Literatuurlijst bij Zicht op...erfgoededucatie - Cultuurnetwerk.nl

Literatuur
ALGEMEEN
Heritage education for Europe : outcome and
perspective / L. Branchesi (redacteur), R. Palmer ...
[et al.], A. Cardwell (medewerker). - Rome : Armando,
2007. - 223 p. : ill., tab. - Met lit.opg. en bijl. - ISBN
978-88-6081-002-1. - Tevens in het Italiaans
verschenen
Evaluation of all the cultural heritage teaching activities
promoted and carried out by the Council of Europe and
of the 'Europe from one street to another' pilot project.
The evaluation involved young people, teachers, players
from the cultural sector and experts from over 20 European
countries. The findings and the outlook for the
future are the subject of this volume, which also contains
contributions from international experts.
Musea in transitie : rollen van betekenis / L. Bras
(eindredacteur), F. Hoving (samensteller) ... [et al.]. -
Amsterdam : Erfgoed Nederland, 2010. - 64 p. : fig.,
ill. - Met lit.opg. - ISBN 978-90-78956-12-9
Deze publicatie biedt inspiratie en praktische handreikingen
voor transformatieprocessen ten behoeve van
iedereen die, met en voor de erfgoedsector werkzaam is.
Vragen die hierbij aan de orde komen zijn: Welke invloed
heeft de veranderende informatiesamenleving op
erfgoedinstellingen, en musea in het bijzonder? Welke
kansen en mogelijkheden bieden deze ontwikkelingen
voor musea? Voor hun rol in de samenleving, voor de
medewerkers in hun organisatie en voor de relatie die
een museum heeft met verschillende opdrachtgevers?
Aan de hand van artikelen, interviews en actuele praktijkvoorbeelden
maakt de lezer kennis met diverse rollen
van musea in de informatiesamenleving.
Nederland van toen tot nu : geschiedenis in gewone
taal / F. van Duijn, J. Jacquot. - Amsterdam : Uitgeverij
Eenvoudig Communiceren, 2009. - 112 p. : ill. - Met
woordenlijst. - ISBN 978-90-8696-067-5
In eenvoudige taal worden de vijftig belangrijkste personen,
gebeurtenissen en werken uit de Nederlandse
geschiedenis besproken. Dat zijn onderwerpen zoals
buitenhuizen, de watersnoodramp, de Tweede Wereldoorlog,
Rembrandt, Vincent van Gogh, De Stijl, en Annie
M.G. Schmidt.
1 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE
Thema: Cultureel erfgoed / R. van der Meer
(hoofdredacteur), J. Verschaeren (hoofdredacteur),
C. Hageman ... [et al.]
In: Kunstzone. - Vol.8(2009)5(mei4-30)
Onderwerp van dit themanummer is cultureel erfgoed.
Inhoud: De kunst is het te kiezen: de samenstelling van
de nationale canon; De Cuyperscode : al gamend leren
over cultureel erfgoed; Cultureel erfgoed, maar dan
spannend; Projectdag over cultureel erfgoed; Geen
gezicht!? : portretten van de Romeinse tijd tot het heden;
Verleden van Nederland : documentaires met
cultureel erfgoed als onderwerp; Canonmanie : canons
nader bekeken; Fijn geordend : recensie van 'Dit is
Nederland'; Inspirerende veldaanvraag : veldaanvraag
van NVTO en VLBV over cultureel erfgoed; Laatmiddeleeuwse
muziek : van een laatmiddeleeuws muziekhandschrift
naar een concert en een tentoonstelling; Van
speelklok tot pierement : restaureren van muziekinstrumenten
die spelen zonder hulp van menselijke hand;
Muzikaal erfgoed : de plaats van muziek in de nationale
canon; Dutch Folksongs as Musical Content : ontwikkeling
van een melodieënzoekmachine.
Theoretisch kader voor erfgoededucatie / A. de Regt,
M. Zeeman, Th. de Langen. - Delft : Erfgoedhuis Zuid-
Holland, 2008. - 52 p. : ill. - Met lit.opg. - ISBN 978-90-
808901-7-6
Deze publicatie bevat een theoretisch kader voor erfgoededucatie.
Dit kader wordt aangereikt voor de vragen:
Wat is goede erfgoededucatie? Welke variabelen
kunnen onderscheiden worden en welke beginvoorwaarden
zijn daarvoor onmisbaar? Kortom, wat is bij erfgoededucatie
nodig voor een goede overdracht? Dit
theoretische kader is geschreven op basis van onderwijskundige
kennis en praktijkervaring met het project
Erfgoedspoor van het Erfgoedhuis Zuid-Holland.
Valt het MEE of valt het tegen? : eindrapport over de
uitkomsten van de eerste Monitor Erfgoed Educatie
(MEE), 2007 / P. van der Zant. - Gouda : Bureau ART,
2008. - 39 p. : graf. - Met bijl. - In opdr. van Erfgoed
Nederland
Onderzoek naar erfgoededucatie in Nederland. In deze
Monitor Erfgoed Educatie (MEE) komt naar voren welke
erfgoedorganisaties educatieve activiteiten ontwikkelen
en wat de aard en omvang van deze activiteiten is.

De monitor bestond uit een digitale vragenlijst die werd
verzonden naar bijna 1.000 bij Erfgoed Nederland be-
kende organisaties op het terrein van erfgoed: provinci-
ale erfgoedhuizen, organisaties voor monumenten en
specifiek erfgoed, archieven, organisaties voor archeologie,
provinciale en lokale steunfuncties voor kunst en
cultuur en instellingen voor natuur- en milieueducatie.
De monitor zal elke twee jaar worden herhaald.
BELEID
Anno 2020!? : trends, evoluties en uitdagingen voor een
nieuw decennium / A. Caals. - Brussel : FARO, 2010. -
18 p.
Om een goed en dynamisch erfgoedbeleid uit te stippelen,
moet rekening worden gehouden met bredere
trends. Maar hoe doe je dat? Deze publicatie biedt
hiervoor een opstapje in de vorm van een trendboekje.
In dit boekje geven vier experts hun visie over de mogelijke
toekomst van het consumentengedrag, de objecten
die ons omringen, de demografie en de globalisering.
Deze visies worden vervolgens aangevuld met een overzicht
van trends die organisaties kunnen gebruiken bij
hun gegevensverzameling in het kader van een externe
analyse. Dit boekje kwam tot stand tijdens het zogeheten
Prismaproject dat mogelijke scenario's voor Vlaanderen
anno 2020 verkent.
Het bereik van het verleden : ontwikkelingen in de
belangstelling voor cultureel erfgoed / F. Huysmans,
J. de Haan. - Den Haag : SCP, 2007. - 289 p. : fig.,
graf., tab. - Met lit.opg. en samenv. in het Engels. -
ISBN 978-90-377-0284-2
Hoe staat het eigenlijk met de belangstelling van
Nederlanders voor het verleden? Hoe vaak bezoeken zij
museale collecties, monumenten en historische stadsen
dorpsgezichten en archeologische opgravingen?
Hoeveel van hen bezoeken wel eens archieven? Hoe
verhoudt zich deze belangstelling tot het gebruik van
boeken, kranten, radio, televisie en internet voor het
bevredigen van historische nieuwsgierigheid? En hoe
actief zijn Nederlanders in hun vrije tijd als vrijwilliger in
een museum, als lokaal historicus of als verzamelaar
van objecten met historische waarde? In deze studie
worden deze vragen beantwoord op basis van enquêteonderzoek
en statistische gegevens. Ook worden ontwikkelingen
in de belangstelling voor cultureel erfgoed
en verschillen tussen bevolkingsgroepen gedocumenteerd.
Afsluitend wordt op basis hiervan het erfgoedbeleid
tegen het licht gehouden.
2 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE
Erfgoedbalans 2009 : archeologie, monumenten en
cultuurlandschap in Nederland / E. Beukers
(eindredacteur), M. de Boer (redacteur) ... [et al.]. -
Amersfoort : Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
2009. - 300 p. : fig., graf., ill., tab. - Met samenv. in het
Nederlands en Engels. - Met lit.opg. en reg. - ISBN 978-
90-7604-662-4
Stand van zaken ten aanzien van de archeologie, monumenten
en het cultuurlandschap in Nederland. Aan de
hand van feiten en cijfers, constateringen over het
erfgoed en de ontwikkelingen van het erfgoedbeleid
maakt de Erfgoedbalans het erfgoed zichtbaar. Bedoeld
voor degenen die betrokken zijn bij de vormgeving en
uitvoering van het erfgoedbeleid in Nederland: politici,
beleidsmakers, bestuurders, beleidsambtenaren op
rijks-, provinciaal en gemeentelijk niveau. De stand van
zaken voor wat betreft erfgoededucatie komt ook kort
aan de orde.
Is culturele diversiteit vanzelfsprekend of is aandacht
vereist? : vervolgmeting erfgoed & culturele diversiteit
2009 : eindrapport / N.E. Stroeker. - Zoetermeer : IOO,
2009. - 106 p. : tab., graf. - In opdr. van Erfgoed
Nederland
Welke ontwikkelingen heeft de erfgoedsector in de afgelopen
twee jaar doorgemaakt op het gebied van
culturele diversiteit? Deze vraag staat centraal in dit
onderzoek. Onderwerpen die aan bod komen zijn onder
andere activiteiten op het gebied van culturele diversiteit,
projecten, samenwerking, deskundigheid, professionalisering
en behoeften. Aanleiding voor dit onderzoek
is de beleidsvisie die Erfgoed Nederland in 2008 ontwikkelde
op het gebied van diversiteit. De kern van deze
beleidsvisie is dat culturele diversiteit verankerd moet
worden binnen het algemene beleid van de erfgoedinstellingen.
� TIJDSCHRIFTARTIKEL
Overgangsregeling cultuureducatie van de Stichting
Fonds voor Cultuurparticipatie 2009 / Fonds voor
Cultuurparticipatie
In: Staatscourant. – Vol.(2008)2231(12feb.4)
Regeling uitgevoerd door het Fonds voor Cultuurparticipatie.
Cultuureducatieve projecten die in aanmerking
komen voor een bijdrage zijn projecten in of gericht op
het (primair en voortgezet) onderwijs binnen alle kunstdisciplines
(van podiumkunsten tot literatuur en van
beeldende kunst, nieuwe media tot film) en het cultureel
erfgoed met inbegrip van de Canon van Nederland.

De straat spreekt boekdelen : erfgoed en culturele
diversiteit / M. van der Putten, E. de Groot (redacteur),
A. Kieskamp (redacteur), A. Knip (redacteur), M. Grever
(auteur van voorwoord). - Amsterdam : Erfgoed
Nederland, 2008. - 63 p. - ISBN 978-90-78956-06-8
Voor deze bundel interviewde journalist Marja van der
Putten twaalf representanten uit het erfgoedveld en uit
migrantengroepen. Deze interviews geven een beeld van
de manier waarop de erfgoedsector gestalte geeft aan
culturele diversiteit. Het gaat over visie en beleid, over
collectioneren, programmeren en communiceren, maar
ook over 'kleuring' van het personeel en bestuur en het
contact met migrantengroepen.
Synergie² 2010 : het cultureel-erfgoedconvenant als
hedendaags beleidsinstrument / M. Jacobs, B. Rzoska,
G. Vercauteren. - Brussel : FARO, 2009. - 134 p. : ill. -
Met lit.opg. en adressen. - ISBN 978-90-8992-008-9
Deze publicatie staat stil bij de praktijk van tien jaar
Vlaamse cultureel erfgoedconvenanten. Het boek bestaat
uit twee delen. Marc Jacobs beschrijft de totstandkoming
van de eerste convenanten. Vervolgens stellen
de achttien erfgoedconvenanten zichzelf voor. Per convenant
volgt een overzicht van de adressen, medewerkers
en een bloemlezing van recente en oudere projecten.
Toon karakter, zet in op cultureel erfgoed : gemeentelijk
erfgoed, belangrijk voor een aantrekkelijk
vestigingsklimaat / Kunsten '92 … [et al.]. - [Den Haag]
[etc.] : Kunsten '92 [etc.], 2009. - Ongepag.
Deze erfgoedagenda, samengesteld door Kunsten '92 en
verschillende erfgoedorganisaties, biedt een aantal
handreikingen aan gemeenteraadsleden en wethouders
voor het maken van erfgoedbeleid. Vier praktische
aanbevelingen worden hierbij gedaan: 1. Bundel krachten
en verbeter de slagvaardigheid; 2. Geef erfgoed een
stevige plek in ruimtelijke ontwikkeling; 3. Betrek burgers
bij uw beleid; 4. Laat erfgoed doorklinken in alle
gemeentelijke communicatie.
Van denken naar doen : verslag van het denktraject
erfgoededucatie / H. Schoefs, H. Van Genechten. -
Brussel : FARO, 2008. - 71 p. : tab. - Met lit.opg.
In 2008 werd het 'Denktraject erfgoededucatie' georganiseerd
door het Agentschap Kunsten & Erfgoed, VIOE,
CANON Cultuurcel, het Departement Cultuur, Jeugd,
Sport en Media, in samenwerking met FARO. Dit is het
eindverslag van dit denktraject. Het denktraject stelde
zich tot doel om concrete acties te formuleren die een
3 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE
kwalitatieve samenwerking tussen het onderwijs- en het
erfgoedveld stimuleren.
Visie op erfgoed en educatie 2009-2012 / Erfgoed
Nederland. - Amsterdam : Erfgoed Nederland, 2009. –
9 p.
In deze beleidsvisie beschrijft Erfgoed Nederland de
definities, doelstellingen, uitgangspunten en ambities
van het sectorinstituut op het gebied van erfgoededucatie
en de rol die Erfgoed Nederland daarin zelf speelt.
Your base, my base : good practices diversiteit in en
rondom erfgoedland / R. Jochems. - [Amsterdam] :
Erfgoed Nederland, [2008]. - [6 p.]. - Met lit.opg.
In 2007 liet Erfgoed Nederland onderzoek doen naar de
stand van zaken op het gebied van diversiteit in de
erfgoedsector. Uit dit onderzoek blijkt dat diversiteit nog
lang niet in het beleid van de Nederlandse erfgoedinstellingen
is verankerd, hoewel het als onderwerp of thema
bij een meerderheid van de instellingen op de agenda
staat. Het aanbieden van toolkits, het uitwisselen van
kennis en ervaringen, het opdoen van inspiratie, het
doen van experimenten en het aangaan samenwerkingsverbanden
vormen belangrijke voorwaarden voor
diversiteit in erfgoed. Een belangrijk middel om diversiteit
in de erfgoedsector te implementeren is de database
van Erfgoed Nederland met good practices, van binnen
en van buiten het erfgoedveld, op het gebied van diversiteit.
ONDERWIJS
'Aan de slag met het onderwijs!' : handleiding voor
historische verenigingen om samen te werken met het
onderwijs / S. van Grinsven, M-J. Vervest, I. Wilbrink. -
Utrecht : NCV, 2009. - Herdr. - 31 p. : fig., ill., tab. - 1e
dr.: 2003. - Met bijl. - ISBN 90-71840-60-3
In deze handleiding wordt antwoord gegeven op de
vraag: hoe kunnen historische verenigingen en scholen
zodanig samenwerken dat er voor beide partijen een
duidelijke meerwaarde ontstaat?
De aansluiting van erfgoededucatie bij het nieuwe leren
in het basisonderwijs : case study onderzoek naar
ontwerp en implementatie van erfgoededucatie binnen
de erfgoedprojecten van Erfgoed á la Carte / M. Gauw. -
[S.l.] : [s.n.], 2008. - 27 p. : tab. - Met lit.opg. -
Casestudy onderzoek Universiteit Twente
De centrale vraag van dit onderzoek luidt: Op welke
wijze wordt binnen de erfgoedprojecten van Erfgoed à la

Carte bewust of onbewust aangesloten bij verschillende
aspecten van het nieuwe leren in het basisonderwijs?
Deze vraag wordt beantwoord aan de hand van een
onderzoek van vijf casestudies, waarvan twee cases
uitgebreid zijn onderzocht aan de hand van volledige
onderzoeksinstrumenten en drie cases ondersteunende
resultaten bieden. Met de resultaten uit deze vijf casestudies
wordt een cross-case analyse uitgevoerd. De
resultaten en conclusies vormen de basis voor praktische
handreikingen, die zich richten op het gebruik van
de verschillende begrippen rondom het nieuwe leren, het
bewust overdenken van aansluiting tijdens het ontwerpproces
en de manier waarop uiteindelijk aansluiting kan
worden gevonden binnen producten. De handreikingen
kunnen worden gebruikt bij het ontwikkelen van toekomstige
erfgoedprojecten.
Al doende leert men : 4 erfgoedprojecten voor het
VMBO : eindverslag / D. Wijstma. - Utrecht : Landschap
Erfgoed Utrecht, 2009. - 23 p. : ill., tab. - Met lit.opg.
Eindverslag van het project 'vmbo-extra impuls', waarvoor
vier nieuwe projecten voor het vmbo zijn ontwikkeld.
Het verslag geeft inzage in de werkwijze van Landschap
Erfgoed Utrecht in het proces, de mogelijkheden,
knelpunten en succesfactoren tijdens de ontwikkeling
van deze projecten.
Alles over buitenplaatsen : het rijke leven buiten de
stad / Heemschut. - Amsterdam [etc.] : Heemschut
[etc.], 2008. - Ongepag. : ill. - Uitg. i.s.m. het RACM en
Joy Productions
Tweede leskaart in de Heemschut RACM Monumenten-
Reeks, ontwikkeld voor de laatste klassen van het basisonderwijs
en de eerste klassen van het voortgezet onderwijs.
De leskaart sluit aan op het venster 'Buitenhuizen.
Rijk wonen buiten de stad in de 17de en 18de
eeuw' van de Canon van Nederland. Deze kaart biedt
informatie over wat een buitenplaats is, het leven in een
buitenplaats, buitenplaatsen per provincie, en wat moeten
we doen om de buitenplaatsen te behouden?
Alles over monumenten / Heemschut. - Amsterdam
[etc.] : Heemschut [etc.], 2008. - Ongepag. : ill. - Uitg.
i.s.m. het RACM en Joy Productions
Eerste leskaart in de Heemschut RACM Monumenten-
Reeks, ontwikkeld voor de laatste klassen van het basisonderwijs
en de eerste klassen van het voortgezet onderwijs.
De leskaart sluit aan op de vensters van de
Canon van Nederland. Deze kaart biedt informatie over
4 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE
monumenten: wat is een monument, welke typen zijn
er, wat moeten we doen om monumenten te behouden?
Canon met de kleine c : 50 verhalen en liederen /
T. Meder (redacteur), R.A. Koman (redacteur),
G. Rooijakkers (redacteur). - Bedum [etc.] : Profiel
[etc.], 2008. - 192 p. : ill. - Uitg. i.s.m. DOC
Volksverhaal van het Meertens Instituut en Leerstoel
Nederlandse Etnologie, Universiteit van Amsterdam. -
Met lit.opg., begrippenlijst en reg. - ISBN 978-90-5294-
414-2
Vijftig volksverhalen, liederen en getuigenissen uit de
mondelinge overlevering waarbij erfgoed en uitingen uit
de alledaagse cultuur centraal staan. Het is bruikbaar als
geschiedenisboek voor docenten of kan als inspiratieboek
dienen voor culturele, educatieve en museale
instellingen die de Canon van de geschiedenis willen
toepassen.
De canon van Nederland : de vijftig vensters voor
kinderen : van Pluk tot Willem van Oranje / F. van
Oostrom. - Amsterdam : AUP, 2009. - 155 p. : ill. –
Met woordenlijst. - ISBN 978-90-8964-097-0
De canon van Nederland gaat over de geschiedenis en
de ontwikkeling van Nederland en bestaat uit een verzameling
van vijftig belangrijke gebeurtenissen, personen
en voorwerpen, de zogeheten 'vijftig vensters'.
Achterin het boek staat extra informatie: een woordenlijst,
leesboeken, websites en mogelijke uitstapjes.
Bestemd voor kinderen, voor pabo-studenten en voor
docenten in het primair onderwijs.
Cookies [dvd] : kunsteducatief erfgoedproject voor
secundaire scholen / A. Geerts (coördinator),
G. Herssens (producent). - Antwerpen : De Veerman,
2008
De dvd toont een beeld van tweee cookies-projecten,
waarbij jongeren uit het voortgezet onderwijs in contact
gebracht werden met erfgoed en kunst. De deelnemende
scholen werkten een jaar lang rond een zelfgekozen
erfgoedthema in de omgeving van de school, zoals een
oud object, een archief, een gebouw, of een landschap.
De dvd bevat ook interviews met leerkrachten, kunstenaars
en de projectcoördinator. Hierin vertellen zij over
hun ervaringen met het project. Tot slot bevat de dvd
ook een aantal documenten, waaronder een stappenplan
voor het opzetten van een cookies-project, een voorbeeld
van een begroting en een voorbeeld van een
schema waarin verschillende invalshoeken aan de orde
komen.

Cultureel erfgoed : uitleg over de inhoud en betekenis
van cultureel erfgoed binnen de beeldende vakken /
G. Dinsbach ... [et al.], A. Rass (eindredacteur). -
Enschede : SLO, 2008. - 50 p. : graf., tab. - Met lit.opg.,
webadressen en bijl.
De plaats van cultureel erfgoed in het curriculum van de
beeldende vakken is onduidelijk en als gevolg daarvan in
de praktijk nog onderontwikkeld. Deze publicatie beoogt
een bijdrage te leveren aan het opzetten, uitvoeren en
evalueren van lessen die de betekenis van cultureel
erfgoed voor het beeldend onderwijs tot zijn recht laat
komen. De publicatie bevat een omschrijving van het
begrip en beschrijft de betekenis van cultureel erfgoed
voor de beeldende vakken en andersom. Daarnaast
bevat het mondiale en Nederlandse voorbeelden afkomstig
van de Werelderfgoed Lijst (World Heritage List) van
UNESCO. Tot slot worden er handvatten gegeven aan
docenten voor het ontwikkelen van een eigen lesprogramma
over cultureel erfgoed in de eigen omgeving.
Cultureel erfgoed en hedendaagse kunst :
begripsverheldering en lesvoorbeelden / A. Rass, S. van
Tuinen, G. Remmers (redacteur). - Enschede : SLO,
2008. - 35 p. : fig. - Met bijl. - De publicatie is onderdeel
van de website: www.durftecombineren.slo.nl
Een beschrijving van negen leeropgaven waarbij hedendaagse
kunst en cultureel erfgoed centraal staan. Uitgangspunt
hierbij is vanuit een historisch voorbeeld een
link te leggen met een hedendaagse kunstuiting. Het
doel is leerlingen te inspireren en ze het verband tussen
heden en verleden te laten ervaren. Bedoeld voor het
voortgezet onderwijs onderbouw.
De erfenis van 4 jaar projecten Erfgoed à la Carte :
handreikingen voor het integreren van erfgoededucatie
in het curriculum van het basisonderwijs :
eindrapportage / I. Visscher-Voerman, T. Huizinga. -
Enschede : Universiteit Twente, 2009. - 84 p. : tab. -
Met lit.opg. en bijl.
Erfgoed à la Carte is een stimuleringsproject dat tot doel
heeft cultureel erfgoed als een vanzelfsprekend onderdeel
te integreren in het primair onderwijs en daarmee
ook in de leefwereld van kinderen. Dit onderzoek heeft
als doel het achterhalen hoe erfgoedleren op een goede
manier geïntegreerd kan worden in het curriculum.
Daarbij is gekeken naar vier criteria voor ontwikkelde
producten: validiteit, relevantie, praktische haalbaarheid
en aansprekendheid voor leerlingen en docenten. Er zijn
drie literatuurstudies uitgevoerd en er is onderzoek
gedaan binnen acht samenwerkingsverbanden van
5 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE
Erfgoed à la Carte naar de ontwikkelde materialen en de
gevolgde ontwerp- en invoeringsprocessen. Hiervan zijn
acht aparte verslagen gemaakt, resulterend in concrete
handreikingen op basis van die specifieke situatie.
Erfgoed ... meetbaar goed? : eindevaluatie van het
vierjarig project Erfgoed à la Carte van Erfgoed
Nederland / P. van der Zant. - Gouda : Bureau ART,
2009. - 61 p.
Bureau ART volgde in opdracht van Erfgoed Nederland
vanaf 2005 vier jaar lang het project Erfgoed à la Carte
en bracht elk half jaar een publicatie uit over de voortgang,
zodat de projectleiding kon bijsturen en de vijftien
deelprojecten van elkaar konden leren. Het model dat
Bureau ART daarvoor gebruikte kan worden aangeduid
als 'dynamische evaluatie'. Aan het eind van 2008 werden
in de meeste van de vijftien deelprojecten door
Bureau ART eindmetingen verricht bij de scholen en
soms ook bij instellingen die aan Erfgoed à la Carte
deelnamen. Deze eindmetingen geven, samen met de
zeven halfjaarlijkse evaluaties, een inzicht in de resultaten
van Erfgoed à la Carte. In het rapport wordt beschreven
hoe de evaluatie en effectmeting van Erfgoed à
la Carte zijn uitgevoerd en wat de belangrijkste uitkomsten
zijn. Parallel aan dit rapport heeft de Universiteit
Twente in januari 2009 het rapport 'De erfenis van vier
jaar projecten Erfgoed à la Carte' uitgebracht.
Erfgoed & burgerschap : integratie, identiteit,
gezondheid, politiek en mediawijsheid : 50 inspirerende
lesideeën / M. Warmer, M. Berendsen (redacteur),
V. Roeper (eindredacteur). - Haarlem : Cultureel Erfgoed
Noord-Holland, 2008. - Ongepag. : ill.
Deze waaier bevat 50 ideeën voor de bovenbouw van
het basisonderwijs en voor het voortgezet onderwijs.
Alle lessen gaan over erfgoed en burgerschap, een
thema dat raakvlakken heeft met verschillende leergebieden.
Elk blad bevat een nieuwe les en beschrijft stap
voor stap hoe leerkrachten hun les kunnen opbouwen,
met wie ze hiervoor kunnen samenwerken en waar ze
terecht kunnen voor informatie. De lessen zijn ingedeeld
in drie erfgoedgebieden: 'erfgoed van jezelf', 'erfgoed in
je omgeving' en 'erfgoed van iedereen'. Hiermee wordt
de relatie van de leerling met de erfgoedbronnen aangegeven:
gaat het over het verhaal van het kind zelf, zijn
familie, zijn directe omgeving? Gaat het over het eigen
dorp, de eigen wijk of stad, of eigen regio? Of over grote
gebieden: Nederland of zelfs de wereld?

Erfgoed & kunst : dans, drama, beeldend, literair,
audiovisueel en muziek : 44 inspirerende lesideeën /
M. Warmer (eindredacteur), V. Roeper (eindredacteur). -
Haarlem : Cultureel Erfgoed Noord-Holland, 2009. -
Ongepag. : ill.
Deze waaier bevat 44 lesideeën waarbij kunsteducatie
(dans, drama, beeldend, literair, audiovisueel en muziek)
en erfgoededucatie centraal staan. De lessen zijn
onderling te combineren, maar kunnen ook als op zichzelf
staande activiteit worden beschouwd. De lessen zijn
ingedeeld in drie niveaus: groep 1 t/m 4 van de basisschool,
groep 5 t/m 8 van de basisschool en de onderbouw
van het voortgezet onderwijs. Drie erfgoedgebieden
geven de relatie aan van de leerlingen met de gebruikte
erfgoedbronnen: 'erfgoed van jezelf', 'erfgoed in
je omgeving' en 'erfgoed van iedereen'. Hiermee wordt
de relatie van de leerling met de erfgoedbronnen aangegeven:
gaat het over het verhaal van het kind zelf, zijn
familie, zijn directe omgeving? Gaat het over het eigen
dorp, de eigen wijk of stad, of eigen regio? Of over grote
gebieden: Nederland of zelfs de wereld?
Erfgoed bij de les [dvd] : een film over het wat, hoe en
waarom van erfgoededucatie / M. Haas, V. Roeper. -
Haarlem : Bureau Erfgoededucatie Noord-Holland, 2008
Deze film gaat in op de vragen: Wat is erfgoed?; Wat is
de meerwaarde van erfgoededucatie?; en Wat brengt
het werken met erfgoed bij leerlingen teweeg? De film is
bedoeld voor Noord-Hollandse interne cultuurcoördinatoren
(icc'ers).
Erfgoed en de multiculturele klas : verslag : 24 april
2008, West Indisch Huis, Amsterdam / R. Jochems
(verslaglegger). - Amsterdam : Erfgoed
Nederland/Netwerk CS/DIV Management, 2008. - 18 p. :
ill.
Hoe speelt erfgoededucatie in op de veranderende
samenstelling van schoolklassen? Deze vraag stond
centraal op de kennisnetwerkbijeenkomst 'Erfgoed en de
multiculturele klas'. In het verlengde hiervan vroeg
inleider Boris Dumfries zich af: hoe koppelen we thema's
als erfgoed, multiculturaliteit en interculturaliteit aan
sociale thema's als isolement en uitsluiting? In het ochtendprogramma
kwamen concrete projecten, ervaringen
en uitgangspunten aan de orde. Het middagprogramma
van de studiedag stond in het teken van verdieping:
theorievorming, visie en beleid. Na drie verdiepende
lezingen eindigde de dag met een debat.
6 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE
Erfgoed leeft! : 10 kant-en-klare lessen over ons erfgoed
voor het vijfde en zesde leerjaar : educatief pakket bij
het boek 'Zal het atomium er nog staan als ik groot
ben?' / Productiehuis Impressantplus. - [S.l.] : Europa
Nostra Belgium, [2009]. - 24 p. + 10 lesbladen. : fig.,
ill. - Uitg. i.s.m. Open Monumentendag Vlaanderen en
het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed
Bij het boek 'Zal het atomium er nog staan als ik groot
ben?' is een lessenpakket ontwikkeld met als doel erfgoed
dichter bij kinderen uit de 3e graad lager onderwijs
(= groep 5/6 van het basisonderwijs) te brengen. Aan
de hand van een reeks opdrachten leren de kinderen
kijken naar erfgoed, het te begrijpen en het belang
ervan in te zien. Hun meningen en interpretaties worden
getoetst aan reële betekenissen van erfgoed. Dit pakket
bestaat uit 10 uitgewerkte lessen (een basisles en 9
themalessen) in de vorm van kopieerbare lesbladen.
Elke les is uitgewerkt rond een hoofdstuk van het boek.
Elke les bevat: een suggestie voor het starten van de
les; de oplossingen van de opdrachten op de lesbladen
en achtergrondinformatie; suggesties voor extra opdrachten;
suggesties voor activiteiten buiten de school.
ErfGoedonderwijs op de basisschool / M. Thomése. -
Assen : Van Gorcum, 2008. - 106 p. : ill., tab. - Met
lit.opg. en bijl. - ISBN 978-90-232-4420-2
Dit boek biedt pabostudenten en leerkrachten zicht op
de actuele plaats en mogelijke aanpak van erfgoededucatie
binnen het basisonderwijs. Met erfgoededucatie
kunnen de kerndoelen van 'Oriëntatie op jezelf en de
wereld' en 'Kunstzinnige oriëntatie' gerealiseerd worden.
Het biedt de mogelijkheid om lesstof van andere vakken
te concretiseren en te verlevendigen. Naast een theoretische
onderbouwing volgt een praktisch deel met een
stappenplan, formats en lessuggesties.
Geschiedenis, erfgoed en didactiek / C. van Boxtel, E. de
Groot (redacteur), E. Snoep (redacteur). - Amsterdam :
Erfgoed Nederland, 2009. - 39 p. - Met lit.opg. - ISBN
978-90-78956-08-2
Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van
bijzonder hoogleraar Historische Cultuur en Educatie aan
de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen van
de Erasmus Universiteit Rotterdam op 20 februari 2009.
Deze bijzondere leerstoel is gevestigd vanwege Erfgoed
Nederland en mede mogelijk gemaakt door de Vereniging
Trustfonds Erasmus Universiteit Rotterdam. In haar
betoog reflecteert Carla van Boxtel op geschiedenisonderwijs
en erfgoededucatie vanuit de vragen en verwachtingen
die op dit moment naar voren komen. Welke

implicaties van de toegenomen aandacht voor Neder-
landse geschiedenis zijn er? Wat betekent het om histo-
rische feiten te leren? Vervolgens zet zij uiteen waarom
de ontwikkeling van het historisch denken en redeneren
zo belangrijk is. Van Boxtel gaat hierbij ook in op de
vraag in hoeverre erfgoededucatie een bijdrage kan
leveren aan historisch denken. Tot slot besteedt ze
aandacht aan het onderzoek waar zij zich vanuit de
leerstoel op zal richten.
Geschiedenis geven : praktische vakdidactiek voor het
basisonderwijs / R. de Bruin, M. Bosua. - Assen : Van
Gorcum, 2009. - 334 p. - Met reg. - ISBN 978-90-232-
4465-3
De publicatie bevat tien hoofdstukken, waarbij elk
hoofdstuk een tijdvak behandelt. Binnen ieder hoofdstuk
wordt daarnaast aandacht besteed aan de onderwerpen
van de canon van Nederland. Alle hoofdstukken starten
met een didactisch aspect. Hierin wordt op toegankelijke
wijze een algemeen didactisch principe vertaald naar de
toepassing bij het vak geschiedenis. Aan de orde komen
bijvoorbeeld niet alleen de lesvoorbereiding en de lessenserie,
maar ook omgevingsonderwijs en het gebruik
van beeldmateriaal. Ook zijn vakoverstijgende lessuggesties
en zelfstudieopdrachten opgenomen. Het boek is
bedoeld voor zowel pabostudenten als leerkrachten
basisonderwijs.
Handreikingen voor een kennisgerichte en
ervaringsgerichte didactische aanpak binnen
erfgoededucatie / T. Huizinga. - [S.l.] : [s.n.], [2008]. -
22 p. : tab. - Met lit.opg. - Casestudy onderzoek
Universiteit van Twente
In de centrale vraag binnen dit onderzoek wordt ingegaan
op wat goede manieren zijn gebleken om de ervaringsgerichte
en/of kennisgerichte didactische aanpak te
gebruiken binnen erfgoededucatie in het basisonderwijs.
De resultaten worden omgezet in praktische handreikingen
zodat bij komende erfgoedprojecten ontwerpers
ondersteund worden bij het ontwikkelen van erfgoededucatie.
Kif kif en shouf shouf op ontdekking / K. D'hamers,
H. Schoefs, B. Geudens (eindredacteur). - Brussel :
FARO, 2009. - 2 dl. (Ongepag., 64 p.) : ill.
Lespakket voor leerkrachten uit het kleuteronderwijs die
willen werken met culturele diversiteit bekeken vanuit de
leefwereld van de kinderen, bestaande uit een prentenboek
en een didactische handleiding. In het didactisch
pakket worden enkele thema's uit het prentenboek
7 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE
uitgewerkt als lessuggesties: zintuigen en seizoenen,
feesten en rituelen, omgeving en emotie. In de bijlage
vinden leerkrachten verder een overzicht van diverse
thema's die in de kleuterklas ook aan bod komen: beroepen
en bezigheden, eetcultuur, gevoelens en emoties,
feesten en rituelen, kunst, natuur, gezondheid,
kledij, de omgeving waarin men woont, tijd, zintuigen,
veiligheid en verkeer, vervoer en weer. Het didactisch
pakket biedt ook bruikbare spelletjes aan: een domino,
memory en associatiespel. Tenslotte suggesties voor
enkele methodieken om met het prentenboek als basis
ouderparticipatie te stimuleren.
Kleurrijk spoor : artikel / J. Snoijink, F. Ruepert
(projectleider). - Amsterdam : Erfgoed Nederland,
2008. - 23 p. : ill.
Kleurrijk Spoor is een project gericht op het integreren
van erfgoededucatie in het curriculum van vmbo-scholen
met een gekleurde signatuur. Eén van de doelstellingen
is duurzame relaties te laten ontstaan tussen de deelnemende
scholen en erfgoedinstellingen in de buurt. Dit
artikel vat de lessen van het Kleurrijk Spoor samen.
Tevens worden tips en handvatten voor erfgoedinstellingen
aangereikt.
Leren verbinden, verbindend leren : erfgoed,
maatschappelijke stage en brede school / P. van der
Zwaal. - [Leiden] : Erfgoedhuis Zuid Holland, 2009. –
18 p. : ill., tab. - Met bijl. - In opdr. van Erfgoedhuis
Zuid-Holland
Op welke wijze kunnen erfgoedinstellingen de ontwikkelingen
rondom brede school en maatschappelijke stage
(beter) gebruiken om jongeren in contact te brengen
met hun cultuurhistorische omgeving? Deze vraag is
door provincie Zuid-Holland gesteld aan Erfgoedhuis
Zuid-Holland en is vervolgens door Cordys Onderwijstrajecten
onderzocht binnen het project 'Leren verbinden,
verbindend leren' (1 augustus 2008 - 1 juli 2009).
Het project maakt duidelijk dat maatschappelijke stages
en de brede school nieuwe kansen bieden aan erfgoedinstellingen
voor de uitvoering van hun kerntaak. Erfgoedhuis
Zuid-Holland kan de instellingen bij het benutten
van deze kansen goede diensten bewijzen. Deze rapportage
is een verslag van activiteiten en bevindingen.
En bevat tevens een aantal aanbevelingen voor het
vervolg en een beschrijving van concrete voorbeelden
van stages.

� TIJDSCHRIFTARTIKEL
Operatie Sigismund: het eerste schooljaar van een
educatief programma / S. Poelman
In: Archievenblad. - Vol.112(2008)9(nov.30-31)
Terugblik op het eerste schooljaar waarin 3000 basisschoolleerlingen
het educatief programma 'Operatie
Sigismund' hebben gespeeld. Het programma is in de
vorm van een adventure waarbij leerlingen met behulp
van de modernste technologie als speurneuzen aan de
slag gaan. Inzet vormen bronnen uit het archief van
Sigismund van Heiden Reinestein. Doel is om de leerlingen
respect en zorg voor erfgoed bij te brengen.
De samenwerking tussen docenten en hun professionele
ontwikkeling bij het ontwerpen van lesmateriaal voor
erfgoededucatie / I.C. Fahner. - [S.l.] : [s.n.], 2008. -
23 p. : fig., tab. - Met lit.opg. - Case study onderzoek
Universiteit van Twente
In deze scriptie wordt onderzocht hoe de samenwerking
tussen docenten en erfgoeddeskundigen is verlopen
tijdens het ontwerpen van het lesmateriaal en welke
rollen docenten in het ontwerpproces hadden. Daarnaast
is in dit onderzoek gekeken naar de professionele ontwikkeling
van basisschool docenten en hun betrokkenheid
met de school en de implementatie van het lesmateriaal,
aangezien dit voor de implementatie van het
ontworpen lesmateriaal in het curriculum van het basisonderwijs
belangrijk is. In totaal is er in drie regio's een
case studie uitgevoerd, waarin gekeken is naar de manieren
van samenwerking, professionele ontwikkeling en
betrokkenheid van docenten. Na het uitvoeren van
cross-case analyses zijn handreikingen voor deze drie
concepten opgesteld, welke gebruikt kunnen worden bij
nieuwe initiatieven voor de verankering van erfgoededucatie
in het basisonderwijs.
Van poppenspel tot poldermodel : 16 Noord-Hollandse
erfgoedprojecten voor het primair en voortgezet
onderwijs / M. Visser (redacteur), M. Schäuikes
(eindredacteur), V. Roeper (eindredacteur). - Haarlem :
Cultureel Erfgoed Noord-Holland, 2010. - 76 p. : ill. -
ISBN 978-90-814322-2-1
In deze publicatie worden zestien educatieprojecten
nader belicht. Bureau Erfgoededucatie sprak met betrokkenen,
waaronder leerkrachten, schooldirecteuren
en lesontwikkelaars. Zij vertellen over hun ervaringen
met het ontwikkelen, de uitvoering en de verankering
van de projecten. De publicatie biedt tevens enkele
lijsten met praktische tips voor scholen en culturele
instellingen die met erfgoededucatie aan de slag willen.
8 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE
Verslag 'Ontmoeting op niveau' : doelen en evaluatie
van erfgoededucatie : praktijk en onderzoek in
wisselwerking / C. van Boxtel, D. de Hond, J. Snoijink,
F. Ruepert (redacteur), M. Mulders (eindredacteur). -
[Amsterdam] : Erfgoed Nederland, 2009. - 27 p. : ill. -
In samenw. met de Erasmus Universiteit Rotterdam,
OPEN en Cultuurnetwerk Nederland
Studiedag op 22 september gehouden op de Erasmus
Universiteit in Rotterdam over het evalueren van
erfgoededucatieve projecten. Directeur van Erfgoed
Nederland Richard Hermans sprak in zijn openingswoord
over de studiedag als een uitgelezen gelegenheid om
theorie en praktijk dichter bij elkaar te brengen. Op het
programma stonden: een interview met Irene Visscher
en Peter van der Zant over de theorie en praktijk van
evaluatie; het nieuwe onderzoeksprogramma 'Heritage
education, plurality of narratives and shared historical
knowledge' dat door de Erasmus Universiteit wordt
uitgevoerd door een team van vijf onderzoekers onder
leiding van bijzonder hoogleraar Carla van Boxtel; een
lezing van Barend van Heusden, universitair hoofddocent
Rijksuniversiteit Groningen over het onderzoek 'Cultuur
in de spiegel: naar een doorlopende leerlijn cultuureducatie';
en een lezing van Peter van Mensch, lector
Cultureel Erfgoed aan de Amsterdamse Hogeschool voor
de Kunsten. Daarnaast werd aandacht geschonken aan
de lancering van het Platform Erfgoededucatie, de maatschappelijke
stage en een aantal evaluaties van praktijkervaringen.
� TIJDSCHRIFTARTIKEL
Vijftig vensters voor het onderwijs / C. Hageman
In: Boekman. - Vol.21(2009)79(zomer88-91)
Artikel over hoe Erfgoed Nederland de kennismaking
tussen de canon en het onderwijs gestalte heeft gegeven.
Deze kennismaking kreeg vorm in een traject van
zestien conferenties in de twaalf provincies en vier grote
steden in Nederland. Uitgangspunt daarbij was de canon
die als een canonkaravaan de school binnen reed. Ook
wordt gekeken naar nieuwe initiatieven, zoals nascholing,
materiaalontwikkeling, integratie van de Canon in
het bestaande curriculum en het uitwerken van voorbeeldlessen
en de toetsing daarvan.
Vmbo + landschap & erfgoed = een prima match! [dvd]:
vier vmbo-projecten in de praktijk / Landschap Erfgoed
Utrecht. - Utrecht : Landschap Erfgoed Utrecht, [2009]
Deze dvd geeft docenten die met de projecten rondom
erfgoed en landschap aan de slag willen een beeld van
de inhoud en werkwijze van de projecten. Te zien zijn

leerlingen die werken aan het project en docenten ver-
tellen over hun ervaringen. Uit de filmpjes blijkt dat
vmbo en erfgoed een goede combinatie zijn: erfgoededucatie
gaat uit van de eigen omgeving en is gericht op
de praktijk. Dit sluit goed aan op de praktijkgerichte
manier van leren van vmbo-leerlingen. De vier projecten
zijn: 'Bekijk 't erfgoed'; 'Laat jezelf zien! : Nu, straks en
over 100 jaar'; 'Vroeger was het beter'; 'Verdwenen
geluiden'.
Voorbij Erfgoed à la Carte : een terugblik op de
toekomst van erfgoededucatie / C. Hageman
(redacteur), E. de Groot (eindredacteur), E. Snoep
(eindredacteur), C. van Boxtel ... [et al.]. - Amsterdam :
Erfgoed Nederland, 2009. - 87 p. : ill., tab. - Met lit.
opg. - ISBN 978-90-78956-09-9
Deze publicatie geeft een beeld van het project Erfgoed
à la Carte, waarin gedurende vier jaar gewerkt werd aan
het ontwikkelen van erfgoedaanbod voor scholen in het
primair onderwijs. Er wordt een beeld geschetst van de
ontwikkeling van netwerken tussen scholen, aanbieders
en intermediairs, van materialen, leerlijnen, duurzame
samenwerking, bedoelde en onbedoelde neveneffecten,
monitoring van het project en onderzoek. Met bijdragen
van onder andere J.J. Knol (directeur Fonds voor
Cultuurparticipatie), C. van Boxtel (bijzonder hoogleraar
Historische Cultuur en Educatie, Erasmus Universiteit),
I. Visscher-Voerman en T. Huizinga (Universiteit Twente)
en P. van der Zant (Bureau Art).
Zal het atomium er nog staan als ik groot ben? : het
avontuur van het erfgoed / Y. Robert. - [S.l.] : Europa
Nostra Belgium, 2008. - 2e dr. - 89 p. : ill. - [1e dr.:
2004]. - Met adressen. - Uitg. naar aanleiding van het
20-jarig bestaan van de Open Monumentendagen in
België. - ISBN 90-75463-58-8
Dit boek geeft een beeld van erfgoed en erfgoedzorg
speciaal voor kinderen. Met een simpele woordenschat
worden complexe zaken aangekaart zoals de oorsprong
van het idee 'erfgoed', de geschiedenis en de verschillende
theorieën over erfgoed, de grote theoretische
teksten zoals het Charter van Venetië, maar ook verschillende
concepten die verband houden met erfgoedbeheer
en -onderhoud. Vragen die aan de orde komen:
Wat is erfgoed precies en hoe moeten we ermee omgaan?
Zijn parken en fabrieken ook erfgoed? En hoe zit
het met natuur, kan dat ook erfgoed zijn? Wat zijn de
belangrijkste monumenten in België en Europa? Het
boek is niet alleen een leesboek, maar vormt ook het
uitgangspunt en de leidraad voor het educatief pakket
9 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE
'Erfgoed leeft!', dat erfgoed dichter bij kinderen uit de 3e
graad lager onderwijs (groep 5/6 van het basisonderwijs)
wil brengen. Aan de hand van een reeks opdrachten
leren de kinderen kijken naar erfgoed, het te begrijpen
en het belang ervan in te zien.

Websites
www.den.nl
DEN bevordert en bewaakt de kwaliteit van digitalisering en digitale dienstverlening door de
erfgoedsector (archieven, musea, bibliotheken met bijzondere collecties, archeologische en
bouwhistorische instellingen). DEN is er voor alle erfgoedinstellingen, zowel archieven, musea,
bibliotheken met bijzondere collecties, archeologische en bouwhistorische instellingen.
www.entoen.nu
entoen.nu is bedoeld voor alle geïnteresseerden in de Nederlandse cultuur en geschiedenis, en in het
bijzonder voor leerlingen en docenten in bovenbouw basisonderwijs en onderbouw voortgezet
onderwijs. De stichting entoen.nu stimuleert het gebruik van de canon van Nederland in onderwijs en
samenleving. Ze doet dat onder meer via de website, waar de vijftig vensters in woord en beeld
worden gepresenteerd. Het aan de website gekoppelde discussieforum biedt gelegenheid voor het
gesprek over de canon.
www.erfgoednederland.nl
Erfgoed Nederland is het landelijke sectorinstituut voor het erfgoed. Erfgoed Nederland is een
aanspreek- en informatiepunt voor verschillende partijen: Instellingen en organisaties in het
erfgoedveld, zoals archeologische instellingen, archieven, landschaps- en monumentenorganisaties,
en musea, maar ook particuliere organisaties, zoals archeologische en historische verenigingen,
particuliere monumentenorganisaties en vriendenkringen. Het programma Erfgoed en
Cultuurparticipatie van Erfgoed Nederland richt zich onder meer op imagoverbetering van
erfgoedinstellingen, stimulering van actief burgerschap, de professionalisering van educatie bij
erfgoedinstellingen, een theoretisch fundament voor erfgoededucatie en het stimuleren van (nieuwe)
samenwerkingsverbanden. Educatie heeft betrekking op mensen in alle leeftijdscategorieën, zowel in
als buiten de school.
www.heemschut.nl
Heemschut is een particuliere vereniging die zich inzet voor de bescherming van cultuurmonumenten.
De vereniging komt in actie bij verwaarlozing of dreigende sloop van monumenten en wanneer een
historisch stadsgezicht aangetast dreigt te worden door disharmoniërende nieuwbouw. Cruciaal
daarbij is het werk van de Heemschutcommissies in de twaalf provincies en Amsterdam. Deze
commissies beschermen de monumenten in hun regio. De vereniging heeft twee leskaarten
ontwikkeld voor het basisonderwijs. Op deze leskaarten vinden leerlingen van basisscholen informatie
voor hun werkstuk of spreekbeurt.
www.kb.nl
De KB is de nationale bibliotheek van Nederland: zij brengt mensen en informatie samen.
De KB beheert onder meer de website www.geheugenvannederland.nl. Het Geheugen van Nederland
is het nationale programma voor de digitalisering van het Nederlands cultureel erfgoed. Het
programma wil de (verborgen) collecties van archieven, musea en bibliotheken digitaliseren en
beschikbaar stellen op internet. Al het digitale materiaal - afbeeldingen, maar ook geluid, bewegend
beeld en tekst - is te bekijken en te beluisteren. Gebruikers kunnen door tientallen historische
collecties bladeren, of gericht zoeken naar (beeld)materiaal over een specifiek onderwerp. De site
heeft ook een apart educatief gedeelte. Docenten en leerlingen uit het voortgezet onderwijs vinden
hier digitale lessen die ontwikkeld zijn op basis van bestaande Geheugencollecties.
10 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE

www.nationaalarchief.nl
Het Nationaal Archief biedt enerzijds als bewaarplaats van overheidsinformatie de gelegenheid aan
die overheid om zich te verantwoorden, anderzijds geeft het iedereen de mogelijkheid om aan de
gewenste informatie te komen, met welk oogmerk dan ook. Scholieren, studenten en hun docenten
vinden in het Nationaal Archief historische bronnen die kunnen worden gebruikt in het onderwijs zoals
lespakketten voor het basisonderwijs of beeldmateriaal voor bij een presentatie of werkstuk.
www.openerfgoed.nl
OPEN Erfgoed (Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland) is het overleg tussen erfgoedhuizen
en vergelijkbare provinciale erfgoedinstellingen, die zich richten op de gebundelde ondersteuning van
beheerders en gebruikers van erfgoed. De meeste provinciale erfgoedinstellingen hebben een afdeling
erfgoededucatie die scholen en erfgoedinstellingen met elkaar in contact brengt en begeleidt bij het
verzorgen van erfgoededucatie.
INTERNATIONAAL
www.english-heritage.org.uk
Website van de Engelse organisatie voor het behoud en de promotie van het Engelse cultureel
erfgoed. De organisatie biedt ook lesvoorbeelden op verschillende niveaus voor het onderwijs.
www.europanostra.org
Europa Nostra is een netwerk van meer dan 400 organisaties uit heel Europa. Ze vertegenwoordigen
burgers die zich inzetten als vrijwilliger of professional voor cultureel erfgoed.
www.faronet.be
Faro, het Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed, is een dienstverlenende organisatie die een
intermediaire rol vervult tussen het cultureel erfgoedveld en de overheid, en die als doel heeft
erfgoedorganisaties, lokale en provinciale besturen en beheerders van cultureel erfgoed te
ondersteunen en de ontwikkeling van het cultureel erfgoedveld te stimuleren met het oog op de
doelstellingen, vermeld in dit decreet.
www.hereduc.net
Deze website bevat onder andere een database met Europese praktijkvoorbeelden en een reeks
nationale en internationale links voor erfgoededucatie. Bij de website hoort een boek met een
algemene beschouwing over erfgoed in Europa en spitst zich toe op de manier waarop leerkrachten
erfgoed in hun lessen kunnen integreren in het basis- en voortgezet onderwijs. Het boek en de
website zijn instrumenten van het HEREDUC-project. Dit HERitage EDUCation project maakt deel uit
van de Comenius 2.1-actie van het Europese onderwijs-subsidieprogramma Socrates.
www.heritage-organisations.eu
Website van een project dat als doel heeft het presenteren van de bestaande niet-gouvernementele
organisaties in Europa die zich op een of andere manier inzetten voor erfgoed in de ruime betekenis
van het woord. De focus ligt op erfgoedorganisaties met een bovenlokaal tot Europees werkveld.
Dit project is gestart vanuit een samenwerkingsplatform in Vlaanderen rond erfgoedorganisaties in
Europese context. Het is een initiatief dat met de steun van de Vlaamse overheid kon worden
gerealiseerd.
11 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE

Projecten
Het projectloket cultuur op internet (www.projectloketcultuur.nl) is een verzameling van project-
beschrijvingen op het gebied van cultuureducatie. Het projectloket wordt onderhouden door
Cultuurnetwerk Nederland met ondersteuning van Erfgoed Nederland en Stichting Lezen. Het is
mogelijk te zoeken op thema, doelgroep, niveau etc. Hieronder is een selectie opgenomen van
actuele projecten op het gebied van erfgoededucatie. De selectie bevat korte samenvattingen van de
projecten. Wilt u meer informatie over een project, dan kunt u in het projectloket naast de
beschrijvingen ook informatie vinden over de vakken waarbij het project ingezet kan worden,
bijbehorende materialen, tijdsduur, kosten, leerdoelen en adresgegevens.
BASISONDERWIJS
AAN DE SLAG IN DE 17E EEUW - AMSTERDAMS HISTORISCH MUSEUM
Dit project heeft Amsterdam in de 17e eeuw als thema, een periode van stormachtige ontwikkelingen
in Amsterdam. Aan de orde komen de opkomst van Amsterdam als belangrijke handelsstad, de
bevolkingsgroei en de staduitbreidingen. In de voorbereidende les op school maken de leerlingen
kennis met Steven Vermondt die in de 17e eeuw in het Burgerweeshuis woonde. In het museum
krijgen de leerlingen een actieve rondleiding en worden voorwerpen getoond uit de Gouden Eeuw.
DAOR HEDDE DE GULD - ERFGOEDHUIS NOORD-BRABANT
De Brabantse schuttersgilden vormen een kenmerkend onderdeel van de Brabantse cultuur. Doel van
dit project is om leerlingen in aanraking te brengen met de schuttersgilden en hun rijke traditie in
deze provincie. Het streven daarbij is om de leerlingen te helpen zich een beeld te vormen van de
(historische) achtergrond van de schuttersgilden en de wijze waarop de schuttersgilden tegenwoordig
tradities in ere houden.
DIVERSE PROJECTEN – LANDSCHAP ERFGOED UTRECHT
Landschap Erfgoed Utrecht biedt diverse projecten voor het basisonderwijs. Zoals 'De Nieuwe
Hollandse Waterlinie in je buurt' waarin leerlingen het verband ontdekken van alle losse elementen
waaruit de Nieuwe Hollandse Waterlinie bestaat. Ze werken hierbij samen en proberen bevindingen
neer te leggen in een publicabel artikel voor WikiKids. In 'Rondje om de kerk' maken leerlingen kennis
met de kerk vlak bij hun school. Ze leren vragen stellen en informatiebronnen onderzoeken en daaruit
conclusies trekken. Ze verwerken opgedane kennis in creatieve producten. Het project 'Stad in de
Middeleeuwen' stelt de vraag: Hoe zag de eigen omgeving in de Middeleeuwen eruit en wat zie je
daar nu nog van terug? De leerlingen leren aan de hand van tastbare overblijfselen in de stad (en in
het museum) over het ontstaan van en het leven in de middeleeuwse stad. Zij leren, mede door het
werken met oude en nieuwe kaarten, dat de geschiedenis van de stad nog overal te vinden en te
herkennen is.
FOCKE EN DE VERBORGEN SCHATTEN UIT HET NOORDEN - STICHTING OUDE GRONINGER KERKEN
Centraal in dit geschiedenisproject staat Focke. Hij is de hoofdpersoon van het spannende
avonturenboek dat door Martine Letterie van de Stichting Oude Groninger Kerken is geschreven. Het
boek vertelt het verhaal over de 12-jarige Focke, zoon van een hoofdeling uit Stedum. Focke gaat
aan het eind van de veertiende eeuw naar het klooster in Aduard. Daar wordt hij op pad gestuurd om
de relikwieën van de Friese vrijheidsstrijder Magnus op te sporen, zodat hij de vrijheid van de
Groninger Ommelanden terug kan winnen. Het project bestaat uit een leesboek, een leerlingenboek,
een videoband van een Klokhuis-uitzending en verschillende Middeleeuwse doe-activiteiten. Doel van
12 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE

het project is kinderen te laten ervaren dat geschiedenis leuk en spannend kan zijn en dat 'verre
geschiedenis' vaak heel dichtbij, zelfs in de eigen omgeving te vinden is.
DE MUSEUMFABRIEK - NEDERLANDS TEXTIELMUSEUM, TILBURG
De Museumfabriek is een levendig project voor leerlingen van groep 8 van het basisonderwijs. Ter
voorbereiding aan het museumbezoek kan de docent een leskist ophalen met daarin voorleesfragmenten
en voorwerpen. De voorleesfragmenten zijn afkomstig uit 'Vogels voor de kat', een roman
over kinderarbeid. In deze fragmenten wordt de ontwikkeling verteld van de overgang van het
thuiswerk van de wevers naar het werken in de textielfabriek. De voorwerpen zitten in een 'antieke'
kist. Met de voorwerpen spelen de kinderen een spel, waarbij een leerling het voorwerp moet
omschrijven en de klas moet raden wat het is. Bij het museumbezoek brengt men de kist weer mee
terug. Een museumdocent neemt de klas mee door het oude fabrieksstraatje naar de ontvangstruimte.
Middels een diaserie worden de huizen, fabrieken en gebouwen getoond die de ontwikkeling
van thuiswerk naar fabrieksarbeid illustreren. De leerlingen worden verdeeld in verschillende groepjes
en krijgen gevarieerde opdrachten, zoals weven.
OUWE DINGEN, NIEUWE DINGEN – MUSEUM HET VALKHOF, NIJMEGEN
Het project laat leerlingen (groep 3 en 4) ervaren dat mensen heel vroeger voorwerpen gebruikten
die veel op onze spullen lijken. De kinderen worden voorbereid op het museumbezoek met het
verhaal 'Lotte en Lodewijk'. Dit verhaal wordt in de klas voorgelezen. Daarna brengt de groep een
bezoek aan het museum. In het museum gaan ze met moderne voorwerpen in de hand op zoek naar
oude vergelijkbare objecten. Het project wordt op school afgerond met een kleurplaat.
VERTEL JE EIGEN VERHAAL – MUSEUM VOLKENKUNDE, LEIDEN
Leerlingen leiden elkaar rond door het museum en vertellen welk bijzonder of grappig verhaal er
schuil gaat achter dat ene voorwerp. Door het tonen en laten onderzoeken van cultureel erfgoed uit
andere landen wordt interesse, begrip en respect opgeroepen voor andere culturen.
VOORTGEZET ONDERWIJS
FEEST! WEET WAT JE VIERT – MUSEUM CATHARIJNECONVENT, UTRECHT
In dit project gaan de leerlingen op zoek naar de oorsprong en betekenis van verschillende
christelijke feesten en de bijbehorende rituelen en gebruiken. Een bezoek aan de tentoonstelling
Feest! zal bijdragen aan hun ontwikkeling tot wereldburgers. Feesten uit andere religies worden
eveneens uitgelegd. Hiervoor zijn interactieve spellen ontwikkeld die informatie geven over religieuze
feesten van islam, jodendom, hindoeïsme en boeddhisme.
GEVELS SPREKEN – EDU-ART GELDERLAND
Gevels spreken behandelt de omgevingsgeschiedenis in drie fasen: van 1930 via 1960 tot het heden.
Aan de hand van tentoonstellingspanelen met archiefmateriaal zoals plattegronden en foto's, leren
leerlingen door middel van opdrachten hoe en waarom winkelcentra veranderen.
Het project is breed toepasbaar, zowel inhoudelijk als in vorm en biedt uitstekende mogelijkheden
voor buitenschoolse activiteiten, zoals een bezoek aan een archief.
NOVIOMAGUS – MUSEUM HET VALKHOF, NIJMEGEN
Nijmegen is de belangrijkste vindplaats van Romeinse oudheden in ons land. Naast een groot
legerkamp bouwden de Romeinen hier ook een stad: Noviomagus. Het gelijknamige project probeert
leerlingen te laten denken als archeologen. De leerlingen worden op school voorbereid met een
lesbrief, waarin ze te weten komen hoe je voorwerpen kunt dateren en wat er bij opgravingen in
13 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE

Nijmegen tevoorschijn komt. Het museumbezoek start met een diaklankbeeld over Romeins Nijmegen
en vondsten die hier gedaan zijn. Aansluitend verkennen de leerlingen de archeologische collectie aan
de hand van opgravingskisten.
PLAN JE EIGEN RUIMTE – ERFGOED NEDERLAND
Leerlingen gaan als ruimtelijke ontwerpers aan de slag met inrichtingsvraagstukken in hun eigen
omgeving waarbij ze rekening houden met cultuurhistorische waarden. Het project is bestemd voor
leerlingen havo/vwo die het vak aardrijkskunde volgen. Dit project wordt veelal gebruikt als invulling
van de praktische opdracht aardrijkskunde, maar kan ook vakoverstijgend worden ingezet (CKV,
biologie, geschiedenis, economie, Nederlands) vanuit het vak aardrijkskunde. Afhankelijk van de
regionale aanbieder wordt het aangeboden in de onderbouw en/of de bovenbouw.
PRAKTISCHE GESCHIEDENIS OPDRACHTEN – LANDSCHAP ERFGOED UTRECHT
Landschap Erfgoed Utrecht biedt diverse praktische geschiedenis opdrachten waarin leerlingen een
primair bronnenonderzoek zelfstandig leren opzetten en uitvoeren.
Bijvoorbeeld over de industrialisatie van Veenendaal (onderbouw), over de sporen die de Tweede
Wereldoorlog in de eigen omgeving heeft achtergelaten (bovenbouw) en over Kamp Amersfoort
(bovenbouw).
BASIS- EN VOORTGEZET ONDERWIJS
IK BEN WIE IK BEN! – HISTORISCH CENTRUM HET MARKIEZENHOF, BERGEN OP ZOOM
Waar kom je vandaan, van welke groep(en) maak je deel uit, wie leeft, woont en werkt naast je en
hoe vallen deze groepen te rijmen met jouw eigen cultuur? Dit zijn vragen die leerlingen met 'Ik ben
wie ik ben' onderzoeken. Dit doen zij gedurende verschillende lesuren, deels op school, thuis, in de
bibliotheek en in het archief en het museum van Het Markiezenhof.
VENSTERS OP ZEEUWS ERFGOED - STICHTING CULTUREEL ERFGOED ZEELAND
De onderwerpen in 'Vensters op Zeeuws Erfgoed' geven inzicht in belangrijke perioden in de Zeeuwse
geschiedenis en vormen voor de leerlingen een brug naar de onderwerpen uit de nationale canon.
De Erfgoedmobiel, ingericht met de module 'Vensters op Zeeuws Erfgoed' brengt de geschiedenis van
Zeeland op maat onder handbereik van leerlingen van de leeftijd van 9 t/m 14 jaar. Door de keuze
van een of meerdere verdiepingslagen kan de leerkracht inspelen op de lesstof geschiedenis die op
dat moment aan de orde is, of op de geschiedenis van de eigen omgeving.
WAAROM LIJN 8 NIET MEER RIJDT - MAATSCHAP BARACS/DE VERHALENMAN
In deze vertelvoorstelling brengt Karel Baracs de Tweede Wereldoorlog in het Amsterdam van 1943
tot leven. Dit waargebeurde en aangrijpende verhaal speelt in Amsterdam tijdens de bezettingstijd
(1940-1945). Centraal in het verhaal staan twee Amsterdamse vrouwen Hester en Pauline. Zij
trekken zich het lot aan van de vervolgde joodse kinderen. Samen weten zij tachtig kinderen in
veiligheid te brengen via hun eigen woonadres. De vertelvoorstelling gaat over hun ervaringen, moed
en keuzes.
VOLWASSENENEDUCATIE
BEZET EN BEVRIJD, PROJECT IN HET KADER VAN STAD EN TAAL – VERZETSMUSEUM AMSTERDAM
Een vierdelig lesprogramma met museumbezoek en buurtwandeling (optioneel) over de bezettingstijd
in Nederland voor groepen NT2. Aan de hand van de thema's bezetting, vervolging, verzet, schaarste
14 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE

en bevrijding worden de cursisten geïnformeerd over Nederland tijdens de bezetting en wordt hun
taalvaardigheid vergroot. Interactie, eigen inbreng en uitwisseling staan centraal.
THUIS IN ZUID-HOLLAND – ERFGOEDHUIS ZUID-HOLLAND
'Thuis in Zuid-Holland' laat inburgeraars op een actieve manier kennismaken met de Nederlandse
geschiedenis en cultuur en bereidt ze zo voor op het inburgeringexamen. Dus geen 'geschiedenisverhaaltje'
in een schoolgebouw, maar wandelend door bijvoorbeeld Dordrecht naar Museum Simon
van Gijn om daar door middel van stijlkamers de 17e, 18e en 19e eeuw te beleven. Wezenlijk is het
uitgangspunt dat de lessen over het verleden aansluiten op de lesstof van de cursisten en bij de
actualiteit. Tot de doelgroepen behoren volwassenen die kort geleden in Nederland zijn komen wonen
en volwassenen die langer in Nederland wonen, maar voor wie taal en cultuur onbekend zijn. Maar
ook niet-Nederlandse ouders met (jonge) schoolgaande kinderen en mensen die baat hebben bij een
combinatie van re-integratie en inburgering, bijvoorbeeld met het oog op het vinden van werk,
behoren tot de doelgroep.
15 LITERATUUR, WEBSITES EN PROJECTEN ZICHT OP… ERFGOEDEUCATIE