheden daaraan vast zaten. Tot nu toeheb ik me er zo goed en zo kwaad als maar mogelijk was doorheen geslagen.Maar je kunt begrijpen wat er in mij omging toen Steendam na de razzia's inCoevorden thuis kwam en zei: 'In Coevorden hebt ze alle Jeuden oppakt'. Omgeen argwaan te wekken mocht ik niet veel vragen. Zoals je misschien weetzouden mijn ouders met Mini en Hartie de maandag daarop onderduiken. Eenpaar dagen tevoren was Heins hier nog langs gereden met z'n auto. Ik had goedehoop dat zij het zouden zijn, tot Heins donderdags kwam vertellen dat hij zeniet had kunnen redden. Je begrijpt wat ik toen moest doorstaan. Die avondmoest ik met de familie Steendam in de huiskamer onder het Monopolyspel mijnleed verbergen. Er was geen mens om vertrouwelijk mee te praten, je hart uit testorten.Je moest alles in de eenzaamheid van je kamertje alleen verwerken. Af en toekwam Heins wel eens even, maar die was altijd weer gauw weg. Hij bezorgde meeen brief uit Westerbork van Hartie, mijn neef, die met Mini Zilverberg getrouwdis. Zijn jongste dochtertje lag daar in het ziekenhuis.Hij vroeg om een kinderwagen. Vader is daar nog aan z'n maag onderzocht. Hijschreef dat ze hierdoor allemaal 'Gesperrt' waren en voorlopig niet naar Polendoorgezonden zouden worden.In het kamp was het een beestenboel. Het eten ging wel, maar we zouden het fijnvinden als er levensmiddelen gestuurd werden.De brief eindigde met: 'Groeten aan degene die hopelijk meer geluk heeft danwij'.Toch waren ze allen nog vol goede moed. Ik heb een brief en een pakje naar hentoegestuurd, dat kun jij ook Isi, dat is het enige wat we nog kunnen doen. Ik hebmet Heins alles uit voerig besproken maar hij zegt dat er niets, maar dan ookniets meer aan te doen is'.Het is een ogenblik stil. Die brief van Hartie, het is hier een beestenboel. Ik begrijpontzet wat hij daarmee bedoeld.Dan is het mijn beurt om te vertellen. Het relaas is wat langer dan van Jo. Ik eindigmet te zeggen dat ik het tot nu toe heel goed heb gehad.28

Ik ben vijf pond aangekomen en ben in goede handen. Het is bij enen alsSchonewille en zijn vrouw naar bed gaan en wij ons naar onze slaapkamer begeven.Hier heeft mevrouw Schonewille nog gauw voor ieder van ons beiden eenbordje met boterhammen met wat peren erbij klaar gezet. Hoe goed zijn dezemensen voor ons! Nu zitten we op een kamertje.Volgens jaren zijn we nog jong, maar de zorgen van alle dag hebben onze jeugdweggenomen. We hebben veel te bepraten maar de tijd verstrijkt snel, te snelnaar onze zin. Als Jo vertrekt beloven we elkaar dat we zullen doorzetten. Onzeouders zijn in de macht van de nazis. Hoe graag we hen ook willen terug zien, alswe ons aangeven kan dat hen niet redden. Hun enige hoopvolle gedachte is teweten dat wij vrij zijn. Nooit opgeven dus! Lang kijk ik Jo na als hij in de regen verdwijnt.Dan zoek ik mijn legerstede op en slaap tot half negen. Ik zal de hele dag in bedmoeten blijven. Na het ontbijt slaap ik weer in. Dan komt Schonewille met me praten.Hij zegt dat hij naar Coevorden wil gaan. 'Kun je ook naar Heins en Wesselsgaan?' vraag ik hem. 'Als het mogelijk is moet Jo zo gauw mogelijk weg bijSteendam. Het wordt steeds moeilijker voor hem om niet uit zijn rol te vallen.Vraag eens aan Heins of Jo niet beter met mij mee kan gaan? Ze hebben nu tochdie plaatsen over waar anders de twaalf Joden zouden worden ondergebrachtvoor wie de hulp te laat kwam? Er is vast wel een betere plaats voor hem'.'Schonewille vindt het een goed idee. Hij zal naar Heins gaan. Wanneer die ermee instemt zal hij opbellen naar zijn vrouw en zeggen dat de order uitgevoerdkan worden. Om vijf uur neem ik afscheid van mijn trouwe helper. Ik geef hemeen brief mee voor meneer Wessels met het verzoek mij morgen bij Mulder inBaaider te komen opzoeken. Om zeven uur 's avonds kleed ik mij aan en wil vertrekken.'Maar jongen, je hebt nog niets gegeten' zegt mevrouw Schonewille.'Maar de verpleegster dan? Die is al een paar keer langs me heen gelopen', antwoordik.'Ga maar gauw naar het kantoortje, ga daar gewoon zitten en doe alsof je mijnman moet spreken, vlug, dan houd ik de verpleegster intussen aan de praat', krijgik ten antwoord.In het kantoor aangekomen roep ik 'Vollek, vollek!''Daar heb je weer zo'n vervelende schipper' hoor ik haar tegen de verpleegsterzeggen. Ze komt naar me toe en zegt 'Goeien avond'. Ik vraag: 'Is Schonewilleook thuis?' 'Nee, dat kan nog wel even duren'. 'Zou ik op hem kunnen wachten?''Ja, maar het kan wel laat worden eer hij terug is. De verpleegster ziet me nuook maar ze herkent me niet. Ik vraag waar Schonewille naartoe is.'NaarCoevorden!''Nou, die kant moet ik toch op, dan kom ik hem wel tegen' bedenk ik. Ik ga naarmijn fiets. Mevrouw Schonewille komt buiten en fluistert: 'Ik kon je geen brood geven,dat zou raar lijken voor de verpleegster'. 'Ik zeg haar dat ik het allemaal bestbegrijp. Haar man heeft opgebeld dat de order uitgevoerd kan worden. Jo kandus mee naar Hardenberg. 'Honger heb ik niet.Ik bedank u voor alles wat u voor mij gedaan hebt. Tot ziens.' Ik stap op de fietsen al spoedig ben ik bij Steendam. Jo gaat nu immers mee?(wordt vervolgd)29

Arbeidsomstandigheden in het veen vanStad- en Ambt-HardenbergJan. H. Kompagnie(enquête naar de arbeidsomstandigheden in de veenderijen van Noordoost-Overijssel rond 1890)Kinderen vaneen veenarbeidervoor hun woningin BergentheimVI. HUWELIJK. VROUWEN EN KINDERARBEIDMen kan een jongen zo maken dat hij nooit geen mens meer wordt.In het veen leven niet alleen mannen maar vooral hun stem wordt gehoord omdatze vaak als hoofd van het gezin spreken. Ook de vrouwen spelen echter een groterol in het leven van alledag. Er zijn vrouwen die de gehele dag met hun mannenmeegaan het veen in.Andere vrouwen werken gedeeltelijk in het veen en besteden een ander deel vanhun tijd aan de moestuin, aan wat vee, aan de kinderen en aan de huishouding.Een enkele vrouw werkt helemaal niet mee in het veen maar doet al het werk inen rondom het huis. De kinderen van de veenarbeiders moeten tot hun twaalfdejaar de school bezoeken. Daarna beginnen de meeste jongens al met het assisterenvan hun vader of van vreemden bij het verrichten van veenwerkzaamheden.Hoe stond het met deze zaken in de veenderij-streek rondom Hardenberg?Baggelaar Ten Broeke is getrouwd en is vader van één kind. Ook woont eenmoeder bij hem in. Zoals we reeds zagen gaat hij elke avond naar huis. Zijnvrouw, zo vertelt hij, kan goed naaien en breien.Brunink deelt mee dat er tijdens de graaftijd soms kinderen het veld in wordenmeegenomen om te kruien. Op een volle kruiwagen is plaats voor 12 a 14 turven,als kinderen kruien worden er echter gemiddeld 6 tot 10 turven op gelegd.Vervener Ten Kate houdt niet zo van kinderarbeid, zoals het kruien van turf. Nietomdat het de kinderen zou schaden maar, zegt hij, 'we hebben dat liever nietomdat het werk er niet beter van wordt'. Hij vindt dat kinderen van veertien, vijftienjaar, 'wanneer het met verstand geschiedt' best wel kunnen kruien. Het zijn30

volgens hem vaak de ouders die hun kinderen drijven zodat, verklaart Ten Kate,'ik moet zeggen: laat ze toch niet zo zwaar kruien'.Ook administrateur Van der Sanden bevestigt dat er al wel jongens van veertien,vijftien, zestien jaar als kruier werken, maar jonger niet. Zij lijden daar volgenshem niet onder als de mensen met wie ze werken 'het niet te hard aanleggen'. Opeen kruiwagen kunnen 14 turven (7 naast elkaar, 2 lagen hoog). Wij zeggen, zobetoogt de administrateur, tegen de graver -de jongens zijn vaak zoon of broervan de graver-: 'wees toch voorzichtig, leg er niet te veel turf op. Anders kam menin 13, 14 weeken zoo'n jongen zoo maken, dat hij nooit geen mensch meerwordt'. Daarvan heeft Van der Sanden wel voorbeelden gezien, maar niet in zijneigen werk. Dat gebeurt in De Krim of elders, waar arbeiders soms geheel kromnaar de wagen zijn gegroeid en bij de loting geen 13,14 palm (1.30,1.40 meter)lengte meer hadden. Hij rekent voor: op een volgeladen kruiwagen liggen 14 turven,iedere turf is 6 kubieke palm groot, dus 14 turven zijn 84 kubieke palm groot.Elke turf weegt zo'n 11 oude ponden (omgerekend 5 a 6 kilo). Wanneer het natweer is, zal zo'n kruiwagen ongeveer 80 kilo wegen. Daarbij komt dan nog het gewichtvan die kruiwagen, maar dat is niet veel.De arts: de kinderen zien er betrekkelijk niet goed uitHoe denkt nu de medicus over kinderarbeid? De kinderen zien er 'betrekkelijkniet goed' uit, zo zegt dokter Koster. Daarbij komt: de Voeding en verzorging isslecht'. Dit alles schaadt de gezondheid. Vaak passen oudere kinderen op jongerebroertjes en zusjes die dan ook slecht verzorgd en verpleegd worden. Vaak iser ook 'minder geschikt voedsel'. In de 'enge woningen' zijn vaak een massa liedenbijeen, wat ook nadelig is voor de groei van de kinderen. Inderdaad, jongensvan veertien a vijftien jaar gaan mee met hun vader om te graven. Sommige jongensdoen bijna 'het geheele werk van een volwassen man'. Toch is het kruienvoor de meeste jongens de hoofdzaak. Ze beginnen met het kruien van 3 a 4turven. Als ze zestien a zeventien jaar zijn worden er al 13 a 14 turven op dekruiwagen gelegd. Elke turf weegt 5 a 6 kilo. Koster heeft bij sommige jongensruggegraats-verkromming geconstateerd door het te zware werk. Niet dat ze oplatere leeftijd dan last hebben van astmatische aandoeningen, maar wel krijgenze dan problemen met hun beender- en spierweefsel. Ze ontberen in hun verdereleven dan ook voldoende levenskracht om zware arbeid te doen.Ten Broeke heeft de commissie verteld dat zijn vrouw goed kan naaien en breien.Andere vrouwen missen elke vaardigheid in dit opzicht omdat ze de gehele dagbuitenshuis werken. Wat is de ervaring van vervener Geerdes met vrouwen in hetveen? Hij zegt dat ongehuwde vrouwen vaak meewerken in de korte turf, maardan wel met turf die droog is, want het omgaan met natte turf is te zwaar voorhen. Als vrouwen gehuwd zijn werken ze niet op het veld, zegt hij, maar voegt erdirect aan toe dat dat hier althans minder vaak gebeurt dan elders. De vrouwwerkt zeker niet van de morgen tot de avond mee, zo weet hij, want daarvoorheeft ze te veel boerenwerk te doen, zoals de aardappelen verbouwen en de -meestal twee- koeien verzorgen. Vrouwen hier kunnen veel beter naaien dan devrouwen die in de lange turf werken. De vrouw van Herman Brunink werkt nietmee aan het droogmaken, wat toch31

vaak door vooral vrouwen en kinderen wordt gedaan. Het wijkgraven is wel uitsluitendmannenwerk.Brunink heeft een vrouw en vijf kinderen. Van drie van de vijf kinderen noemt Brunink deleeftijden: ze zijn 'een vierendeel jaars', drie en zeventien jaar oud. Zijn vrouw heeft meerdan werk in haar huishouden, zegt hij. De oudste zoon is aan de post en het meisje dient; dederde, een jongen, past op de koeien, maar, zegt Brunink, ze zijn toch in de kost en in de wasen dan heeft z'n vrouw daarbij nog de kleine kinderen, wat ook veel werk geeft.Als hijzelf niet thuis is moet zijn echtgenote ook de aardappelen van het land halen.Bovendien heeft Brunink nog een klein boerderijtje met een koe, een jong beest, en eenvarkentje, en ook daar is nogal wat aan te doen. Van der Sanden deelt de commissie meedat de vrouwen helpen bij het droogmaken van de turf en bij het schepenladen. Hoogstzelden doen ze mee met het turfkruien dat te zwaar is voor hen. 'Al zijn wij gestemd om watdoor de vingers te zien, trachten wij dit werk toch zooveel mogelijk te voorkomen', zo verzekerthij de commissie.Alles wat maar werken kan, moet wel werken.Volgens dokter Koster maakt het zeer veel uit voor de opvoeding van de kinderen of de moederwel of niet in het veen werkt. Maar 'de verdiensten van de arbeiders zijn van dien aard, datalles, wat maar werken kan, moet werken om in de aller-noodigste behoeften te kunnenvoorzien', daarom werken de vrouwen dikwijls mee. Ze worden daardoor vaak ziek, want hetwerk is zwaar, de turven zijn moeilijk te hanteren en het is zeker hoogst nadelig voor zwangerevrouwen. Vrouwen (nat)kruien niet veel, maar ze helpen wel bij het schepenladen en ook bij hetnaar de koper brengen van droge turf. Als man en vrouw beiden graven gaat het vaak omjongere mensen.Vrouwen verdienen met hun arbeid zo ongeveer de huishuur. Ze doen dan het omringen,vuren en droogmaken. Vroeger had men volgens Koster meestal vrij brand, nu moet men ookvaak de turf bij de verveners al betalen. Dat schepenladen is nu overigens een minder wildetroep dan vroeger; voor de vrouwen is het een lastig werk, soms moeten ze dan toch ookkruien. Het stuwen van de turf op het schip zou door vrouwen graag worden gedaan 'omdat zijer eene eer in stellen het netjes te doen'.Pastoor Hageman ten slotte constateert dat vele gehuwde vrouwen in het veen werken.Als ze veel kinderen hebben drijft de 'huishoudelijke nood' hen weer naar het werk, zegt hij.En dat heeft weer invloed op het huishouden, en wordt er ook weinig aan handwerken gedaan.Toch is er wel 'liefhebberij' voor het onderwijs in de nuttige handwerken. Hageman denkt nietdat men gaat werken omdat de vrouwen zich thuis zouden vervelen. Volgens de commissiewerkt er bijna geen enkele vrouw van de turfmakers. In Friesland komt vrouwenarbeid veelmeer voor.32