Kwetsbaar

Kwetsbaar 

17 OVD 1A 

Kracht 

Waardigheid 

Ethiek 

Tastbaar 

Sensitief 

Betrokken 

Acceptatie 

Aanvaarding 

Relaties

Colofon 

Tijdschrift Kwetsbaarheid 

Copyright © 2018 17-OVD -1A HR 

Auteur: 17-OVD -1A 

Druk: HR.nl 

Omslagontwerp: Anne Kock, 

Anita Buitendijk en 

Tanja Mertins 

Vormgeving: Sander Bolier 

Medisch tijdschrift 

ISBN 97812345678 

NUR 000 

Niets uit deze uitgave mag worden 

verveelvoudigd, door middel van 

druk, fotokopieën, geautomatiseerde 

gegevensbestanden of op welke 

andere wijze ook zonder voorafgaande 

schriftelijke toestemming van de 

uitgever.

Inleiding 

“Wie niets zegt kan 

heel veel zeggen; wie 

niet luistert maakt elk 

gesprek onmogelijk” 

(EdQ) 

Met dit tijdschrift willen wij u als lezer meenemen in de cirkel van het leven, waar eenieder in 

zijn eigen kwetsbaarheid een pad bewandelt in onze samenleving. Waar vooral geen behoefte 

is aan wijze raad, maar aan iemand die meeloopt. Luistert naar wat er gezegd wordt en 

vooral luistert naar wat er niet gezegd wordt. 

Vanuit dit gegeven hebben studenten van de hbo-verpleegkunde aan de Hogeschool 

Rotterdam een tijdschrift gemaakt, waarin zowel deze kwetsbaarheid wordt belicht als mede 

het antwoord hierop in de vorm van zorg op maat. De thema’s die besproken worden, zijn: 

kwetsbare zwangerschap, het zieke kind en diens ouders, jongeren in een kwetsbare positie, 

mensen met beperkingen, mensen met een ernstige psychiatrische aandoening, mensen op 

hoge leeftijd, mensen met dementie, ouderen met functieverlies door ziekenhuisopname en het 

levenseinde. De lezer wordt als het ware aan de hand meegenomen door alle fasen binnen een 

mensenleven, die gekleurd kunnen zijn door allerlei vormen van kwetsbaarheid. 

De artikelen zijn een illustratie van de verscheidenheid in complexiteit van zorg, vormgegeven 

op basis van skilled companionship. Dit houdt in dat de verpleegkundige kijkt naar de mens 

achter de patiënt en zijn ziekte, waarin behoud van zelfregie voorop staat. Een manier van 

zorgverlening die men zou mogen verwachten van een verpleegkundige van deze tijd. 

De studenten zijn bij de keuze van hun thema buiten de veilige kaders van hun eigen expertise 

getreden. Dit heeft ertoe geleid dat er met nieuwe ogen gekeken is naar deze specifieke 

kwetsbare doelgroepen. Groepen die de laatste tijd veel aandacht krijgen in kranten, 

tijdschriften, actualiteitenprogramma’s en social media. Wij hopen dat u als lezer geprikkeld 

wordt tot verdere verdieping. 

Veel leesplezier namens de schrijvers.

Inho 

> thema 

Kwetsbare zwangerschap 

Jong, Zwanger en Ziek Svetlana Vukovic 

HELLP!! Thera Schilperoord 

Roken tijdens de zwangerschap? Dat bevalt voor geen meter! Annemarie van der Velden 

Zal Olivia ooit een broertje of zusje krijgen? Marianne Keijser 

5 

6 

7 

8 

9 

> thema 

Het zieke kind & diens ouders 

Roos, een kind, anders en toch gewoon Babs Benschop 

Ebola! Still a danger to vulnerable children Elzeline Utti- den Hartog 

Het roze vogeltje, voor mij in dat bedje, dat is mijn kind Tanja Mertins 

11 

12 

13 

14 

> thema 

Jongeren in een kwetsbare positie 

Minderjarig, gevlucht naar Nederland: Helend of gekmakend? Han Feringa 

Gevangen, zoekende & kwetsbaar Debbie van der Linden 

17 

18 

19 

> thema 

Mensen met een beperking 

Zelfstandig functioneren, niet meer vanzelfsprekend Joanne Mans 

21 

22 

> thema 

Mensen met een ernstige psychiatrische aandoening 

Hoop Francis Baghus 

Zorg op maat Eveline Willemse 

Een schizofreen is nooit alleen! Anita Buitendijk 

25 

26 

28 

29

ud 

31 

32 

33 

> thema 

Mensen op hoge leeftijd (85+) 

De kwetsbare oudere (?) Femke van Driel 

Ongeziene kwetsbaarheid bij ouderen in het ziekenhuis? Maciba Hull 

35 

36 

37 

> thema 

Mensen met dementie 

Kwetsbaarheid na een verpleeghuis opname Wing Man 

Dementie en kwetsbaarheid binnen de thuiszorg Barbara Hoffmann 

39 

40 

41 

> thema 

Functieverlies bij ouderen door ziekenhuisopname 

Screeningsmethode ontdekt risico functieverlies bij ouderen Vanity Colina 

Functieverlies bij ouderen: Snel uit de veren, en in de kleren Anne Kock 

43 

44 

45 

46 

> thema 

Het levenseinde 

Voltooid leven? Marco van Son 

Mijn leven, mijn einde Saga Collé 

Levenseinde Desiree Zwanenburg 

49 

Nawoord 

51 

Literatuurlijst

thema 

Kwetsbare 

zwangerschap 

5


Jong, 

Zwanger 

en Ziek 

Auteur: Svetlana Vukovic 

Shanty is 18 jaar en 26 weken 

zwanger. Zij zit in het vierde 

jaar van het Middelbaar 

Beroepsonderwijs (MBO) op 

het Albeda college en woont bij 

haar ouders (40 en 41, beiden 

werkloos). 

Shanty heeft een relatie gehad met 

Tyrel, een jongen van school. Toen 

Shanty hem vertelde dat zij zwanger 

was van hem, heeft Tyrel de relatie 

verbroken en wil niets meer van haar 

weten. Shanty was ontroostbaar en 

ging haar verdriet weg eten. Door 

haar Hindoestaanse achtergrond 

durfde zij niet aan haar ouders te 

vertellen dat ze zwanger was, bang 

voor de boosheid van haar ouders. 

Ze vertelde pas dat zij zwanger was 

toen ze ziek was en opgenomen 

werd in het ziekenhuis, ze was toen 

al 22 weken zwanger. 

Shanty is een weekje opgenomen 

geweest en middels een orale 

glucosetolerantietest (OGTT) is 

bij haar zwangerschap diabetes 

(diabetes gravidarum) vastgesteld 

(NDF-Zorgstandaard Diabetes, 

2015). Nadat ze werd ingesteld op 

insuline heeft de internist haar bij 

Laurens aangemeld voor vier keer 

per dag bloedsuiker controle en 

insuline toedienen. 

Ik heb Shanty leren kennen als een 

stil meisje die de eerste week van 

6 

mijn bezoek niet veel vertelde. Het 

ongemakkelijke gevoel en schaamte 

was van haar gezicht af te lezen. Zij 

gaf aan dat ze voor haar opname in 

het ziekenhuis de gehele dag aan het 

eten was en inmiddels is zij al vijftien 

kilo aangekomen. Op deze manier 

wilde ze haar verdriet over de breuk 

met Tyrel verwerken. 

De internist is in samenspraak met 

de diabetesverpleegkundige tot 

de conclusie gekomen dat Shanty 

zich aan de dieetvoorschriften moet 

houden en ze de streefwaarden van 

glucose moet behalen. De diëtiste 

vroeg daarom of ik met haar wilde 

praten. 

De eerstvolgende keer dat ik bij 

Shanty kwam vertelde ik aan haar dat 

ik ook een dochter heb van twintig 

en dat ik begrijp wat voor leeftijd 

dat is. Ik hield haar handen vast en 

vertelde haar dat dit niet het moment 

is om als derde hulpverlener op rij 

haar te proberen te overtuigen om 

zich aan de diëtiste voorschriften te 

houden. Ik wilde haar echt helpen en 

samen haar herstel bevorderen, met 

het uitzicht dat zij de zwangerschap 

kan voldragen en een gezond kindje 

zou krijgen (Skilled companionship, 

2009). Ik weet enerzijds dat 

Shanty het moeilijk heeft en dat ze 

kwetsbaar is maar anderzijds dat ze 

ook veel moet inleveren: ze kan nu 

haar opleiding nog niet afronden, ze 

heeft nog geen inkomen, haar ouders 

die nog boos zijn op haar (denkt ze), 

haar ex-vriend die niets meer van 

haar wil weten en een aandoening 

waarbij ze veel rekening moet 

houden met wat ze eet en drinkt. 

Shanty gaf aan bezorgd te zijn 

over haar ongeboren baby. Ze 

vroeg welke complicaties er 

kunnen ontstaan. Ik gaf haar als 

antwoord onder andere: het risico 

op aangeboren afwijkingen, risico 

op een macrosomie (baby’s die 

meer dan vier kilo wegen bij de 

geboorte), risico op pre-eclampsie 

(te hoge bloeddruk en eiwitverlies 

via de urine) en daardoor risico 

op vroeggeboorte (NVOG.Richtlijn 

Diabetes en Zwangerschap, 2010). 

Shanty begon te huilen, ik sloeg mijn 

arm om haar heen en ik gaf haar de 

tijd om bij te komen. 

Nadat Shanty was bijgekomen gaf ze 

aan dat ze wilde proberen om zich 

aan te passen aan een gezondere 

leefstijl en dat ze het goed wilde 

maken met haar ouders. 

Shanty hoopt dat als de baby er is, 

Tyrel ook bereid zal zijn om het kindje 

te erkennen en aan het ouderschap 

deel te nemen. 

Shanty hoopt dat als alles 

voorspoedig verloopt en de bevalling 

achter de rug is, ze haar opleiding 

kan afronden!

Een potentieel levensbedreigende 

aandoening 

Emily is 34 weken zwanger van haar 

tweede kind. Net zoals bij haar eerste 

zwangerschap verloopt alles goed en 

heeft ze weinig last van ‘kwaaltjes’. 

Ze zit dus hoog op haar roze wolk, 

totdat… 

Mijn verhaal over het HELLP 

syndroom 

Maandagmorgen meld ik me bij de 

verloskundige. Vandaag is de dag 

waarop mijn zwangerschapsverlof 

in gaat en waarop er weer een echo 

gemaakt wordt van mijn baby. Al 

met al een leuke dag, toch voel ik 

me vandaag niet zo opgewekt. Als 

de verloskundige mijn bloeddruk 

opneemt geeft ze aan dat deze hoog 

is en vraagt ze hoe ik me voel. Ik 

geef aan dat ik me de laatste weken 

erg moe en duizelig voel. Maar ik 

verklaar dat door de ‘laatste loodjes’ 

op mijn werk, de drukte van het 

huishouden en de zorg voor mijn 

zoontje van twee jaar. Ook houd ik 

veel vocht vast en ben de afgelopen 

drie weken 17 kilo aangekomen. Al 

met al, meteen reden tot zorg voor de 

verloskundige. 

Ik viel keihard van mijn roze wolk 

Ik kom in een stroomversnelling 

van onderzoeken terecht en zie de 

ongeruste blik van gynaecoloog 

in het ziekenhuis. ‘Het gaat slecht 


HELLP!! 

Auteur: Thera Schilperoord 

met u en de baby’ zegt hij en gaat 

naast mij en mijn man zitten. Ik 

schrik van zijn boodschap. Ik blijk 

het hellp syndroom te hebben, een 

aandoening die levensbedreigend is 

voor zowel mijn baby als voor mijzelf. 

Ook een aandoening waardoor er 

niet meer afgewacht kan worden op 

een spontane bevalling, maar een die 

ingeleid moet worden…en wel nu! 

De bevalling 

De bevalling wordt ingeleid en ik 

krijg weeën opwekkers. Eva komt 

mijn kamer oplopen, ze is zojuist 

haar dienst als verpleegkundige 

begonnen en vertelt me dat ze me 

begeleid tot na de bevalling. Ik merk 

dat ik meteen een klik heb met haar 

en dat stelt me gerust. Terwijl de 

weeën komen en gaan merkt Eva 

op dat het hartje van mijn baby 

stopt tijdens de een wee. Ze piept 

de gynaecoloog op die me verteld 

dat ik voor een spoedkeizersnede 

moet. Eva pakt mijn hand vast, ik 

ben volledig in paniek en kan alleen 

maar huilen. Snikkend probeer ik 

duidelijk te maken dat ik het allemaal 

niet begrijp, het gaat zo snel ineens. 

Ik ben bang, echt doodsbang. Eva 

pakt een stoel en komt naast me 

zitten. ‘Vertel me maar waar je bang 

voor bent’, zegt ze. ‘We hebben 

echt nog wel even tijd om te praten 

en om wat rustiger te worden en 

ik ga niet weg’. Wat is het fijn om 

een verpleegkundige naast me te 

hebben, die haar werk met liefde en 


passie uitvoert. En de tijd voor me 

neemt ondanks de tijdsdruk. Op dat 

moment dringt dat niet tot me door, 

maar achteraf gezien was ik enorm 

kwetsbaar en zij wist precies hoe ze 

daarmee om moest gaan. 

Na de bevalling 

Het doormaken van het hellp 

syndroom was niet alleen heel zwaar 

voor mijn lichaam. Het was ook een 

hele emotionele periode. Want van 

blijde verwachting naar vechten 

voor mijn eigen leven en dat van 

mijn ongeboren kindje is een heftige 

ervaring. 

Door het hellp syndroom ben ik 

nog niet de oude. Ik heb snel 

concentratieverlies en hoofdpijn. 

Ook voel ik me sneller labiel. Ik 

merkte dat mijn omgeving hier steeds 

minder begrip voor had. Via de hellp 

stichting (2006) ben ik in contact 

gekomen met lotgenoten en heb 

ik verhalen gelezen over moeders 

die hetzelfde hebben meegemaakt. 

Ook het boek; ‘Geen roze wolk’ 

(stichting hellp syndroom) heeft 

bevestigd hoe belangrijk de rol van 

de zorgverlener is in deze moeilijke 

periode. De verloskundige en Eva 

hebben aangeraden te praten met 

een psycholoog omdat de kans 

op een post traumatische stress 

stoornis verhoogd is na deze heftige 

gebeurtenis. Ik praat veel met de 

psycholoog over wat me overkomen 

is, ze toont begrip en helpt me 

dingen in juist perspectief te zien. 

Praten op gelijkwaardig niveau en 

niet als slachtoffer is precies wat ik 

nodig heb. Het is niet altijd advies 

wat je nodig hebt, soms is een 

luisterend oor genoeg. Samen met 

de zorgprofessionals heb ik deze 

heftige ervaring een plaats in mijn 

leven kunnen geven. 

7


Roken tijdens de 

zwangerschap? 

Dat bevalt voor 

geen meter! 

Auteur: Annemarie van der Velden 

Roken tijdens de zwangerschap 

Kimberley (21) is 30 weken zwanger van haar eerste 

kindje. Zij rookt al vanaf haar veertiende. Tijdens de 

zwangerschap is zij gewoon door blijven roken, zij 

vindt het maar onzin om helemaal te stoppen. Zij rookt 

daarom nu één pakje per dag in plaats van anderhalf. De 

verloskundige probeert haar de gehele zwangerschap 

te overtuigen dat het beter is te stoppen met roken. Ze 

vertelt haar wat er allemaal fout kan gaan en zij zegt 

steeds dat moeders die door blijven roken “erg dom” zijn. 

Kimberley vindt haar “een bemoeial die alles beter weet”. 

Roken tijdens de zwangerschap brengt grote risico’s 

met zich mee voor de baby. Ook voor jezelf is er 

kans op meer complicaties: 

• Miskraam (één op de tien zwangerschappen) 

• Sterfte tijdens bevalling/ na de bevalling 

• Vroeggeboorte (organen nog niet voldoende 

ontwikkeld) 

• (Te) laag gewicht van de baby bij de geboorte 

• Placentaloslating 

(Trimbos-Instituut, 2018) 

Na 35 weken wordt haar zoontje Wesley geboren. Het 

was een moeizame bevalling. Wesley weegt bij zijn 

geboorte slechts 2400 gram. Wesley moet nog een tijdje 

in de couveuse en heeft moeite met ademhalen. 

Op de lange termijn 

Wanneer Wesley naar school gaat, merkt de juf dat hij 

achterblijft qua niveau. Hij kan zich moeilijk concentreren. 

Hij heeft regelmatig ruzie met jongens in zijn klas en 

wordt dan agressief. Dit blijft naarmate Wesley ouder 

wordt. Wesley wordt positief getest op ADHD. Wanneer 

Wesley tien jaar is heeft hij beginnend overgewicht en is 

hij één keer blijven zitten in groep vier. 

Mogelijke problemen op lange termijn: 

• Benauwdheid, hoesten en astma bij de baby 

• ADHD, leer- en gedragsproblemen en een 

lagere intelligentie. 

• Obesitas. Nicotine heeft invloed op de 

spijsvertering en kan deze blijvend veranderen. 

(Trimbos-Instituut, 2018) 

Skilled companionship 

Bij haar tweede zwangerschap krijgt Kimberley 

een andere verloskundige. Deze heeft inmiddels 

een vertrouwensband met haar opgebouwd en 

zij heeft Kimberley door middel van motiverende 

gesprekstechnieken het belang doen inzien van stoppen 

met roken. Kimberley krijgt het gevoel dat zij begrepen 

wordt en gaat nu met plezier naar de verloskundige. 

Kimberley geeft aan te willen stoppen met roken. De 

verloskundige geeft haar tips om te stoppen met roken en 

zo is Kimberley , nu 15 weken zwanger van haar tweede 

kindje, gestopt met roken. 

8 

Er moet een gelijkwaardige relatie zijn tussen de 

moeder en de zorgprofessional. De moeder moet 

het gevoel hebben dat zij begrepen en gehoord 

wordt, een vertrouwensband is erg belangrijk om 

stappen te kunnen zetten. Het is van groot belang 

dat er gekeken wordt naar wat de (zorg)behoefte is. 

Door de vertrouwensband en de gelijkwaardigheid 

krijgt de moeder het gevoel dat zij serieus genomen 

wordt en dat er naar haar geluisterd wordt. Hierdoor 

zal de moeder eerder een poging wagen om te 

stoppen met roken (Harps-Timmerman et. al., 

2009).


Auteur: Marianne Keijser 

Zal Olivia 

ooit een 

broertje 

of zusje 

krijgen? 

Hyperemesis gravidarum 

Vandaag bijna twee jaar later zit 

ik met haar in de tuin van hun net 

betrokken jaren ‘30 woning. We 

praten over haar zwangerschap. Het 

lijkt een eeuwigheid geleden. Mijn 

dochter had de zwangerschapsziekte 

hyperemesis gravidarum. Volgens 

de NHG-standaard ‘Zwangerschap 

en kraamperiode’ 2012: misselijkheid 

en braken tijdens de zwangerschap. 

Deze treden ongeveer bij de 

helft van alle zwangeren op. De 

klachten beginnen voor de negende 

zwangerschapsweek en zijn bij 

90% van de vrouwen verdwenen 

na vier maanden. Daarna wordt het 

als fysiologisch gezien. Bij 10% van 

de zwangeren houdt het braken 

langer aan, soms zelfs de hele 

zwangerschap. Bij 0.5% tot 2% is 

het braken dusdanig ernstig dat 

dehydratie dreigt en ketonen in de 

urine verschijnen. Men spreekt dan 

van hyperemesis gravidarum, ofwel 

Hg. Verwijzing naar de gynaecoloog 

is dan geïndiceerd. 

Olivia werd blakend van gezondheid 

geboren, acht pond en mooi roze. 

Pruttelend en vol huidsmeer kreeg 

ik haar in mijn armen. Mijn dochter 

lag geheel uitgeput, maar eindelijk 

niet meer misselijk in het verlosbed 

tegenover me. Ze heeft vrijwel de 

gehele negen maanden van haar 

zwangerschap gespuugd. 

Situatie 

Genieten van een onbezorgde 

zwangerschap was onmogelijk, 

voor de klas staan als juf van 33 

kleuters, niet vol te houden. Ze werd 

opgenomen, ging aan het infuus, 

met zouten, suikers en vitaminen. 

Op de afdeling verloskunde was 

geen plaats. Ze werd ergens op een 

interne afdeling op een kamertje 

apart “ver” weg van alles en iedereen 

gelegd. Ze werd letterlijk alleen 

gelaten met haar misselijkheid. 

Verpleging zag ze alleen tijdens het 

prikken van bloed en een infuus, 

of het opvangen van urine. Voor 

de dagelijkse lichaamsverzorging 

was ze op zichzelf aangewezen, 

terwijl ze zo verzwakt was. Een 

diëtiste heeft ze niet gezien. Na vijf 

dagen mocht ze naar huis. Haar 

elektrolytenhuishouding was goed. 

Thuis bleek al snel dat ze veel 

energie had ingeleverd. Een 

douchebeurt putte haar uit, laat 

staan dat ze boodschappen of 

het huishouden kon doen. Eten 

lukte niet, alles is er geprobeerd. 

Gember, kruidenthee, fruit. Cola 

was het enige dat bleef zitten. In het 

medische circuit was er niemand die 


haar ter zijde stond. Verloskundige 

en huisarts zijn niet bij haar op 

huisbezoek geweest. Zetpillen 

tegen de misselijkheid werden 

voorgeschreven. Echter daadwerkelijk 

doorvragen naar hoe het nu echt 

ging, bleven uit. Als familie hebben 

wij haar opgevangen. We haalden 

een boodschap, draaiden wasjes, en 

deden het huishouden. We zorgden 

voor wat afleiding, hielden in de gaten 

of ze depressief werd. Zelf las ze veel 

en wist daardoor waar ze op moest 

letten. 


Van deze menselijke en zorgzame, 

maar bekwame metgezel, 

(Claessens&Dierckx,2003) kreeg 

zij niet veel te zien tijdens deze 

zwangerschap. Disciplines werkten 

naast elkaar niet met elkaar. In 

Nederland wordt de impact van 

Hg nog steeds onderkend. De 

KNOV: Koninklijke Nederlandse 

Organisatie van Verloskundigen 

heeft geen eigen richtlijn. Dat is 

jammer want het is een kwetsbare 

zwangerschap. Inmiddels heeft 

ze zich aangemeld bij de stichting 

ZEHG: Zwangerschapsmisselijkheid 

en hyperemesis gravidarum. Dat 

schept herkenning begrip en veel 

duidelijkheid. Ze weet nu dat ze niet 

gek is. 

9

thema 

Het zieke 

kind & diens 

ouders 

11


Roos, 

een kind, 

anders en 

toch gewoon 

Auteur: Babs Benschop 

Ik stap in de klas. Zodra ik 

binnenkom zijn er altijd 

meerdere kinderen die Roos 

gauw aanstoten: ‘Roos, ze is er!’ 

Roos pakt haar roze tas en map en 

komt met mij mee. 

Ik ben geen docent, maar 

verpleegkundige. 

Roos is 8 jaar en zit in groep 6. Roos 

heeft diabetes type 1. Diabetes 

type 1 is een chronische ziekte. Dat 

houdt voor Roos in dat zij haar hele 

leven afhankelijk zal zijn van haar 

insuline. In Nederland zijn ongeveer 

6.000 kinderen met diabetes type 

1, en 1 op de 5 kinderen hebben 

een chronische ziekte (van Herten, 

2008). Deze chronische ziekte treft 

niet alleen het kind, maar heeft ook 

impact op zijn ouders. Hoe ga je om 

met een kind dat nog in de groei 

is, maar wel op een speciaal dieet 

moet? Hoe hou je stand als ouders, 

wanneer het kind vandaag zijn 

medicijnen niet wil? Of bang is voor 

die prik? 

‘‘Kwetsbaarheid 

begint met moed, 

moed om er te zijn en 

jezelf te laten zien’’ – 

Brené Brown 

12 

Samen 

Roos krijgt iedere dag begeleiding 

op school van een verpleegkundige 

van het wijkteam. Samen kijken 

ze hoe de bloedwaarde is en 

hoeveel insuline zij vandaag 

nodig heeft. Ook kijken ze naar 

het dieet. Niet alleen Roos, maar 

ook de juf krijgt begeleiding. Voor 

haar is het belangrijk om te weten 

waar zij op moet letten in de klas. 

Naast de begeleiding op school 

gaat Roos iedere maand naar 

de diabetesverpleegkundige met 

haar moeder. Hier kijken ze hoe 

het de laatste weken is gegaan en 

of zij misschien andere medicatie 

nodig heeft. Roos heeft een 

diabetesdagboek wat zij mee neemt 

naar het spreekuur. Hierin schrijft 

de diabetesverpleegkundige de 

veranderingen in, zodat de juf en de 

verpleegkundige op de hoogte zijn 

van de wijzigingen. 

Naast het oog hebben voor Roos, 

heb je als hulpverlener ook te maken 

met de ouders van Roos. Samen 

met haar ouders en Roos ga je aan 

de slag. Er zijn, op een gelijkwaardig 

niveau, naast elkaar, samen op pad, 

vanuit hoofd, hart en handen. 

Het hoofd voor het overbrengen 

van kennis, bewustwording 

van de mogelijkheden en de 

onmogelijkheden om te leven met 

een chronische ziekte. Hart is de 

passie voor het vak, de empathie 

naar het kind en zijn ouder, het 

is invoelbaar en aanwezig. De 

handen staan voor toepassen en 

uitvoeren (Harps-Timmerman et 

al., 2009). Deze verbindende cirkel 

is nodig om samen naast elkaar 

dit proces te door lopen. Om met 

elkaar naar antwoorden te zoeken. 

Met nieuwsgierigheid naar het kind 

achter de ziekte, en het gezin achter 

het kind. Op zoek naar de ouder, die 

inmiddels al heel veel weet en kan, 

maar zich soms niet gehoord en 

gezien voelt. Zich onzeker voelen als 

Roos aangeeft die prik eng te vinden. 

Om informatie te delen, mee te 

denken en zo nodig te adviseren. 

Ieders angsten te overwinnen en 

overwinningen te vieren. 

Zo heeft Roos vandaag voor het 

eerst helemaal zelf haar insuline 

geprikt. Huppelend gaat zij terug 

naar de klas en met een bescheiden 

glimlach zegt ze: “Juf, ik heb het 

helemaal ‘zelluf’ gedaan!” Zowel de 

juf als ik zeggen topperdetop.


Ebola! 

Still a danger to 

vulnerable children 

Auteur: Elzeline Utti- den Hartog 

In 2014-2015 zijn in totaal 16.600 

kinderen getroffen door Ebola. 

Kinderen die zelf zijn overleden, 

kinderen die wees zijn geworden 

of op een andere manier zijn 

geraakt. (Centers for Disease 

Control, 2015). Toen, nu en in de 

toekomst blijven deze kinderen 

ontzettend kwetsbaar! 

Vertrouwen. 

In veel landen in Afrika is 

het vertrouwen in de lokale 

gezondheidszorg al niet sterk, veel 

ziekenhuizen zijn onderbemand of 

werken met niet gekwalificeerde 

medewerkers. Tijdens de ebola 

uitbraak durfde men niet naar deze 

ziekenhuizen. De internationale 

gezondheidszorgmedewerkers die 

zorg kwamen verlenen werden juist 

verdacht de oorzaak te zijn van de 

ziekte. Veel hulp werd gezocht in 

traditionele gezondheidszorg. Diverse 

hulporganisaties zijn bedreigd of 

gehinderd om hun werk te doen, uit 

angst en onwetendheid. 

Hulpverleners hebben eerder 

al tijdens het bestrijden van 

gestigmatiseerde ziektes als Hiv 

en tbc moeten leren om lokale 

voorstanders in te zetten. Familie 

van patiënten, religieuze leiders 

en belangrijke figuren in de 

gemeenschap kregen uitleg en 

onderwijs over ebola, de verspreiding 

en de behandeling. Zij kunnen 

vervolgens helpen om de zieken te 

overtuigen naar het ziekenhuis te 

gaan. (Gounder, 2014). 

Kwetsbaarheid. 

Kinderen zagen ouders, vriendjes, 

familie en buren doodgaan aan 

een vreselijke ziekte. Veel van 

hen zijn zelf ook ziek geweest en 

opgenomen in het ziekenhuis. 

Vanwege grote kans op besmetting 

mocht het personeel de zieke 

kinderen niet oppakken, knuffelen of 

een troostende arm bieden. Daarbij 

opgeteld dat je als kind het risico liep 

om gekidnapt te worden of als meisje 

te worden uitgehuwelijkt of verkracht 

omdat er geen ouder of volwassene 

voor je kon zorgen, heeft geleid tot 

een hoog aantal getraumatiseerde 

kinderen. Onder andere Unicef is 

nog steeds bezig om psychosociale 

zorg te bieden aan deze kinderen. 

Daarbij zijn kinderen waarvan 1 

of beide ouders (caretakers) zijn 

overleden nog steeds het slachtoffer 

om als outcast behandeld te worden. 

Deze kinderen worden gezien als 

een herinnering aan de tragedie 

die heeft plaatsgevonden. Nog 

steeds hebben zij het moeilijk. 

Omdat de gezondheidszorg zo 

fragiel is in deze landen moet een 

groot deel van de bevolking het 

nog steeds zonder ziekenhuis, 

artsen of verpleegkundigen doen. 

Dit geldt vooral voor de moeder en 

kind zorg. Het zal nog jaren duren 

voordat dit weer opgebouwd is en 

iedereen toegang heeft tot goede en 

betaalbare lichamelijke en geestelijke 

gezondheidszorg dichtbij huis. 

Het is hierbij belangrijk dat lokale 

en internationale medewerkers 


samenwerken om voorlichting, 

scholing en zorg te bieden aan 

volwassenen en kinderen. 

Toekomst. 

Nu er opnieuw een uitbraak dreigt 

in Congo is er weer gestart met 

preventie, met name op scholen. 

Hygiëne, uitleg en het bouwen van 

wasgelegenheden moet helpen 

om een grotere uitbraak hopelijk te 

voorkomen. 

Kinderen hebben de afgelopen 

jaren nauwelijks of geen scholing 

gehad, door gebrek aan scholen, 

leraren, materialen en geld. Diverse 

organisaties hebben zich ingezet 

de afgelopen 2 jaar om dit weer op 

gang te helpen. Kinderen die nog 

maar 1 of geen ouder meer hebben, 

niet naar school kunnen en niemand 

hebben die naar hen omkijkt zijn 

ontzettend kwetsbaar! 

Ook met oog op de toekomst! 

Geen school betekent geen 

vervolgopleiding. Geen 

vervolgopleiding betekent weinig 

kans op een (goede) baan, 

geen baan betekent geen geld, 

eten, onderdak of toegang tot 

gezondheidszorg. 

Deze kinderen zijn onderdeel van 

een vicieuze cirkel waar veel voor 

nodig is om dit te doorbreken en ze 

een betere en veilige toekomst te 

geven. 

13


Het roze 

vogeltje, 

voor mij in 

dat bedje, 

dat is mijn 

kind 

Auteur: Tanja Mertins 

“September 1999. Ik zie je liggen in 

een glazen bedje, aan de beademing, 

vol met monitoren en slangetjes, mijn 

zoontje Dominik. Zo klein, kwetsbaar 

met een doorzichtig huidje. Je lijkt 

een klein vogeltje, en zo klink je ook. 

Zo graag wil ik je troosten, omarmen, 

vasthouden, maar ik weet niet hoe. 

Na 23 weken ben je al geboren 

nog geen 3 pakjes boter zwaar, 

620 gram en 30 cm klein. Lang 

was je opgenomen en op 13 maart 

2000 mocht je met 3 liter zuurstof 

en monitoring naar huis. Ik was 

doodsbang, zo met je alleen in huis. 

Ineens was ik alleen verantwoordelijk 

voor jou. Het is moeilijk, ik was thuis, 

maar voelde mij nog niet bereid om 

de zorg als ouder te dragen.” 

Prematuriteit 

In Nederland wordt een kind als 

vroeggeboorte beschouwd als 

het voor 37 weken zwangerschap 

wordt geboren, voor extreme 

vroeggeboorte bij 24 tot 28 weken 

(NVOG, 2011). Jaarlijks zijn er 12.000 

vroeggeboorten, waarvan 1500 voor 

de 32e week (NVK & NVOG, 2010). 

Hoe vroeger een kind wordt geboren, 

hoe groter de risico’s van onrijpheid 

en ontwikkelingsachterstand. De 

organen zijn nog niet uitgerijpt 

en problemen kunnen ontstaan 

zoals onvermogen de eigen 

lichaamstemperatuur te reguleren, 

een hoog infectiegevaar en geelzucht 

door niet afgebroken ‘foetale’- 

erytrocyten’, die onbehandeld tot 

ernstige hersenschade kan leiden 

(Gezondheidsplein, 2018). 

NIDCAP en rol verpleegkundige 

Op de afdeling IC-Neonatogie 

in het Erasmus MC worden 

prematuren van 24-26 weken door 

de verpleegkundige specialist Brigit 

Boger behandeld en begeleid. 

Prematuren zijn nog niet klaar voor 

de overvloed aan prikkels van de 

buitenwereld en ervaren hierdoor 

veel stress. Om de prematuren 

hiervoor te beschermen wordt 

ontwikkelingsgerichte zorg toegepast, 

waarbij rekening gehouden wordt 

met de behoefte en ritme van 

het individuele kind en de relatie 

met zijn ouders. NIDCAP is 

ontwikkelingsgerichte zorg waarbij 

de kinderverpleegkundigen nauw 

samenwerken met de ouders die 

bij elke stap in de zorg betrokken 

worden (Als & McAnulty, 2011). 

14

“Toch kost deze andere manier van 

werken niet meer tijd”. Het is een 

andere vorm van denken en omgaan 

met de eigen professionaliteit, 

waarbij je ouders leert zorg met rust 

en aandacht te geven op het moment 

dat het kind wakker is. Wekelijks 

wordt het zorgplan bijgesteld met 

haalbare doelen. De verpleegkundig 

specialist is de casemanager, die de 

ouders stappen laat zien die al zijn 

genomen en welke bijdrage zij hierbij 

hebben geleverd. Verpleegtechnische 

en medische handelingen die niet 

tijdstip gebonden zijn, worden 

pas uitgevoerd als de prematuur 

wakker is (b.v. bloed prikken). 

De verpleegkundige zorgt dat er 

zo min mogelijk stressmomenten 

voor de prematuur ontstaan en 

neemt de ouders mee in het 

individuele zorgplan voor hun kind. 

Kinderverpleegkundigen moedigen 

voortdurend de zorgverlenende 

rol van de ouders aan, zoals 

beschermen en ondersteunen. 

Ouders krijgen hierdoor weer controle 

en het gevoel dat ze juist ook in deze 

periode belangrijk zijn voor het kind. 

“Focus je vooral op je kind en geniet 

dat je ouder bent.” 

De verpleegkundigen nemen 

ouders mee op deze wonderbare 

avontuurlijke reis, met 

eindbestemming “mamma en pappa 

zijn” voor dit kleine roze vogeltje, hun 

prachtige kind. 

Dominik is nu een introverte, 

vriendelijke 19 jarige jongeman. 

NIDCAP had hem en zijn moeder 

mogelijk geholpen. Hij heeft zijn 

droombaan als buschauffeur. 


15

thema 

Jongeren in 

een kwetsbare 

positie 

17


Minderjarig, gevlucht naar Nederland: 

Helend of 

gekmakend? 

Auteur: 

Han Feringa 

“There is no way I can cope, 

no way I can turn over 

a new page. I have seen 

children slaughtered, I don’t 

think I’ll even be OK again” 

*Wael, 16 jaar, Syrische 

vluchteling ( in “ 

Save the Children, 2016) 

Kwetsbaarheid 

Het zal je maar gebeuren. Je 

wordt geboren in Syrië, een land 

blootgesteld aan oorlog en dreiging 

van marteling en dood. Je besluit 

mede onder pressie van je ouders, 

wanhopig als ook zij zijn, te vluchten 

naar Nederland. Na alle doorstane 

angsten en verschrikkingen weet 

je Nederland te bereiken. Een land 

waar alles anders is dan je ooit 

gewend bent geweest en…….. je 

18 

bent hier alleen. Geen vertrouwde 

mensen om je heen. Verscheurd, in 

een vreemd land, je zorgen makend 

om je familie, geen eigen plek. Je 

moeten verhouden tot een groep 

zorgverleners die weliswaar het 

beste met je voor heeft maar in wie 

je wellicht geen enkel vertrouwen 

hebt. Geen wonder dat je psychische 

problemen hebt of zou kunnen 

krijgen. Het zou juist gek zijn als dit 

niet zo was! 

En op een dag kom je aan in het 

AMV in Purmerend waar je gaat 

wonen met 23 andere jongeren 

zoals jij, uit Syrië en Eritrea. Daar 

ontmoet je jouw mentor voor de 

allereerste keer. Een psychiatrisch 

verpleegkundige, ingestapt in het 

gemeenschappelijk project van 

Dijk en Duin en de gemeente: 

huisvesting en begeleiding van een 

groep alleenstaande minderjarige 

vreemdelingen. En wat doet zij voor 

jou? 


Ze heet je welkom, ze vraagt je 

waar je vandaan komt, ze vertelt 

je de regels van het huis, ze wijst 

je op je verantwoordelijkheden, ze 

stimuleert je naar school te gaan, 

ze heeft contact met jouw voogd, 

ze ziet wanneer je verdrietig bent 

, ze praat met je over seksualiteit, 

ze waarschuwt je voor het gebruik 

van drugs en alcohol, ze helpt je 

met het leren van de Nederlandse 

taal, ze organiseert samen met haar 

collega’s je eerste verjaardagsfeest 

op nieuwe bodem met taart en 16 

kaarsjes , ze vraagt hoe het met je 

ouders en broertje gaat, ze helpt je 

met je huiswerk, ze ziet dat je ruzie 

schopt, ze ziet dat je je terugtrekt, 

ze praat hierover met jou, ze 

verwijst je door naar de huisarts, 

ZE BEWEEGT VOORTDUREND 

MET JE MEE. Vanuit haar hart, 

kennis, ervaringen en vaardigheden. 

( Harps-Timmermans et al., 2009). 

Ze weet en kan niet alles, maar 

begeleidt en monitort jou zo goed 

mogelijk. Daarbij schroomt ze niet 

te overleggen met al die andere 

betrokkenen. Vluchtelingenwerk 

Nederland, voogden, de GGD, 

de huisarts, de lerares op school, 

de orthopedagoog, de GGZ, de 

psychiater, de psycholoog en ook 

vrijwilligers, sportverenigingen en 

geloofsgenootschappen. Zij is als die 

spin in dat grote web, doch bovenal 

jouw metgezel op een stukje van 

je reis met als eindbestemming 

gezinshereniging (Nidos, z.d.). 

En dan heb je na een jaar van vallen 

en opstaan eindelijk een ietsje pietsje 

wat opgebouwd en dan besluit het 

Nidos dat de woongroepen kleiner 

moeten. Dat zou beter zijn voor jouw 

ontwikkeling. Je moet verhuizen. Dat 

wat een begin van heling was, wordt 

verstoord. 

Toch kan het zomaar zo zijn dat 

jij één van die vele alleenstaande 

minderjarige vreemdelingen bent, die 

een krachtige volwassene wordt.


Gevangen, 

zoekende 

& kwetsbaar 

Auteur: Debbie 

van der Linden 

Gevangen in het verkeerde 

lichaam, zoekende naar wie je bent 

of waar je bij hoort… 

‘Ik ben niet hetzelfde als..’, ‘ik wil niet 

lijken op…’, ‘Ik zit in het verkeerde 

lichaam’, ‘Ik vind mijn borsten 

afschuwelijk en daarom tape ik ze 

weg’, ‘Ik draag prothese omdat ik 

borsten wil hebben’. 

Zijn veelvoorkomende uitspraken 

en kenmerken van genderkinderen 

(Fonds wetenschappelijk onderzoek 

seksualiteit te Amsterdam, 2011). 

Genderdysforie houdt in dat iemand 

aangeeft het gevoel te hebben in 

een verkeerd lichaam te zitten. Het 

is voor deze mensen niet duidelijk 

wat ze precies zijn. Het komt voor 

op alle leeftijden en kan al tot uiting 

komen in de kindertijd (Stichting 

Transgendergroep Groningen, 2013). 

Ieder kind maakt een periode door 

waarin zijn of haar autonomie 

ontwikkeld wordt. Een belangrijk 

proces waarin emotionele 

ondersteuning belangrijk is. 

Leeftijdscategorie 

8-10 jaar 

10-13 jaar 

13-16 jaar 

Ontwikkeling 

Als blijkt dat er onduidelijkheid 

ontstaat over het biologische 

geslacht kan het kind daar veel 

last door ervaren. Pestgedrag is 

een van de grootste problemen 

waarmee kinderen geconfronteerd 

kunnen worden. Zij kunnen 

overbescherming of buitensluiting 

ervaren (Schoolenveiligheid, z.d.). 

Het gevolg hiervan is dat kinderen 

depressief gedrag kunnen vertonen 

en schoolresultaten verslechteren. 

Daarnaast zijn veelvoorkomende 

psychische problemen een 

negatiefzelfbeeld, gedragsproblemen 

en zelfmoordgedachten. 

Kinderen maken door de jaren heen 

grote ontwikkelingen door. Deze 

ontwikkeling vindt voornamelijk plaats 

in onderstaande leeftijdscategorieën, 

vermeld in tabel 1. 

Voor ouders van genderkinderen is 

het moeilijk hoe ze met de situatie 

om moeten gaan. Ze vragen zich af 

of ze het moeten verbieden of dat ze 

hun kind zijn of haar gang moet laten 

gaan. Gebleken is dat het verbieden 

op korte termijn lijkt te werken, maar 

dat de gevoelens bij deze kinderen op 

latere leeftijd alsnog zullen openbaren 

(Transgender infopunt, 2013). 

Daarnaast is het voor ouders moeilijk 

te bepalen wanneer ze professionele 

hulp moeten inschakelen. De 

begeleiding van ouders is dan 

ook gericht op het bieden van 

ondersteuning in dit proces. 

Verschillen tussen jongens en meisjes worden in deze periode groter. 

Het is een lastige periode voor kinderen die twijfelen of ze een jongen of 

meisje zijn. 

Er komt meer duidelijkheid en kinderen kunnen beter aanvoelen in 

welke rol zij zich het prettigst voelen. Bij een kleine groep kinderen is 

de wens tot geslachtsaanpassing nog aanwezig, voor deze groep zijn 

de lichamelijke veranderingen die toebehoren aan de puberteit een 

groot probleem. Ze voelen een grote afkeer voor hun lichaam en willen 

beginnen met puberteit remmende hormonen. 

Kinderen gaan zich meer bezighouden met seks en de overgang naar de 

middelbare school vaak aangegrepen om weer terug te keren naar hun 

biologische rol. Een kleine groep behoudt de lichamelijke afkeer en de 

gevoelens om geslachtsverandering te willen neemt toe. 

Tabel 1 – Ontwikkelingsfase kinderen. 

Bron: (Fonds wetenschappelijk onderzoek seksualiteit te Amsterdam, 2011). 


Multidisciplinair wordt breed ingezet 

op de begeleiding van kinderen, 

hun ouders en andere gezinsleden 

in dit proces. De kinderpsycholoog 

en de jeugdpsychiater brengen 

de ontwikkeling in kaart. De 

kinderpsychiater brengt eventuele 

andere psychische stoornissen 

in beeld, zoals autisme of een 

hechtstoornis. 

De verpleegkundige zorg rondom 

kinderen met genderdysforie bestaat 

voornamelijk uit het begeleiden 

van het kind en het gezin (Alliantie 

Transgendergroep, 2017). 

De begeleiding is voornamelijk 

gericht op het onderzoeken van de 

genderidentiteit en het leren hierin 

een balans te vinden. Het is van 

groot belang een sterk netwerk 

van professionals te hebben, 

waarin het kwetsbare kind zich 

veilig en begrepen voelt en waarin 

de communicatie onderling goed 

verloopt. De verpleegkundige heeft 

hierin een belangrijke rol, mede 

doordat het vaak als laagdrempelig 

wordt ervaren in tegenstelling tot 

het contact met een psycholoog of 

psychiater. Daarnaast zijn er vaak 

meer contactmomenten met het kind 

en het gezin (Transgender infopunt, 

2013). 

Indien het kind vroegtijdig start 

met hormoontherapie zal de 

verpleegkundige een bijdrage leveren 

bij het in de gaten houden van 

medische veranderingen met het 

gebruik van hormonen. 

19

thema 

Mensen met 

beperkingen 

21

Mensen met beperkingen 

Zelfstandig 

functioneren, 

niet meer 

vanzelfsprekend 

Auteur: Joanne Mans 

22

Wat is een dwarslaesie 

Een dwarslaesie is een beschadiging 

van het ruggenmerg, welke in de 

wervelkolom ligt. Het ruggenmerg is 

de boodschapper tussen hersenen 

en spieren en tussen huid en 

hersenen voor het gevoel. Een 

dwarslaesie is een beschadiging 

van dit ruggenmerg. Boodschappen 

worden door de dwarslaesie niet 

meer (goed) doorgegeven. Hierdoor 

ontstaan er stoornissen in het gevoel 

en motoriek. Over het algemeen kan 

een dwarslaesie niet meer genezen, 

gezien dit zeer ernstig letsel betreft 

(Brugge et al., 2017). 

Casuïstiek 

Tijdens een paardrijvakantie in 

Schotland wordt Jeroen tijdens 

een galop gelanceerd. Het gevolg 

hiervan had niemand verwacht. 

Een dwarslaesie op het niveau 

van thoracale vijf, waarbij geen 

rompstabiliteit meer aanwezig is. 

Het leven van Jeroen veranderde 

acuut. Jeroen heeft drie weken in 

het ziekenhuis gelegen, waar hij al 

snel de gevolgen van de dwarslaesie 

merkte. Jeroen kan niet meer staan 

en lopen, heeft geen controle meer 

over de blaas en darmen, hij ervaart 

veel pijnklachten en heeft decubitus 

ontwikkeld, doordat hij de druk op de 

huid niet voelt. 

Het revalidatiecentrum 

Na drie weken wordt Jeroen 

overgeplaatst naar een 

gespecialiseerd revalidatiecentrum. 

De revalidatie moet zo snel 

mogelijk beginnen, gezien het 

resultaat dan het grootst is. Tijdens 

het intakegesprek wordt er een 

individueel behandelplan opgesteld. 

Hierbij staan de doelen van Jeroen 

centraal. Jeroen voelt zich hierdoor 

betrokken bij zijn eigen revalidatie, 

maar het maakt hem ook angstig. 

Wat als hij deze doelen niet kan 

behalen? De toekomst ziet er heel 

onzeker uit en Jeroen vraagt zich af 

of hij ooit zijn normale leven weer 

terug kan krijgen. 

Taken verpleegkundige 

Als verpleegkundige stem je je taken 

af op de overige disciplines die bij 

Jeroen betrokken zijn tijdens het 

revalidatietraject. In de zorg voor 

Jeroen is het belangrijk de grens 

van je eigen vakdeskundigheid 

te waarborgen en de kennis en 

kunde van andere disciplines te 

gebruiken. De verpleegkundige 

vaardigheden die van je worden 

gevraagd bij de zorgverlening 

hebben betrekking op een breed 

gebied van het functioneren van 

Jeroen. Hierbij moet gedacht 

worden aan voorlichting over het 

sociale aspect, zoals mogelijkheden 

op het gebied van studie, werk of 

sport, aandachtspunten voor het 

gezinsleven en relaties. Daarnaast 

wordt er verwacht dat je rekening 

houdt met de gevoelens van Jeroen. 

Vaak verricht je handelingen die 

een inbreuk zijn op de privacy 

en het vergroot het gevoel van 

afhankelijkheid (Brugge et al., 

2017). Denk hierbij aan de hulp 

bij persoonlijke verzorging en het 

voorkomen van incontinentie. 

Wanneer je als verpleegkundige 

werkzaam bent met dwarslaesie 

patiënten is het belangrijk om 

over goede en voldoende kennis 

te beschikken. Hierbij moet er 

centraal staan welke lichamelijke 

complicaties er kunnen optreden 

en hoe je hierbij dient te handelen. 

Zo is een belangrijke complicatie 

die je als verpleegkundige probeert 

te voorkomen decubitus. Maar hoe 

voorkom je deze complicatie bij 

patiënten die zelf de drukplekken 

niet voelen of van lichaamshouding 

kunnen veranderen? 

Betrokken disciplines 

Het revalidatiecentrum werkt vanuit 

een gestructureerd team. Zo wordt er 

veel overleg gepleegd en stemmen 

ze de zorg op elkaar af die Jeroen 

tijdens de revalidatie nodig heeft. 

Hier volgen de desbetreffende 

disciplines die bij Jeroen 

betrokken zijn: de revalidatiearts, 

fysiotherapeut, ergotherapeut, 

diëtiste, maatschappelijk werker, 

psycholoog, seksuoloog en 

ervaringsdeskundigen. Tijdens het 

revalidatietraject ondersteunen de 

verschillende disciplines Jeroen om 

de belangrijkste doelen te behalen. 

Deze doelen omvatten het herstel 

van activiteiten, lichaamsfuncties 

en maatschappelijke participatie. 

Jeroen revalideert in totaal zeven 

maanden in het gespecialiseerd 

revalidatiecentrum. De ondersteuning 

voor thuis wordt vanuit het 

revalidatiecentrum nog verder 

voortgezet (Stichting Rijndam 

Revalidatie, 2018) 


23

thema 

Mensen met 

een ernstige 

psychiatrische 

aandoening 

25

Psychiatrische aandoening 

Hoop 

Auteur: Francis Baghus 

26

Leven met een ernstige 

psychiatrische aandoening 

vraagt om een andere aanpak 

dan trouw je pillen innemen. De 

behandeling van en het traject na 

het verbleken van een psychose 

vraagt een levenslange aanpassing 

van het leven. De ernst van een 

psychose verloopt over een breed 

spectrum van ernst, het beloop 

varieert sterk dus varieert ook 

de prognose voor mensen die 

een psychose doormaken. Bij 

uitspraken over herstel en het 

verdere verloop van iemands leven 

is het belangrijk duidelijk aan te 

geven dat ze goede hoop moeten 

houden om weer een en zinvol 

en functioneel leven te kunnen 

bereiken. 

De visie op het leven met of na 

het doormaken van een psychose 

is veranderd tot voorkort werd er 

gesproken over een acute en een 

chronische fase. Dit houd in dat 

iemand na een (ernstige) psychische 

fase overgaat in de chronische 

fase. Dit beeld werkt stigmatiserend 

en wekt de suggestie dat iemand 

de rest van zijn leven psychisch 

“gehandicapt” zal blijven. Gelukkig 

is de behandeling tegenwoordig 

gericht op het leren omgaan met de 

kwetsbaarheid voor psychose en 

weer grip en regie op het eigen leven 

krijgen (Zwaal,2018). 

Psychose, en nu? 

Iemand die uit een psychose komt 

zal moeten leren omgaan met de 

kwetsbaarheid voor het ontwikkelen 

van een psychose. Dit vraagt inzicht 

in risicofactoren en het leren hiermee 

omgaan. 

De wereld om de patiënt heen is 

gewoon verder gegaan, terwijl het 

leven van de patiënt zelf waarschijnlijk 

stil is blijven staan. Vrienden hebben 

hun studie afgerond, een baan 

gevonden en denken na over een 

gezin. Terwijl de patiënt zijn studie 

heeft moeten stoppen en nu moeite 

heeft om een baan of dagbesteding 

te vinden. Het is niet moeilijk om te 

bedenken dat het dan moeilijk is weer 

gewoon verder te gaan. 

Stigma 

De omgeving is vaak niet goed 

geïnformeerd over wat een psychose 

is en weten hier niet mee om te gaan. 

Het beeld in de maatschappij is 

negatief vaak naar mensen met een 

psychiatrische aandoening gebaseerd 

op een beeld uit de media, films en 

kranten lijkt het iemand te zijn waar 

je beter afstand van kunt nemen. 

Mensen met een psychiatrische 

aandoening lopen hierdoor risico 

naast de maatschappij te komen 

staan. Een klein sociaal netwerk tot 

gevolg en moeite met het vinden van 

een baan of zinvolle dagbesteding. 

Het voorzien in behoefte als 

een woning, baan, geordende 

administratie, omgaan met geld 

kunnen een uitdaging vormen door 

blijvende schade van het cognitief 

functioneren, met passende hulp 

op de juiste plaats hoeven deze 

beperkingen een zinvol leven niet in 

de weg te staan( Ypsilon, 2018). 

Herstel 

Voor hulp bij deze vragen is een 

patiënt gebaad bij begeleiding en hulp 

van een skilled companion. De patiënt 

is een belangrijke kennisbron voor 

het opstellen van een behandelplan. 

De patiënt maakt het immers mee en 

weet wat voor hem belangrijk is in het 

leven (Zwaal,2018). 

Als verpleegkundige in een 

multidisciplinair behandelteam heb 

je de taak, vanuit je vakkennis de 

patiënt te ondersteunen en adviseren 

hoe doelen bereikt kunnen worden. 

Belangrijk is dat de patiënt weer grip 

krijgt op zijn leven en samen met 

het behandelteam kijkt naar wat de 

mogelijkheden zijn om doelen die 

de patiënt wil bereiken, te kunnen 

behalen. Om deze doelen te bereiken 

samen met je patiënt, ben je als 

verpleegkundige een belangrijke 

sleutelrol in deze situatie. 


27


Zorg 

op 

maat 

Auteur: Eveline Willemse 

Waar men vroeger dacht dat 

medicatie de oplossing 

was bij een bipolaire 

stoornis is gebleken dat het 

bieden van juiste begeleiding en 

voorlichting minstens zo waardevol 

is. 

De bipolaire stoornis is een 

aandoening die komt en gaat en het 

verloop is zeer onvoorspelbaar. In 

de depressieve periodes heb je vaak 

nergens meer zin in, je bent futloos en 

energieloos, je hebt geen eetlust, je 

kan niet slapen en je denkt vaak dat 

het leven niets meer waard is. Als er 

niemand is die jou in deze periode kan 

terugbrengen naar de realiteit noem 

je dat een depressieve psychose. 

Een depressieve periode duurt vaak 

maanden en begint heel sluimerend. 

De andere zijde, de manie, zijn juist 

periodes van veel energie, je hebt 

veel irreële ideeën, mensen krijgen 

geen contact meer met je, er is een 

verstoord dag en nachtritme en als je 

doordraaft in al je wilde plannen kan 

je de grip op de realiteit verliezen, 

je kan dan hallucinaties en wanen 

ontwikkelen, stemmen horen die 

vertellen wat je moet doen. Je komt 

28 

dan in een manische psychose 

terecht. De mate waarin iemand een 

stemmingsstoornis ervaart verschilt 

per individu en per episode. 

Je leven weer oppakken na het 

doormaken van een depressieve of 

manische periode is voor iedereen 

anders. Ieder mens is uniek en 

dus ook het verlenen van zorg aan 

iemand met deze diagnose vraagt 

om een persoonlijke aanpak. De 

impact op iemands leven na het 

horen van zo’n diagnose is ingrijpend 

en betekent levenslang. De directe 

omgeving reageert ook vaak anders, 

ze vertellen je niet alles uit angst dat 

je weer in een depressie of in een 

manie raakt. Het leven om je heen is 

verder gegaan terwijl de tijd voor jou 

heeft stil gestaan. Om dan de regie 

terug krijgen op je eigen leven vergt 

de juiste begeleiding en het leren 

omgaan met je eigen kwetsbaarheid. 

Als verpleegkundige kan je de 

antwoorden niet invullen, je kan 

samen wel zoeken naar de vragen 

die gesteld moeten worden om 

antwoorden te vinden. Je kan als 

verpleegkundige niet invullen wat de 

ander voelt, of zou moeten voelen. 

Voor hulp bij deze vragen is een 

patiënt maar zijn ook diens naasten 

geholpen bij begeleiding en hulp van 

een skilled companion. 

Het herstel is een proces van de 

patiënt zelf, de patiënt bepaalt zelf 

hoe snel en in welke richting de 

behandeling gaat. Het is belangrijk 

om als verpleegkundige te zorgen 

dat deze patiënt moed blijft houden 

zich niet onbegrepen voelt en dat 

er na zo’n episode ook uitzicht op 

verbetering is. 

Als verpleegkundige is het ook 

belangrijk de naasten te betrekken in 

het herstelproces. Zij zitten ook vaak 

vol met vragen van hoe nu verder. 

En vaak zijn zij ook diegene die als 

eerste opmerken dat er een depressie 

ontwikkelt. 

Door te werken als verpleegkundige 

vanuit een multidisciplinair team, kan 

je samen met de patiënt zoeken naar 

de juiste weg om zijn of haar leven 

weer op de rails te krijgen. Zorgen 

dat de patiënt zijn leven niet wordt 

beheerst door deze aandoening, maar 

zoeken hoe iemand weer kwaliteit van 

leven ervaart.


Een 

schizofreen 

is nooit 

alleen! 

Auteur: Anita Buitendijk 

Zo luidt een bekende leus, 

helaas is de realiteit voor 

iemand die leidt aan 

schizofrenie wel anders. Mensen 

met een ernstige psychiatrische 

aandoening lopen juist een 

groot risico om alleen te komen 

te staan. Voor iedereen zijn de 

gevolgen van een ziekte binnen 

het schizofrenie-spectrum anders, 

maar vrijwel altijd is er sprake 

van ernstige gevolgen voor werk, 

studie, relaties en sociaal kunnen 

functioneren. Iemands plannen 

voor het leven zullen moeten 

worden bijgesteld en dit vraagt 

veel aanpassingsvermogen van de 

patiënt en diens omgeving. 

Mensen met een ziekte binnen het 

schizofrenie-spectrum ondervinden 

verschillende symptomen, de 

positieve symptomen dit zijn wanen, 

hallucinaties, ontregeld denken 

en desorganisatie. De Positieve 

symptomen reageren vaak goed op 

medicamenteuze behandeling. 

Daarnaast is er sprake van negatieve 

symptomen, verminderde cognitieve 

functies, vlakke emoties, verlies van 

concentratie en initiatief met mogelijk 

vervlakte gedachte en spraakarmoede 

tot gevolg. Helaas zijn de negatieve 

symptomen niet gevoelig voor 

medicamenteuze behandeling, of zijn 

hiervan juist het gevolg, ze hebben 

ernstig invaliderende gevolgen op 

het dagelijks functioneren en dus de 

kwaliteit van leven (ypsilon ,2018). 

Geheugen en concentratie 

stoornissen zijn zeer veel 

voorkomende en vaak blijvende 

symptomen. Sociaal kunnen 

functioneren, gaat moeilijk door 

een verminderd vermogen 

emoties bij anderen te herkennen 

en interpreteren. Voor iemand 

met psychotische klachten is het 

kunnen filteren en interpreteren van 

binnenkomende prikkels bemoeilijkt 

en zorgt ervoor dat dagelijkse 

bezigheden kunnen voelen als 

zeer stressvol en overprikkelend 

(psychosenet, 2018). 

Samenredzaamheid door skilled 

companionship 

Hoe stel je iemand, vanuit deze 

kwetsbare positie, in staat om de 

regie over het eigen leven te voeren 

en zelfredzamer te zijn of te worden? 

Door in gesprek te gaan met de 

patiënt over diens leven en samen te 

onderzoeken wat er goed en minder 

goed gaat, kun je als verpleegkundige 

samen met de patiënt bepalen wat de 

doelen voor de zorgverlening zijn en 

welke hulp hierbij gewenst is. Door het 

wederzijds delen van kennis over het 

leven met een ernstige psychiatrische 

aandoening en de patiënt zelf te laten 


bepalen wat voor hem belangrijk 

is, kun je de patiënt in staat stellen 

om zelf zijn leven te kunnen leiden, 

plannen te maken en doelen te 

stellen (Padt, et al, 2017). Het doel 

van skilled companionship is om een 

samenwerkingsrelatie aan te gaan 

met de patiënt, om zo met kennis een 

aanvulling te zijn op wat iemand zelf 

kan, weet en belangrijk vindt en dus 

niet om de regie over zijn leven over 

te nemen(Harps et. al., 2009). 

Als verpleegkundige help je de patiënt 

door respect voor de ervaring met 

en de betekenis en invloed van de 

aandoening op de kwaliteit van het 

leven te erkennen. De focus van je 

begeleiding ligt niet op de ziekte, maar 

op de kracht en kwaliteiten van de 

patiënt zelf. Wat gaat er wel goed? 

Vanuit deze positie kun je helpen om 

gebruik te maken van iemands eigen 

kracht en kwaliteiten. Samen met de 

patiënt doelen te kiezen waaraan de 

patiënt wil werken. Zo kun je vanuit je 

vakkennis, maar ook eigen ervaringen 

in het leven, naast de patiënt gaan 

staan om menselijke waardigheid te 

beschermen en de kwaliteit van het 

leven te verhogen. Herstel is dus niet 

hetzelfde als genezen, maar leren 

omgaan met de moeilijkheden en 

uitdagingen die de ziekte met zich 

meebrengt. 

29

thema 

Mensen op 

hoge leeftijd 

(85+) 

31


De 

kwetsbare 

oudere (?) 

Auteur: Femke van Driel 

Eitje… 

Nadenkend over het onderwerp 

‘Mensen op hoge leeftijd (85+)’ schoot 

mij een dame te binnen die ik ooit op 

de IC ben tegengekomen. 

Ze was absoluut 85 plus en had 

net een vaatoperatie achter de rug. 

De ochtend na de operatie vroeg 

ik haar of ze trek had in een ontbijt 

en ze begon gelijk een hele waslijst 

op te noemen: een kropboterham 

(bij navraag een bruine boterham), 

een bakje yoghurt, een glas jus ‘d 

orange, een kopje thee, een stuk fruit 

en…een eitje voor op brood. Ik was 

uiterst verbaasd over dit uitgebreide 

ontbijt! Over het algemeen krijg je 

er bij pas geopereerde patiënten (of 

ze nu jong zijn of ouder) nauwelijks 

een licht ontbijt in. Ik moest haar tot 

mijn spijt meedelen dat gekookte 

eitjes in het ziekenhuis alleen op 

zondag geserveerd worden als ontbijt. 

Ondanks dat heeft mevrouw met 

smaak haar ontbijt genuttigd en daar 

ze helemaal stabiel was postoperatief 

mocht ze terug naar de chirurgische 

afdeling. 

Helaas volgde er een complicaties 

in de vorm van een nabloeding. 

Mevrouw ging met spoed voor een 

her-operatie en kwam terug bij mij op 

de IC aan de beademing. Gelukkig 

herstelde mevrouw spoedig en werd 

ze diezelfde dag nog ge-extubeerd. 

Ook de volgende dag zorgde ik voor 

mevrouw en ik bood haar, wederom, 

een ontbijt aan. Ze ging gelijk weer 

heel enthousiast met haar wensenlijst 

van start: een kropboterham, yoghurt, 

jus ‘d orange, een kopje thee en, zei 

ze: “vandaag is het zondag dus nu is 

het echt wel tijd voor dat eitje!!” 

Vergrijzing. 

In Nederland is er een toenemend 

aantal mensen dat, onder andere 

door de verbeterde gezondheidszorg, 

steeds ouder wordt. Die tendens 

van vergrijzing zet zich door 

in een toenemend aantal 

ziekenhuisopnamen van ouderen met 

multi-morbiditeit die een geheel eigen 

aanpak verdiend. 

Reeds in 2008 is er vanuit de VMS 

een veiligheidsprogramma ontstaan 

gericht op kwetsbare ouderen 

lettend op complicaties als infectie, 

ondervoeding, delirium en valrisico 

tijdens een verblijf in het ziekenhuis. 

Uit cijfers komt namelijk naar voren 

dat 30% van de kwetsbare ouderen 

functieverlies ervaart na een 

ziekenhuisopname. 

Skilled Companionship. 

Als een ‘kwetsbare oudere’ voor een 

ziekenhuisopname komt te staan 

vraagt het dus een creatieve aanpak 

die rekening houdt met allerhande 

problematiek. We hebben het dan niet 

alleen over preventie van complicaties 

maar ook dient er naar de patiënt 

te worden geluisterd in wat zij wel 

en vooral niet wil qua therapie, wat 

iemands doel is enzovoorts. De 

meest wenselijke situatie daarbij is 

dat er niet in een acute setting wordt 

gekeken naar wat de patiënt wil maar 

dat daar op een rustiger moment 

over nagedacht wordt, het liefst het 

eventuele netwerk van de patiënt 

daarbij betrekkend. 

Ondanks het feit dat het vaak anders 

verloopt op de IC en veel patiënten 

met een leeftijd boven de 85 juist 

wel in een delier en allerlei andere 

problematiek terecht komen is er dan 

ineens zo’n vitale dame met zo’n 

flexibiliteit op haar oude dag. Deze 

dame past skilled companionship op 

zichzelf toe!! Wellicht is dat de reden 

dat ik haar nooit vergeten ben…! 

32


Ongeziene 

kwetsbaarheid 

bij ouderen in 

het ziekenhuis? 

Auteur: Maciba Hull 

De grote risico’s die mensen 

op hoge leeftijd lopen blijven 

niet onopgemerkt gedurende 

opnames in het ziekenhuis. 

Mensen op hoge leeftijd die 

in het ziekenhuis opgenomen 

worden hebben vaak te maken 

met multiproblematiek. Dit maakt 

hen kwetsbaar. In de huidige 

zorg een hot topic, de ‘kwetsbare 

ouderen’. Er bestaan een tal van 

screeningsinstrumenten welke al 

bij opname afgenomen dienen te 

worden, om risico’s vroegtijdig te 

herkennen en hierop te anticiperen. 

Screening 

Vanuit het veiligheidsmanagementsysteem 

is een screeningsbundel voor 

risicoscreening op delier, valrisico, 

risico op fysieke beperkingen en 

ondervoeding ontwikkeld, voor 

onder andere kwetsbare ouderen. 

De vraag is; leidt het gebruik van 

screeningsbundels tot betere zorg 

bij kwetsbare ouderen? Volgens de 

Nederlandse Vereniging Klinische 

Geriatrie wordt op het gebied van 

zorgverlening aan kwetsbare ouderen 

met multiproblematiek weinig 

onderzoek gedaan (Arends, 2015). 

Screeningsinstrumenten zijn nuttige 

en uniforme hulpmiddelen, om snel 

een duidelijk beeld te kunnen vormen 

welke risico’s een patiënt loopt. 

Maar daarmee zijn de hoge risico’s 

van deze kwetsbare groep nog niet 

voorkomen. 

Risico’s 

Wij weten dat naast het ziek zijn, 

waarvoor een ziekenhuis opname 

noodzakelijk is, deze doelgroep ook 

een verhoogde kans heeft op onder 

andere het ontwikkelen van een delier, 

een verslechterde voedingstoestand 

en een verhoogd risico op vallen. 

Dit kan tot ernstige complicaties 

leiden met grote gevolgen voor de 

patiënt op de lange termijn. Deze 

problemen worden helaas vaak te laat 

opgemerkt. Mijn vraag is; hoe kan dit? 

En belangrijker nog; hoe kunnen wij, 

als zorgprofessionals, dit verbeteren? 


Goede zorg voor deze kwetsbare 

groep houdt in, dat er ook naar 

de wensen van de kwetsbare 

ouder geluisterd wordt. Het is een 

doelgroep die niet altijd voor zichzelf 

kan opkomen. Zeker wanneer 

multiproblematiek een rol speelt, 

waarbij de kwetsbare ouder verzwakt 

in een ziekenhuis bed ligt. Extra 

aandacht en tijd is zeer gewenst 

van de verpleegkundige en andere 

zorgprofessionals. Het is van belang 

de kwetsbare ouder bij ziekte- en 

herstelproces en het opstellen van 

doelen te betrekken. Dit is hoe het 

hoort in de zorg anno nu. In het kader 

van skilled companionship, shared 

decision making en in zekere zin ook 

bij kwetsbare groepen. 


Aandachtsgebeid “kwetsbare 

ouderen” 

Een mooi begin is het programma 

wat in 2017 is gestart in het 

Erasmus MC. Hierbij zijn de eerste 

verpleegkundigen opgeleid tot 

aandachtsvelder ‘kwetsbare ouderen’. 

De aanleiding hiervoor is dat steeds 

meer oudere patiënten worden 

opgenomen met verschillende 

opname indicaties op verschillende 

afdelingen in het Erasmus MC. De 

afdeling Geriatrie hield daarbij op 

met bestaan in de Erasmus MC 

nieuwbouw, mei 2018, wat wordt 

genoemd ‘het ziekenhuis van de 

toekomst’. Het doel is dat alle 

afdelingen binnen het Erasmus MC 

aandachtsvelders aanstellen om de 

zorg voor deze kwetsbare doelgroep 

te verbeteren op hun afdelingen. 

Hiermee wil het Erasmus MC op al 

haar afdelingen goede zorg voor de 

kwetsbare ouderen kunnen bieden. 

Vele ziekenhuizen kunnen een 

voorbeeld nemen aan het programma 

dat bij het Erasmus MC voor 

kwetsbare ouderen is geïntroduceerd. 

Het is al bekend dat aandachtsvelders 

op een afdeling voor verschillende 

onderwerpen een succes is. En 

vanwege de risico’s die kwetsbare 

ouderen in het ziekenhuis lopen, is 

de kwetsbaarheid van ouderen een 

onderwerp waar extra aandacht en 

expertise bij zorgverlening nodig is 

gezien het fundamentele belang. 

33

thema 

Mensen met 

dementie 

35

Mensen met dementie 

Kwetsbaarheid na 

een verpleeghuis 

opname: 

Auteur: Wing Man 

Mw. S. is 2 maanden geleden opgenomen in het ziekenhuis wegens trauma capitis 

na een val thuis, algehele achteruitgang en verwardheid bij hyponatriëmie. Wegens 

aanhoudende verwardheid werd mw. in het verpleeghuis opgenomen voor screening 

op cognitieve achteruitgang. Mw. is nooit gehuwd geweest en heeft geen kinderen. Mw. 

heeft twee broers waarvan één broer in de buurt woont en tevens haar mantelzorger 

is. Mw. is een intelligente vrouw geweest en had als beroep lesgegeven in de vakken 

Nederlands, Engels en Frans op vwo-niveau. In het begin van de opname kwam mw. 

intelligent over en reageerde adequaat op handelen. Na een aantal weken van de 

opname begon mw. cognitieve achteruitgang in handelen te laten zien. Na het afnemen 

van een neuropsychologische test blijkt ook dat mw. een beginnende dementie heeft. 

Mw. krijgt een zzp 5 toegewezen met BOPZ en verhuisd naar een gesloten afdeling. 

Binnen het verpleeghuis 

worden er cliënten 

opgenomen die thuis, door 

gevorderde dementie, niet meer 

zelfstandig kunnen functioneren. 

Mantelzorgers zijn vaak overbelast 

en hebben moeite met het loslaten 

van hun partner die opgenomen 

wordt. Zij weten moeilijk om te 

gaan met de veranderd gedrag 

van hun naaste, maar willen zelf 

ook voor hun naaste zorgen. 

Zij zullen een gevoel krijgen 

dat zij hun naaste niet genoeg 

hebben gesteund. Er ontstaat 

schuldgevoel bij de mantelzorger 

en de cliënt voelt zich achter 

gelaten. De verpleegkundige kan in 

deze situatie een ondersteunende 

rol hebben. De verpleegkundige 

kan de mantelzorger en cliënt 

begeleiden door samen de 

kwetsbaarheid bespreekbaar te 

maken. 

De kwetsbaarheid bij ouderen 

in verpleeghuis kan diverse 

factoren ontstaan. Deze factoren 

36 

kunnen te maken hebben met 

het zijn het scheiden van partner, 

verlies van vrijheid door op een 

gesloten afdeling te wonen, het 

verliezen van sociale contacten, 

vergeetachtigheid en controle over 

het lichaam verliezen. De cliënt moet 

de vertrouwde omgeving verlaten 

omdat het niet meer mogelijk is om 

thuis te wonen. De cliënt moet de 

vertrouwensband opnieuw creëren. 

Ook de mantelzorger kan dezelfde 

kwetsbaarheid ervaren. Dit kan 

op diverse manieren uiten. De 

mantelzorger kan boos en verdrietig 

zijn, door de verandering. De 

mantelzorger voelt zich machteloos, 

doordat zij de naaste zelf niet meer 

verder kan verzorgen en de zorg 

moet overdragen aan onbekende 

mensen. 

De verpleegkundige zal de 

overdracht van de casemanager 

goed inlezen om de cliënt beter te 

leren kennen. De verpleegkundige 

zal de cliënt en de familie tijdens de 

gehele opnameproces betrekken 

en eventueel in gesprek gaan 

om de cliënt en mantelzorger te 

ondersteunen. De verpleegkundige 

zal samen met de cliënt en 

mantelzorger kijken hoe de interieur 

van de kamer ingericht kan worden, 

om de cliënt zich zoveel mogelijk 

thuis te laten voelen. Er zal ook 

gekeken worden of er meubilair van 

het huidige woning mee verhuisd kan 

worden, zodat de cliënt zich sneller 

een veilig gevoel creëert. 

Als de verpleegkundige merkt dat 

er tijdens het opnameproces extra 

begeleiding nodig is, dan kan de 

cliënt en mantelzorger doorverwezen 

worden naar de maatschappelijk 

werkster of psycholoog. Zij zullen 

samen naar de behoefte van cliënt 

en mantelzorger kijken en de cliënt 

en mantelzorger waar nodig verder 

ondersteunen.

Mensen dementie 

Dementie en 

kwetsbaarheid 

binnen de thuiszorg 

Auteur: Barbara Hoffmann 

Mw. R. is cliënt bij de thuiszorg met de diagnose van een vasculaire 

dementie. Mw. heeft geen kinderen en is alleenstaand. Haar sociale netwerk 

bestaat uit een vriend en een nicht. De casemanager dementie is betrokken 

bij mw. op verzoek van de huisarts. Na een aantal huisbezoeken van de 

casemanager kwam het verzoek naar de thuiszorg toe voor het begeleiden 

en controle inname medicatie. Mw. vergat deze en/of nam dubbel in. Na 

een huisbezoek waarin de zorg werd afgesproken met mw. en daarna 

werd ingezet reageerde mw. geagiteerd en boos. Begreep niet waarom de 

thuiszorg kwam voor de medicatie. Mw. zei regelmatig de zorg af en nam 

dan een dubbele dosis van de medicatie in en soms enkele dagen geen 

medicatie met als o.a. het gevolg ontregeling van de bloedverdunners. 

Binnen de thuiszorg komen 

we als wijkverpleegkundige 

en zorgteams regelmatige 

kwetsbare ouderen tegen met 

beginnende dementie. Door de 

beginnende dementie is het vaak 

moeilijk om de zorg in te zetten 

omdat er in het begin van het 

ziektebeeld een ontkenningsfase 

is. Vanuit de ontkenningsfase is 

er vaak nog geen gevoel van zorg 

nodig bij de cliënt. 

In het begin van de dementie is de 

bewustwording van het verlies van 

je waardigheid ‘je eigen ik” erg sterk 

aanwezig. Het besef van niet meer 

functioneren en de machteloosheid 

die daaruit voortkomt maakt de cliënt 

kwetsbaar. 

Door het opbouwen van een 

vertrouwensrelatie met de cliënt 

en indien aanwezig mantelzorger 

probeert de wijkverpleegkundige 

de juiste zorg in te zetten. Een 

vertrouwensband opbouwen door 

regelmatig huisbezoeken af te 

leggen waarbij geprobeerd wordt een 

kwetsbaar onderwerp bespreekbaar 

te maken. Dit onderwerp kan heel 

divers zijn en tijdens deze gesprekken 

gaat de wijkverpleegkundige in op 

vragen van de cliënt en mantelzorger. 

Meestal is er bij de cliënt(en) veel 

last van ontkenning wat zicht uit in 

schaamte en angst. De angst om 

hun familie niet meer te herkennen 

en dat de herinneringen vervagen 

als de dementie verder gaat. Door 

deze gesprekken probeert de 

wijkverpleegkundige samen met de 

andere disciplines om de cliënt in 

het ziekteproces te begeleiden zodat 

geprobeerd wordt te voorkomen dat 

er een depressie of zo min mogelijk 

andere klachten ontstaan. 

Er zijn diverse vormen van dementie 

waarbij de begeleiding en benadering 

bij iedere cliënt anders is. Door de 

symptomen vanuit de dementie is de 

cliënt erg kwetsbaar op verschillende 

gebieden Problemen kunnen ontstaan 

op sociaal gebied: het niet meer zelf 

kunnen regelen van het huishouden 


en de financiën. Op lichamelijk gebied 

het niet meer zelfstandig regie kunnen 

uitvoeren over je dagelijkse behoeften 

zoals wassen, kleden, eten, drinken 

en medicatie. Het sociale netwerk 

wordt kleiner, verlies van partner en 

vrienden. 

Binnen een wijk/gemeente zijn er 

diverse soorten ondersteuningsvormen 

om zolang mogelijk de 

kwetsbare dementerende binnen de 

maatschappij te houden. Dit kan zijn 

een bezoek aan het alzheimercafé, 

cursus voor de mantelzorger of 

dagbesteding. Hierdoor blijft de 

dementerende in beeld en kan er 

samen zolang mogelijk grip op de 

thuissituatie blijven. Zodra er zorg is 

ingezet kan er vanuit de organisatie 

een casemanager dementie 

worden ingezet om de cliënt(en) en 

mantelzorger te ondersteunen op 

gebied van financiën, zorg en alle 

andere vragen. De casemanager blijft 

bij de cliënt betrokken tot aan opname 

of stopt de zorg door overlijden. 

37

thema 

Functieverlies 

bij ouderen 

door 

ziekenhuisopname 

39

Screeningsmethode 

ontdekt risico 

functieverlies bij ouderen 

Auteur: Vanity Colina 

Functieverlies bij ouderen 

Uit het promotieonderzoek 

van dr. Jita Hoogenduijn, 

verplegingswetenschapper, 

blijkt dat men met 4 eenvoudige 

vragen bij opname in het 

ziekenhuis al kan vaststellen of 

een oudere patiënt risico loopt op 

het ontwikkelen van onherstelbare 

functieverlies. 

Met vier eenvoudige vragen kan 

bij opname in het ziekenhuis 

al worden vastgesteld of een 

oudere patiënt risico loopt op 

het ontwikkelen van blijvend 


Vergrijzing 

Het is geen verrassing dat door de 

toenemende en dubbele vergrijzing 

het aantal ziekenhuisopnames 

onder ouderen sterk is toegenomen. 

Ouderen vormen een aanzienlijk deel 

van de patiëntenpopulatie, dit is ruim 

25% (cbo, 2006). 

Autonomie bij ouderen 

Ruim dertig tot zestig procent van de 

patiënten ouder dan 65 jaar die in 

het ziekenhuis worden opgenomen 

krijgt te maken met functieverlies 

(Hoogerduijn, 2007). Functieverlies 

zal leiden tot verlies van autonomie 

en zelfstandigheid Het gevolg is 

dat vaak deze ouderen een langere 

ziekenhuisopname nodig hebben, 

ook in de thuissituatie meer hulp 

nodig hebben en er is mogelijk zelfs 

permanente verpleeghuisopname 

nodig. 

40 

Kwetsbaarheid 

Met de leeftijd neemt vaak de 

kwetsbaarheid toe. 

Bij deze doelgroep is er sprake 

van een opeenstapeling van 

risicofactoren, waardoor zij over het 

algemeen sneller achteruit kunnen 

gaan na bijvoorbeeld een val of bij 

ziekte. 

De zorg voor kwetsbare ouderen 

is vaak complex vanwege de co 

morbiditeit en polyfarmacie. 

Een aantal van de risicofactoren 

waarmee deze doelgroep mee 

te maken kunnen krijgen zijn 

bijvoorbeeld ondervoeding, slecht 

evenwicht, verminderde fysieke 

reservecapaciteit en cognitieve 

achteruitgang. Door deze aspecten 

zullen zij eerder in een verpleeghuis 

belanden na een fractuur, sneller 

complicaties ontwikkelen bij een 

pneumonie of een delirant worden 

tijdens ziekenhuisopname. 

Verhoogd risico functieverlies 

ouderen 

Hoogerduijn onderzocht in haar 

promotieonderzoek naar een manier 

om ouderen op te sporen die een 

verhoogd risico lopen op blijvende 


Het tijdig opsporen en in kaart 

brengen van de risico’s zijn van 

belang. 

Wanneer de verpleegkundige tijdig 

signaleert welke risico’s er zijn, dan 

kan bekeken worden welke mogelijke 

problemen kunnen optreden en welke 

zorg de patiënt nodig heeft. 

Daardoor ontstaat er ook een groep 

waarbij extra zorg niet nodig blijkt te 

zijn. 

Dat verbetert de efficiency van de 

zorg en verlicht het werk van de 

verpleegkundige. 

Dr.Jita Hoogerduijn ontwikkelde het 

model met maar vier predictoren wat 

ouderen met een verhoogd risico op 

functieverlies kan selecteren. 

1. Had de patiënt al voor de opname 

hulp nodig bij IADL? 

2. Gebruikt de patiënt een hulpmiddel 

bij het lopen? 

3. Heeft de patiënt hulp nodig bij het 

reizen? 

4. Heeft de patiënt wel of geen 

onderwijs meer gevolgd na het 14e 

levensjaar? 

Hoewel er altijd een paar ‘valse’ 

resultaten zullen zijn, zal een 

substantieel deel van de oudere 

patiënten (ongeveer 30 procent) 

worden geselecteerd als zijnde niet 

‘at risk’. Aan deze ouderen hoeft geen 

extra zorg te worden geboden. 

Voorkomen is beter dan genezen 

Afname in de zelfredzaamheid van 

ouderen kan dus in bepaalde situaties 

worden voorkomen. 

Door de risico’s in kaart te brengen 

en te anticiperen op de complicaties 

kan functieverlies na opname in het 

ziekenhuis worden voorkomen en-/of 

verminderd. 

Screening en multidisciplinaire 

interventies zijn cruciaal als preventie 

op functieverlies bij ouderen. 

Houd in gedachte dat er vele andere 

screeningsinstrumenten zijn die 

mogelijk beter toepasbaar zijn binnen 

een organisatie.

Functieverlies bij ouderen 

Functieverlies bij ouderen: 

Snel uit de 

veren, en in 

de kleren 

Auteur: Anne Kock 

Je ziet het vaak; mensen 

worden opgenomen in het 

ziekenhuis en het eerste wat 

ze doen is hun pyjama aan en 

in bed liggen. In het ziekenhuis 

moet je zo min mogelijk doen en 

uitrusten, dat is de mening van de 

meeste oudere cliënten die worden 

opgenomen. Dat dit juist voor deze 

doelgroep zo gevaarlijk is, wordt 

vaak onderschat. 

Functieverlies, wat houdt dat 

eigenlijk in? 

Uit onderzoek blijkt dat 30 tot 60 % 

van de cliënten boven de 65 jaar 

vaak leiden aan functieverlies na 

ziekenhuisopname (Hoogerduijn 

et al., 2006). Na een week bedrust 

verlies je namelijk al 5 % spiermassa, 

en na 10 dagen bedrust zou er 15 

jaar veroudering optreden. (Kortebein 

et al., 2008). 

Functieverlies belemmerd cliënten 

weer zelfstandig naar huis te gaan, 

er kunnen moeilijkheden optreden 

bij alledaagse activiteiten, zoals 

de ADL en mobilisatie. Hierdoor 

kunnen cliënten niet meer zelfstandig 

naar huis, waardoor ze een stukje 

zelfstandigheid in moeten leveren. 

(“Kwetsbare ouderen”, 2017). 

Casus: 

Mevrouw K is een 80-jarige 

vrouw die nog zelfstandig thuis 

woont met haar echtgenoot. 

1 keer per week krijgen zij 

huishoudelijke hulp. In de nacht 

probeert mevrouw zelfstandig 

naar het toilet te gaan, maar 

vergeet haar schoenen en glijd 

uit, waardoor een heupfractuur. 

Mevrouw wordt opgenomen 

in het ziekenhuis en wordt 

geopereerd, na OK mag 

mevrouw belast mobiliseren. 

Echter heeft mevrouw veel pijn 

en is erg verzwakt. Hierdoor 

ligt mevrouw 2 weken vooral 

in bed. Als mevrouw eenmaal 

wat opgeknapt is, wordt 

er duidelijk dat er flink wat 

functieverlies opgetreden is. 

Mevrouw kan de ADL niet meer 

zelfstandig uitvoeren en ook het 

mobiliseren gaat niet. Het is dus 

niet mogelijk dat mevrouw weer 

terug naar huis gaat. Mevrouw 

wordt aangemeld bij een 

revalidatiecentrum. 

Uit deze casus blijkt dat functieverlies 

leidt tot opname in een andere 

setting. Dit had misschien voorkomen 

kunnen worden, als mevrouw na OK 

meteen gestart had met mobiliseren. 

Ook als cliënten na OK ziek zijn is 

het belangrijk toch te starten met 

mobilisatie. 


De rol van de verpleegkundige. 

(Skilled companionship). 

Als verpleegkundige speel je hier een 

belangrijke rol in. Het is belangrijk om 

tijdens de anamnese al duidelijk te 

krijgen wat voor de cliënt belangrijk 

is. Wat is hun doel, wat willen ze 

tijdens opname bereiken, en hoe 

kan jij daar als verpleegkundige aan 

bijdragen. Op deze manier kan je 

een zorgplan opstellen. Ook is het 

belangrijk om na te gaan wat de 

cliënt 2 weken voor opname allemaal 

nog zelfstandig kon, zo kan er een 

beeld gevormd worden. Was er al 

sprake van eventueel functievlies 

bijvoorbeeld? (Maseland, 2017). 

Vervolgens is de volgende stap een 

mobilisatieschema opstellen. De 

verpleegkundige gaat hiervoor in 

overleg met de fysiotherapeut, ook de 

familie kan hierin betrokken worden. 

De ergotherapeut kan ingeschakeld 

worden voor eventueel een passende 

rolstoel (Bij het uitblijven van 

mobilisatie), en eventueel tips en 

hulpmiddelen bij de ADL. 

Vervolg Casus: 

Mevrouw K wordt 

opgenomen binnen in een 

revalidatiecentrum. Mevrouw 

had vooral in het begin van 

de opname moeite met het 

accepteren van hulp bij de 

ADL. Doormiddel van dagelijks 

fysiotherapie, en regelmatig 

oefenen op de afdeling, lukt 

het mevrouw uiteindelijk weer 

zelfstandig te mobiliseren, wel 

met behulp van een rollator. 

Ook de ADL lukt uiteindelijk 

grotendeels zelfstandig, 

mevrouw heeft enkel hulp 

nodig bij het wassen van 

het onderlichaam, mevrouw 

accepteert dit uiteindelijk, het 

belangrijkste doel is dat ze weer 

zelfstandig naar huis kan. En dit 

gebeurt, mevrouw mag na 12 

weken revalideren met ontslag 

naar huis, met enkel nog wat 

hulp bij de ADL. 

41

thema 

Het 

levenseinde 

43


Voltooid 

leven? 

Auteur: Marco van Son 

En dan ineens in de 

nachtdienst vraagt een cliënt 

aan de verpleegkundige, wat 

is voor jou nu een voltooid leven?? 

Dit artikel is geschreven naar 

aanleiding van de manier waarop 

dit onderwerp mij geraakt heeft en 

aan het denken heeft gezet. Er is 

de laatste tijd veel te doen over het 

zelf kunnen beslissen van een zelf 

verkozen tijdstip van overlijden bij een 

zelf ervaren voltooid leven. Dit gebeurt 

onder andere door middel van een 

zogenaamd zelfmoordpoeder, welke 

enige tijd beschikbaar gesteld door 

de coöperatie laatste wil (coöperatie 

Laatste Wil, 2018). 

Door het overlijden van de 19 jarige 

Ximena door middel van een zelf 

gekocht zelfmoordpoeder is de 

maatschappelijke discussie wederom 

opgelaaid over het zelf kunnen 

kiezen van je eigen levenseinde o.a. 

door middel van een vrij verkrijgbaar 

poeder. Een zorgelijke situatie vind 

Hugo de Jonge het als minister van 

Volksgezondheid (NOS, 16 maart 

2018). 

Doordat verpleegkundigen erg dicht 

bij de cliënten staan in de dagelijkse 

verzorging, horen zij steeds vaker 

rechtstreeks dat iemand niet meer wilt 

leven. Iemand vind zijn of haar leven 

voltooid. Volgens een onderzoek 

van V&VN vraagt 46 procent van de 

gene die niet langer willen leven om 

hulp. Bijna alle verpleegkundigen 

bespreekt de doodswens in het 

behandelend team. De meerderheid 

van de ondervraagden geeft aan dat 

het moeilijk is om de uiting over een 

voltooid leven te onderscheiden van 

een andere uiting van een gewenste 

dood (V&VN,2018). 

Volgens Sonja Kersten directeur 

van V&VN blijkt uit peilingen dat 

verpleegkundigen en verzorgenden 

niet net doen of het niet zo is als 

een cliënt een doodswens uit. 

De hulpvraag wordt heel serieus 

behandeld en het gesprek wordt 

zonder oordeel aangegaan om de 

achterliggende vraag te onderzoeken. 

Andere disciplines worden er 

desgewenst bij betrokken. Maar het 

geen vooral een spanning oplevert 

is het feit dat iemand die dood wil, 

klaar is met leven of met dit leven? 

(V&VN,2018). 

Als je zou gaan kijken welke zorg 

nodig is op het niveau van skilled 

companionship kom je uit op 

de volgende punten: Betrokken 

relatie; samenwerken met cliënt en 

mantelzorgers. Specifieke kenmerken 

kennen van de cliënt als persoon, 

emotionele aanwezigheid van de 

verpleegkundige (relationeel domein). 

Vanuit het rationele intuïtieve domein: 

rationeel; bewust denken, actie en 

besluitvorming. Intuïtief; theoretische-, 

ervarings-, en de levenskennis die de 

verpleegkundige door de jaren heen 

verworven heeft. De vraagstellingen 

die hieruit voortvloeien zijn de 

volgende; hoe zet ik het verhaal van 

de cliënt in tijdpad en levensloop? 

Proberen het verhaal van het leven 

van de cliënt in kaart te brengen. 

Bezighouden niet met de vraag wat 

moet ik nu oplossen, maar wat kan 

ik voor deze cliënt betekenen? Wie 

heb ik dar voor nodig? Uitgangspunt 

moet eigenlijk zijn, kwetsbaarheid. Het 

middel om daar te komen, de zorg 

voor de cliënt. Het uiteindelijke doel, 

waardigheid. 

44


Mijn 

leven, 

mijn 

einde 

“Daar lig ik dan, met 

ondragelijke uitzichtloze 

pijn. Ik ben sterker dan dat, 

althans dat dacht ik. Het is 

verschrikkelijk om te merken 

dat ik niets meer kan doen wat 

mij ooit zo gelukkig maakte. 

Dat mijn kinderen mij moeten 

verzorgen in plaats van ik 

hen.’’ 

Auteur: Saga Collé 

In 2016 hebben 17.900 mensen 

een verzoek tot euthanasie 

ingediend. Van 6091 mensen is 

de hulpvraag gehonoreerd. (Knmg, 

2017). Sanne was hier één van. 

Sanne is ongeneeslijk ziek, 

uitgezaaide kanker. De hoop om te 

leven is omgedraaid tot de wanhoop in 

het lijden. 23 uur per dag ondragelijke 

pijn, heeft Sanne doen besluiten 

om een verzoek tot euthanasie te 

doen. Het liefst heeft Sanne haar 

huisarts als begeleidingspersoon. 

De huisarts heeft laten weten niet 

achter euthanasie te staan. Hoe 

moeilijk het ook is, de arts staat 

in zijn recht. Sanne zal middels 

de Levenseindekliniek nieuwe 

mensen in haar leven moeten laten. 

Twee belangrijke mensen die haar 

hulpvraag zullen beantwoorden. 

De ontmoeting 

Februari 2016, een arts en 

verpleegkundige van de 

Levenseindekliniek bellen aan. Die 

nacht heeft Sanne wakker gelegen. 

Niet in verband met pijn of haar 

doodswens. Gedachtes omtrent haar 

kinderen en partner wanneer zij er niet 

meer is, lieten haar niet los. 

Wanneer Sanne haar deur opendoet, 

staan hier de arts en verpleegkundige 

die, als Sanne door het traject heen 

komt, bij haar zullen zijn op het 

moment van sterven. Twee mensen 

die niet meer uit haar leven zullen 

verdwijnen tot het moment dat zij er 

zelf niet meer is. 

Gelukkig voelt Sanne direct een klik. 

Het voelt vertrouwd. Deze mensen 

zijn er voor haar en haar hulpvraag. 

Beiden geven een gevoel van rust en 

beantwoorden haar vragen. 

Alles draait om Sanne én haar familie. 

De verlossing 

Aan het einde van het gesprek 

vertelt de arts dat ook een tweede 

arts haar situatie moet beoordelen. 

Nadat dit gebeurd is, ontvangt Sanne 

eind maart 2016 haar antwoord. 

Het verzoek tot euthanasie is 

geaccepteerd. Tranen schieten in 

haar ogen, zowel van blijdschap als 

van verdriet. Blij omdat zij binnenkort 

niet meer zal lijden. Verdriet omdat de 

kanker haar heeft verslagen. 

Tijd om te gaan 

2 april 2016, de dag is aangebroken. 

Na een nacht van afscheid nemen, is 

het nu haar tijd. 


Naast de procedure van het toedienen 

van het medicijn, bestaat er geen 

standaard. Sanne haar wensen 

zullen de gouden standaard zijn. Als 

leidraad gedurende het hele traject 

gebruiken de arts en verpleegkundige 

de ABCD-kwetsbaarheidsbenadering. 

Deze benadering staat voor Attitude, 

Behaviour, Compassion & Dialogue. 

(Dignity in Care, 2016). Door bij al 

deze punten stil te staan en te werken 

vanuit hoofd (kennis), hart (gevoel) 

en handen (procedure), zullen de arts 

en verpleegkundige de best mogelijke 

zorg kunnen verlenen. (Timmerman, 

et al., 2009). 

Sanne krijgt twee infusen, voor als 

één niet werkt. Sanne wil graag zelf 

het middel toe dienen. Zodat zij voor 

een laatste keer de regie over haar 

eigen leven heeft. De arts zal haar 

begeleiden bij het inspuiten van 

het medicijn. De verpleegkundige 

beweegt mee waar het nodig is en 

stuurt aan wanneer men het even niet 

meer weet. 

2 april 2016, 11.51 uur, Sanne spuit 

het medicijn in: Vaarwel lieve man en 

kinderen. 

45


Levenseinde 

Auteur: Desiree Zwanenburg 

46

Hospice, 

het einde! 

Een paar weken terug werd 

mijn nichtje plotseling ziek. 

Na een korte maar zware 

strijd bleek al snel dat zij het 

gevecht zou gaan verliezen. Ze 

ging heel snel achteruit en met 

twee kleine kinderen was thuis 

blijven geen optie meer. Ze koos 

ervoor om de laatste weken, wat 

uiteindelijk nog maar een week 

bleek te zijn, te verblijven in een 

hospice. Nabestaanden zijn het 

meest tevreden over palliatieve 

zorg thuis en in een hospice 

(laatste levensfase, 2017). 

Kwaliteit 

Als het einde nadert en tijd steeds 

kostbaarder wordt, is kwaliteit van 

leven niet iets dat met de inzet van 

techniek, therapieën of medicatie te 

bereiken valt. Menselijke aandacht, 

liefde, warmte en de eigen wensen 

van de patiënt zijn dan minstens 

zo belangrijk, zo niet belangrijker. 

Het hierom van belang dat er een 

vertrouwensrelatie ontstaat, zo kun 

je als zorgprofessional behoefte 

achterhalen en de patiënt helpen 

bij het voorzien in deze behoefte. 

In de laatste levensfase staat de 

kwaliteit van leven centraal en niet 

meer de ziekte. Angst, depressie, 

acceptatieproblemen maken het 

moeilijk om helder te blijven denken. 

Bewust toeleven naar het einde van 

je leven is een mentaal en lichamelijk 

zware tijd. Het niet meer in staat zijn 

de gebruikelijke activiteiten en taken 

uit te voeren, rollen te vervullen, 

is een aanslag op het gevoel van 

eigenwaarden en maakt een mens 

kwetsbaar in zijn laatste levensfase. 

Waardigheid 

Met eenvoudige gebaren kan een 

patiënt zich meer als een persoon 

voelen die aandacht en respect 

verdient en minder als alleen 

een lichaam. Kleine daden van 

vriendelijkheid en respect kunnen 

het vertrouwen en de verbinding 

vergroten. Hierdoor zullen patiënten 

op hun beurt sneller durven aangeven 

waar hun behoeftes liggen. Zorg 

om privacy en lichamelijke integriteit 

draagt bij aan de beleving van 

eigenwaarde (Dignity in Care, 2016). 

Onzekerheid 

Het gevoel van onzekerheid en 

onmacht is voor de patiënten in 

een hospice heel groot. Juist op 

deze momenten zijn patiënten 

heel kwetsbaar. Ze zijn niet alleen 

afhankelijk van de zorg, maar zijn ook 

afhankelijk van het ziekteverloop. Dit 

alles maakt de mensen in het hospice 

kwetsbaar. 

Iemand, niet niemand 

Professionaliteit, vriendelijkheid en 

verbondenheid zijn van belang. Op 

dit kritieke moment kan het gedrag 

van degenen rondom de persoon de 

fysieke en geestelijke uitdagingen van 

het verergeren van ziekte verlichten, 

terwijl het gevoel van eigenwaarde 

en zelf-coherentie van de persoon 

behouden blijft. Vertrouwen, 

samenwerking en gelijkwaardigheid is 

de fundering voor goede zorg. 

Goede zorg kan tot stand komen 

wanneer er een goede samenwerking 

is tussen zorgprofessionals en patiënt. 

Een goede samenwerking komt tot 

stand wanneer er wederzijds respect 

en vertrouwen is. Waarbij kennis en 

ervaring van de patiënt met de ziekte 

op waarde wordt geschat. 

Mijn nichtje heeft dit precies zo 

ervaren door gelijkheid en vertrouwen 

kon zij haar wensen en behoefte 

uitspreken en ontstond hoogwaardige 

zorg op maat. Dit maakte dat zij het 

hospice het einde vond en daar ook 

haar einde vond. 


47

Nawoord 

Wij danken u voor de aandacht en het lezen van dit tijdschrift. Wij hopen dat de complexiteit 

van de verschillende zorggroepen met betrekking tot kwetsbaarheid duidelijk is geworden. 

Door gezamenlijk aan dit tijdschrift te werken en ons te verdiepen in de doelgroepen, 

hebben wij ons gerealiseerd dat kwetsbaarheid in iedere doelgroep aanwezig is. Een kleine 

verandering kan al kwetsbaarheid opleveren. Een handreiking van een verpleegkundige kan 

een diepere vertrouwensband scheppen tussen de professional en de kwetsbare doelgroep. 

Terugkijkend kunnen wij als groep zeggen dat wij trots zijn op ons product. 

Hopelijk heeft u kunnen genieten van dit tijdschrift, dat tot stand is gekomen door 

samenwerking van de groep 17-OVD-1A, onderverdeeld in subgroepen. Met als doel de 

kwetsbaarheid van verschillende zorggroepen onder de aandacht te brengen. 

Tot slot willen wij de groep bedanken voor de samenwerking en het vertrouwen in elkaar. 

Onze dank gaat uit naar iedereen die een bijdrage heeft geleverd aan het tot stand komen 

van dit tijdschrift. 

49

Literatuurlijst 

51

Kwetsbaar

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?