VB40

JUBILEUMNUMMER
SPECIALE EENMALIGE ALLERLAATSTE EN BIJNA DEMENTE JUBILEUM-UITGAVE
ISBN 9 789034 306319
Prijs € 4,95
..komt nog éénmaal klaar!

Alle medewerkers van De Vrije Balloen Toen
Johan Adraenssen
Johan Adriaans
Claude Arnal
Claude Auclair
Leroy Azul
Harry Balm
Carl Barks
Kees Beentjes
Mieke Beumer
Paul Bodoni
(Paul Derksen)
Nan de Boer
Bonvi (Franco Bonvicini)
Hans van den Boom
Bor
Jan de Borst
Andries Brandt
Hans Brouwer
Dik Browne
Carry Brugman
Gideon Brugman
Dik Bruynesteyn
Peti Buchel
Frans Buissink
H. Burger
Hans Buying
Aart Clerkx
Peter Coolen
Paul Cuvelier
Uco Egmond
Rob van Eyck
Ger van Essen
André Franquin
Jack Frauenfelder
Hans Frederiks
Evert Geradts
Alfred Gérard
Evert J. van Ginkel
E. v.d. Goor
Marcel Gotlib (Gotlieb)
Herman van Haasteren
Jan van Haasteren
alias Harold Hurry
alias Jean Pion
Romi van Haasteren
Saskia van Haasteren
Paul Hagenaars
Wim Hanssen
Lo Hartog van Banda
Gerrit Heeres
Stanley Heinze
Fred Hennes
George Herriman
Leo Immerzeel
Gerrit de Jager
Ben Jansen
Tove Jansson
Jatma & Zoon
Jobo
Eddie de Jong
Wubbo de Jong
Evert Jonkers
Rudolph Kahl
Kamagurka
Thé Tjong-Khing
Patty Klein
Raymond Koot
Hein de Kort
Robert van der Kroft
Aad Labadie
Martin Lammes
Tineke Lemaier
Willy Lohmann
Loro (Jean-Marc Laureau)
Jean-Jacques Loup
Luce
Lucques (Luc Nisset-Raidon)
Fay Luyendijk
Fred Marschall
Maarten de Meulder
René Meulenbroek
André Meulman
Rob Møhlmann
Leo van Noppen
Aloys Oosterwijk
Fred Opper
René Pétillon
Hans Pieko
Jean Pierre
Pirana
(Leon van de Velde)
Hans van der Put
Börge Ring
Louis Schaap
Fred Scherf
Paul Schindeler
Huub Scholten
Eric Schreurs
Ed van Schuylenburg
Bart Slijp
Marc Smeets
Peter de Smet
Philip Sohier
Jan Steeman
Sander Steeman
Cliff Sterrett
Wim Stevenhagen
Johan Stoop
Pat Sullivan
Bert Tier
Theo van Trier
Mehmed Tunali
Jan van Uden
Bram Uil
Bert Unger
Jim Valentine
Kees van der Velde
Willem Vleeschouwer
Gerry Voortman
Hendrik J. Vos
Patty Walter
Jan van Wessum
Martin Wijn
Piet Wijn
Rein van Willigen
Siepie van Willigen
René Windig
Hans Zandvliet
T. Zwiers
Colofon
De Vrije Balloen
Jubileumnummer najaar 2015
www.vrijeballoen.nl
toen@vrijeballoen.nl
ISBN: 9789034306319
Redactie:
Herman van Haasteren
Patty Klein
Hans van den Boom
Cover en grafische vormgeving:
Herman van Haasteren
Lettertype:
Bodoni 72
Verspreiding:
Van Ditmar Amsterdam
Strips in voorraad, Hilversum
Pinceel Stripverspreiding, Heverlee (B)
In samenwerking met
uitgeverij Arboris, Zelhem
www.arboris.nl
info@arboris.nl
Fotografie:
Herman van Haasteren
Hans Pattist
Medewerkers aan dit nummer:
Paul Bodoni
Hans van den Boom
Herman van Haasteren
Jan van Haasteren
Stanley Heinze
Gerrit de Jager
Thé Tjong Khing
Patty Klein
Fred Marschall
Bram Uil (*Bart Slijp)
Gerry Voortman
*Herplaatsing oud werk
Wilt u dit Jubileumnummer bestellen? Ga naar www.arboris.nl en klik daar op de link.
2

3
Dolf Brouwers (Sjef van Oekel) lanceert op het Spui in Amsterdam in 1975 de eerste Vrije Balloen
© hvh
3

DE VRIJE BALLOEN
SPECIALE EENMALIGE ALLERLAATSTE EN BIJNA DEMENTE UITGAVE
Dit jaar, 2015 dus, is het
40 jaar geleden dat de
eerste Vrije Balloens van
de drukpers rolden, de
schappen van de striphandelaren
vulden en op de
matten van onze abonnees ploften.
Veertig jaar na de lancering door Sjef van
Oekel van het eerste nummer, en 33 jaar na
het laatste, vonden we het een goed moment
om de hele groep, voorzover mogelijk, weer
aan het werk te zetten en hierbij het resultaat;
nog één keer verschijnt de Vrije Balloen met
nieuw werk van Thé Tjong-Khing, Paul Bodoni,
Gerrit de Jager, Gerry Voortman, Jan van
Haasteren, Stanley Heinze, Patty Klein, Fred
Marschall, Bram Uil en Bart Slijp aangevuld
met anecdotes, zeldzame foto’s en de nodige
sterke verhalen en herinneringen!
De oprichting
Eind 1974 ontstond er onrust onder enkele
Nederlandse stripauteurs omdat de stripbladen
Pep en Sjors zouden gaan fuseren. Dit
betekende minder publicatieruimte en ook
een beperking van de creativiteit. Hadden de
auteurs in het blad Pep nog veel vrijheid van
werken, in het nieuwe blad Eppo zou deze
vrijheid veel minder gaan worden. Zeven
stripmakers, te weten de tekenaars Jan van
Haasteren, Robert van der Kroft, Thé Tjong-
Khing en Jan Steeman en de schrijvers Patty
Klein, Andries Brandt en Lo Hartog van
Banda besloten toen om een eigen stripblad
te gaan beginnen. Vijf andere personen die
meehielpen met alle andere voorkomende
werkzaamheden completeerden de groep van
twaalf die uiteindelijk in 1975 de oprichters
van het blad zouden worden. Als beschermende
organisatievorm werd uitgeverij Kobold
BV opgericht waarvan Jan van Haasteren en
Patty Klein de directeurs werden.
Het voorwoord in het eerste nummer van de
Vrije Balloen luidde:
Hier is dan ‘t eerste nummer van DE VRIJE
BALLOEN. Ons eigen blad! Jawel, een groep
striptekenaars en -schrijvers heeft dit blad opgezet
om eens helemaal vrij te kunnen werken.
Niet dat we anders zo verschrikkelijk onvrij
zijn, maar toch...!
Kijk, wanneer je thuis achter je tekentafel of
schrijfmachine zit, ben je behoorlijk vrij. Maar
wanneer je met je product onder je arm bij de
uitgever binnenwandelt, dan stap je door de
hellepoort van de COMMERCIE. Je krijgt te
maken met een machtig lichaam, bestaande
uit: boekhouders en aandeelhouders, redacteuren,
directeuren en controleurs, fotografen,
lithografen en typografen, typistes, telefonistes
en receptionistes. Voorts nog een legertje
koffie- en dweildames. Echt ‘n MACHTIG
LICHAAM! En door z’n machtige aderen (als
rioolbuizen) bruist de bloedstroom, bestaande
uit geld.
Welnu, je laat je werk zien en misschien is men
bereid het te kopen. Ze willen er zelfs enig geld
(hun hartebloed) voor afstaan, maar dan
moeten ze wel zeker weten dat ze er nog méér
geld aan kunnen terugverdienen. Veel abonnees
is hun streven, grote oplagen betekent
winst. Je strip moet daarom afgestemd zijn op
‘n zo groot mogelijk publiek. Dus niet te lollig,
niet te lullig. Niet te slim, niet te sloom. Niet te
ruw, niet te glad. Niet te droog, niet te nat. Niet
te hoog, niet te plat. Niet te dit, niet te dat ....
Je luistert aandachtig, want die mensen menen
het goed met je.(En met zichzelf.) En ze weten
‘t heus wel. Echt hoor, ze weten alles beter...
En toch, na enige tijd denk je wel eens, wat
zou ‘t fijn zijn om eens te werken zonder al die
voorschriften en beperkingen. Gewoon iets
maken wat je zélf leuk vindt. Ja, wij strippers
moesten eigenlijk een eigen blad hebben.
We zullen daarmee niet zo’n massa abonnees
krijgen. Maar wat dan nog? We willen geen
winst maken, we willen wat geks maken. En
dat hebben we gedaan. Vandaar DE VRIJE
BALLOEN! Een tweede nummer is in voorbereiding.
En we zouden graag komen tot ‘n
De schets voor cover nr. 1
regelmatig verschijnen. Als daar tenminste een
redelijke belangstelling voor blijkt.
Beste striplezers, stuur ons eens ‘n briefkaartje
en vertel wat je denkt van De Vrije Balloen.
Vind je ‘t leuk, dan zijn we dolblij. Vind je het
waardeloos, dan zijn we bedroefd.(Maar niet
te lang.)
Als je die moeite wilt doen, vast bedankt en de
vriendelijke groeten van alle Balloeners!
Uitgangspunt
De bedoeling was dat De Vrije Balloen een satirisch
stripblad voor volwassenen zou worden,
naar het voorbeeld van Franse stripbladen
zoals L’Echo des Savanes en Fluide Glacial.
Het blad zou het vrije werk van de auteurs
publiceren, niet gehinderd door de censuur
van redacties of uitgevers. Er werd dan ook
geen redactie gevormd, alle auteurs beslisten
gezamenlijk over de inhoud van het blad.
Deze vrijheid betekende dat de strips naast de
nodige maatschappijkritiek ook veel seks en
geweld bevatten, iets wat enkele jaren eerder
ook al te zien was in de zogenaamde undergroundstrip.
De groep stripmakers werd al
snel uitgebreid, tekenaars Gerry Voortman
en Willy Lohmann en tekstschrijvers Frans
Buissink en Bram Uil zouden ook de nodige
bijdragen gaan leveren maar vooral zou de
groep uitgebreid gaan worden met amateurs.
De Vrije Balloen verschijnt niet wekelijks, ook niet maandelijks en zelfs niet jaarlijks. De Vrije Balloen zal nooit meer verschijnen!
4

Nieuw talent
Een tweede doelstelling van het blad was
om jonge, veelbelovende tekenaars die nog
geen professionele ervaring hadden publicatieruimte
te bieden en hen onder de hoede
van geroutineerde collega’s het vak te laten
leren. De bedoeling was om deze talenten
een springplank te bieden naar de officiële
uitgevers. Nadat men bij de Rietveld Academie
een advertentie had opgehangen kwamen
er al snel nieuwe talenten werken voor
De Vrije Balloen. Tekenaars als Gerrit de Jager
en Wim Stevenhagen (Prutswerk), Paul
Bodoni, Paul Schindeler en later ook Eric
Schreurs zouden als stripauteur debuteren
in De Vrije Balloen en later betaald werk
vinden in de stripwereld. Gerrit de Jager,
Wim Stevenhagen en Eric Schreurs zouden
in latere jaren zelfs uitgroeien tot gezichtsbepalende
auteurs van de Nederlandse
stripwereld. Naast de bovengenoemde
tekenaars zouden ook andere nieuwkomers
als Bert Tier, Fred Marschall, Bart Slijp en
Stanley Heinze veel strips publiceren in het
blad. In later jaren zouden ook wat meer
geroutineerde tekenaars als Aad Labadie,
Ben Jansen en Aloys Oosterwijk de nodige
pagina’s leveren aan De Vrije Balloen.
Koopstrips
De Vrije Balloen was een amateur-stripblad,
er kon immers niet betaald worden voor de
strips. Toch besloot men, om de productiedruk
op de medewerkers te verminderen,
strips aan te gaan kopen. Vanaf nummer
zeven kon men aangekochte strips in het
blad aantreffen. Dit betrof voornamelijk
werk van de tekenaars Loro (Jean-Marc
Laureau), André Franquin, Marcel Gotlib,
Bonvi (Franco Bonvicini) en René Pétillon.
Uitgevers
Om verlost te zijn van allerlei werkzaamheden
die komen kijken bij het uitgeven van
een blad hadden de medewerkers van De
Vrije Balloen vanaf nummer 19 iemand ingehuurd
die het uitgeven van het blad zou gaan
verzorgen. Deze persoon bleek naderhand
echter een oplichter te zijn en zodoende is
hij weer aan de kant gezet. Hierna besloten
de medewerkers om Kobold BV op te heffen
en het uitgeven helemaal uit handen
te geven. Vanaf nummer 28 werd De Vrije
Balloen daarom uitgegeven door uitgeverij
Kontekst.
De Balloen
Op een gegeven moment vonden Gerrit de
Jager en Wim Stevenhagen dat het blad te veel
als los zand aan elkaar hing, zij stelden voor
om een redactie te gaan vormen. Ook stelden
zij voor om het blad te laten uitgeven door
Ger van Wulften, die onder de uitgeversnaam
Espee al eerder (van 1977 tot 1979) het
stripblad Gummi had uitgegeven. Dit idee
werd aangenomen, de nog overgebleven oude
garde trok zich terug uit het blad en maakte
alle vooruitbetaalde abonnementsgelden
over aan Ger van Wulften. Omdat het blad
nu (sinds nummer 48 uit 1982) een redactie
kende is het woord Vrije uit de naam gehaald
en heet het blad nog slechts De Balloen (vanaf
nummer 53b zelfs alleen nog maar Balloen).
De komst van Ger van Wulften betekende ook
dat er nieuwe medewerkers bijkwamen, reeds
ervaren tekenaars als René Windig en Eddie
de Jong (Gezellig en Leuk), Hein de Kort,
Willem Vleeschouwer, Aart Clerkx en Peti
Buchel zouden de nodige strippagina’s gaan
leveren. Hoewel het de bedoeling was dat er
wat meer structuur kwam in het blad bleek
uiteindelijk het tegendeel te gaan gebeuren.
In de loop van tijd werden er steeds meer
pagina’s gebruikt voor artikelen en rubrieken,
werd de lay-out steeds rommeliger en ging
de kwaliteit van de strips (uitzonderingen
daargelaten), steeds verder achteruit. Uiteindelijk
zou het blad onder Ger van Wulften
nog slechts twee jaar bestaan, in 1983 werd
het laatste nummer (dubbelnummer 61/62)
uitgegeven.
Overige uitgaven
Uitgeverij Kobold heeft drie keer een bundeling
van De Vrije Balloen uitgegeven, de eerste
bundel bevatte de nummers 1 tot en met
10, de tweede bundel bevatte de nummers 11
tot en met 20 en de derde, u raadt het al, 21
tot en met 30. Ook is er een stripalbum van
Baron van Tast uitgegeven, dit album bevatte
strips die eerder in het stripblad Pep waren
verschenen. De enige andere uitgave die naast
deze albums heeft plaatsgevonden betrof de
uitgave van een zogenaamde “Dolle Dries”
lijsttrekkerspop (Jan van Haasteren), hiervan
zijn 5000 exemplaren uitgegeven.
Spontaan aanbod
Soms kwam er uit onverwachte hoek aanbod
van strips. De bekende Franse stripauteur
Claude Auclair had een artikel over De Vrije
Balloen gelezen en bood toen spontaan een
strip aan, deze strip werd geplaatst in de
nummers 14 en 15.
Incidentele bijdragen
Naast het werk van de vaste medewerkers zijn
er ook veel tekenaars geweest die slechts een
paar keer of eenmalig een bijdrage aan De
Vrije Balloen hebben geleverd. Enkele bekende
stripauteurs die wel eens een strip hebben
gemaakt voor het blad zijn: Piet Wijn, Harry
Balm, Carry Brugman, Gideon Brugman,
Peter de Smet, Uco Egmond, Peter Coolen,
Hendrik J. Vos, Evert Geradts, Peter van
Dongen en Marc Smeets. Ook Fay Luyendijk,
die later bekend zou worden als zangeres onder
de artiestennaam Fay Lovsky, heeft enkele
strips voor het blad getekend.
De Vrije Balloen verschijnt niet wekelijks, ook niet maandelijks en zelfs niet jaarlijks. De Vrije Balloen zal nooit meer verschijnen!
5

6

7

Jan van Haasteren
Eigenlijk ben ik al lang met pensioen,
maar ik kan het tekenen niet laten. Als
ik niet elke paar weken iets geks kan
tekenen, ga ik me beroerd voelen.
Ik ben tekenaar, mijn ene broer is fotograaf
en de ander ontwerpt bouwplaten. Maar mijn
ouders waren ook wel een beetje kunstzinnig,
maar in ieder geval geen beroepskunstenaars.
Mijn vader is op latere leeftijd gaan schilderen,
zeker niet onverdienstelijk. Creativiteit
speelde vroeger wel een belangrijke rol bij
ons. Mijn moeder knipte bijvoorbeeld veel illustraties
uit tijdschriften en ook bewaarde ze
de Panda-strips uit de krant. Toch zag mijn vader
het niet zo zitten dat ik kunstschilder zou
worden. Dat is wat ik wilde, maar hij kende
de armoede van zijn oom de kunstschilder
Gerrit Wiegman (1875-1964). Die heeft zijn
hele leven geploeterd en altijd in betrekkelijke
armoede geleefd. Pas tegen het eind van zijn
leven werd hij bekend en begonnen zijn schilderijen
geld op te brengen. Mijn opa had een
aardige collectie van hem aan de muur hangen,
en daar heeft hij een leuke oude dag van
gehad, een voor een verdwenen de schilderijen.
En hij is tweeënnegentig geworden! Toch
wilde ik de artistieke kant op en uiteindelijk
werden we het eens over de kunstacademie,
richting reclametekenen. Daar was volgens
mijn vader wel brood in te verdienen, dat had
toekomst.
Toonder Studio’s
Lang heb ik niet in de reclame gewerkt en al
snel gaven ze me het advies om eens langs te
gaan bij Toonder Studio’s in Amsterdam.
Ik ben er toen op een zaterdagochtend naar
toegegaan; in de jaren zestig werkte je nog op
zaterdag. Ik had helemaal geen eigen werk,
dus de avond ervoor heb ik nog als een dolleman
van alles zitten tekenen. Als ik er nu naar
terugkijk, niet bijster goed.
Börge Ring nam mijn stapeltje tekeningen in
ontvangst en ik kon weer gaan. Een week later
werd ik gebeld dat er een plaatsje voor me
was op de animatie-afdeling en ik kon gelijk
aan de slag als in-betweener, degene die
letterlijk de tussentekeningen maakte. De
animators maakten de hoofdtekeningen, die
moest ik verder uitwerken en de tussenliggende
tekeningen maken zodat de figuren
vloeiend gingen bewegen. We werkten in die
tijd met een soort halfanimatie. Normaal gesproken
heb je voor een seconde film vierentwintig
tekeningen nodig, maar wij deden het
Promotie VBT-shirt (Jan en Huub)
©hvh
met twaalf. Die werden gewoon twee keer
gefotografeerd. We maakten hoofdzakelijk
reclamefilms in die tijd, de meeste voor Duitsland.
Soms waren het eenvoudige opdrachten,
een pak zeep dat door de lucht sprong, maar
soms waren het duivels moeilijke klussen. Ik
kan me nog een filmpje herinneren met allemaal
bewegende bloemetjes erin, honderden
per tekening. Als je bedenkt dat de lengte van
een minuut of vijf voor zo’n filmpje niet ongebruikelijk
was, kun je wel uitrekenen hoeveel
bloemetjes we hebben getekend, weken lang!
Van cels naar strips
Uiteindelijk ben ik naar de stripafdeling gegaan...
Niet mijn keuze, maar de animatie-afdeling
viel na een rampzalig verlopen project
min of meer uit elkaar. De studio’s waren in
zee gegaan met een Amerikaan die een revolutionaire
techniek voor animeren had bedacht
en een film aan het produceren was “De wizard
of Oz” als ik me niet vergis. In theorie
was het niet onaardig wat hij had uitgevonden.
Hij gebruikte echte acteurs die in een pak
van een soort zilverfolie werden gehesen. Die
speelden de scènes, die overbelicht werden
gefilmd, waardoor ze verdwenen op het negatief
en er alleen een outline overbleef. Dat
was natuurlijk heel leuk, ware het niet dat ook
alle details als plooien en dergelijke wegvielen,
en die moesten wij er weer in tekenen.
Dat was echt onbegonnen werk. Daarbij ging
het bij het inkleuren van de cels ook hopeloos
fout. Door de verf die gebruikt werd bleven de
cels op elkaar plakken. Daar kwamen ze pas
na een tijdje achter... De enige oplossing was
om ze met talkpoeder te bestrooien en er vervolgens
een velletje papier tussen te leggen.
We zaten op zeker moment in een woud van
stapels met cels, die zulke volumes aannamen
dat we ze amper meer kwijt konden. Dat
project is op een groot fiasco uitgedraaid,
in plaats van geld opleveren kostte het bergen
met geld. Veel mensen gingen toen weg bij de
studio’s, ik werd echter door Marten Toonder
gevraagd of ik niet op de stripafdeling
wilde gaan werken en dat leek me wel wat.
Ik begon daar met het inkleuren van de
Tom Poes-strip voor de Donald Duck.
Tussendoor zat ik te oefenen op het tekenen
van de diverse personages. Na verloop van
tijd ben ik Kappie gaan tekenen. Dat was
wel relaxed werk. Ik tekende een strook per
8

dag in potlood. Die ging dan naar Toonder ter
goedkeuring en als hij goed was, ging hij naar
Richard Klokkers om te inkten.
Bij de studio’s maakten ze niet alleen de bekende
Toonder-strips als Tom Poes en Panda,
maar ze deden er van alles, en ik dus ook. Zo
heb ik een tijd lang Hiawatha-verhalen getekend
voor de Donald Duck en ook omslagen
voor Pep, toen dat blad net begonnen was. Dat
was allemaal Toonder Studio’s werk. Maar ik
heb ook aan Toonder-producties gewerkt, onder
andere Horre, Harm en Heila - samen
met Khing en Andries Brandt - en een aantal
verhalen van Polletje Pluim. Die werden in
het begin ingekleurd door Wim Lensen, een
fantastisch inkleurder. Daar heb ik het inkleuren
van geleerd! Wat dat betreft was Toonder
Studio’s een perfecte leerschool, omdat je
er werd omringd door vakmensen van wie je
de kunst kon afkijken.
De vergoedingen van het tekenwerk waren
echter slecht bij Toonder en nadat ik een
telefoontje van Frits Kloezeman had gekregen
voor tekenwerk bij Geesink Studio’s
waar ik het dubbele zou ontvangen hoefde
ik daar niet lang over na te denken. Ik ging
toen net trouwen, dus de aanbieding kwam
op een goed moment. Ik heb toen vlak voor
mijn huwelijksreis bij Toonder opgezegd en
was al weg toen ze de brief kregen. Ze zijn me
toen nog achterna gekomen in een poging
me te houden en ik heb het toen met ze op
een akkoordje gegooid. Overdag werkte ik
bij Geesink en in mijn vrije uren tekende ik
freelance voor de Toonder Studio’s. Uiteindelijk
ben ik helemaal freelance gaan werken.
Ik tekende toen onder meer Aafje Anders
voor Toonder, maar ik heb bijvoorbeeld ook
nog een tijdlang Rechter Tie voor Kloezeman
geïnkt. Die Aafje Anders vond ik trouwens
vreselijk om te doen. Dat was een project van
Andries Brandt en die was ervan overtuigd
dat ik het kon. Maar de stijl lag me helemaal
niet en het ging me dan ook niet lekker af.
Ik had er misschien meer van kunnen maken
als ik het had gewild, maar ik had er helemaal
geen trek in. Het is uiteindelijk ook mijn
breuk met de studio’s geworden. Ondanks
dat ik er geen zin in had, deed ik er wel mijn
best op en iedere keer als Andries wat te
klagen had, veranderde ik het braaf. Tot op
een keer de bom barstte. Ik had uren en uren
zitten zweten op een strook,
en het wilde maar niet lukken.
Uiteindelijk had ik hem klaar en
heb ik hem naar Nederhorst den
Berg gebracht, waar de studio’s
toen zaten. Het was zeker niet
mijn beste strook, maar Andries
pakte hem zonder commentaar
aan, dus ik kon opgelucht weer
naar huis. Maar ik was nog
niet thuis, of de telefoon ging.
Ik moest onmiddellijk terugkomen
met mijn tekenspullen, want
die strook was onder de maat en
er deugde ook niet veel van. Toen was ik het
zat en heb Andries gezegd hoe ik over hem en
zijn strip dacht en dat was het dan. Alleen, ik
had net een huis gekocht en kon meteen weer
het bord ’te koop’ in de tuin zetten, want ik
had nu te weinig werk.
Smurfen
Maar soms moet je gewoon geluk hebben.
Lo Hartog van Banda hoorde wat er gebeurd
was en belde me op. Hij had al een tijdje
een leuk idee voor een strip liggen en wilde
dat wel verder uitwerken met me. Een paar
maanden later stond de eerste Baron van Tast
in de Pep. En kort nadat Lo me belde, belde
ook een bekende copywriter met de vraag of
ik misschien ook Smurfen kon tekenen. Hij
werkte voor een reclamebureau en ze moesten
voor de BP een plakplaatjesalbum maken met
allemaal stripfiguren erin, opgehangen aan de
Smurfen. Daar ben ik wat mee gaan stoeien en
uiteindelijk is dat ’Rondsmurfing in stripland’
geworden. Ik was meteen weer “boven-jan”
en kon het bord weer uit de tuin halen...
Tast en Trotyl
Vervolgens kwam er een vraag van de redactie
van Sjors. Ze wilden graag een lollige strip met
veel knallen en explosies erin. Dat werd Tinus
Trotyl. Dat ging heel snel en toen zat ik ineens
met twee strips per week. Gelukkig waren
de verhalen wisselend van lengte, soms twee,
soms vier pagina’s. Toen Pep en Sjors werden
samengevoegd hebben ze ervoor gekozen om
Baron van Tast te laten vallen en alleen met
Trotyl door te gaan. Dat vond ik erg jammer,
beter gezegd dat vind ik nog steeds erg jammer.
Maar ja, ik had er geen stem in. Ik heb
Jan tijdens het wegdrukken van de eerste Vrije Balloen
©hvh
toen nog een tijdje Tinus Trotyl gedaan, maar
echt lol had ik er niet in. Ik ben er uiteindelijk
zelf mee gestopt omdat de IRA begon met hun
bommencampagne en ik het niet gepast vond
om een strip te blijven maken die om explosies
draait.
De Vrije Balloen
Inmiddels raakten door de overgang van Sjors
en Pep naar Eppo een hoop tekenaars en
schrijvers hun werk kwijt. Patty Klein en Thé
Tjong-Khing bedachten het plan om samen
met wat anderen een eigen blad op te richten.
Dat was natuurlijk een fantastisch idee. We
hebben allemaal duizend gulden in de kas
gestort om een beginkapitaal te hebben voor
De Vrije Balloen en een beetje tot ieders
verbazing hebben we het zes jaar volgehouden.
Zelfs de VNU had belangstelling om ons
over te nemen, ondanks een akkefietje tijdens
de presentatie van het eerste nummer. Dat zat
zó: Dat eerste nummer hebben we ten doop
gehouden in Amsterdam op het Spui, voor
de deur van de Atheneum-boekhandel. Die
sponsorde ons een beetje, dus vonden we het
leuk om het daar plaats te laten vinden. We
hadden ook wat hoge omes van de VNU uitgenodigd
en de presentatie werd verzorgd door
Dolf Brouwers (Sjef van Oekel). Die schalde
over het Spui: ‘Die arme tekenaars, altijd
uitgebuit door die uitgevers, maar nu hebben
ze eindelijk hun eigen blad en kunnen ze het
juk afwerpen, REEDS!’ Je zag de mensen van
de VNU-redactie een-voor-een weglopen als
schichtige pinguïns...
Bij de Balloen hebben we vooral veel lol
gehad. Niemand heeft er ooit
een cent aan verdiend, maar daar
9

Spui Amsterdam (30 april 1977)
©hvh
deden we het niet voor. Het was gewoon de
gein. Ook op de beurzen waar we stonden,
deden we de gekste dingen.
In 1977, toen we op Koninginnedag voor
de Atheneum boekhandel een stand hadden
met de tekenaars van de Vrije Balloen, waar
ik voor zeven gulden karikaturen tekende,
diende zich een persoon aan die beweerde
zich in de advocatuur te bewegen. Hij wilde
uitgebeeld worden als een super arrogante
kwast. Ik heb toen een karikatuur getekend
van onderaf gezien. Na betaling van de zeven
gulden heb ik nog nooit iemand zo blij met
een tekening zien weglopen. Ik had toen ook
nog wat oude tekenspullen te koop aangeboden,
zoals een paar penselen met drie haren
een stukje vlakgom, een aantal keiharde uitgedroogde
tubes plakkaatverf, stompjes potlood
en een oude wiek. Dit voor de prijs van een
gulden per stuk. Allemaal verkocht!
Het was altijd druk aan onze stand en het liep
hartstikke goed.
In het begin van De Vrije Balloen, toen we
nog in Hensbroek woonden, hadden we
op een zondag een bijeenkomst met een
aantal medewerkers. We moesten de bladen
bundelen op stad en postcode. De postcode
was toen net in gebruik. Na het afbundelen
(de Balloens moest ik maandag naar het
postkantoor in Heerhugowaard brengen)
gingen we barbecueën onder het genot van
de nodige glazen wijn en andere alcoholische
dranken. De lol zat er goed in! Maar ja, er
moest ook worden afgewassen.
Iemand riep lallend dat DAT niet
nodig was! We hadden immers een
sloot grenzend aan de tuin en onder
luid gejuich verdwenen de glazen
in de sloot! Jaren later is de sloot
gedempt. Historie voor de toekomstige
archeologen! Al met al een
fantastische tijd!
Posters
Ik heb nog jarenlang strips gemaakt, zoals
Eric en Opa, Sjaak en Oom George en Brian
en de Brainbox. Ik heb ook nog een tijd
ghostwork gedaan voor Arboris. Voor hen
tekende ik onder andere Popeye en de Pink
Panther. Maar geleidelijk ben ik op reclamewerk
overgegaan. Ik kreeg op een gegeven
moment het verzoek van de reclameafdeling
van Heineken gedestilleerd. Of ik ook grote,
komische prenten maakte. Ze wilden een
puzzel uitbrengen ter promotie van de Bokma
citroenjenever. De trafficmanager was een
fan van Baron van Tast en wilde naar aanleiding
van de grote platen die daarin stonden
dat ik zo’n grote prent voor hen zou maken.
Dat wilde ik wel proberen. Toen ik klaar
was, bleek dat het reclamebudget op was. Er
was geen geld meer om een puzzel te maken
en toen hebben ze er maar een poster van
gedrukt. Die is heel populair geworden, de
citroenjenever ook trouwens, want iedereen
wilde die poster aan de muur hebben. Er was
in Amsterdam zelfs een posterwinkel die een
flink aantal van die dingen had bemachtigd en
verkocht. Die heeft toen Heineken nog achter
zijn broek aan gekregen. En van het een
kwam het ander. Via mijn agent was die poster
terechtgekomen bij een Zweedse posteruitgever,
Scandecor, en zo ben ik voor hen ook
dat soort komische posters gaan maken. Ik
heb ook veel voor Engeland gedaan en ook
voor Japan. Dat was wel lastig. Ik heb heel veel
ontwerpjes opgestuurd, maar meestal werd
het niets. En als het wel een opdracht werd,
duurde het een jaar voordat ze me betaalden!
Toen ik eenmaal mijn centen kreeg, was de
Yen ook nog eens gekelderd.
Puzzels
Door een van mijn posters kwam ik in contact
met Jumbo. Zij hadden een poster gezien die
ik voor Colt International had gemaakt. Dat
Bundelende krachten in Hensbroek 1977
©hvh
is een bedrijf dat in beveiligingen doet, in de
ruimste zin van het woord. Dus ook brandpreventie
en zo. Die prent heette ’Some like
it hot’, een scène waarin het zo vreselijk heet
is, dat er ook allemaal mensen smelten. Die
plaat vonden ze bij Jumbo zó leuk, dat ze er
graag een puzzel van wilden maken. Dat werd
een succes en toen ben ik er mee doorgegaan.
Ik heb nu een contract voor drie puzzels per
jaar en heb er inmiddels al meer dan vijftig
gemaakt.
Ze verkopen ze inmiddels over de hele wereld.
Ook een Amerikaanse fabrikant brengt nu
mijn puzzels op de markt. Niet alleen in Amerika,
maar ook in Japan! Daar heb ik er wel
een van gevraagd, want dat is natuurlijk heel
leuk met die Japanse tekens op de doos. En
het idee alleen al, dat er nu een Japanner zich
suf zit te puzzelen op een van mijn prenten. Al
zijn het er maar drie!
Alle thema’s voor puzzels bedenk ik zelf.
Soms teken ik een bestaande scène opnieuw,
zoals de tuinscène. Die heb ik ooit als reclame
voor een bouwmarkt getekend en voor de
puzzel aangepast en opnieuw getekend. Andere
dingen zijn helemaal nieuw, bijvoorbeeld
de vertrekhal van Schiphol en de Tour de
France. Ik vind het gewoon heerlijk om me op
zo’n prent uit te leven. Het kost wel een boel
tijd, maar het is erg leuk om te doen.
Ik doe wel eens een los prentje voor een
plaatselijke vereniging of zo, maar geen
opdrachten meer. Behalve dan een enkele
keer een stripje voor het personeelsblad van
Smiths chips. Dat vind ik nog wel leuk om af
en toe te doen.
Er bleek ook een Franse editie van te verschijnen
en toen ik in het colofon keek, bleek ik de
‘Dessinateur Humoristique’ te zijn. Zou wel
aardig staan op mijn visitekaartje...
10

Politie-escorte
Jan van Haasteren
11

Politie-escorte
Jan van Haasteren
12

Thé Tjong-Khing
Thé werd geboren te Purworedjo (Java) in het toenmalige Nederlands-Indië
in een grote Chinese familie. Als kind tekende
hij met krijtjes op een schoolbord in het ouderlijk huis en hij
las graag de Tarzan-boeken van Edgar Rice Burroughs. Thé volgde
het lyceum en studeerde daarna aan de Seni Rupa-kunstacademie
te Bandung. Hij ging in 1956 naar Nederland en begon al snel als
tekenaar bij Toonder Studio’s,
aanvankelijk als volontair en later
in vaste dienst. Naast zijn werk
aan de Olivier B. Bommelstrip
tekende hij andere strips, zoals
Arman & Ilva, Storende verhalen
voor De Vrije Balloen (waarvan
hij medeoprichter was) en enkele
strips voor het weekblad Tina. In
1970 werd hem door kinderboekenschrijfster
Miep Diekmann
gevraagd illustraties te maken bij
haar boek Total loss, weet je wel,
juist omdat hij striptekenaar was.
Hij werd freelance-illustrator en
illustreerde meer kinderboeken,
onder andere van Guus Kuijer, Els Pelgrom, Sylvia Vanden Heede en
Dolf Verroen.
Thé won driemaal het Gouden Penseel en in 2005 kreeg hij de Woutertje
Pieterse Prijs voor zijn boek Waar is de taart?, een prentenboek
zonder tekst; het eerste boek dat hij geheel zelf zowel schreef als
tekende. Hiervoor won hij in 2005 het Zilveren Penseel.
Vanwege de herwaardering voor zijn werk worden vanaf 2006 zijn
Arman & Ilva-strips opnieuw uitgegeven in een luxueuze hardcoveruitvoering
met extra achtergrondinformatie over de auteurs en de
strip, momenteel opnieuw uitgegeven door Uitgeverij Sherpa.
Thé is een groot filmkenner. In de jaren zeventig won hij talloze malen
de filmquiz Voor een briefkaart op de eerste rang bij de KRO-televisie.
Deze prestatie leidde zelfs tot een persiflage van Gerard Cox
en Frans Halsema, geschreven door Michel van der Plas.
Zijn korte strip Zuster Lydia zoekt het Geluk werd in 1984 verfilmd
door cineast Frank Herrebout. De korte film draaide in de bioscoop
en werd geselecteerd voor de
Berlinale, het internationale
filmfestival van Berlijn.
In de officiële informatie rond
de Woutertje Pieterse Prijs
heeft gestaan dat Thé Tjong-
Khing heeft meegewerkt aan de
Bommel-strips voor Toonder
Studio’s, maar dat is niet correct.
Omdat Thé Tjong-Khing in
1977 is gestopt met striptekenen,
heeft hij nooit de Stripschapprijs
ontvangen. Daarom
werd zijn werk in 1997 tijdens
De Stripdagen in Breda door Het
Stripschap, Nederlands centrum
voor belangstellenden in strips, bekroond met de Trentenaire, ter
gelegenheid van het dertigjarig jubileum van deze vereniging.
In het najaar van 2011 werd in het Letterkundig Museum in Den
Haag een tentoonstelling gehouden die een overzicht geeft van het
werk van Thé Tjong-Khing.
Op de volgende pagina’s en hiernaast recent werk van Thé Tjong-
Khing gemaakt op de
iPad.
In 2010 kreeg hij de Max Velthuijs-prijs voor zijn oeuvre, waaraan
een bedrag van 60.000 euro verbonden was.
De familienaam luidt Thé, en Tjong-Khing is zijn voornaam. Tjong
is een zogeheten generatienaam die de familie aan alle zoons uit zijn
generatie heeft gegeven.
13

Thé Tjong-Khing
14

15
op de iPad

Iets over Bodoni
Paul Bodoni, geboren in het toen nog landelijke Ouderkerk
aan de Amstel en eens jongste student ooit aan de Rietveld
Academie, werd feitelijk ontdekt door scenarist/dichteres
Patty Klein. Samen met studiegenoot Johan A. bezocht hij Patty
Klein in Haarlem. Zij introduceerde hen bij de Vrije Balloen.
Fantastisch vonden zij dat! Misschien zouden zij daar zelfs de
door hen zo bewonderde Khing ontmoeten... Johan leverde
enkele bijdragen aan De Vrije Balloen, maar fietste vervolgens
naar het noordelijkste Noorwegen en werd daar pianoleraar en
componist. Bodoni kwam via Klein overigens óók in contact
met vooral Hans Hoekstra van Uitgeverij Malmberg, de beste
redacteur die een jonge
tekenaar zich had kunnen
wensen... Bij Malmberg
begon Bodoni te tekenen
voor de jeugdbladen Okki,
Taptoe en Hello You.
De Vrije Balloenvergaderingen,
vaak thuis bij
fotograaf Herman van
Haasteren, waren soms
werkelijke happenings. Er
werd vooral heel veel gelachen.
Bodoni leerde Gerrit
de Jager en Wim Stevenhagen
kennen en Jan
Steeman, Willy Lohman,
Jan van Haasteren, Bram
Uil, Stanley Heinze, Huub
Scholten, Erik Schreurs
en vele vele anderen. Het
werd zijn ingang in de
wereld van de strip. Die
Paul Bodoni - 1980
zou, naar hij hoopte, minder pretentieus en meer ruimdenkend
zijn dan die van de beeldende kunst, waar hij vandaan kwam. Op
de Rietveld begin jaren zeventig waren strips absoluut verboden
terrein. Belachelijk, ouderwets en absurd vond Bodoni en dat
vonden ook de meeste medestudenten.
Bodoni nam het devies ’Vrije’ serieus en testte het medium
’strip’ van alle kanten. Vorm en tekst werden hard beproefd.
Dat werd trouwens (logisch!) niet door iedereen op prijs gesteld,
niet eens door Bodoni zelf.
Toen De Vrije Balloen na vele avonturen uiteindelijk bij
Uitgeverij Espee (Ger van Wulften) terechtkwam en gewoon
’De Balloen’ werd, volgde Paul. Gerrit, Wim en Eric Schreurs
waren daar immers ook. Daar ontmoette hij Windig en de Jong,
Aart Clerkx, Peter Pontiac, Hein de Kort, Marc Smeets, wie
niet? In die tijd belde een merkwaardige jongeman aan bij Paul
voor een gesprek over tekenen.
Hij bleek een ware kunstenaar die zich later Typex ging noemen
en hij was van harte welkom!
De Balloen telde uiteindelijk 62 uitgaves en daarna waren we
eindelijk uitgelachen. Maar
sommige tekenaars konden
het-blaadjes-maken
niet laten en ze richtten de
Tekenfabriek op, achter in
een tweedehands handel.
Daar kregen ze een écht
kunstatelier met een wc
en badkuip midden in de
ruimte, zonder muren
eromheen.
Daar werd het blad ’Gezellig
en Leuk’ door Windig,
de Jong, Clerkx en Bodoni
uit zijn sluimeren gewekt
en opnieuw uitgegeven.
Een goede vriend, die
boven het atelier woonde
en geheel en al terecht
Theodoor van Boven
heette, werd de zakelijke
©hvh
leider en manager. Op vrijdagnamiddagen
werd er steevast ruim champagne ingekocht.
Het atelier werd een zoete inval voor tekenaars uit binnen- en
buitenland. Het was een gezellige en wilde janboel. Eerder
genoemde Hans Hoekstra was bij Het Parool gaan werken en
nodigde niet alleen Bodoni maar ook Windig en de Jong uit om
daar te komen tekenen... In die tijd werd de stripkater Heinz
geboren!
Windig en de Jong ontwikkelden steeds meer geavanceerde en
vreemde sporten, het plafond stortte in toen ze er nèt even niet
16

Paul Bodoni (met hoed) in gesprek met striptekenaar/kunstenaar Bill Bodewes (Lambiek 2009)
waren en de tweedehands spullenwinkel werd ineens
’s werelds eerste Condomerie... De Tekenfabriekarbeiders
tekenden en praatten tot diep in de nacht en namen vervolgens
de geheime gang die uitkwam in Café Zomadiwodo, om daar de
discussies voort te zetten.
Na enkele jaren verhuisde Bodoni naar Zweden en woonde
eerst een tijdje in een heus kasteel. Daar kreeg hij in één klap
twee kinderen en begon als kleuterjuf te werken. Enkele jaren
later werd Bodoni uitgenodigd om tekenlessen te geven aan
jongeren in een zogenaamd behandelingstehuis. Een boerderij
met paarden en schapen, kippen, eenden, pauwen en jonge
mensen met allerlei verschillende problemen met zichzelf en de
wereld om hen heen. De behandelingsvorm was geïnspireerd
door de veranderingen in de psychiatrie in de jaren zestig en
zeventig, het zogenaamde ’medlevarskap’. Ofwel de behandelaars
en de cliënten woonden en werkten met elkaar op dezelfde
plek. De gedachte is dat op die manier waarachtige relaties
ontstaan die op de lange duur de cliënt helpen om zijn/haar
levenssituatie te veranderen in een positieve richting...
Het duurde niet lang of Bodoni werd gegrepen door deze mensen
en hun strijd voor een beter verstaan en bestaan.
Na enkele jaren fulltime werken in de hulpverlening aan jeugdige
personen, begon Bodoni een opleiding tot psychotherapeut,
met als belangrijkste hulpmiddel beeld, in de ruimste
zin van het woord. Oftewel creativiteit in plaats
van eeuwige gesprekken. Die heb je tóch, meent
Bodoni. De laatste tien jaren is Bodoni werkzaam in
een atelier met mensen die een neuropsychiatrische
diagnose hebben.
Toch is Bodoni niet helemaal verdwenen uit Nederland.
Bijna ieder jaar was hij wel te gast in een van de
ateliers van Gezellig en Leuk in Amsterdam. Daar
werd dan steevast de striptekendans uitgevoerd,
bier gedronken en gepraat met nieuwe en oude
striptekenaars. Ook Lambiek kan altijd rekenen op
een bezoekje van Paul. In 2008 is Bodoni’s werkstuk
Terra Harmonica één van de hoogtepunten
van de tentoonstelling Strip en Kunst in het
Singer Laren. Hij tekende dit epos in 62 panelen
in Zweden met een stokje, een pennetje en
Oost-Indische inkt. In 2009 heeft Bodoni een
overzichtstentoonstelling gehad in Galerie Lambiek, en ter
gelegenheid daarvan verscheen het leporelloboek ’Terra Harmonica’.
In 2010 schilderde Bodoni met hulp van Marcel Ruijters de
12 meter hoge wanden van een kapel in de Laurenskerk met
stripverhaalachtige tekeningen, ondermeer over de lotgevallen
van zendeling Hambrouck op Formosa. Dit alles in het kader
van de semi-permanente tentoonstelling Een Monument Vol
Verhalen.
Ook verleende Bodoni medewerking aan twee prachtboeken,
de verstripte bloemlezing van de Nederlandse literatuur
’Mooi Is Dat’ en aan het verstripte filmoverzicht van de Nederlandse
film ’Filmfanfare’. Voor Museum ’Het Schip’ werkte hij
samen met Jaques Vriens aan het kinderboek: ’Als een stenen
reus’.
Helaas is Bodoni nog steeds niet klaar met zijn levenswerk: ’Het
Gilgamesj Epos’ maar hij heeft nog steeds hoop hier ooit tijd
voor te vinden!
Geschreven September 2015 door Prott.
Tentoonstelling stripantiquariaat Lambie k 2009
17

18

19

20

21

Gerry Voortman
Mijn voorliefde voor
strips kwam al vroeg
tot wasdom in mijn
kinderjaren. Menig westernstrip
ging op jonge leeftijd door mijn
handen. Het lag dan ook voor
de hand dat ik mij ging richten
op de grafische beroepen
en na mijn opleiding op het
Grafisch Lyceum aan de slag
ging in de reclamewereld. Op
zeker moment werd ik door Jan
van Haasteren verleid om een
aandeel te leveren in De Vrije
Balloen. Hoe mij dat gelukt is
weet ik nog steeds niet maar het
zal ergens tussen het tweede en
derde pakje Gauloises en bij de
derde fles wijn zijn geweest toen ik temidden van een tapijt van papierproppen
eindelijk iets wist te creëren dat net door de ballotage
wist te komen. En daarna ging het makkelijker, of misschien legde
de redactie zich erbij neer dat het met Voortman toch niet veel
beter meer werd maar was er geen andere idioot te vinden om de
pagina’s te vullen.
genoeg na 60 keer de kleuterversie
van Roodkapje te hebben
aangehoord.
Ik denk met veel plezier terug
aan de mooie tijd die ik heb
mogen beleven bij De Vrije
Balloen. Dat moest ik zeggen
van mijn zoon trouwens, hij zegt
dat dit schijnt te helpen bij de
verwerking van mijn traumatische
ervaringen die ik daar heb
opgelopen. Ook denk ik nu, vlak
na mijn pensioen, vaak terug
aan mijn 10% aandelenpakket
in De Vrije Balloen, maar net als
de jaren voorbij zijn gevlogen is
kennelijk hetzelfde gebeurd met
mijn aandelenpakket.
Ik hoop dat de lezers mogen genieten van deze laatste fossiele
versie en ik maak graag van de gelegenheid gebruik ze daarvoor bij
deze allebei vriendelijk te danken.
Voortman out
De warme wereld van de reclame, waar de klant altijd gelijk heeft,
en de stripwereld, waar niemand gelijk heeft, was wel even wennen.
Als nieuweling werd ik lekker in het diepe gegooid, in de troebele
maalstroom die de stripwereld vertegenwoordigde. Herinneringen,
mooi en lelijk, ze zijn er allemaal. Ik herinner me bijvoorbeeld
het wereldduurrecord striptekenen aan de Haarlemmerstraat in
Amsterdam. Als Brothers in Arms besloten we al knikkebollend
gezamenlijk en gelijktijdig te stoppen. Zo niet een hier niet
nader te noemen “collega” die zijn pa had gevraagd voortdurend
sprookjes voor te lezen om wakker te blijven, en tegen alle fatsoen
in toch nog net “ff” door ging. Maar we begrepen het wel. Beter
één vogel dan helemaal geen hand en soms is het eindelijk krijgen
van erkenning een therapeutische ervaring. En hij had het al zwaar
Voortman in
22

23

24

25

26

27

Gerrit de Jager
Gek genoeg kan ik mij van De Vrije Balloen-tijd niet heel veel
meer herinneren. Misschien is het net als bij de jaren ’60,
als je je die nog kan herinneren, heb je ze niet echt meegemaakt,
zeggen ze altijd. Aan de andere kant staan mij geen drinkgelagen,
laat staan drugsorgies bij, dus het is misschien wel gewoon heel
erg lang geleden.
Wat ik nog wel heel goed
weet, is dat er op het
prikbord van de Rietveld
Academie een briefje van
Patty Klein hing, waar om
striptalent werd gevraagd
en dat daarmee het allemaal
voor mij is begonnen.
Wim Stevenhagen, Fay
Luyendijk (Lovsky), Paul
Schindeler en ik, ook wel
“De Studenten Van De
Rietveld Academie” die
iedereen kende van de
aftiteling van Twee voor
Twaalf, zijn zo op de vergadering
terechtgekomen
in het imposante ouderlijk
huis van Patty. Het was
heel vreemd daar opeens
Gerrit de Jager nu, kromgetrokken en met spleetogen ogen van 40 jaar strips tekenen
foto Robin Schouten
tussen onze striphelden te zitten, zoals Jan van Haasteren en Thé
Tjong King. En Willy Lohmann! Wim en ik kregen een scenariootje
mee van Patty voor een one shot, waar we een week op hebben zitten
zwoegen (dat deden we anders echt nooit op school), om goed voor
de dag te komen. Maar alles wat we daarna hebben gemaakt, is weggezakt,
mogelijk omdat het toch meer Wims ding was en ik al snel
daarna in aanraking kwam met Ger van Wulften, die de zaken echt
wel professioneler en zakelijker aanpakte. En betaalde! (dit uiteraard,
bleek later, zuiver in theorie).
Van de vergaderingen herinner ik me nog wel dat we daar gewoon de
originele Zwartkijken-pagina’s van Franquin door onze handen lieten
gaan. Ik heb niet veel van die vergaderingen meegemaakt, trouwens,
omdat ik vrij spoedig vader werd en dus hele andere verplichtingen
had.
Wel herinner ik me nog vrij levendig een uitstapje in een busje met
het hele zooitje, maar dan vooral vanwege het vriendinnetje van Bert
Tier...
Later, toen het blad bij Van Wulften terechtkwam, zat ik weer wat
dichter bij het vuur, omdat ‘de redactie’ zo’n beetje naast mijn
tekentafel zat te ‘vergaderen’. Ik mocht overigens niet meedoen. Op
een dag kon Wim niet (we
waren inmiddels geen duo
meer) en vroegen ze of ik
niet Wim kon spelen en
mocht ik weer een keertje
meevergaderen. Hoewel ik
inmiddels na 20 jaar best
een realistische versie van
mijn ouwe maat kon neerzetten
(‘hm’, ‘is dit nou
leuk?’), vonden ze me al
na 10 minuten ‘geen goeie
Wim’ en moest ik alweer
het veld ruimen. En dat was
dan dat. Ik lag er voorgoed
uit en spoedig daarna
werd het blad natuurlijk
opgeheven.
Gerrit de Jager
28

29

Stanley Heinze
Op mijn negentiende ging ik met mijn tekenmap onder mijn
arm op zoek naar agentschappen voor illustratoren. Ik kwam
net terug van een emigratie met mijn ouders uit Suriname,
had daar inmiddels in praktijk veel ervaringen opgedaan, en ik werkte
daar vanaf mijn 16e als rechtbanktekenaar, cartoonist, striptekenaar
en reclameschilder. Maar toen ik terugkwam had ik geen zin meer in
opleidingen en dus kwam ik terecht bij Eddie en Ruth Archer van het
agentschap voor illustratoren Archer & Partners. Mijn eerste officiële
opdracht was dan ook gelijk een
klapper, ik moest acht fictieve
karikaturen maken van directeuren
die bij schoonmaakbedrijf Gom
in dienst waren gekomen. Het
bedrag wat ik er voor kreeg was
toen 3000 gulden, ik gaf dan ook
gelijk met mijn rare naïeve kop een
groot feest voor al mijn vrienden
en had de grootste lol. Zo ook de
belastingdienst die een schatting
maakte van mijn verdiensten over
dat jaar. Met het terugbetalen
voelde ik me zó gepakt dat ik
abrupt besloot om met mijn grote
ontwikkelde lichaam (ik deed toen
veel aan gewichtheffen en boksen)
voortaan als portier te werken voor Stanley in 1980
nachtclubs. Ondertussen had ik via Archer & Partners kennis gemaakt
met het redactieteam van De Vrije Balloen. Tussendoor werkte ik met
veel plezier aan hun strips en af en toe aan illustraties maar uiteindelijk
begonnen de slapeloze nachten als portier roofbouw te plegen op mijn
lichaam. Op een gegeven moment was ik toe aan de laatste afbetaling
van de schatting van de belasting. Het was 1983 en ik liep op een
mooie zonnige dag met het bedrag in mijn handen richting postkantoor
op de Rozengracht, toen in de etalage van tekenwinkel Van der Linde
mijn oog een reflectie opving van een fel door de zon beschenen uitgeklapt
schilders-ezeltje met een aangebouwd stoeltje en het geheel was
bovendien op een vernuftige manier weer inklapbaar als een koffertje.
Ik was gefascineerd door deze uitvinding en deze gaf de doorslag voor
een spontaan idee; ik besloot mijn laatste centen voor de afbetaling van
die belastingsom te gebruiken voor het materiaal dat ik nodig had om
als karikaturist te tekenen op de toen komende Koninginnedag, het
bedrag dat ik had was 300 gulden.. Ik kocht het koffertje voor 250 gulden
plus een dikke witte plaat karton waar ik in blokletters het woord
KARIKATUREN op schreef en bekende filmsterren in karikatuur
op tekende, twee dozen fineliner stiften van het merk Edding met de
serienummers 1200 en 1300 en verder nog een pak papier met A3
vellen en elastiekjes.
Na een gigantische ruzie met mijn toenmalige vrouw (Of ik wel goed
bij m’n hoofd was om dat laatste geld te investeren in zo’n krankzinnig
idee dat toch nooit zou lopen!!) ging ik in de volle overtuiging van het
succes op die mooie Koninginnedag aan de slag met iets waar ik vanaf
die dag, de rest van mijn leven profijt
van zou gaan hebben. Op die dag
verdiende ik in totaal 1.000 gulden
en kon ik de Heren van de Blauwe
Enveloppen (volgens mij hadden de
enveloppen toen zelfs een afgrijselijk
angstaanjagende donkergroene
kleur) met gemak terugbetalen,
verdiende ik m’n investering terug
en hield nog wat over! Tot mijn verbazing
kreeg ik zelfs op die dag twee
aanvragen om te komen tekenen
op een bedrijfsfeest en reageerde
iemand van een partybureau op
mijn tekenkunsten. Dus besloot ik
een paar dagen na dit succes om me
landelijk in te schrijven als professioneel
karikaturist op de toenmalige
©hvh
afdelingen ‘Artiesten en Musici’ van alle Arbeidsbureaus van Nederland
en trad sindsdien ook op voor o.a. braderieën, bedrijfs- en familiefeesten
en alle grote landelijke evenementenbureaus. Op een gegeven
moment had ik in 1993 vanwege het soms in dit land koude klimaat
een ondernemingsplan opgesteld voor winkelcentrum Magna Plaza
waarvoor ik tot op de dag van vandaag werk als ‘Huis-Karikaturist’. Met
de sponsoring van de stiften van de firma Edding sinds 1993 en sinds
2003 voor sponsoring van het papier van drukkerij Palteam.
Tot op de dag van vandaag teken ik nog steeds met veel plezier illustraties,
cartoons en strips maar het leukste blijft toch het tekenen van
karikaturen dus nog steeds bedank ik tot aan de de dag van vandaag iedere
dag het Universum dat deze de zon liet reflecteren op dat mobiele
tekentafeltje-met een stoel- koffertje.
30

31

32

33

34

35

Bart Slijp en Bram Uil
Het was mij een belevenis...
Mede door de aanwezigheid van goedkope ateliers in voormalige
schoollokalen had ik mij als geboren Rotterdammer
gundekandut verplaatst naar Schiedam. Zeg een paar tramhaltes
verderop. Jules Deelder met wie ik als dichter en prozaïst zalen
overeind kon zetten, noemde mij prompt een verraajer. Rotterdam was
een Poetryslammer kwijt…
Na op de scholen uitsluitend een 9 of 10 voor opstel, volgde een
interne opleiding tot algemeen journalist bij Dagblad Het Vrije Volk:
er bestond nog geen school voor de journalistiek.
Samen met een lief, haar zus en diens vriend ben ik na een tourneetje
ondersteunende Provadjaoprichtingen waaruit o.a. Paradiso Fantasio,
De Melkweg Amsterdam, Het Paard (van Troje) Den Haag, De Eland
in Delft, Doornroosje in Nijmegen en Vera in Groningen zijn voortgekomen
(leve de brommer!), in Schiedam het grootstedelijk jongerencafé
De Quibus begonnen. In mijn eigen format ontwikkelde ik
mij als groovemaster. Het bedrijf liep als een trein en uit het hele land
kwamen er mensen naar de muziek luisteren. Je mocht er niet dealen,
wel blowen… Dat verklaarde het andere deel van het succes.
Onder de bezoekers leerde ik de Schiedammer Aad Sprong kennen.
Een kenner van beeldverhalen in het avontuurlijke genre, terwijl ik zelf
honderden albums verzamelde in
het komische genre. Hij kende
vele Belgische, Franse maar ook
Nederlandse stripmakers persoonlijk
en met enorme steun
van Marc Neels (Marc Sleen van
Nero) gingen de werkruimtes van
de grote auteurs in Europa voor
ons open met als doel: een ruim
opgezette tentoonstelling in het
Stedelijk Museum van Schiedam
(alle zalen) met originele platen
onder de titel “Voor het leven
getekend”. Originelen: uniek
destijds in 1979. En later wegens
diefstallen minder mogelijk… Aad
en ik als curatoren wilden een entreezaal inruimen voor de tijdschriften
De Vrije Balloen en Tante Leny en het verhaal Les Avontures du Prince
Bernard van politiek/satire illustrator (Bernard) Willem (Holtrop).
Over dat laatste ontstond een rel omdat directeur Hans Paalman van het
Stedelijk Museum voorzitter van de Koninklijke Prijs voor de Schilderkunst
was, benoemd door Juliana. Hij weigerde het verhaal ook in een
kluis met een tekstverklaring in de Hollandse zaal te plaatsten.
Manifestatie van het beeldverhaal 1979, Schiedam v.l.n.r. PEP tekenaars
Gideon Brugman & Bert Bus, organisator Bram Uil en tekenaar Jan van
Haasteren.
foto: Hans Pattist.
Maar dit terzijde.
Om mij met Aad te verzekeren van plek en volume voor De Vrije
Balloen begaf ik mij ergens in januari 1979 naar het grachtenpand van
Herman van Haasteren aan de Lauriergracht te Amsterdam. Uitgenodigd
voor het bijwonen van een redactiebijeenkomst. Er zou op die
avond vooral worden beslist over de inhoud van nummer 17: die van
maart/april 1979 en ik kreeg er de gelegenheid om wat wij nu pitchen
zouden noemen.
Indertijd droeg ik mijn hasj en weed altijd bij me omdat ik keurmeester
was van toen nog uiterst relaxte dealers en die softdrugs gratis
kreeg verstrekt omdat ik zo goed kon praten over de werking van het
THC-gehalte en het effect ervan. Mijn rol als keurmeester van softdrugs
was niet ongevaarlijk zo bleek toen ik eens boven een pannetje
op laag vuur een hasj-olie onderzocht die bij geringe verwarming al
prijs gaf dat er thijm-olie aan was toegevoegd en de leverancier mij op
dat moment gelukkig alleen maar dood keek nu de dealer afzag van de
koop. … Pas later kwamen de messen en doorboorde alarmpistolen er
aan te pas maar toen had ik al eervol ontslag genomen…
Het is mogelijk dat mijn aanzitten met de jonge generatie aan tafel bij
de Balloen is bevorderd door een blowtje en de gezamenlijke alcoholische
versnaperingen…. Weet ik
niet, maar het klikte met zowel oud
als jong. Aan die tafel van Herman
zat menigeen aan die jonger was
dan klasbakken als Willy Lohmann,
bewoner van een woonboot
in Halfweg (Zutphen 7 mei
1937 – Turkije 5 oktober 2013
tijdens zijn vakantie!), Patty Klein:
scenarioleverancier van o.a. Jan van
Haasteren en Jan Steeman. Patty
Klein had al een enorme productie
vastgelegd sinds haar opleiding bij
Toonder Studio’s en zo bleek dat
meerdere oudere Vrije Balloeners
daar lang of kort in dienst waren.
Veel creaties van Patty verschenen in Tina, Pep, Eppo, Sjors, Donald
Duck, Fix en Foxi en het Duitse Kauka Verlag, de kleuterbladen Okki
& Taptoe. Ze werkte voor Studio Vandersteen, Comic House en zou
vele afleveringen schrijven voor de televisieserie Ti Ta Tovenaar. Patty
barstte van de spontane invallen en had voor iedereen wel een ideetje.
Haar relatie met Jan van Haasteren was toen al in een fase dat ze elkaar
alleen maar hoefden te bellen om min of meer besmuikt aan de lijn tot
36

alweer een stripverhaal te komen van b.v. Erik en Opa, Sjaak en Oom
George of Baron van Tast.
Alles wat jong en nieuw instroomde had onmiskenbaar tekentalent
maar scenaristen met plotten waren schaars, wat mij aanzette om De
Vrije Balloen te gaan steunen met scenario’s. Ik zag dit vooral als
ondersteunend werk. Want hoewel ik als beeldend kunstenaar niet
slecht tekende, heb ik niet de pretentie gehad om voor de Vrije Balloen
te gaan illustreren. Gerry Voortman kon mijn steun wel gebruiken
dacht ik. Een visuelerik waar tekst er minder toe deed. Tekende aldus
fraaie platen maar meestal als verhaal niet coherent. Ook de tekenstijl
van Paul Bodoni –ook sterk grafisch- beviel mij zeer, dus ook voor
hem schreef ik een scenario. Zijn tekeningen beoordeelde ik als bijster
origineel en creatief, alsof hij ze had gemaakt met aardappelstempels…
Toen de verhalen met deze auteurs werden gepubliceerd was ik voortaan
scenariomedewerker van De Vrije Balloen. Omdat een kwalitatieve
scenarist (maar ook tekenaar) als Andries Brandt (medeoprichter van
De Vrije Balloen) en andere tekstschrijvers niet bleven hangen, waren
Patty en ik de ondersteuning van een nieuwe generatie tekenaars als ze
dat al nodig hadden. Met name Wim Stevenhagen en Gerrit de Jager
of later b.v. Eric Schreurs hoefden van ons geen gebruik te maken. Ik
weet niet meer hoe vaak ik de bijeenkomsten bezocht in Amsterdam. Je
ziet het in de archieven op de presentielijst.
De oprichters van De Vrije Balloen hadden om meerdere gegronde
redenen een sterk punt om in eigen beheer te gaan publiceren.
Mij staat nog voor ogen een prent van Jan van Haasteren tegen Pasen,
waar de spijkers van de handen van Jezus losspringen van het kruis en
hij voorover valt met nog vastgespijkerde voeten! Op de bijeenkomst
waar die prent ter sprake kwam voor het volgende nummer ontstond,
in de creatieve sfeer die er altijd heerste, een idee om iets in het blad te
publiceren wat een officier van justitie zou verleiden tot een inbeslagname
van de gehele oplage van De Vrije Balloen met als gevolg een
enorme groei aan abonnees. Ik opperde toen denkend aan mijn contact
met Bernard Willem Holtrop aan zijn justitionele gruis omtrent majesteitschennis.
Ik stelde voor een scenario te schrijven dat door mijn netwerk
juristen zou worden beschouwd als majesteitschennis. Met enige
huiver vertrok ik naar de Rijnmond om mij te zetten aan een scenario
met majesteitschennis. Bij publicatie kwam ik er achter dat Willy mogelijk
ter voorkoming van repercussie het scenario manipuleerde naar
meer droom dan werkelijkheidsgehalte. Zij had daar profaan moeten
staan en niet als droomgeest. Hierdoor geen inbeslagname dus...
Waar Patty en ik het onmiddellijk over eens waren was de binnengekomen
pagina van Bart E. Slijp, een
benjamin van een reclamebureau uit
Rotterdam. Zijn tekenstijl toonde
fraaie ronde belijning en morbide
humor. Een van de pagina’s van Bart
transcendeerde Patty naar een zeer
Bart en Bram bij “Niet Netjes” 2008 in Schiedam
©hvh
corrupte en sterk rechts denkende huisarts en gaf haar inval meteen
een naam: Victor Van De Geldwolf moest hij heten. VVD Geldwolf
jahaa zo moest ie zijn! Ze vroeg mij met Bart aan de slag te gaan en ik
vond dit een goed idee. Bovendien woonden Bart en ik bij elkaar in de
buurt voor het geval dat er veel overlegd moest worden. Na mijn eerste
introductie met Slijp onder de kop ‘Dolletjes met een transgender op
het spreekuur’, bedachten Bert Tier en Patty een aansluitend ideetje
voor een twee-pagina-gag zonder woorden. Twee homo’s dollen anaal
met een vibrator. Plotseling slaat de een de deur dicht en de vibrator
knalt bij Bertje de endeldarm in. Al vibrerend (heel goed neergezet
door Slijp) arriveert Bertje bij de dokter die na het zetten van een klisma
te maken krijgt met een overlopend riool waar een rat verder geniet
van de trillende vibrator. Zo Balloens als het maar zijn kan en telkens
als ik het terugzie moet ik weer lachen…
Leo Immerzeel met wie ik na het gepubliceerde kerstverhaal “Het
geschiedde in die dagen” een serie satire aanbood, verdween naar de
reclame en zo raakte ik Bart Slyp ook jaren kwijt. Hij werd een heerser
op het digitale Wacontablet en maakte 3d ontwerpen van gebouwen.
Waaronder concertgebouw De Doelen in Rotterdam: een niet geringe
prestatie. Toen ik een opdracht kreeg voor de tentoonstelling “Niet
Netjes” in 2008 ging het in eerste instantie om porno in de strip. Daar
weigerde ik conservator van te zijn. Ik ben geen ingewijde in dat wereldje.
Ik bood aan met originele platen van Dokter Geldwolf te willen
exposeren onder voorbehoud dat ik Bart Slyp moest zien te hervinden.
Dankzij internet lukte dat en Bart voelde zich vereerd. Zozo: met kunstenaars
in een expo? En dat voor een reclamejongen?
Een printbedrijf bood aan om een zwartwit album uit te brengen met
21 pagina’s Dokter Geldwolf. In dat geval wilde Bart alle pagina’s hertekenen.
Op mijn beurt wilde ik de tekst nog eens nagaan en schreef ik
een stuk of 8 nieuwe afleveringen. In deze speciale uitgave vind je de
pagina’s uit het album met de titel EN HET MAG ALLEMAAL NIKS
KOSTEN!
Bart E-Slijp in Amerika
37

Tuchtradeloos
38

39

Pillen graaien
40

Weekenddienst
41

Patty Klein
Vergadering Haarlem, Zonnelaan 6
Het kwam door Jan van Haasteren, Khing en Hans van den
Boom. Het was een puinhoop in uitgeversland. VNU had
bedacht dat ze onze prachtige stripbladen Pep en Sjors wel
konden opheffen en daar een soort succesblad voor in de plaats konden
zetten: Eppo. Een blad dat alle succes-strips in zich moest verenigen:
voetbalstrip, zeeroversstrip, sciencefictionstrip. Oberon vergat even
dat je striplezers niet iets met geweld door de strot kunt duwen, zoals
bij een vetgemeste gans. De Foie Gras smaakte de lezers niet. En de
stripmakers ook niet, die opeens 64 pagina’s minder strips mochten
produceren. Jan Steeman was in een klap al zijn
werk kwijt (Sjors en Sjimmie en Arad en Maya).
Jan van Haasteren werkeloos, noem maar op.
Treurnis alom.
Jan van Haasteren opperde: ‘We zouden
eigenlijk een eigen stripblad moeten maken en
zelf uitgeven.’ Maar Jan had tien van dit soort
ingevingen in een minuut en ging moeiteloos
door met een nieuw idee: een kam met uithollingen
tussen de tanden voor zijn vrouw Romy, die
pukkels op haar hoofd had.
Khing kwam op bezoek en ik legde hem Jans
idee voor. Khing zei niet veel. Wel belde hij me
later, dat hij een economiestudent gevonden
had, die wist hoe dat moest: een eigen blad
maken en uitgeven. Op een velletje kladpapier
rekende hij het voor: met een inleg van duizend
gulden per man of vrouw hadden we genoeg
geld voor ons eigen blad!
We waren niet meer te houden. Allemaal lazen we de Franse, satirische
stripbladen met stripmakers als Claire Brétecher, Gotlib, Mordillo,
Echo des Savanes, Métal Hurlant, de Nederlandse Tante Leny. Dat
wilden we ook!
Snel op zoek naar de rijkaards onder ons. Dat waren voornamelijk
Andries Brandt en Lo Hartog van Banda. Gelukkig beiden stripschrijvers,
die hadden we nodig. Wie geen geld had hoefde niets of weinig
te betalen. Er werd druk vergaderd. Gelukkig kregen we onverwachte
hulp uit de VNU-hoek. Zeer geheim voegden Frans Buissink, Bert Elfers
en nog wat VNU-bonzen zich bij ons uitdijende groepje om ons van
zakelijke adviezen te dienen. De tekenaars werden aangevuld met de
harde werkers van Toonder Studio’s met het werkmotto: ‘Niet zeuren
maar poetsen’, zoals Piet Wijn en Leo van Noppen. Familieleden voor
hand- en spandiensten zoals Jans echtgenote Romi zijn broer Herman
en mijn echtgenoot Huub Scholten.
En toen brak de mooie tijd aan. Vergaderen met drank en hasj, tot
diep in de nacht. Iedereen had evenveel te vertellen, zowel de ex-seminaristen
(Frans Buissink en Jan Steeman) als atheïsten. Niemand
had de leiding, we zaten keihard tegen elkaar in te schreeuwen en wie
het hardste schreeuwde, kreeg hopelijk de aandacht. Een avond werd
gevuld met namen voor ons blad verzinnen. Een favoriet was Herman
van Haasterens ‘Fluim’ met als ondertitel: ‘Fluim ziet het ruim,’ hoewel
ook iemand ‘Hou zee!’ opperde. De verstandige bladenmaker Frans
Buissink wist ons over te halen om er ‘De Vrije Balloen’ van te maken.
En we moesten natuurlijk jonge, beginnende tekenaars hebben die
door de oudere collega’s zouden worden opgeleid in het vak. Dus hing
iemand een oproepje: ‘Striptekenaars gevraagd’
op het prikbord bij de Rietveld Academie (waar
je meteen af werd gegooid als je strips wilde
tekenen). Daar kwamen Gerrit de Jager, Wim
Stevenhagen, Paul Bodoni en Eric Schreurs op
af. Ze leerden razend snel bij van hun ervaren
collega’s, maar vooral door het steeds maar
strips moeten produceren, De Vrije Balloen
was een slokop.
Andries Brandt en ik stortten ons op het maken
van plots (wat we al tien jaar samen deden).
Andries verzon schitterende verhalen waarin
onveranderlijk iedereen dood ging. Bijvoorbeeld
een oude opa, die per ongeluk zijn hele
familie en passant uitroeit. Jan van Haasteren
tekende het en de Vrije Balloen kopte trots:
‘Tekenaar maakt familie van Kant.’ Later een
©hvh oud vrouwtje, dat voor haar plezier postbodes
ving en opzette. ‘Is dat niet strafbaar?’ vraagt een ontzette voorbijganger.
‘Natuurlijk wel…maar als je er twee of drie per jaar vangt, daar
merkt de PTT niets van!’ weet het oude mensje.
De VNU kan de pest krijgen!
Jan van Haasteren bereikte grote hoogtepunten in zijn oeuvre, het
plezier spatte er vanaf. Jan Steeman tekende strips in de stijl van
Rembrandt, Jeroen Bosch of helemaal zonder woorden (‘Dichter und
Bauer.’) Ook Robert van der Kroft (o.a. Flash Gordon) en Thé Tjong-
Khing kwamen elke keer met een hele nieuwe tekenstijl aanzetten...
We waren VRIJ!
Herman van Haasteren had een enorme ballon gekocht met een uitvergrote
Vrije Balloen eronder die werd opgelaten bij Atheneum op het
Spui door Dolf Brouwers (Sjef van Oekel). Wim Schippers kwam even
snel een Vrije Balloen inkijken en schreef in razend tempo zijn speech.
Bazen van VNU (o.a. Norbert van den Berg) kwamen gluren wat hun
baldadige tekenaars nu weer uitspookten.
Toen Wim Schippers over het Spui galmde: “De VNU kan de pest
42

krijgen!’, draaide hij zich om en beende woedend weg.
Later werd ik bij hem op het matje geroepen, want ‘ik had in de hand
gebeten die het brood verstrekte.’ En tegen de redacties zei hij, dat
ik alleen nog voor Tina mocht werken. Dat maakte me weinig uit, ik
ging voor Jan Steeman de strip ‘Noortje’ schrijven (de oudste Nederlandse
strip op het ogenblik, nog door dezelfde tekenaar en schrijver
gemaakt).
Onze stripcollega’s die niet bij het Balloen groepje waren gevraagd,
waren boos en verongelijkt. Soms probeerden zij zich met geweld
binnen te dringen, door onverwacht op een vergadering aan te komen
zetten (o.a. Gideon Brugman, Wilbert Pleinaar). Waar ze hooghartig
door ons werden genegeerd en weggekeken)…(met een laat excuus aan
Wilbert).
En oh, wat konden we feesten! Bij het eenjarig bestaan hielden we een
duivelsfeest met paarse champagne en Jan van Haasteren had een naaimachine
omgebouwd tot een pop van Van Agt, die door de Balloenduivel
(Tobias Quintenpreut) anaal en zeer ritmisch werd gepenetreerd.
Van Agt was wel vaker het slachtoffer, zoals bij de bouwplaat waar je aan
zijn edele delen moest trekken (zéér in trek bij alle Amsterdamse feministes).
Of we gingen barbecueën bij Jan van Haasteren thuis in Hensbroek,
waar Stanley Heinze zijn eerste plakje hasjcake at en zich zó slap
lachte dat hij met z’n lijf onder de zware bielzenhouten tafel schoof en
daar z’n eerste traumatische
tunnelvisie meemaakte toen we
hem aan de andere kant van de
tafel aan z’n voeten onder de
tafel doortrokken (zie zijn strip
in dit nummer).
We maakten met z’n allen
een boottocht naar Avifauna,
picknickten in een weiland
tussen de koeien en hielden een
kersenpittenspuugwedstrijd in
een Betuuwse boomgaard. Geld
om de verkoop van De Vrije
Balloen te promoten hadden we
niet, dus we verzonnen ideeën
Vergadering Haarlem, Zonnelaan 6
zoals een sportvliegtuigje oplaten tijdens een zonsverduistering met
de tekst erachter: ‘Deze zonsverduistering wordt u aangeboden door
De Vrije Balloen,’ we organiseerden een wereldduurrecord striptekenen
in de Zaak Zonnebloem (die inderdaad in het Guinness Book of
World Records is gekomen). Uitgevers waren er dolblij mee; je zag ze
met stapels strippagina’s onder hun arm glunderend de zaak verlaten.
Paul Bodoni tekende de meeste pagina’s (ja, maar jij maakt KUNST,
mopperden zijn collega’s) en Eric Schreurs won, door vijf minuten
Patty in het Louvre
langer door te gaan dan de andere tekenaars (die het massaal 24 uur
volhielden).
We kregen van Franquin persoonlijk toestemming om zijn Zwarte Humor
in de Vrije Balloen te plaatsen voor slechts 60 gulden per pagina.
En van Gotlib mochten we Pervers Pepère herplaatsen (door Huub
adequaat vertaald tot ‘Koos Voos.’).
Er waren natuurlijk ook minder leuke karweitjes, zoals busjes vol geretourneerde
nummers naar Puttershoek versjouwen, waar de vader van
Hans van den Boom een pakhuis vol kruiden voor Smith chips bezat.
Nu nog moeten de retouren (die nooit verramsjt zijn) heerlijk geuren
naar kruidnagel en kaneel…
Toen kwam er een rasechte oplichter op ons pad in de vorm van de
heer Van den Broek, die De Vrije Balloen wilde uitgeven. Hij had een
drukker (die niet bestond), een reclamebureau (dat niet bestond) en het
enige wat hij uitgaf, waren onze zuurverdiende centjes in rap tempo. De
tekenaars werkten nog steeds gratis, maar Van Den Broek rekende 5
gulden om een Vrije Balloen in een enveloppe te stoppen. Dat werd een
echte Zeepisode, door Prutswerk verstript tot ‘De Blije Kalkoen’. Ik
werd geportretteerd als Betsy Zwijn (‘schrijft zij teksten of codes?’).
Wim Stevenhagen en Gerrit de
Jager kwamen met het bericht dat
Ger van Wulften de Vrije Balloen
uit wilde gaan geven met een heuse
redactie. En ach, we waren ook
wel klaar met het vergaderen, tekenen,
plakken en bundelen zonder
een vergoeding. Het ‘Vrije’
moest uit de naam verdwijnen!
En zo gebeurde en we sloten in
oktober 1983 ons avontuur af met
het ‘Laatste Avondmaal’ in de Bols
Taveerne met gerechten op de
menukaart als ‘Vrije Meloen met
©hvh
rode Port betaald’, ‘Vette Kopjes
met gebakken Plotjes’ en ‘Afgebundelde Clichés met Ulano dressing’
en de geschonken wijn was een Côte Chablône 1975 Administration
Contrôlée. (zie ook ons archief op vrijeballoen.nl)
Vaarwel, Vrije Balloen, die voor mij een van de mooiste en meest opwindende
periodes in mijn leven markeerde. Vaarwel, vrienden!
43

44

45

Fred Marschall
Paranoïde pepernoten van onschendbare
waarde
Bevolken de wereld, terwijl anussen de
horlepiep dansen.
Afrigidaire incubatiepolen vervallen in
herhalingen.
Kozakkenkoren kanen kaantjes en
Lekkende tapjes druppelen druppelsgewijs
naar benee.
Ik had bijzondere klasgenoten op het gymnasium. Het muzikale
genie Ronald Brautigam, bijvoorbeeld, die onder het pseudoniem
Rheia Ramabuxit bovenstaande regels neerpende op
een feestje, na eerst geroken te hebben (jawel: geroken. Drinken
was in het geheel niet nodig) aan een fles whisky. Het zou me niet
verbazen als die fles speciaal en alleen voor dat doel was meegenomen.
We waren verrukt van absurdistische teksten, van absurdisme in
het algemeen. En reisverhalen. Ook die waren bij ons geliefd. Absurde
reisverhalen waren het dan ook helemaal. De omzwervingen
van Odysseus of de verslonden parasangen van Xenophon (‘Thalatta!
Thalatta!’) konden telkens weer op sappige eigen interpretaties
rekenen.
Zoals die keer - weer op een feestje - toen klasgenoten Jean van
Lingen en Fred Scherf uit het niets een dialoog begonnen, als
voormalige backpackers avant la lettre herinneringen ophalend
aan hun vele waanzinnige reizen. De rest van het gezelschap viel
stil terwijl hun alter ego’s Jan en Piet de ene absurdistische situatie
aan de andere koppelden.
Het was duidelijk: met deze ‘memoires’ moest iets gedaan worden.
Een strip moest het worden. Zo is Jan & Piet in Road to Ukélèlé
ontstaan. Met tekst van Fred Scherf en tekeningen van mij. En de
Commedia dell’Arte-figuur Frit(t)ellino als almachtige vertelinstantie.
Natuurlijk bleek al snel dat de verzinsels van Jean en
Fred zich lang niet allemaal leenden voor een stripbewerking.
Maar absurdistisch bleef het allemaal wel. De titel is, uiteraard,
een verwijzing naar de tussen 1940 en 1962 verschenen populaire
maar o zo melige Road to-films met Bob Hope, Bing Crosby en
Dorothy Lamour. Wij wilden onze eigen versie maken.
Vol beginnersenthousiasme gingen we aan de slag. Na maar liefst
een halve pagina stokte de voortgang. Maar die halve pagina kwam
wel terecht in een overzicht van Nederlandse striptekenaars dat
de Nederlandse Kunststichting uitbracht. Ik was voor deelname
uitgenodigd omdat ik regelmatig meewerkte aan bladen en
blaadjes als Stripje, Formule S en Speedo.
Patty Klein belde me op. Of we er wat voor
voelden Jan & Piet in De Vrije Balloen te
publiceren? Ja, natuurlijk! Enigszins absurd,
een absurd 44-pagina-verhaal in porties van
twee pagina’s opnemen in een onregelmatig
verschijnend maandblad. We waren voor zo’n
twee jaar onder de pannen. Maar bij De Vrije
Balloen kon alles.
Het waren bijzondere jaren. Jaren waarin ik
veel collega’s heb leren kennen. Met redactievergaderingen, bij
Herman van Haasteren thuis, die ware festijnen waren en waarvan
ik me in het geheel niet kan herinneren of er ook daadwerkelijk
over het volgende nummer werd gesproken.
Ik was inmiddels Nederlands gaan studeren en verdiende tijdens
mijn doctoraalstudie bij door voor het NOS-televisieprogramma
Paspoort tekeningen te maken. Nogal hectisch werk. Vaak had je
niet langer dan drie uur de tijd om zo’n vijf tekeningen af te leveren,
compleet met regie-aanwijzingen. Jan & Piet ging intussen
nog een tijdje door. Andere bijdragen en andere tekenopdrachten
volgden. Het tekenen werd steeds belangrijker, ook al maakte ik
samen met oud-klas- en studiegenoot Betty Sluyzer steeds meer
lesmateriaal (over taal, over beeldende kunst en over visuele communicatie).
Van dat laatste kon je niet leven. Ook niet van Stripwerk,
een succesvol schoolboek Nederlands voor de onderbouw,
dat Betty en ik in samenwerking met Cees Tahey samenstelden.
We hebben er nog de Stripschappenning voor gekregen.
Voor Stripwerk konden we een beroep doen op tekenaars uit de
Balloen-stal. Gerrit de Jager en Wim Stevenhagen tekenden een
twee-paginaverhaal, evenals Paul Schindeler. Werk van Jan van
Haasteren en Andries Brandt, van Willy Lohmann, Bart Slijp, Jan
Steeman, Thé Tjong-Khing en Patty Klein uit De Vrije Balloen
konden we, dankzij de ruimhartige medewerking, opnemen.
Later zouden Patty Klein en Jan van Haasteren nog aan een
ander schoolboek
meewerken. De
Werkwoordwinkel
van Egbert Assink,
waar Betty en ik
de redactie van deden,
zou er zonder
hun medewerking
heel anders hebben
uitgezien.
Jan en Piet zijn, 40 jaar na Ukélèlé, nog altijd zoekende.
46

De Spanjaarden voor Alkmaar, 1573. Een van de twintig grote platen voor de geschiedenismethode ‘Columbus’.
Cornelis Drebbel, uitvinder aan het Engelse hof.
Toen Jan & Piet in Road to Ukélèlé tot een eind was gekomen,
voelde Nico Noordermeer, van Uitgeverij De Lijn, wel voor een
albumuitgave. Die zou er uiteindelijk toch niet komen. Nico wilde
het oordeel afwachten van een deskundige. Die vond de strip
te puberaal, niet sterk genoeg en dus ging het niet door. Die
deskundige bleek Pieter van Oudheusden te zijn. Zijn inmenging
stelde ik natuurlijk niet op prijs, maar onze kennismaking, een
paar maanden later, leidde wel tot een zeer waardevolle vriendschap.
Hij bleek niet alleen een zeer prettig persoon te zijn, maar
ook te bulken van het schrijverstalent.
En we zaten volledig op
hetzelfde spoor. Samen maakten
we de serie verhalen die onder
de titel Liefde & Verraad in
Hans van den Booms Titanic
zouden verschijnen. De albumversie
kwam tegelijk in Nederland
en in Duitsland uit. Een
nominatie voor de Stripschappenning
was het gevolg.
Pieter en ik hebben samen nog veel meer gemaakt, zowel strips
als geïllustreerde verhalen voor, bijvoorbeeld, Donald Duck.
Onze laatste gezamenlijke stripproductie was de reeks Opgetekend,
korte verhalen rond archeologische vondsten, voor het
tijdschrift Quest. De tweede aflevering is hier opgenomen.
Incidenteel maak ik nog altijd strips. Soms als een uitzondering,
zoals het stripje over uitvinder Cornelis Drebbel, voor Malmberg.
Soms betreft het ook wat groter werk, zoals het album
D-Day - Overlord, met tekst van Christian Godard, dat verscheen
bij Glénat.
En soms is het iets echt speciaals, zoals de strip die Patty voor
deze uitgave voor me schreef. De schrijver/dichter Velibor
Vidacovic, een onlangs overleden vriend van Patty, maakte een
opzet voor een satirisch verhaal en die opzet leidde tot zijn
gedicht Mijn Zwanenzang. Op basis van dat gedicht schreef Patty
het scenario voor Zwanenzang. Volgens dat scenario speelt het
verhaal in het nu. Ik kon het
kennelijk toch niet laten. Mijn
historische interesse heeft er
op de een of andere manier
voor gezorgd dat de setting is
verplaatst naar de jaren ’50 van
de vorige eeuw.
Al met al is strips maken toch
niet echt mijn stiel geworden.
Het levert gewoon te weinig
op. Het illustreren is, naast schrijf- en redactiewerk, steeds
zwaarder gaan wegen. En de archeologie- en geschiedenisillustratie
is mijn specialisme. Zoveel mogelijk informatie geven op
een boeiende plaat, die een plausibel beeld geeft van wat ooit
was. En daarbij is het verzamelen van de relevante informatie
minstens zo leuk als het tekenen zelf.
47

48

49
Fred Marschall

Hans van den Boom
Het zal in de herfst van 1974 geweest zijn dat ik voor het
eerst kennismaakte met wat later De Vrije Balloen zou
gaan heten. Via via had ik het verzoek gekregen om eens
langs te komen bij Patty Klein. Ik was danig geïmponeerd toen ik
op het adres dat ze had opgegeven arriveerde, want dat bleek een
prachtige villa aan het Spaarne te zijn, waarin Patty, zo bleek me
al gauw, met haar vriend Huub een flatje net onder de dakspanten
bewoonde. Maar ze bleek heel aardig en de plannen die ze met me
wilde bespreken lagen me wel. Ik
was toen nog bezig met mijn studie
economie en had het jaar daarvoor
een jaar lang met twee anderen het
stripinformatieblad Stripschrift
uitgegeven. Patty schreef na jaren
bij de Toonder Studio’s gewerkt
te hebben nu als freelancer veel
strips voor Tina, Sjors en andere
bladen, maar bedacht ook ‘waargebeurde’
aangrijpende tekstverhalen
voor een damesblad (want
die had je toen nog). Zij en veel
andere tekstschrijvers en scenaristen
dreigden veel werk kwijt te
raken door de abrupt aangekondigde
samenvoeging van Pep en
Sjors tot Eppo, en uit de daardoor
ontstane onvrede was het plan
geboren voor een onafhankelijk
stripblad van de makers zelf. Al
snel was ik bij de plannen betrokken
voor de praktische kant van de
Haasteren, zijn vrouw Romi, zijn broer Herman van Haasteren,
Andries Brandt, Jan Steeman, Frans Buissink, Lo Hartog van
Banda en ikzelf) werd per persoon 1500 gulden ingelegd (zo staat
het althans in de notariële acte, maar in mijn herinnering was het
1000 gulden per persoon en is het verschil aangevuld door Andries
Brandt en Lo Hartog van Banda. Wie pakt even zijn bankafschriften
uit die jaren erbij?) en met dat beginkapitaaltje ging het
avontuur van start. Iemand kon aan het adres van Dolf Brouwers
komen en al gauw zaten we op een
middag in een bovenwoning in
Den Haag om hem te vragen als
Sjef van Oekel het eerste nummer
te komen lanceren. Normaal rekende
hij voor dergelijke presentaties
stevige bedragen, maar voor
De Vrije Balloen wilde hij het wel
doen in ruil voor een symbolische
vergoeding van een paar flessen
sterke drank. Hij zou zelfs ook
nog aan Wim T. Schippers vragen
er wat tekst voor aan te leveren.
Herman van Haasteren, die fotograaf
van zijn beroep was en onder
andere prachtige, gedetailleerde
showboeken maakte waarmee een
Amsterdamse plasticfirma wegwerpserviezen
voor vliegtuigmaatschappijen
verkocht, wist uit te
dokteren hoe hij met zijn apparatuur
offsetfilms kon maken (want
normaal had je daar een speciale
zaak, en in de loop van december
dure reproductiecamera voor
Geweigerde cover voor de Vrije Balloen van Gideon Brugman
had ik de eerste offertes voor het
nodig) en met die films stapten
drukken van het tijdschrift al binnen. In die tijd was een tijdschrift we naar een drukkerij in Haarlem, die een gunstige offerte had
in kleuren absoluut onhaalbaar, niet alleen omdat het drukken in gedaan. Zodra het blad daadwerkelijk gedrukt zou worden gingen
het algemeen toen relatief veel duurder was dan nu, maar vooral we uiteraard kijken, en Herman maakte een aantal foto’s van de
door de hoge kosten van de benodigde litho’s, die aanvankelijk drukkers aan het werk met het blad, terwijl zijn broer Jan allerlei
zelfs nog gemaakt werden door de drukkleuren per camera uit te stunts uithaalde. Toen ik ’s middags nog even naar de drukkerij
filteren. Na verloop van tijd kwam daar de nieuwe techniek van het terugging, bleken onze kunsten van die morgen zoveel stress te
scannen bij, maar de kosten bleven nog lang hoog, zo’n 250 of hebben gegeven, dat de gefotografeerde drukker met migraine
meer harde guldens per pagina.
naar huis had moeten gaan!
Door de enthousiaste groep van het eerste uur (Patty, haar vriend Wat de exacte oplage van nummer 1 is geweest kan ik in mijn
Huub Scholten, Thé Tjong-Khing, Robert van der Kroft, Jan van spullen niet meer achterhalen, maar het moeten tussen de 8.500
50

Tobias Quintenpreut de mascotte van de Vrije Balloen getekend door Leo van Noppen
en 9.000 stuks zijn geweest. In de jaren daarna schommelde de
oplage tussen de 6.000 en 10.000 exemplaren, en er werden
steeds voldoende van verkocht om het volgende nummer van te
betalen, zonder dat er echt veel winst of verlies werd geboekt. Om
de stripmakers te gaan betalen was de opbrengst onvoldoende en
dus werd het na de eerste drie, vier nummers een voortdurend
probleem om het volgende nummer vol te krijgen met bruikbaar
materiaal; voor de schrijvers en tekenaars moest de schoorsteen
ook roken en betaald werk ging daardoor altijd vóór. Toch werd
er ook regelmatig werk dat ongevraagd binnenkwam geweigerd
omdat het om wisselende redenen niet in het blad paste (op de
redactievergaderingen werd daar dan over gestemd). Diverse
keren werd werk van de Balloen-auteurs verkocht
naar het buitenland en na een tijdje begonnen
we ook werk uit soortgelijke bladen uit het
buitenland aan te kopen om de druk op de
eigen auteurs wat te verminderen. Het
‘vrije’ principe waarmee de Balloen van
start was gegaan bleek ook een handicap,
want vaak ontbrak elke vorm van samenhang
in een nummer en leuke redactionele
ideeën bleven geregeld liggen omdat niemand
de verantwoordelijkheid nam om ze ook
echt uit te werken. Vergeet niet dat het maken
van redactionele pagina’s in die tijd een beste klus
was die niet te vergelijken was met de tegenwoordige computeropmaak:
de tekst moest eerst door een zetterij worden gezet,
de illustraties fotografisch vergroot of verkleind, de koppen met
plakletters letter voor letter afgewreven, en alles moest dan nog
met rubbercement (lijm die enigszins soepel bleef) op zijn plaats
geplakt worden. Een paar nummers lang is nog geprobeerd door
het gebruik van de mascotte van De Vrije Balloen, Tobias Quintenpreut,
wat samenhang in het blad aan te brengen, maar ook dat
kwam niet helemaal uit de verf.
In die jaren voerden, achteraf gezien, alle stripbladen al een bij
voorbaat verloren strijd tegen het stripalbum. Afgezien van één
stripalbum met Baron van Tast-verhalen, dat in 1977 verscheen
op initiatief van Jan van Haasteren en waarvoor hij ook zelf het
financiële risico nam, hebben we het uitgeven van stripalbums
helaas nooit aangedurfd, ondanks dat Jans album heel behoorlijk
verkocht en de 2000 exemplaren na een tijdje toch op waren. Een
jaar of drie later, in 1981, durfde de Rotterdamse stripwinkel
Yendor dat wel en verkocht van het in De Vrije Balloen voorgepubliceerde
Zwartkijken van Franquin vele tienduizenden stuks…
In de loop van 1977 kreeg ik het zo druk met het afronden van
mijn studie en de baan die ik inmiddels had bij een Amsterdamse
tijdschriftenuitgeverij, dat ik noodgedwongen steeds minder bij
het blad betrokken kon zijn. Van de overstap naar uitgeverij Kontekst
en later Espee heb ik dan ook niets meer meegekregen.
Wel herinner ik me nog een etentje in, meen ik, de
Bolstaveerne in Amsterdam, dat aan de vroegere
aandeelhouders en medewerkers aangeboden
werd door de op te heffen Kobold BV en
waarmee het laatste saldo op de bankrekening
werd opgemaakt.
Het stripverhaal heeft mij overigens nooit
meer losgelaten, want in de loop van 1978
kwam ik bij uitgeverij Oberon terecht, waar
ik eerst de commerciële kant van Eppo en
later ook die van Tina onder mijn hoede kreeg.
Met een hoop meer ervaring heb ik daarna eind
1981 uitgeverij Arboris opgericht, waar in latere jaren
nog diverse bundelingen van strips uit De Vrije Balloen zijn
verschenen, naast talloze andere stripalbums. Ook fungeerde Arboris
zeker de eerste jaren geregeld als doorgeefluik voor allerlei
commerciële klussen, die ondermeer door Jan van Haasteren,
Bart Slijp en Patty Klein werden uitgevoerd. Na verloop van tijd
kwam het accent wel meer en meer op strips uit het buitenland
te liggen, wat op een paar stripseries na (van Aloys Oosterwijk
en John Heyink) ook nu nog steeds het geval is. Al kunnen we
tegenwoordig alleen nog maar drómen van de oplages die veertig
jaar geleden zo gewoon waren…!
51