Prentbriefkaarten magazine 144

PRENTBRIEFKAARTEN
voortzetting van
VDP-bulletin
Magazine
jaargang 37
prijs € 5,95
144
Documenteren
Amsterdamkaarten van N.J. Boon
Verzameling Zaamslag
Universal Postcard Classification
Illustrator Joop Dam
Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten
2e kwartaal 2020
Lithokaarten van Emrik & Binger ?
Belgische vluchtelingen in Breda
Prentbriefkaarten van Trier
Bruggen over de Maas in Rotterdam

Uitgave: Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten
Het Prentbriefkaarten Magazine is het verenigingsblad van de VDP en verschijnt 4 maal per jaar. Leden ontvangen het Prentbriefkaarten Magazine gratis. Het lidmaatschap
van de VDP kost € 27,50 per jaar (voor bedrijven en organisaties € 40,00 per jaar). Bij betaling ná 1 maart van het verenigingsjaar kost het lidmaatschap
€ 32,50. Leden in het buitenland betalen € 10,- extra.
IBAN: NL16INGB0002147118 t.n.v. Ver. Documentatie Prentbriefkrtn (VDP) in Heel.
Website: www.prentbriefkaarten.info (password voor leden : sinds1982)
Facebook: https:///www.faceboek.com/VerDocPrent
Twitter: https://twitter.com/VerDocPrent
Voorzitter
vacant
Penningmeester
Dhr. W. (Will) Steeghs
Dorpstraat 95
6097 AM Heel
(0475) 571959 (tussen 20:00 en 22:00 uur)
will.steeghs@prentbriefkaarten.info
Secretaris
vacant
Algemeen Bestuurslid/Archivaris/Redacteur
Dhr. H. (Henk) Nieuwenhof
Talmalaan 25
3761 AK Soest
(035) 602 25 81
henk.nieuwenhof@prentbriefkaarten.info
Algemeen Bestuurslid
Dhr. E. (Eric) Wiggers
Kap. J.A. Heerenstraat 37
5683 ED Best
(06) 42 43 12 69
eric.wiggers@prentbriefkaarten.info
Inhoud
Inhoudsopgave 3
Vroege lithokaartenvan Emrik & Binger in Haarlem ? 4
Documenteren: registreren, classificeren en catalogiseren 11
Belgische vluchtelingen in Breda tijdens de Eerste Wereldoorlog 13
De oudste kaart van Zaamslag 16
Joop Dam 18
Universal Postcard Classification 20
Destijds in het nieuws (18): De platte kar, 1922 25
Prentbriefkaarten uit Trier 26
Een prentbriefkaartenverzameling: mijn verzameling Zaamslag 30
Prentbriefkaarten van Amsterdam uitgegeven door N.J. Boon 34
Verenigingsnieuws 43
Uit mijn boekenkast: Groeten uit de DDR 44
De bruggen over de Maas in Rotterdam 46
Beursagenda nr.144 50
Algemeen Bestuurslid
Dhr. L. (Lodewijk) van Duuren
Eerste Stationsstraat 23
2712 HA Zoetermeer
(079) 3214149
lodewijk.van.duuren@prentbriefkaarten.info
Algemeen Bestuurslid
Dhr. W. (Willem) Annema
Insulindeweg 242 A
2612 EM Delft
(015) -2145204
willem.annema@prentbriefkaarten.info
AFBEELDING VOORPAGINA
Een kleurenkaart van Marken, uitgegeven
door N.J. Boon, Amsterdam. Op pag.34 begint
een artikel over de Amsterdamkaarten
van uitgever N.J. Boon.
ADVERTENTIES
Advertenties kunnen opgenomen worden
voor een jaargang (= 4 nummers)
of voor een enkel nummer. De tarieven
bedragen:
hele pagina € 60,-
halve pagina € 32,-
kwart pagina € 18,-,
achtste pagina € 10,-
Voor de achterpagina bedraagt
het tarief € 80,-. De tarieven gelden
per nummer. Bij opgave voor
4 plaatsingen tegelijk wordt op
deze tarieven 10% korting verstrekt.
Opgave en informatie bij de redactie of
de penningmeester. U ontvangt voor de
plaatsing(en) een factuur.

VDP
4 Vroege lithokaarten van Emrik & Binger ?
13 Belgische vluchtelingen in Breda in WO I
18 Joop Dam
16 De oudste kaart van Zaamslag
34 Prentbriefkaarten van Amsterdam uitgegeven door N.J. Boon
20 Universal Postcard Classification
26 Prentbriefkaarten uit Trier
46 De bruggen over de Maas in Rotterdam
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 3

UITGEVERS EN DRUKKERS
Vroege lithokaarten van
Emrik & Binger in Haarlem?
Afb.1 en 1a Nieuwjaarskaart
uit de periode van voor de
Postwet van 1892. De kaart
kon verzonden worden voor
het drukwerktarief, ook na
de komst van de nieuwe wet.
Op 1 april 1892 werd een nieuwe postwet van
kracht, die het mogelijk maakte om beschreven,
particuliere (prent)briefkaarten te versturen
tegen een gereduceerd tarief
van 2½ cent, de helft van
het tarief dat voor een brief
moest worden betaald. Vóór
die datum was dat alleen mogelijk
geweest voor kaarten
die door de post waren geleverd.
Wel bestonden er toen
al particuliere, zogenaamde
nieuwjaars- of felicitatiekaarten
die voor het drukwerktarief
van 1 cent verzonden
mochten worden, maar
zoals uit de naam van het
tarief al blijkt, mocht daarop
buiten de naam en het adres
van de geadresseerde en van
de afzender (afb. 1 en 1a) niets
worden geschreven. Met de
nieuwe wet begon in feite de
geschiedenis van de Nederlandse
prentbriefkaart.
Jan Spoorenberg, Henk Voskuilen,
Antoon Bosselaers en Peter Don
Een van de drukkers die direct in 1892 van de
geboden kansen gebruik maakten, produceerde
tussen 1892 en 1898 een lange serie lithokaarten,
waarop soms de naam van de winkelier staat,
maar nooit die van de drukker. De afbeeldingen
waren steeds van hetzelfde type, maar wel varieerde
in de loop van de jaren de opmaak van
de adreszijde. Wij denken dat die reeks kaarten
werd gedrukt door Emrik & Binger in Haarlem.
Op de beeldzijde van de kaarten staan meestal
twee of drie afbeeldingen van een grote of
kleinere stad (afb. 2). De compositie is dikwijls
opgebouwd vanuit de linkerbovenhoek en versierd
met bloemen en takken. De plaatsnaam
staat meestal in een rechte band of een sierlijke
guirlande. De uitvoering van de kaarten varieert,
maar toch lijken ze sterk op elkaar. De
afbeeldingen zijn steeds gedrukt in de kleuren
bruin of groenblauw met daarnaast meestal nog
een lichtere bruine of groenblauwe steunkleur.
Sommige afbeeldingen zijn zowel in bruin als
groenblauw bekend. Voor elke kleur was een
aparte druksteen nodig en dus ook een drukgang.
Door het aantal kleuren tot een of twee te
beperken, kon de drukker besparen op zijn kosten
en daarmee de verkoopprijs lager houden.
De adreszijde van de eerste kaarten was gekopieerd
van de officiële binnenlandse briefkaart
die door de post werd verkocht, maar miste
natuurlijk de opgedrukte postzegel. In plaats
daarvan stond in het postzegelvak aanvankelijk
de tekst ‘Port 2 ½ cent’ (afb. 2a). De adreszijde
had een roze kleur. In de kop stond in
een van paars tot rood-paars variërende kleur
alleen het woord BRIEFKAART met daaronder
het woordje AAN, gevolgd door twee even
lange schrijflijnen. De woorden BRIEFKAART
Afb.3 Een advertentie van de Amsterdamsche Lettergieterij v.h.
N. Tetterode uit april 1892 waarin cliché’s worden aangeboden.
4 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.2 en 2a Een lithokaart
van Breda.
Afb.4 en 4a Een lithokaart
met een vierregelige kop op
de adreszijde.
Afb.5, 5a en 5b Een lithokaart
met de twee verschillende
tweeregelige koppen
op de adreszijde.
en AAN zullen niet met losse letters zijn gezet,
maar zijn gedrukt met een cliché. Vermoedelijk
was dat geleverd door de Amsterdamsche Lettergieterij
v.h. N. Tetterode, die al in april 1892
met een dergelijk cliché adverteerde (afb. 3). In
principe kunnen natuurlijk ook andere drukkers
een dergelijk cliché hebben aangeschaft,
maar alleen van de anonieme drukker van de
lithokaarten is bekend dat hij voor zijn prentbriefkaarten
een dergelijk cliché gebruikte op
een roze of blauwe adreszijde.
Vanaf 1893 zijn ook lithokaarten bekend met een
adreskop van vier regels. De dan blauwe kleur
van de adreszijde en de opdruk en ook de verdere
opmaak waren toen deels gekopieerd van
de officiële briefkaarten voor het buitenland.
Het woord BRIEFKAART is, vergeleken met de
eerdere kaarten, uitgevoerd in een iets forsere
letter, wat vooral bij de letter K opvalt, terwijl de
dwarsbalk van de letter A licht is doorgebogen.
Toch lijkt dit type sterk op het eerdere. Zij zijn
als het ware familie van elkaar en de clichés zullen
ook nu door Tetterode zijn geleverd. Omdat
de letters iets dichter opeen staan, is het woord
BRIEFKAART ondanks de forsere letter toch
even lang. In het postzegelvak staat in hetzelfde
lettertype van de eerdere 2½ cent, aanvankelijk
het buitenlandtarief van 5 cent. De litho’s
zijn van hetzelfde type als de eerdere uitgaven
en zijn nog steeds gedrukt in bruin of groenblauw
(afb. 4 en 4a). Het woordje AAN is op de
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 5

UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.6 en 6a Een kleurenlitho
met een lange R op de
adreszijde.
Afb.7 en 7a Een lichtdrukkaart
met de nieuwe
tweeregelige kop met de
lange R uit 1897.
Afb.8 en 8a Een lichtdrukkaart
met de vierregelige
kop uit 1898.
blauwe kaarten vervallen, omdat dit ook niet op
de officiële briefkaarten van de post stond. Er
zijn afbeeldingen bekend met zowel een roze als
een blauwe adreszijde. Hierdoor en ook gezien
de overeenkomsten met de afbeeldingen uit de
voorgaande jaren, nemen wij aan dat de roze en
de blauwe kaarten door dezelfde drukker zijn geleverd.
De klant mag voortaan kiezen, want naast
de blauwe kaarten, blijft ook de roze uitvoering
met in de kop alleen BRIEFKAART in omloop.
Vanaf 1896 komen roze kaarten voor waarop
onder het woord BRIEFKAART in hoofdletters
de tekst (CARTE POSTALE) is toegevoegd.
De kop van de adreszijde op deze kaarten is dus
tweeregelig. Bij het woord BRIEFKAART zijn
nu twee lettertypen mogelijk, allereerst het oude
uit 1892, maar daarnaast ook de iets forsere letter
uit 1895 (afb. 5, 5a en 5b). De portaanduiding
van 2½ cent ontbreekt voortaan. De afbeeldingen
zijn nog steeds van hetzelfde type, wat weer
wijst op dezelfde drukker. Dit wordt bevestigd
door kaarten van Den Haag en Haarlem, die wij
zowel in de opmaak van 1892 als in die van 1896
zagen uitgevoerd. Immers herdrukken van fotoen
lichtdrukkaarten kunnen eenvoudig door
een andere drukker worden verzorgd, maar bij
litho’s is dat minder gemakkelijk, omdat daarvoor
de zware en kwetsbare drukstenen moeten
worden overgedragen.
6 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.9 en 9a Een lichtdrukkaart
van de feestelijkheden
in 1901 met de naam van
drukker Emrik & Binger.
Kleurenkaarten
Behalve litho’s met één kleur en eventueel nog
een steunkleur, bestaan er ook meerkleurenlitho’s,
waarvan de oudste vermoedelijk uit 1893
dateren. De adreszijde is wit en daarop staat in de
kop alleen het woord BRIEFKAART, gedrukt in
een derde lettertype dat sterk op de twee eerdere
lijkt, maar waarvan de poot van de eerste letter
R iets langer doorloopt. De overeenkomsten met
de kaarten met de een- en tweekleurige litho’s
zijn de paarse kleur van BRIEFKAART, het
woordje AAN en de twee schrijfregels. Daarom
nemen wij aan, dat ook deze kaarten van Emrik
& Binger afkomstig zijn (afb. 6 en 6a).
Lichtdrukkaarten
We kennen kaarten van Emrik & Binger (geleverd
aan Boon e.a.), uitgevoerd in lichtdruk en
met een witte in plaats van een roze of blauwe
adreszijde. In 1897 verschijnen deze kaarten voor
het eerst, maar dan nog zonder de naam van de
drukker. Dat zijn dan zowel één- als tweeregelige
kaarten. Was het tot dan toe door de kleur
van de adreszijde en de gelijksoortige afbeelding
wel duidelijk dat we steeds met dezelfde
drukker van doen hadden, dat is vanaf dan dus
anders. Bij de tweeregelige kaarten wordt (Carte
Postale.) – afgezien van de initialen – ook niet
langer in hoofdletters gedrukt, maar in kleine
letters (afb. 7 en 7a).
In plaats van de vierregelige kop van de blauwe
kaarten uit 1895 komt in 1898 ook een nieuwe
vierregelige versie in gebruik. Ook die heeft een
witte adreszijde (afb. 8 en 8a) en ook hier zijn de
litho’s door lichtdrukken vervangen.
Er bestaan echter niet alleen verschillen tussen
de nieuwe één-, twee- en vierregelige kaarten en
de oude lithokaarten, maar ook overeenkomsten.
Die betreffen allereerst de tekst op de adreszijde,
die aanvankelijk nog steeds wordt gedrukt in een
van paars tot rood-paars variërende tint. Verder
is de gebruikte letter voor BRIEFKAART van het
oude type met de lange R. Daarnaast zijn er nog
steeds het woordje AAN en de twee even lange
schrijfregels. De overeenkomst van de kleuren,
het lettertype, het woordje AAN, de twee
schrijfregels en het gegeven dat de lithokaarten
door de wijzigingen naadloos of vrijwel naadloos
worden opgevolgd door kaarten met lichtdrukken,
vormen geen glashard bewijs dat al
deze kaarten afkomstig zijn van dezelfde drukker
als de litho’s, maar maken dat ons inziens
wel heel aannemelijk.
De nieuwe vierregelige opmaak werd onder
meer toegepast bij kaarten die in 1901 door de
uitgevers N.J. Boon en Jos. Nuss in Amsterdam
en mevr. A.M. Amiot in den Haag werden uitgegeven
van het bezoek van het koninklijk paar
aan Amsterdam. Het bijzondere van deze kaarten
is, dat er behalve de naam van de respectievelijke
uitgever voor het eerst ook die van de
drukker op staat: Emrik & Binger in Haarlem
(afb. 9 en 9a).
Eerste Nederlandse drukker?
Als Emrik & Binger al vroeg prentbriefkaartdrukker
was, was hij dan ook de eerste Nederlandse
drukker? Dat is nog niet met zekerheid
aan te tonen. Als we ons laten leiden door de
data van de poststempels op de tien nu bij onze
vereniging vroegst bekende Nederlandse topografische
kaarten, zien we dat Römmler &
Jonas in Dresden met 22 mei 1892 de vroegste
is. Dan volgt G.J. Thieme in Arnhem met 7 juli
1892, daarna Emrik & Binger met 20 juli (waarover
hieronder meer), dan tweemaal opnieuw
Römmler & Jonas, waarna de volgende vijf
plaatsen voor de drukker zijn die wij ook voor
Emrik & Binger aanzien. Van de Nederlandse
drukkers wint Thieme dus nog, met als goede
tweede Emrik & Binger. Het is zeker niet uitgesloten
dat de Arnhemse drukker, die voor zover
bekend slechts sporadisch kaarten heeft uitgegeven,
door een nieuwe vondst nog eens wordt
ingehaald door de lithodrukker die wij voor
Emrik & Binger aanzien.
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 7

UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.10 en 10a De kaart
van de tentoonstelling in
Scheveningen in 1892.
Afb.11 en 11a Een kaart van
de ‘Wereld Tentoonstelling’ in
Amsterdam in 1895.
Afb.12 en 12a Een kaart van
Rhenen, verzonden in 1899.
Meer kaarten
Emrik & Binger heeft volgens ons in de vroegste
periode niet alleen de lithoreeks uitgegeven. Wij
noemden hierboven al een kaart uit 1892. Die
drukte het bedrijf in opdracht van de bekende
Amsterdamse decoratieschilder en fotograaf
G.H. Heinen bij gelegenheid van de Internationale
Sport-, Visscherij- en Paardententoonstelling
in Scheveningen. Emrik & Binger wordt
op de kaart als de lichtdrukker genoemd. Het
vroegst bekende poststempel dateert van 20 juli
1892 (afb. 10 en 10a). Daarnaast is ons nog een
tweede uitgave bekend. In 1895 werden door N.J.
Boon kaarten uitgegeven bij gelegenheid van de
Wereldtentoonstelling in Amsterdam. Daarop is
het woord BRIEFKAART gedrukt in een voor
ons nieuwe variant met twee lange R’s. Maar van
de briefkaart is de adreszijde roze met een roodpaarse
tekst en ook zijn er het woordje AAN en
de twee schrijfregels op te vinden. Wij nemen
daarom aan dat ook deze kaarten afkomstig zijn
van de persen van Emrik & Binger (afb. 11 en 11a).
Ten slotte zagen we nog een kaart van Rhenen,
die door de post is afgestempeld in 1899, maar
mogelijk ouder is, want de adreszijde is roze
en in het postzegelvakje staat – in een ander
lettertype dan bij de vroege lithokaarten – 2½ c.
Het woord BRIEFKAART is uitgevoerd in het
eerste lettertype met de lange R en gedrukt in
paars (afb. 12 en 12a). Op de beeldzijde staat
de code E. & B. _ H., ongetwijfeld van drukker
Emrik & Binger in Haarlem.
8 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.13a en 13b Een bruine
kaart van Emrik & Binger en
een nagetekend reclameexemplaar
van ‘Parqui,
Hagen Banden’ in Rotterdam.
Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat Emrik & Binger
– zonder dat wij die al kennen – voor 1898
nog meer kaarten heeft gedrukt, al dan niet met
zijn firmanaam. Waarom het bedrijf ervoor heeft
gekozen de mooie lithokaarten anoniem uit te
geven, zullen we wel nooit meer te weten komen.
Plagiaat
Behalve de kaarten uit 1895 van de Wereldtentoonstelling
zagen wij nóg een reclamekaart.
Die was niet door Emrik & Binger gedrukt,
maar wel was daarvoor een kaart van Emrik &
Binger als voorbeeld genomen. Het betreft een
uitgave van de Rotterdamse ‘Parqui, Hagen Banden’.
Het Amsterdamse reclamebureau L. Fles &
Co tekende daarvoor een Emrik & Binger-kaart
van Scheveningen na en was zo brutaal er ook
nog zijn naam onder te zetten (afb. 13a en 13b).
Afb.14 De foto van de
Middelburgse fotograaf
C.W. Bauer die als voorbeeld
diende voor de latere
lithokaart.
Afb.15 De lithokaart van
Middelburg waarvan het
bovenste deel is nagetekend
van de foto van afb. 14.
Afb.16 Een tweede foto
van de Markt in Middelburg,
genomen van ongeveer
hetzelfde punt als die van
afb. 14.
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 9

UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.17 Een lithokaart van
Middelburg met een drieluik
van de Abdijkerk, een boerin
en de Koepoort.
Afb.18 en 19 Twee foto’s
van Bauer die als voorbeeld
dienden voor de lithokaart
van afb. 17.
Het verschil in tekenkwaliteit is duidelijk! De
drukker is onbekend.
Productie van de lithokaarten
De afbeeldingen van de lithokaarten werden
door de lithograaf getekend op een druksteen.
De tekenaar gebruikte daarbij een foto als
voorbeeld. Die foto werd mogelijk door de afnemers
van de kaarten aangeleverd, maar kan
in principe ook in opdracht van Emrik & Binger
door een lokale of regionale fotograaf zijn
gemaakt. Na het tekenen werd de afbeelding
verkleind tot het gewenste briefkaartformaat.
De lithograaf werkte nauwgezet, maar stond
zich wel enige vrijheid toe. Sil van Doornmalen
heeft dit procedé in 2010 al eens uiteengezet
in het blad Tussen de Voorn en Loevestein
van de Historische Kring Bommelerwaard. Hij
deed dat toen met als voorbeeld een kaart van
de Zaltbommelse uitgever H.J. van de Garde
& Co., waarvan de afbeeldingen waren nagetekend
van enkele foto’s van de Bossche fotograaf
C.F. Cordes (1851-1927).
Er zijn meer voorbeelden van oude foto’s te
vinden die bij het tekenen van lithokaarten als
voorbeeld hebben gediend. Behalve de foto’s
van Zaltbommel, kennen wij nog een aantal
foto’s van Middelburg. Die werden gemaakt
door de Middelburgse fotograaf C.W. Bauer
(1844-1911). Een eerste voorbeeld is een fraaie
opname van de Markt (afb. 14 en 15). De rook
van de stoomtram in de verte valt direct op.
Weliswaar bestaat er nóg een kaart met de
tram op die plek (afb. 16), maar daarop zijn de
marktkraampjes anders gegroepeerd. Op de lithokaart
zien we dezelfde groepering als op de
foto. Bij de personen heeft de lithograaf zich
de vrijheid veroorloofd om figuurtjes weg te laten
of aan te passen. Maar de handkarren zien
we terug, evenals de grote mand die voor een
groepje van drie handkarren staat. Wel lijkt de
tekenaar bij het natekenen van de drie karren
en de mand wat problemen te hebben gehad.
Een tweede voorbeeld is een drieluik van de
Abdijkerk, een boerin en de Koepoort (afb. 17).
Zowel de boerin als de Koepoort is overgenomen
van foto’s van Bauer (afb. 18 en 19). Ook
bestaan er lithokaarten met onder meer het
Middelburgse stadhuis en het Abdijplein die
naar zijn foto’s zijn getekend..
Het zou aardig zijn als ook van andere plaatsen
nog originele foto’s en namen van hun fotografen
konden worden achterhaald. En wie zouden
dat beter kunnen doen dan de leden van onze
vereniging?
Onze afbeeldingen
De genoemde foto’s van C.W. Bauer behoren op
één na tot de collectie van het Zeeuws Archief. De
foto van de boerin vonden wij op de Beeldbank
Zeeland. Wij danken Henk Nieuwenhof voor het
doorlezen en becommentariëren van de tekst en
het beschikbaar stellen van de prentbriefkaart van
de tentoonstelling in Scheveningen.
10 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN
Documenteren
registreren, classificeren en catalogiseren
Henk
Nieuwenhof
In dit magazine is al veel gescheven over het
catalogiseren en documenteren van prentbriefkaarten.
Als redacteur gebruik ik de gegevens
uit mijn eigen database en de terminologie van
mijn manier van vastlegging. De database is
ontstaan door mijn eigen collectie vast te leggen,
aangevuld met collecties en gegevens van
medeverzamelaars en VDP-leden. Die terminologie
sluit aan op de opzet en de inhoud van de
database.
Steeds vaker blijkt dat die benadering niet vanzelfsprekend
is en dat het ook anders kan. Dat is
niet vreemd want documenteren is een zoektocht
op nog steeds deels onontgonnen terrein. En
daarbij zijn er net zoveel meningen als verzamelaars
en evenveel sytemen als documenteerders.
Regelmatig krijgt het VDP-bestuur de vraag wat
nu ‘hét systeem’ is om kaarten te documenteren.
Daarop is nu geen eenduidig antwoord mogelijk.
Het systeem dat ikzelf hanteer en op basis
waarvan ik diverse malen heb geschreven voor
de VDP, is niet als zodanig door de vereniging
gekozen of door het bestuur vastgelegd.
Het wordt misschien tijd om hierover wel een
discussie te voeren. Ik zie het als een taak van
de VDP om te proberen wat meer eenheid te
brengen in al deze verschillende benaderingen,
al is het maar op hoofdlijnen. Doel is om samen
verder te komen.
In verschillende artikelen in dit nummer komen
verzamelaars en documenteerders aan het woord
om te laten zien hoe zij – vaak na jaren ontwikkelen
– een vorm hebben gevonden voor de documentatie
van hun verzameling. Doel van deze
inleiding is het duiden van de verschillen.
Registreren
De meeste verzamelaars willen hun verzameling
registreren, dat wil zeggen in allerlei kenmerken
of velden vastleggen welke kaarten zij
in bezit hebben. Kenmerken zijn bijvoorbeeld
de plaats, de straat, de uitgever, de fotograaf of
illustrator, het formaat, etc. Daarnaast kunnen
er kenmerken zijn die maar op één exemplaar
van een vaker voorkomende kaart van toepassing
zijn, bijvoorbeeld de datum poststempel, de
conditie van de kaart, de postzegel, etc.
Catalogiseren
Catalogiseren gaat een stapje verder dan registreren:
hier gaat het om het maken van een
overzicht van alle bestaande kaarten, meestal
per uitgever, maar het kan bijvoorbeeld ook per
illustrator. Vervolgens worden meestal series
benoemd. Bij catalogiseren gaat het niet om de
kaarten van één verzamelaar of de eigenschappen
van één specifiek exemplaar. Hier gaat het
juist om álle kaarten van álle verzamelaars, om
daarvan één overzicht te maken. Een specifiek
kenmerk voor zo’n catalogus is bijvoorbeeld de
vroegst bekende afstempeling. Maar elke verzamelaar
kan natuurlijk, zeker als hij gevorderd
is, een catalogus maken van zijn eigen collectie.
Die kan als startpunt dienen voor verdere uitwerking
door meer verzamelaars.
Classificeren
Kaarten classificeren betekent dat aan elke kaart
in een klasse of groep wordt ingedeeld, liefst op
eenduidige wijze. Dat helpt bij het zoeken van
kaarten in de bakken van een handelaar of in de
rubrieken van een veiling- of verkoopwebsite.
En het helpt de verzamelaar bij het indelen van
zijn verzameling.
Onze auteurs in dit magazine
Joost Haverman heeft van de uitgever N.J. Boon
alle kaarten in zijn uitgebreide Amsterdam-collectie
gecatalogiseerd. Hij onderscheid series
bij Boon op basis van zowel de onderwerpen
(bijv. Julianafeesten) als de druktechnische kenmerken
(bijv. letterkleur van de bijschriften).
Hij hanteert zo objectief mogelijke eenduidige
kenmerken.
Peter Cuijpers ziet kaarten vooral als communicatiemiddel.
Hij maakte voor zijn uitgebreide
internationale collectie een classificatie op basis
van de boodschap op de kaart. Belangrijkste
kenmerken zijn: land, tijdvak, soort boodschap
en de dagtekening/datum.
Lodewijk van Duuren maakte een begin met
een catalogus van de kaarten van illustrator
Joop Dam. Hij stelt “series” samen op basis van
uitgever en andere kenmerken.
Willem Annema maakte een classificatie van
hoofdtijdperken voor zijn kaarten van Zaamslag.
Hij hanteert daarvoor uiterlijke kenmerken
als het adresvak, de koptekst (adreszijde), de
druktechniek, positie/maat van de afbeelding,
de uitgever en het kaart- en druknummer.
Duidelijk is dat vooral voor de benadering van
Joost Haverman en Willem Annema een zeer uitgebreide
registratie met veel kenmerken nodig is.
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 11

CORINPHILA VEILINGEN
PRENTBRIEFKAARTEN, POSTZEGELS EN MUNTEN
Prentbriefkaarten
Munten, penningen,
bankpapier
Postzegels
UW VERZAMELING IN VERTROUWDE HANDEN
NEEM CONTACT OP VOOR EEN VRIJBLIJVENDE TAXATIE OF ADVIES!
MORTELMOLEN 3 · 1185 XV AMSTELVEEN
TEL. 020 - 624 97 40 · INFO@CORINPHILA.NL
WWW.CORINPHILA.NL
12 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

THEMA
Belgische vluchtelingen in Breda
tijdens de Eerste Wereldoorlog
Frans Martens
Afb.1 Portret foto Elisa
Barbiaux-Linssen. Fotograaf
Cornelis Henning
De Eerste Wereldoorlog, ook wel genoemd de
‘Grote Oorlog’, vond plaats van 1914 tot en met
1918. Deze oorlog begon op 28 juli 1914 en duurde
tot 11 november 1918. De gevechten vonden met
name in Europa plaats en al onze buurlanden
waren erbij betrokken. De Nederlandse positie
was helder, het land wenst neutraal te blijven. De
grootste dreiging komt van Duitsland, dat mogelijk
via Limburg wil doorstoten naar België en
Frankrijk. De Duitsers en Britten gaven echter
na enkele oorlogsdagen
aan de neutraliteit
van Nederland te respecteren,
maar alleen
zolang die neutraliteit
hun tegenstanders
niet zou bevoordelen.
Op 4 augustus 1914
viel het Duitse leger
België binnen, hierbij
de Nederlandse neutraliteit
respecterend.
Via Noord-België
probeerden de Duitsers
door te stoten
naar de haven van
Antwerpen. Direct
na het uitbreken van
de oorlog kwamen de
eerste groepen Belgische
vluchtelingen
de Nederlandse grens
over. Maar met name
de Duitse aanval op
Antwerpen en de hevige
bombardementen
op de stad in oktober
1914 leidden tot een
enorme toestroom
van Belgische vluchtelingen
naar West-
Brabant. Bij hun tocht
door België lieten de
Duitsers een spoor
van dood en vernieling
achter, waarbij
ook duizenden onschuldige
Belgische
burgers om het leven
kwamen. Dit leidde tot grote paniek onder de
Belgische bevolking. Tussen 7 en 12 oktober
1914 kwamen dagelijks tienduizenden Belgische
vluchtelingen de grens over. In de gemeente
Breda bevonden zich midden oktober 1914 meer
dan 20.000 Belgische vluchtelingen. Het aantal
Belgische vluchtelingen in Nederland na de val
van Antwerpen wordt geschat op een miljoen,
Nederland telde toentertijd nog maar 6 miljoen
inwoners.
In Breda kwamen de meeste vluchtelingen te
voet, met de trein of met de stoomtram vanuit
Wuustwezel aan bij de Haagpoort. De meer welgestelden
kwamen ook met auto’s en rijtuigen.
Alle hotels, pensions, gasthuizen en kloosters in
Breda waren overladen met vluchtelingen. Door
de gemeente Breda werden alle grote gebouwen
en lokaliteiten in de gemeente gevorderd voor
opvang. Daarnaast maakten alle kerkelijke gezindten
en de bij hen aangesloten verenigingen
en stichtingen ruimte vrij. Voor het merendeel
zijn het de onbemiddelde, arme Belgische vluchtelingen
geweest, die de weg naar deze grote
lokaliteiten werd gewezen. De oorlog maakte
geen verschil in sociale klasse en zowel arm als
rijk sloeg op de vlucht voor het geweld. Er waren
drie sociale hoofdstromen in de vluchtende
massa te herkennen:
• de Waalse Adel, Vlaamse fabrikanten, grootgrondbezitters,
welgestelde renteniers en
bankiers
• de kleine middelgrote middenstand of zelfstandigen
en gegoede burgerij
• de armlastige Belgen.
De eerste groep had voldoende financiële armslag
om voor langere tijd een passende woning te
huren of te kopen en in hun eigen levensonderhoud
te voorzien. De tweede groep kon in aanvang
het verblijf in Nederland uit spaargelden
bekostigen. Naarmate de oorlog langer duurde,
kwamen zij op een zeker moment vanwege geldgebrek
voor de beslissing te staan om vroegtijdig
naar hun woonplaats terug te keren of een
beroep te doen op de plaatselijke steuncomités.
De armlastige Belgen waren aangewezen op de
lokale ondersteuning. Er bestonden echter vaak
sociale, familiale of zakelijke banden tussen de
Belgische vluchtelingen en inwoners in de zuide-
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 13

THEMA
Afb.2 en 2a Fotokaart familie
Barbiaux-Linssen. Elisa
en Hubert met hun kinderen
(links en rechtsboven).
Afb.3 en 3a Fotokaart met
echtpaar Barbiaux-Linssen
(midden en rechtsonder).
lijke Nederlandse provincies. Vaak werden deze
vluchtelingen door hun Nederlandse familieleden
of vrienden opgevangen en onderhouden.
Zoals met iedere speciale gebeurtenis, leverde
het verblijf van de Belgische vluchtelingen ook
mooie foto’s en fotokaarten op. Als deze foto’s
en fotokaarten dan ook nog eens veel informatie
bevatten, dan geeft het een mooi inzicht over
de situatie van deze vluchtelingen gedurende
de Eerste Wereldoorlog. Op 16 juni 1917 stuurde
Elisa Barbiaux-Linssen een foto van haarzelf
naar haar broer Pierre Linssen ter herinnering
aan den Oorlog 1914-1915-1916-1917 te Breda. De
foto is gemaakt in Breda door fotograaf Cornelis
Henning (afb.1). Zij vermeldt ook het adres
waar zij verblijft in Breda, namelijk Delpratsingel
huisnummer 11. Het Stadsarchief Breda
vermeldt in het adresboek van deze periode,
dat F.G.M. Barbiaux de bewoner is, met als beroep
kelner. Het gezin verbleef dus, zoals zo vele
andere vluchtelingen, bij familie in Breda. Te
beoordelen naar hun kleding en het feit dat de
familie foto’s kon laten maken, kan deze familie
worden ingedeeld in de eerste of tweede sociale
hoofdstroom.
Op 11 mei 1918 stuurt Elisa twee fotokaarten naar
haar broer in het Belgische leger te velde. Op de
eerste fotokaart (afb.2) staat het hele gezin afgebeeld,
Elisa en haar man Hubert en de kinderen
Anetje en Henri. Op de tweede fotokaart (afb.3)
staat het echtpaar Barbiaux-Linssen afgebeeld.
De vermelde tekst op de voorzijde van afbeelding
3 zegt veel over de gemoedstoestand van
deze familie “Het enigste plezier in Breda, een
velo toertje naar het bosch”.
Kort na de val van Antwerpen begonnen de
eerste vluchtelingen al weer terug te keren. Uiteindelijk
bleven er om en nabij zo’n 100.000
vluchtelingen het eind van de oorlog in 1918 in
Nederland afwachten. Voor Breda en omstreken
schommelde het getal voor de periode 1914 en
1915 tussen de vier- en vijfduizend. Opmerkelijk
is de verhouding tussen de bemiddelde en de
onbemiddelde Belgische vluchtelingen: die was
grofweg drie op één.
In strijd tegen de “denationalisatie” van de in
ballingschap levende bevolking, vormden de
Belgische scholen een wapen van groot belang.
Vanaf begin 1915 maakte de Belgische overheid
zich ernstig zorgen over de effecten van de ballingschap
op de talrijke Belgische kinderen. De
Centrale Commissie voor het onderwijs aan
vluchtelingen stelde enkele principes vast waarvan
niet werd afgeweken. Het Belgische karakter
van de scholen werd namelijk gewaarborgd
door de benoeming van directeuren en onderwijzend
personeel dat uitsluitend uit Belgische
vluchtelingen bestond en door de strikte toepassing
van Belgische leerprogramma’s en leerboeken
die in België werden gebruikt. Naast lagere
scholen werden er in sommige plaatsen ook
middelbare scholen opgericht, onder andere in
Breda. Zie afbeelding 4 en 5.
De afkondiging van de wapenstilstand op 11 november
1918 gaf de vluchtelingen erg veel hoop.
De grote meerderheid toonde zich gehaast om
naar België terug te keren, om hun verwanten
en bezittingen na al die jaren van afwezigheid
terug te zien. Naast de vluchtelingen keerden
ook de Belgische soldaten terug naar huis. Pier-
14 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

THEMA
Afb.4, 4a en 4b Belgische Middelbare school met foto van koning
Albert I. Fotograaf W.J.Raaphorst, Sophiastraat 4, Breda.
re Linssen, de broer van Elisa heeft de oorlog
ook overleefd getuige zijn rouwkaart uit 1960.
Het echtpaar Barbiaux was toen al overleden,
hun zoon Henri ongehuwd en hun dochter Anet
getrouwd.
Bronnen
• Diverse auteurs. 2013. ‘De Groote Oorlog’ in het klein’.
ISBN: 9789072526649;
• Hans. Sprangers. De Oranjeboom, jaarboek 2016 (deel
69). Breda als vluchtelingenstad tijdens de Eerste Wereldoorlog.
ISBN 9789073342156;
• Diverse auteurs. 2004. Vluchten voor de oorlog. Belgische
vluchtelingen 1914-1918. ISBN 9058262820;
• Ingeborg Kriegsman. 2016. Hoop op toekomst. Belgische
vluchtelingen in Nederland. ISBN 9789462581371.
Afb.6 Rouwkaart Pierre Linssen
Afb.5, 5a en 5b Belgische Middelbare school 1916.
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 15

OUDSTE KAART / TOPOGRAFIE
De oudste kaart van Zaamslag
Over de herkomst van de uitgave geeft het exemplaar
voldoende houvast. De opdrachtgever is Weduwe
J. de Vos in Zaamslag. Haar eigen naam is
Maartje Koole, op 20 maart 1845 te Cortgene geboren
en op 12 november 1869 te Zaamslag gehuwd
met de (hulp)onderwijzer Jan de Vos. Bij zijn overlijden
op 11 sept 1880 woonde hij in het huis A 63
met als beroep: winkelier. Het lijkt er derhalve op,
dat hij – na zijn pensionering – een winkel heeft
gedreven als aanvulling op de uitkering vanwege
zijn onderwijzersschap. Maatje overlijdt op 18 december
1920 in het huis A 98 te Zaamslag, maar
heeft de zaak al eerder aan haar zoon Jan Marius
over gelaten, vermoedelijk in 1906, het jaar van zijn
huwelijk met Wilhelmina Suzanna Kayser.
Willem Annema
In mijn collectie prentbriefkaarten van Zaamslag
bevindt zich een exemplaar dat in Axel op 16 november
1900 is afgestempeld en nog op diezelfde
dag in Almeloo van een aankomststempel is voorzien.
Verder staat er een postbestellersstempel op.
Het betreft een kaart met een vlakvullend adresvak
bestaande uit drie gestippelde lijnen, waarvan
de laatste onderstreept is. Voor de eerste lijn staat
het woordje “aan” in hoofdletters. Op royale afstand
van de bovenkant staat de gecentreerde koptekst
afgedrukt, bestaande uit één regel, gezet in
een kapitaal met schreven. De beeldzijde is uitgevoerd
als een eilandkaart met twee smalle en twee
brede marges. In de smalle marge staan de namen
van de uitgever en de producent/handelaar. In de
rechter onderhoek staat een kaartnummer. De afbeelding
is in een blauwgroene inkt afgedrukt. De
titel staat onder de afbeelding in een van de brede
marges. Het letterfont heeft aan de uiteinden van
de letterdelen een verdikking als reminiscentie
aan de schrijfletter. De tekst staat in onderkast
in staand schrift. De plaatsnaam is in een grotere
letterhoogte gezet dan de nadere locatie. Kenmerkend
zijn de zwierige beginletters, die ver boven en
onder de regel uitsteken.
Ook de naam van de producent staat genoemd:
de Lichtdrukkerij van Gebroeders Van Straaten
te Middelburg. Daarmee hebben we te maken
met een typisch Zeeuwse uitgave. Dat bedrijf is in
het eind van de negentiende eeuw begonnen met
het drukken en uitgeven van kaarten. Eerst in
een aanloopperiode met alleen kaarten van Middelburg,
maar al snel bediende het ook andere
plaatsen in Zeeland. Om de administratie daarvan
goed op orde te houden kregen de foto’s een
volgnummer, dat in eerste instantie in de rechter
benedenhoek van de beeldzijde werd geplaatst.
Die nummers geven derhalve een indruk van de
periode van verschijning op de markt. Het blijkt
evenwel, dat de uitgaven lang in omloop zijn geweest,
ook in de vorm van herdrukken, zodat de
aangetroffen afgestempelde exemplaren niet altijd
het begin van de uitgaven weergeven.
Aangetroffen vroege afstempelingen:
101 20-09-1900 Nieuwe Havenbrug Zwolle
323 01-10-1900 Pensionnaat Roosendaal
529 17-09-1900 Kampveersche toren Veere
620 01-11-1900 De Nieuwe Suikerfabriek Sas van Gent
625 15-11-1900 Ned. Herv. Kerk Zaamslag
Bij de hogere nummers zijn de afstempelingen
altijd later, maar dat kan toevallig zijn. In deze
nummerreeks komen ook latere afstempelingen
voor. In die zin vormt deze oudste kaart van
Zaamslag tevens een gidskaart voor de documentatie
van de uitgaven van de gebroeders Van
Straaten. Overigens wekt dit lijstje de indruk dat
de afstempeling van de kaart van Zwolle al een
latere is en dat daarvan vroegere afstempelingen
gevonden moeten kunnen worden.
Deze oudste kaart behoort tot een serie van diverse
dorpsgezichten, waarvan ik de opeenvolgende
nummers gezien heb van 625 tot en met 634. Daar-
16 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

OUDSTE KAART / TOPOGRAFIE
van is één andere kaart afgestempeld op 6 november
1901 en een andere op 8 januari 1902. Dat kaart
nummer 625 uit deze periode stamt, kan afgeleid
worden uit het feit dat op de afbeelding het kerkgebouw
voorkomt in de vorm die het in 1899 heeft
gekregen en dat links van de toren het raadhuis nog
niet voorkomt, dat in 1904 is gebouwd. Voorts staat
het standbeeld op de foto, dat ter gelegenheid van de
kroningsfeesten van 31 augustus 1898 is opgericht.
Dat hij uit 1900 stamt, kan ook afgeleid worden uit
het feit, dat kaart nummer 620 de Nieuwe Suikerfabriek
van Sas van Gent weergeeft. De eerste steen
van dat gebouw werd op 19 januari 1900 gelegd; op
3 oktober van dat jaar werd het geopend. De kaart
zelf kan eerder dan de opening uitgegeven zijn en
wel in de periode van de afbouw en inrichting van
de fabriek. Uit dat laatste zou de vreemde verhouding
van de schoorsteen op de afbeelding verklaard
kunnen worden: die was tijdens de opname nog in
aanbouw. De bomen staan vol in blad. Op kaart
625 daarentegen staan de bomen bladerloos. Het
is derhalve mogelijk dat voor deze kaart een foto
is gebruikt, die gemaakt is ter gelegenheid van het
gereed komen van het nieuwe kerkgebouw: herfst
1899 of voorjaar 1900. Op alle andere kaarten uit
deze serie staan de bomen vol in blad, wat het aannemelijk
maakt dat de foto’s voor deze uitgave in de
zomer van 1900 genomen zijn. Mogelijk zijn er afgestempelde
kaarten uit deze serie bewaard, die dat
kunnen bevestigen.
Uitg. Wed. J. de Vos - Zaamslag
Lichtdruk Gebr. Van Straaten Middelburg
625 1900 11 16 Zaamslag Ned. Herv. Kerk.
626 Zaamslag Veerstraat
627 Zaamslag Rozemarijnstraat
628 Zaamslag Standbeeld
629 Zaamslag Achterstraat
630 Zaamslag Axelschestraat
632 1901 11 06 Zaamslag Polderstraat
632 1902 01 08 Zaamslag Polderstraat
633 Zaamslag Gedeelte Dorpsplein
634 Zaamslag Neuzenschestraat
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 17

DOCUMENTEREN / ILLUSTRATORS
Afb.1 Zee- en Havenstudies.
Uitgave van tekenvoorbeelden.
Arti, Alkmaar.
Afb.2 Briefhoofd Mes en
Bronkhorst uit Haarlem.
Afb.3 Nieuwjaarskaart. Onbekende uitgever.
Afb4. Nieuwjaarskaart. Uitgever Mes en Bronkhorst.
Joop Dam
Johannes Hendrikus (Joop) Dam is geboren in
Delft op 17 januari 1922 en overleden te Kapelle
(Zld.) op 3 juli 1997. Joop Dam is illustrator,
aquarellist, fotograaf, beeldhouwer, etser, vervaardiger
van gouaches, linosnijder, schilder,
conceptueel kunstenaar, tekenaar, schrijver en
Lodewijk van Duuren
vervaardiger van houtsnedes. Aanvankelijk
kreeg hij bekendheid door zijn impressionistische
aquarellen van de Zeeuwse wateren en
oude vissershavens, maar maakte later abstracte
composities van schelpen en wier. Hij hield zich
ook met projecten op het gebied van het natuurlijk
milieu van het getijdegebied en de vervuiling
daarvan. Hij schreef onder meer Het jachtbedrijf
in Nederland en West-Europa (1953), Op
het buitenspoor, Natuurgebieden in Nederland
(1967) en Getijdenboek (1975). Ook illustreerde
hij enkele boeken, zoals Wees Paraat (1948), De
vissenbruiloft (z.j.), Sneeuwwitje en de zeven
dwergen (z.j.) en Hans en Grietje (z.j.)
Voor de uitgever Arti in Alkmaar maakte hij
verscheidene boekjes met tekenvoorbeelden in
de C-serie Tekenen voor ouderen. Zoals Dieren
(C2), Koppen (C3), Stadsgezichten (C7), Zee- en
havenstudies (C8) en Kinderen (C9) (afb. 1).
Series
Er zijn 12 series bekend van de illustrator Joop
Dam. Op slechts twee series is een uitgever vermeld.
Het zijn twee series Nieuwjaarskaarten van
de uitgever Mes en Bronkhorst uit Haarlem (afb.
2). Bij de overige series is geen uitgever vermeld.
1. Nieuwjaarskaarten. Gelukkig Nieuwjaar op lint. In de
stijl van de “klare lijn”. Vijf of meer kaarten (afb. 3).
2. Nieuwjaarskaarten. Besneeuwde landschappen, stadsen
dorpsgezichten. Opschriften: Gelukkig Nieuwjaar
of Zalig Nieuwjaar. Vijf of meer kaarten. Uitgever MEB
(Mes en Bronkhorst) (afb. 4).
3. Nieuwjaarskaarten met vogels. Opschrift Vrolijk Kerstfeest
of Gelukkig Nieuwjaar. Uitgever MEB. Twee kaarten
bekend.
4. Felicitatiekaarten met bloemen. Zonder opschrift of
met “Hartelijk Gefeliciteerd”. Drie kaarten bekend (afb. 5).
5. Humoristische Peggykaarten. Stripachtige tekeningen
van het hondje Peggy. Tien of meer kaarten (afb. 6).
6. Paaskaarten. Opschrift Vrolijk Paasfeest. Zes of meer
kaarten.
7. Duinlandschappen. Vier kaarten bekend (afb. 7).
8. Heidelandschappen. Drie kaarten bekend (afb. 8).
9. Hollandse boerderijen. Zes kaarten bekend (afb. 9).
10. Hollandse molens. Vijf kaarten bekend (afb. 10).
11. Kinderkaarten. Sommige met een tweeregelig rijmpje,
andere met de tekst “Hartelijk gefeliciteerd”. Twaalf
of meer kaarten (afb. 11).
12. Kaarten met cartoons. Eén kaart bekend (afb. 12).
Afb.5 Felicitatiekaart met bloemen. Onbekende uitgever.
Afb.10 Serie Hollandse Molens. Onbekende uitgever.
18 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN / ILLUSTRATORS
Afb.6 Peggy kaart. Onbekende
uitgever.
Afb.7 Serie Duinlandschappen.
Onbekende uitgever.
Afb.8 Serie Heidelandschappen.
Onbekende uitgever.
Afb.9 Serie Hollandse Boerderijen.
Onbekende uitgever.
Edward Bellamy
De laatste “serie”met een politieke prent is mogelijk
geen serie maar een losse kaart.
Op de afbeeldingen zien we een wegwijzer met
Bellamy en een wereld op krukken. De afgebeelde
persoon die naar de wegwijzer wijst is
ongetwijfeld de Amerikaanse utopist Edward
Bellamy (afb. 13).
Aan het eind van de negentiende eeuw heeft
Bellamy in boeken als “Looking backward:
2000-1887” en “Equality” een maatschappij
voorgespiegeld waar absolute gelijkheid heerste.
Tijdens haar kortstondige bestaan heeft de
Nederlandse Bellamy Partij (N.B.P.) getracht
om op basis van de denkbeelden van Edward
Bellamy politiek te bedrijven. De partij is
opgericht te Groningen op 30 mei 1945. De N.B.P.
nam deel aan de Tweede Kamerverkiezingen
van 1946, maar haalde geen zetel. In april 1947
verliet een aantal prominente leden de partij om
zich aan te sluiten bij de Vooruitstrevende Partij
voor de Wereldregering. De N.B.P. werd kort
daarna opgeheven.
De prent stelt dus de gehavende wereld na de
Tweede Wereldoorlog voor, waarbij Bellamy
naar een nieuwe ideologie wijst.
Afb.11 Kinderkaart. Onbekende uitgever .
Afb.13 Portret Edward Bellamy
door A.F. Philpott. Bron
Wikimedia.
Afb.12 Cartoon met Edward Bellamy en de gehavende wereld. Onbekend uitgever.
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 19

DOCUMENTEREN
Universal Postcard Classification
Afb.1 Rubrieken in Picture
Postcard Values 2007
Peter Cuijpers
Het is verheugend dat het Prentbriefkaarten
Magazine, dat is de nieuwe naam van het blad
van de Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten,
de VDP, zich in de recentste nummers
bezint op de toekomst. De VDP gaat door met
het systematisch documenteren van deze verzamelobjecten,
althans de Nederlandse. Dat
gebeurt niet alleen ten behoeve van hobbyisten,
maar ook met het oog op talrijke gemeentelijke
en andere instanties die collecties in hun bezit
hebben. Dat daarbij als vanouds een ordening
per uitgever centraal staat is volgens mij de beste
keuze (zoals dat ook bij boeken en pamfletten
gebeurt).
Een groots voorbeeld heb ik altijd het boek over
Britse uitgevers van Anthony Byatt gevonden,
Picture Postcards and their Publishers (1978),
gewoon nog 391 dichtbedrukte pagina’s ouderwets
in boekvorm in een stevige band. De
beschikbaarheid van het internet is al geruime
tijd niet alleen een zegening voor verzamelaars,
maar ook impuls en bron van inspiratie. Hoe
meer goed gefundeerde databanken er digitaal
ter beschikking komen, hoe beter het is. De kern
van de activiteiten van de VDP zal toenemend
in de site komen te liggen, het magazine wordt
meer en meer de vlag die de vereniging in de
buitenlucht laat wapperen. Dat lijkt me de trend.
Voor de verzamelaars van internationale kaarten,
vooral ook niet-topografische, lijkt het me
zinvol de andere kant van de medaille nog eens
naar voren te draaien. Daar toon ik een methode
om prentbriefkaarten in doorzoekbare klassen
onder te verdelen nog voordat er wordt gekeken
naar nationale uitgevers en andere druktechnische
gegevens en criteria. Dus niet in de
plaats van die aanpak, maar als eerste stap van
een aanpak überhaupt. Ik heb het eerder gepropageerd
in mijn boek De wereld in oude ansichten
(2011), maar daar was dit idee onderdeel van
een groter geheel over het plezier van de hobby
en het eventuele gebruik van verzamelingen als
bron van cultuurhistorisch onderzoek. In dit
opstel gaat het me uitsluitend om de classificatie
zelf (afb.1).
Van oudsher speuren verzamelaars hun prentbriefkaarten
op aan de hand van land, plaats en
tijd, of van uitgever, of van type, zoals verjaardagskaart,
kerstwens, felicitatie, of van thema,
zoals trams, klederdracht, kerken, kinderen,
filmsterren, of van artiest, zoals Rie Cramer,
Donald McGill, art deco. Dat werkt prima,
zeker nu websites van aanbieders wel tien verschillende
zoekwoorden per ansichtkaart kunnen
behappen. In gedrukte catalogi van vroeger
waren daarvoor uitvoerige registers nodig en
het afdrukken van minireproducties was een
heel gedoe. Zie hierboven bijvoorbeeld Picture
Postcard Values 2007, het eerste jaarboek
in die reeks vanaf 1974 dat geheel in kleur was
gedrukt. De Index besloeg acht kolommen met
samen vierhonderd trefwoorden van verzamelgebieden.
Mijn behoefte aan een aanvullende indeling in
klassen heeft alleen maar in globale zin betrekking
op de onderwerpen die te zien zijn op de
beeldzijde van een prentbriefkaart. Het gaat
mij primair om de formele kenmerken van de
adreszijde en de beeldzijde samen. Die twee
kanten zijn letterlijk en figuurlijk onlosmakelijk
met elkaar verbonden. De functie van een kaart
was namelijk een bericht VAN een persoon
AAN een persoon, op een bepaalde DATUM en
in een bepaald LAND. Al die gegevens staan op
de adreszijde, samen met een handgeschreven
tekst(je) en eventueel het adres van de afzender.
20 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN
(UPC)
Afb.2 Ongelopen kaarten
voor toeristen (Zeeland II,
SPARO, Rotterdam).
Afb.3 nl102. Niet zo maar
een voetbalscène, maar
Velocitas tegen D.F.C. Op 5
augustus 1917 gestuurd door
Oma, Tante Cato en Wybo in
Amsterdam aan jongejuffrouw
Tini in Veldzicht (Zoeterwoude).
Dit was denkelijk
een sanatorium. Velocitas
1897 (groen-wit) was een
voetbalclub in Groningen,
D.F.C. 1883 was de Dordtsche
Football Club (rode shirts).
De kleuren kloppen dus.
Getekend door Hans.
Het bericht dat in een ontvangen kaart vervat is
bestaat uit drie delen: (1) het feit dát er een kaart
wordt gestuurd (‘de afzender heeft aan de ontvanger
gedacht’, dus in zekere zin the medium
is the massage), (2) de geschreven tekst (inclusief
details, zoals de gekozen titulatuur, de manier
waarop de postzegel geplakt is, de prijs en kwaliteit
van de kaart) en (3) de gekozen afbeelding.
Deze drie elementen vormen samen de boodschap.
Het is een beetje te vergelijken met een
gesprek tussen twee personen, waarvan de ene
spreekt en de andere luistert. Behalve om de
gesproken woorden zelf, gaat het daarbij om de
conventies van een gesprek tussen twee vrienden,
of geliefden, of wildvreemden, of baas en
ondergeschikte, of moeder en kind, en om de
lichaamstaal van de spreker. Een transcriptie
van de woorden alléén is geen volledige weergave
van de communicatie die plaatsvindt, hoe
precies de notulering op zichzelf ook is.
Ook is een verzonden ansichtkaart een publieke
activiteit, geen gesprek onder vier ogen. Het
was als het ware een briefje dat van hand tot
hand kon gaan (minimaal van postbedienden
en huisgenoten), zonder envelop eromheen en
soms ook zonder andere woorden dan ‘groeten
uit’ of ‘gelukgewenst’ of een gekrabbelde naam.
Door dit publieke karakter bleef de boodschap
van de prentbriefkaart per definitie binnen de
grenzen van het maatschappelijk toelaatbare,
het conventioneel vereiste, het politiek correcte.
Maar tegelijk waren die kaarten een graadmeter
van wat voor de afzenders smaakvol, boeiend,
opzienbarend of veelzeggend genoeg was om
het met de ontvangers te delen, anders gezegd:
wat deze ontvangers aangenaam zouden vinden
om van de afzender te ontvangen. Een prentbriefkaart
is, net als een brief trouwens, interactie
tussen een schrijver en de beoogde lezer(s).
Beide cultuurhistorische of sociologische betekenissen
zijn gekoppeld aan een concrete afzender
en een concrete ontvanger op een concreet
moment en een concrete plaats.
Toen ik begon te verzamelen, meer dan twee
decennia geleden, deed ik dat grootschalig. Het
ging me niet om visueel/artistiek de fraaiste
kaarten, en ik beperkte me tot gelopen exemplaren
van voor 1940, in hoofdzaak niet-topografisch.
De kaarten mochten best gebruikssporen
hebben, het wáren immers ook gebruiksvoorwerpjes
(geweest). Ik noemde dat ‘sociologisch
verzamelen’, in het begin met hele schoenendozen
en albums tegelijk, maar allemaal goedkoop
massaspul, waarvan ik veel ook weer heb
weggedaan. Later ben ik me gaan specialiseren
(mijn hoofdonderwerp is nu dat van Duitse
Feldpoststempels in de Eerste Wereldoorlog).
Door allerlei bijvangst ontstond na jaren een
grote en gevarieerde collectie.
In dat proces kreeg ik behoefte aan een classificatiesysteem,
voor eigen gebruik bij het opbergen,
waarbinnen de zojuist beschreven communicatieve
functie van de kaarten het uitgangspunt
is. De niet postaal gebruikte (ongelopen)
kaarten hebben allerlei andere functies, bijvoorbeeld
als souvenir in een album, als onderdeel
van een kunstcollectie, het documenteren
van een vroegere topografische situatie of van
nieuwsfeiten of van bekende personen of van
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 21

DOCUMENTEREN
Afb.4 De Willem Ruys (Rotterdamsche
Lloyd), 1947.
Ongelopen.
sorteercriterium. Ook is het handig om alles in
onderkast te houden en voor het lettertype een
non-proportionele letter zoals Courier New te
kiezen. Dat geeft de lijsten een rustiger beeld.
Afb.5 Jaartallen en tijdvakken:
1911 (0)
1923 (2)
1937 (3)
jeugdherinneringen, het illustreren van druktechnieken,
noem maar op. Maar het blijft een
wezenlijk verschil of ze daarenboven al dan niet
als postaal communicatiemiddel zijn gebruikt.
Voor het onderverdelen van die laatste, maar
tevens primaire functie van ansichtkaarten is
mijn voorgestelde classificatie bedoeld. Veel
verzamelaars zullen er dus geen enkele behoefte
aan hebben, vooral niet als het gaat om relatief
kleine of gespecialiseerde of strikt topografische
collecties. Maar dat moet iedereen voor zichzelf
uitmaken.
De door mij uitgewerkte codering bestaat uit
vier criteria, genoteerd in vijf spatie zes tekens.
Het gedeelte vóór de spatie is ook los te gebruiken,
zelfs voor ongelopen kaarten.
XXxxx xxxxxx Het land
Dit element is simpel. Het wordt bepaald door
de postzegel en/of het poststempel dat is gebruikt,
maar dus niet door de herkomst van de
uitgever, drukker of distributeur van de ansichtkaart,
noch door de taal die door de afzender is
gebruikt, noch door de taal van de afbeelding
en/of de tekst op de beeldzijde. De kaart is gebruikt
om vanuit een plaats in een postgebied
een bericht naar een andere plaats, al dan niet in
hetzelfde postgebied, te sturen. Men kan hiervoor
de landextensies van het internet gebruiken,
zoals: at, be, ch, de, dk, es, fr, gb, id, lu, nl,
no, se, sr, us. De huidige landsgrenzen hebben
uiteraard soms niet veel meer gemeen met de
oude, maar de afkorting dient hier slechts als
xxXxx xxxxxx Het tijdvak
Hierbij gaat het om volle kalenderjaren van 1
januari tot en met 31 december, zoals door het
poststempel geattesteerd. Als dat stempel gedeeltelijk
ontbreekt of onleesbaar is, kan ook
een handgeschreven datum of een ander gegeven
als maatgevend dienen. Bij ongelopen kaarten
moet deze code geschat worden, hoewel er
meestal ook wel concrete aanwijzingen voor een
datering zijn.
In principe gaat het bij dit gegeven om decennia.
Aangezien ansichtkaarten in de meeste landen
pas rond 1890 postaal toegestaan waren, dient
het cijfer 9 als codering voor alle kaarten van
vóór 1900. En omdat de Wereldoorlogen voor een
ontwrichting van het internationale postverkeer
zorgden en nationaal ook specifieke gevolgen
hadden, zoals portovrijdom voor soldaten en hun
familie, neem ik beide oorlogen als eigen ‘decennium’
op. De codes zijn dan als volgt:
9 vóór 1900
0 1900 t/m 1913
1 1914 t/m 1918
2 1919 t/m 1929
3 1930 t/m 1939
4 1940 t/m 1945
5 1946 t/m 1959
6 1960 en later
xxxXX xxxxxx Type
Dit is de enige klasse waarbinnen een honderd
procent waterdichte classificatie niet altijd mogelijk
is, zeg ik alvast. Maar de praktijk heeft me
geleerd dat een plausibele classificatie in een van
de zes typen altijd kan worden toegekend.
Omdat ik een formele indeling nastreef, dus een
die zwart-wit is, geen glijdende schaal of arbitraire
criteria kent, onderscheid ik in de eerste
plaats ansichtkaarten die WEL en die NIET zelf
in druk verklaren wat voor type kaart ze beogen
te zijn. Van de code van twee cijfers voor deze
klasse is het eerste cijfer een 1 (voor WEL) en het
tweede een 0 (voor NIET).
Er zijn drie soorten kaarten waarop de bedoeling
duidelijk WEL staat afgedrukt. De cijfercode van
dit type (zie afb. 6) begint dus met een één:
groeten uit 11
algemene feestdagen 12
persoonlijke feestdagen 13
Het zijn dus de kaarten die door de uitgevers
zelf zijn gelabeld als zijnde bedoeld om de groe-
22 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN
Afb.6 Typen:
11 Goudswaard
12 Happy New Year
13 Konfirmation
Afb.7 Typen:
01 Renswoude
02 De la Rey
03 Paartje
ten te doen vanaf een bepaalde plek dan wel de
ontvanger geluk te wensen met een bepaalde
festiviteit. De ‘groeten uit’-kaarten (11) hebben
meestal een topografische afbeelding van een
stad of dorp of toeristische atrractie, maar er zijn
bijvoorbeeld ook veel kaarten met een strandcartoon
en ander artwork waarop de naam van
een (bad)plaats is bijgedrukt. Ook de kaarten
waarop alleen ‘groeten uit...’ gedrukt staat en de
plaatsnaam met de hand wordt ingevuld door
de afzender tellen mee voor deze klasse.
De algemene feestdagen (12) zijn Kerstmis,
Nieuwjaar, Pasen, Pinksteren, 1 April, Sinterklaas,
Valentijn, St. Marie, St. Patrick, Thanksgiving
enzovoorts. De naam van de feestdag
moet afgedrukt zijn. Het feit dat een kaart voor
een andere mededeling wordt gebruikt of dat
een andere type kaart wordt gebruikt om iemand
prettige Pasen toe te wensen speelt geen
rol. Wat bijgeschreven is behoort niet tot de formele
kenmerken van het massaproduct als zodanig.
Daarom tellen Kerstkaarten, Paaskaarten
en dergelijke waarop geen opdruk ‘Kerstmis’
of ‘Pasen’ staat in deze klasse niet mee, ook al
worden er kerstbomen, eieren en paashazen op
afgebeeld. Het komt regelmatig voor dat zulke
kaarten vanuit (meestal) Duitsland zonder een
opdruk in de landstaal van het exportland op de
markt kwamen. Ze vallen gewoon onder klasse
03, waarover zo dadelijk.
De persoonlijke feestdagen (13) leiden eveneens
tot felicitaties. De feestdagenkaarten worden samen
vaak de wenskaarten genoemd en er is een
grote subgroep die als ‘kinderkaarten’ worden
geclassificeerd of als kunstanaarskaarten (getekend).
In mijn systematiek behoren ze formeel
allemaal tot de goep 13. Hierin gaat het om verjaardag,
trouwdag, geboorte, Communie, Belijdenis,
examens, naamdag en ook (komt minder
vaak voor) om condoleances.
Er zijn ook drie soorten kaarten waarop de bedoeling
van de afzender (en de uitgever) NIET
staat afgedrukt. De cijfercode van deze drie typen
begint dus met een nul:
topografische locaties 01
actualiteiten, levende personages 02
fantasie, romantiek, anonieme personen 03
De topografische kaarten (01), ook wel ‘stad en
landschap’ genoemd, worden het meest verzameld.
Het zijn steden, straten, parken, kerken,
bergen, gehuchten en bruggen – alles waar maar
een naam bij staat of had kunnen staan. Vaak
staan er ook mensen of menselijke figuurtjes op
afgebeeld, maar dat maakt voor de klassering
niets uit. Wel voor de zeldzaamheid. Staan er
veel mensen op zo’n oude kaart, dan heet die
‘levendig’ en is duurder.
De klasse ‘actualiteiten’ (02) omvat gebeurtenissen
die aan een eigentijdse datum gekoppeld
zijn, zoals rampen, feesten, herdenkingen, veldslagen,
maar ook hedendaagse persoonlijkheden
die met name worden genoemd, dus filmsterren,
staatslieden, musici, leden van de adel
(maar niet gravures of schilderijen van oude
beroemdheden). Indien er sprake is van een
persoon of gebeurtenis, telt dit zwaarder dan de
vaak erbij horende topografische aanduiding.
Brigitte Bardot op bezoek in Blijdorp telt dus als
actualiteit (02) en niet als topografie (01), behalve
allicht voor iemand die Rotterdam verzamelt.
Tot deze klasse reken ik voorts alle ‘echte foto’s’,
waaronder de zogeheten kabinetfoto’s, die metterdaad
als ansichtkaart zijn verzonden, dus de
bruidsparen, soldaten, communicantjes, jubilarissen,
vakantiegangers die zijn afgebeeld op
fotopapier met een adreszijde-belijning.
De derde en laatste groep, fantasie (03), is de
restgroep voor alles wat niet tot de vijf vorige
klassen behoort of een onduidelijk mengsel is.
Dus in geval van twijfel, kies 03. In de praktijk
gaat het in deze groep, die na de topografie de
omvangrijkste is, om romantische paartjes,
cartoons, bloemen, kinderen in alle rangen en
standen, damesportretten, huisdieren, liedjes,
tegeltjeswijsheden, religieuze slogans, reproducties
van schilderijen en andere kunst, al dat
soort dingen. Getekend of gefotografeerd, dat
maakt geen verschil. Maar er mag niet op gedrukt
staan dat het een wenskaart is, voor welke
feestelijke dag of gelegenheid ook.
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 23

DOCUMENTEREN
Afb.8 Dagtekening bij deze
ongelopen kaart:
08ca
Afb.9 Een volledig geclassificeerde
kaart:
be003 040218
Het eerste deel van
mijn upc is hiermee
klaar. Na een spatie
volgt het tweede deel,
dat in feite een precisering
van het derde
x-je (periode) in het
eerste deel van de code
is.
xxxxx XXXXXX Dagtekening
Hiermee is de datum van afstempeling bedoeld,
in de vorm jjmmdd. Een handgeschreven datum
telt niet, tenzij er wél een postaal stempel is,
maar dit niet goed ontcijferd kan worden. Het
jaartal vooraan zetten maakt het mogelijk grote
bestanden op jaar te sorteren. Als alleen het jaar
bekend is, kan er ‘ca’ achter worden gezet, dus
08ca voor ‘ongeveer in 1908’ (afb. 8). Tussenvormen,
zoals 0805ca voor ‘ongeveer in mei 1915’
zou ik niet doen. Dus alleen een exacte datum
van zes cijfers óf alleen 15ca, 23ca. Het spreekt
vanzelf dat deze datum moet vallen in het tijdvak
dat op positie drie is gecodeerd.
Voor kaarten die postaal niet in gebruik zijn geweest
kan de dagtekening leeg worden gelaten of
de code 000000 of xxxxxx worden ingevuld, dan
wel, zoals op positie drie, een geschat tijdvak c.q.
jaartal. Ook dit is bedoeld om grote bestanden
min of meer op datum te kunnen sorteren. Een
prentbriefkaart is aan de hand van de uitgever,
de vormgeving of de afbeelding meestal wel zo
ongeveer te dateren. Een ongedeelde adreszijde is
bijvoorbeeld vrijwel altijd van vóór 1906.
We krijgen door middel van dit tweede deel van
de upc dus voor elke kaart in onze verzameling
een unieke code. Dit is natuurlijk alleen zinvol
voor omvangrijke, internationale collecties,
niet als het om een paar honderd zorgvuldig
bij elkaar gespaarde dorpsgezichten of filmsterkaarten
gaat. Zie als voorbeeld de bijgaand afgebeelde
kaart van een blond engelenkopje en de
adreszijde ervan (afb. 9).
De postzegel is Belgisch, de datum is 18 februari
1904 (stempel van Malines Station op de zegel;
het stempel links is de datum van aankomst in
Bornhem, 19 februari). De classificatie van deze
kaart, duidelijk type ‘fantasie’, is dus:
be003 040218
In een echt register zou ik hier nog een kolom
voor onderwerp (blond engeltje), uitgever (Kopal
= Koch & Palm) en serienummer (262) naast
zetten. Dan nog blijven in de klassering allerlei
gegevens buiten beschouwing, zoals het feit van
de lithografische druk en dat er een goed leesbare
tekst is en dat die als volgt luidt:
“Beste Mina, Ik heb al op U gelet maar ik heb U
nog niet gezien. Moeder doet mij schrijven dat ge
Zondag vast moet komen. Wil zoo goed zijn Zaterdag
te komen zeggen [wsch. per briefkaart] met wat
trein ge komt dat [dan] kom ik aan de statie. Wij
verwachten u zonder fout, uw bed is gereed zullen.
Vele complimenten van ons allen aan de familie.
Den goeden dag van ons twee schelmen en bijzonder
van den kleinen zuigeling, hij zegt [onleesbaar].”
Niemand let ons om aan het einde een of meer
extra codes toe te voegen, bijvoorbeeld a, b, c enzovoorts
voor kaarten met dezelfde dagtekening
(komt wel voor bij series die deels al op dezelfde
dag zijn verzonden en die van de uitgever alleen
een nummer voor de meestal zes samen hebben
gekregen), een * voor kaarten met tekst, een p
voor kaarten met een nog intacte postzegel erop,
een m voor kaarten die militair zijn verzonden
(zonder postzegel).
We komen dan al op het terrein van de eigen
verzamelcriteria. Ook moeten we natuurlijk een
nummer of lettercode toevoegen voor het album
of bakje waarin de kaart te vinden is. Geen enkel
register heeft zin als het ons niet in staat stelt
de kaart te vinden die we zoeken.
zie ook: www.gesamtkunstwerk.nu
24 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DESTIJDS
Destijds in het nieuws
NUMMER 18
De Platte Kar, 1922
Johan Pullens
Op het platteland was en is het in veel dorpen
een traditie om een team dat kampioen is geworden
een rondrit door het dorp te laten maken
op de platte kar, soms ook platte wagen
genoemd.
Nadat er met de platte kar tijdens kampioensrondritten
enkele ongelukken, al dan niet onder
invloed van alcohol, zijn gebeurd en de
KNVB strengere richtlijnen introduceerde,
hebben veel voetbalclubs de kar inmiddels bij
het behalen van een titel ingewisseld voor een
open vrachtauto met stevige balustrades.
Bijgaande fotokaart dateert uit een periode
waarin de platte kar nog onbekommerd floreerde
als vervoermiddel bij een kampioenschap.
Om precies te zijn, de opname is gemaakt
ik de plaats Zeeland in Noord-Brabant
waar de toenmalige Rooms katholieke voetbal-
vereniging TAVENU ( Ter Aangename Verpozing
En Nuttige Uren) in 1922 het kampioenschap
behaalde en dus werd rondgereden op de
platte kar.
Spelers en bestuur poseren, vermoedelijk bij
aanvang van de rondrit, voor het café van Joh.
De Bruin-Peulings. Ook de dame op de achtergrond
draagt met haar poffer zeker bij aan dit
fraaie Brabantse tafereeltje.
Reacties naar: j.postcards@gmail.com
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 25

BUITENLAND
Prentbriefkaarten uit Trier
Afb.1 Porta Nigra.
Verzonden op 14-7-1909.
Uitg. “J.M.T.”.
Afb.2 en 2a Gruss aus den
Gasthof Zum Franziskaner,
Trier. Verzonden naar Cöln
op 28-6-1896.
Een verzameling van prentbriefkaarten uit
Nederland is het leukst, natuurlijk. Maar toch
kom je af en toe in de verleiding om eens over
de grens te kijken. Het is interessant om te ontdekken
in welk opzicht buitenlandse kaarten afwijken
van hun Nederlandse soortgenoten. Dat
geldt natuurlijk vooral bij thematische verzamelingen.
Een Spaanse of Franse paaskaart ziet er
bijvoorbeeld heel anders uit dan een Nederlandse.
Maar ook topografische kaarten uit het buitenland
kunnen de moeite van het verzamelen
waard zijn. Zo is Trier een interessante Duitse
Peter Heijkoop
stad gelegen aan de pittoreske Moezel, met gezellige
winkelstraten en een fraai marktplein. Er
is voor de bezoekers nog van alles overgebleven
uit de tijd dat Trier een Romeinse vestigingsplaats
was. De bekendste toeristische attractie is
natuurlijk de Porta Nigra (zie afb. 1). Zo zwart
als de kolenkit, zeggen we hier in de buurt van
Leiden. Doordat de kaart met de hand is inge-
26 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

BUITENLAND
Afb.3 Kaiserpalast.
Verzonden op 21-7-1913.
Uitg. Mosella Verlag GmbH,
Trier.
Afb.4 Amphitheater. Verzonden
op 20-4-1959. Uitg. Niko
Haas, Kunstverlag, Trier.
Afb.5 Dom und Liebfrauenkirche.
Verzonden op
2-4-1910. Uitg. Schaar u.
Dathe, Trier.
kleurd is het toch nog een aardig prentje geworden.
Ik ben vaak in Trier geweest en dat was een
tijdje geleden voldoende reden om een aanvang
te maken met deze sub-verzameling prentbriefkaarten.
Het is wel een verzameling geworden
met allerlei onverwachte haken en ogen. Een
reden te meer om daar iets over uit te weiden.
Postleitzahl
Kaarten van Trier zijn in Nederland niet algemeen
verkrijgbaar. Het is niet zo dat er minder
Duitse kaarten dan Nederlandse bestaan, maar
in Nederland is dat wel zo. En kom je op een Nederlandse
beurs toevallig een buitenlandse handelaar
tegen, dan zal je zien dat hij zoveel mogelijk
kaarten heeft meegenomen die interessant
kunnen zijn voor het Nederlandse publiek. Hij
verwacht niet dat er belangstelling zal zijn voor
buitenlandse topografische kaarten. Met andere
woorden, een Duitse handelaar zal op een Nederlandse
beurs vooral kaarten meenemen die
ooit vanuit Nederland naar Duitsland zijn verstuurd,
en zal de meeste van zijn topografische
Duitse kaarten thuis hebben gelaten. Maar als
je geluk hebt, vind je voor een schappelijke prijs
een mooie oude kaart, zoals een kaart uit 1896
met een “Gruss aus dem Gasthof Zum Franziskaner”,
van Inhaber Chr. Block (zie afb. 2). Op
de achterzijde zien we ook nog een fraaie aankomststempel
van Cöln, destijds nog met een C
geschreven kennelijk (zie afb. 2a).
Het eerste wat je leert van Duitse handelaren,
is dat zij alles sorteren op Postleitzahl. Het opzoeken
van de gewenste postcodes als voorbereiding
op een beursbezoek strekt derhalve tot
aanbeveling. In Nederland zijn de postcodes pas
ingevoerd in 1977, maar in Duitsland bestaat het
postcodesysteem al sinds 1941. Toen waren het
echter slechts twee cijfers. De bekende viercijferige
postcodes stammen uit het begin van de
jaren zestig. Sinds 1993 is er nog een cijfer bijgekomen.
Voor wie het weten wil: Trier had eerst
5500 en later 54290 als Postleitzahl.
Toeristisch Trier
De stad Trier noemt zichzelf de oudste stad van
Duitsland, omdat de Romeinen in het jaar 16
voor Christus op deze plek Augusta Treverorum
stichtten. De Romeinen bouwden er al snel een
brug over de Moezel en er zijn in Trier behalve
de Porta Nigra nog meer restanten van hun aanwezigheid
te vinden waaronder uitgestrekte badhuizen
bij een flinke paleisruïne (de Kaiserpalast,
zie afb. 3) en een heus amfitheater (zie afb. 4).
Behalve vanwege de genoemde Romeinse restanten
is Trier ook al vele eeuwen bekend als kerkelijk
bolwerk. De Dom van Trier (zie afb. 5) heeft
een Romeinse basilica uit het jaar 326 als kern en
vormt de basis voor de oudste bisschopszetel van
Duitsland. Al snel werd Trier een aartsbisdom en
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 27

BUITENLAND
Afb.6 Dr. Michael Felix
Korum. Bischof von Trier.
Verzonden op 1-7-1900.
Uitg. C.C. Kiesgen, Trier.
Afb.9a en 9b Het onleesbare
Sütterlin-handschrift.
Afb.7 Kaserne des 10. Rhein.
Inf.-Reg. No. 161. Verzonden
29-5-1906. Uitg. onbekend.
Afb.8 Quartier du Vieil-
Armand. Verzonden 17-5-
1924. Uitg. Saunier & Cavier,
Trèves.
in de tijd van Karel de Grote kreeg de aartsbisschop
van Trier ook wereldlijke macht.
Helemaal verwonderlijk is het dus niet dat een
katholieke bezoeker van Trier in 1900 ook kon
kiezen voor een prentbriefkaart met het portret
van bisschop Michael Felix Korum himself (zie
afb. 6). Het is een fraaie reliëfkaart met drie heraldische
wapens in kleur bovenaan de kaart.
Hij is op 1 juli 1900 door ene Maria vanuit Trier
verzonden naar Dr. Louis H. Povel, wonende op
de Heerengracht in Amsterdam. De uitgever
van de kaart is Verlag C.C. Kiesgen uit Trier.
Trèves is ook Trier
Vanwege de nabijheid van Frankrijk is Trier
ook een belangrijke legerplaats ten tijde van het
Duitse Rijk, met onder andere de “Kaserne des 10.
Rhein. Inf.-Reg. No. 161.” zie afb. 7, verzonden in
1906, uitgever onbekend. Veel mensen weten het
niet, maar na de eerste Wereldoorlog hebben de
Fransen (en ook de Belgen) een deel van westelijk
Duitsland bezet gehouden, om er voor te zorgen
dat Duitsland de overeengekomen schadevergoedingen
zou gaan betalen. De stad Trier hoorde
bij het bezette gebied, en heette een tijdlang geen
Trier, maar Trèves. Zie afb. 8, een prentbriefkaart
met daarop een rij van 17 Franse soldaten
en hun fiets voor een kazerne, genaamd Quartier
du Vieil – Armand. Voor de zekerheid staat op
de kaart ook nog vermeld dat het hier gaat om
“L’occupation Francaise en Allemagne”. De kaart
is een Edition Francaise van Saunier & Cavier,
Eurenerstrasse 78, Trèves, en is als veldpost door
ene Lucien van het 14eme Bataillon Chasseurs
Alpins verzonden naar Monsieur en Madame
Goret in Paris op 17 mei 1924. Veel Franser kan
een Duitse kaart niet worden.
De vreselijke Sütterlin
Een onverwacht groot obstakel van een subverzameling
Duitse kaarten is de onleesbaarheid
van het Duitse handschrift in de periode
1910 tot 1940. Eerst dacht ik nog dat het aan mij
lag, maar toen las ik de details over Ludwig Sütterlin,
de man die het voor elkaar heeft gekregen
dat vanaf 1915 op alle scholen in Duitsland
verplicht schrijfles werd gegeven in het door
hem ontwikkelde handschrift. Gek genoeg was
de gestegen populariteit van de kroontjespen
de reden dat het eeuwenoude (en goed leesbare)
Gotische handschrift met spoed moest worden
vervangen. Gotische letters konden met een
ganzenveer prima op papier komen, maar met
een kroontjespen was dat kennelijk een drama.
Sütterlin schijnt ook een belangrijke rol ge-
28 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

BUITENLAND
speeld te hebben in vormgeving van de umlaut
en de Ringel-s (de ß). Daar kan ik nog vrede mee
hebben, maar waar ik wel ernstige moeite mee
heb is de onleesbaarheid van het handschrift
van een hele generatie Duitse prentbriefkaartverzenders.
Zie afb. 9a en 9b voor enkele treffende
voorbeelden en oordeel zelf maar.
Afb.14 “E schiene Gruss vom Duhmstaan en Trier”. Verzonden 19-8-1905. Uitg. S & D, Trier.
Afb.10 Zes pfennig paars.
Verzonden 24-2-1943.
Afb.11a “Luftschutz ist
nationale pflicht. Werdet
Mitglied im Reichsluftschutzbund”.
Afb.11b “Abfallfette und öle
sammeln und ablieferen!”.
Afb.12 “Wettkampftage der
SA-Gruppe Westmark” in Trier
op 8-9-1939.
Afb.13 “Austausch-Lager d.
N.S. Lehresbundes vom Fels
zum Meer”.
Nazi propaganda
Als in 1930 een einde komt aan de Franse bezetting
van Trier, worden verzonden kaarten
uit deze stad algauw voorzien van aanwijzingen
van het nationaal socialisme. De postzegels uit
de tijd van het Deutsche Reich toonden tussen
1900 en 1922 nog de fantasie afbeelding van
Germania. Later zijn de postzegels voorzien van
de Reichspräsidenten Ebert en Hindenburg, en
nog later die van Hitler (zie afb. 10). Wat kennelijk
ook ten prooi is gevallen aan de Nazi propaganda-machine
zijn de poststempels. In de jaren
’30 werd het in alle landen populair om aanvullende
teksten op te nemen naast de stempel met
de plaats en datum van de verzending. Terwijl
in Nederland praktische adviezen verschenen
zoals “Vermeld in uw belang ook adres van
afzender” en “postzegels rechts-boven in den
hoek! Vlugger verzending”, zien we in Duitsland
meer dwingende teksten, zoals “Bekämpft
die Arbeitsnot, kauft Deutsche Waren!”(uit
1933) en “Luftschutz ist nationale pflicht. Werdet
Mitglied im Reichsluftschutzbund” (uit 1935,
zie afb. 11a). Later is er al helemaal geen sprake
meer van een vrijblijvend advies: “Abfallfette
und öle sammeln und ablieferen!” (uit 1939, zie
afb. 11b). Speciaal gemaakt voor het postkantoor
van Trier was de stempel met reclame voor de
“Wettkampftage der SA-Gruppe Westmark”
in Trier op 8 en 9 juli 1939 (zie afb. 12). En op
een kaart uit 1938 vond ik een hakenkruis tussen
de vermelding van “Austausch-Lager d. N.S.
Lehresbundes vom Fels zum Meer” (zie afb. 13).
Je wordt er niet vrolijk van.
Maar er zijn ook prentbriefkaarten van Trier die
door Duitse handelaren in de categorie “humor”
worden aangeboden. Inderdaad, meestal een
klein stapeltje. Maar misschien komt het ook
doordat de tekst die op sommige kaarten staat
vermeld in een onbegrijpelijk dialect is geschreven.
Zie afb. 14 voor een Duitse humorkaart uit
1905, getiteld “E schiene Gruss vom Duhmstaan
en Trier”. Het rijmpje eronder begint als volgt:
“Om Duhmstaan sei mer romgerötscht, Et waor
net immer ginstig. De Box gerröss, de Kaap
verlohr, Dä Kopp zerschoon blutrinstig”. Leuk
hoor…
Samengevat: Het verzamelen van buitenlandse
prentbriefkaarten is voor de afwisseling best
interessant, maar vergt wel enige lenigheid van
geest.
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 29

DOCUMENTEREN
Een prentbriefkaartenverzameling
mijn verzameling Zaamslag
Willem Annema
De start. Het bijeen brengen van afbeeldingen
van gezichten uit de plaats naar keuze, Zaamslag.
De kaart zelf is een bijbehorende noodzakelijkheid
als drager van de afbeelding.
De uitbreiding. Er ontstaat de behoefte de afbeeldingen
in tijdsvolgorde te kunnen zetten.
Primair door op verschillen in de foto’s te letten,
maar al spoedig blijkt dat op de kaarten poststempels
met data staan. En daarmee begint de
kaart als fysiek object een specifieke rol in de
verzameling te spelen.
De verzameling wordt groter. Dat maakt het
noodzakelijk de kaarten volgens een systematiek
te ordenen om ze zo snel mogelijk terug te
kunnen vinden. Niet in de laatste plaats om bij
uitbreiding snel vast te kunnen stellen of men de
afbeelding al heeft. De keuze valt op een route
door de plaats volgens de standpunten van opname
van de foto’s. Op die manier in albums
verwerkt vertellen de kaarten in onderlinge samenhang
een verhaal over de ruimtelijke ontwikkeling
van de plaats in de 20ste eeuw. Zo
wordt de verzameling toonbaar.
Vervolgens ontstaat de behoefte de collectie te inventariseren.
In de tijd van pen en papier werd dat
een schrift waarin de kaarten in albumvolgorde
onder vermelding van nummer en titel, wel met
ruimte voor aanvulling, maar toch zeer statisch.
De verzameling nadert zijn top. Er komen
minder kaarten bij dan normaal, maar men
heeft de kaarten al zo vaak in de handen gehad,
dat er verbanden onderkend worden tussen de
opmaak en geheime tekens van de kaarten, die
enorm kunnen helpen bij het bijeen brengen
van de afbeeldingen in de tijd. Men krijgt begrip
voor series en uitgevers en de andere codes
beginnen ook structuur te krijgen. Langzamerhand
turnde de collectie zich om naar een
verzameling van prentbriefkaarten, waarbij de
afbeelding zelf een ondergeschikte rol speelde.
Toepassing 1. Bij het scannen van prentbriefkaarten komen de beelden in een map
te staan. Het bijbehorende programma geeft de beelden een scannummer mee. Zet
men nu de kaartcodes voor die nummers, dan ordent de PC de gescande kaarten op
hoofdtijdperken. Let men evenwel op de resultaten, dan is het duidelijk, dat daarmee
de diverse series in de tijd wel naar elkaar toe getrokken zijn, maar nog niet expliciet tot
unieke eenheden. Daarvoor heeft de PC toch wat meer informatie nodig. In de postzegelwereld
telt men ook niet voor niets de vertandingen. Het fraaie van de toepassing is
wel dat hij uitbreidbaar is, net zo lang tot de map zijn grenzen bereikt heeft.
Ook al was alles gericht op het kunnen dateren
van die afbeeldingen. Maar daar kwam het
kunnen dateren van de kaarten als fysiek object
bij, ook als er geen poststempel op voorkwam.
De verzameling wordt weer leuk. De verzamelaar
komt tot het inzicht dat de prentbriefkaarten
niet bij de grenzen van zijn plaats eindigen.
Ze blijken deel uit te maken van een veel grotere
prentbriefkaartenwereld. In de naburige plaatsen
komen dezelfde, maar ook andere voor. En
ook daarbij geldt weer, dat de collecties van over
de grenzen medebepalend kunnen zijn voor de
datering van de kaarten in de eigen verzameling.
Daarmee opende zich de prentbriefkaartenwereld
in het algemeen. En dan is het goed
dat men op het spoor komt van de VDP en dat
spoor ook kan volgen.
In die wijde context is het noodzakelijk veel
prentbriefkaarten te bekijken en met elkaar te
vergelijken. En wat belangrijk is, de relevante
gegevens vast te leggen om de verworven kennis
inzichtelijk en overdraagbaar te maken. Hierbij
speelt het oog een belangrijke rol in samenhang
met het vermogen van onthouden.
Intussen heeft de digitale wereld ook die van de
prentbriefkaart bereikt en in beslag genomen.
De PC, een wonderding dat in een mum van
tijd een verzameling op zoektermen kan ordenen;
duizend maal sneller dan met de hand.
Maar tegelijkertijd een stom ding dat vast loopt
als een gegeven net iets verkeerd staat. En niets
doet als er geen gegevens zijn. De PC blijft een
hulpmiddel en moet een specifiek inhoudelijk
doel dienen om nuttig te zijn. De mogelijkheden
en beperkingen van dit hulpmiddel vereisen een
hernieuwde kijk op het inventariseren van de
prentbriefkaart in het algemeen en op die van
de eigen collectie in het bijzonder.
Binnen mijn eigen verzamelgebied heb ik gepoogd
enige vaste variabelen te elimineren in
de opmaak van de prentbriefkaarten, die in onderlinge
samenhang de kaarten, cq de uitgaven,
in hoofdtijdperken indelen. Daarnaast speelde
de gedachte of het mogelijk was met die gegevens
de uitgaven zelf te localiseren. Men stopt
een bulk gegevens in de computer en binnen
de kortste tijd heeft men een overzicht van de
uitgaven per plaats in chronologische volgorde
30 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN
van verschijning. In dat systeem moeten ook de
anonieme kaarten op een logische plek in die
uitgaventabel tevoorschijn komen.
In dit artikel wil ik mij beperken tot het omschrijven
van de vaste variabelen voor de hoofdtijdperkenindeling.
Gegevens die hun volle werking in
een database krijgen. Om de inventarisatie vlot
te kunnen laten verlopen, komen alleen de met
het blote oog gemakkelijk waarneembare onderdelen
van de opmaak in aanmerking. Verder zijn
het variabelen die in een chronologisch glijdende
schaal worden onderverdeeld. Ook weer zodanig
dat zij het menselijke bevattingsvermogen niet
te boven gaan. De definiëring is herkenbaar aan
datgene wat men mogelijkerwijs al weet. – De codering
komt niet zomaar uit de lucht vallen. Veel
nieuws zal dit onderdeel van de beschrijving van
de kaarten niet brengen. Van belang is het feit dat
de systematiek van de inventarisatie in de digitale
wereld toepasbaar is voor alle prentbriefkaarten,
ook al is deze in mijn optie sterk op de “topografische”
kaart gericht.
Uiteindelijk heb ik voor zeven variabelen gekozen,
die elk in zeven verschijningsvormen worden
onderverdeeld. Theoretisch een matrix van
49 vakjes die ruimte bieden aan zeven tot de zevende
macht mogelijke combinaties. Gelukkig
komen die niet allemaal voor, althans, dat denk
ik. De glijdende schaal zit in de onderverdeling
van de kolommen van de matrix en wordt aangeduid
met de eerste zeven letters van het alfabet
in de richting van oud naar jong. Overigens
met dien verstande dat de “e” soms voor “elders”
staat en de “g” voor “geen” of “anders”.
In de database komen de gegevens dus uiteindelijk
tevoorschijn in de vorm van zeven achter
elkaar geplaatste letters. Daarbij zijn zowel de
volgorde als de waarde van de letters van eminent
belang. En om alle neuzen dezelfde richting
op te krijgen is een handleiding bij het samenstellen
van die regel letters noodzakelijk.
Kolom 1, het adresvak.
a = vlakvullend zonder afzendervak
b = vlakvullend met afzendervak
Toepassing 2. Voor een bepaalde plaats is het mogeliijk de kaartcodes in alfabetische volgorde
onder elkaar te zetten. De ruimte ernaast kan men in jaren verdelen. Dan is het mogelijk
de bij een bepaalde kaartcode beschikbare kaarten naar datum van afstempeling op die
tijdschaal aan te geven. Men kan dan per plaats nagaan hoe die hoofdtijdperken zich in die
plaats hebben voorgedaan. Daarbij kan men de kaartcodes nog voorzien van de namen
van de lokale en landelijke uitgevers. Men krijgt hiermee een mooi overzicht van de perioden
waarin de prentbriefkaarten werden verhandeld. Daar kan men “moeilijke gevallen” aan
toetsen om ook die in de tijd te kunnen zetten. Het is uiteraard de bedoeling dat de PC deze
overzichten samenstelt. Dat is typisch een klus voor dat apparaat. Maar er niets op tegen om
zo’n overzicht handmatig op te stellen en het resultaat onder je handen te zien verschijnen.
c = vlakdelend met groot afzendervak
d = vlakdelend met alleen het woord “afzender”
e = vlakdelend met twee lijnen in het correspondentievak
f = vlakdelend zonder afzenderaanduiding
g = Geen voorbedrukte adreszijde
Kolom 2, de koptekst.
a = gecentreerd alleen het woord Briefkaart,
eventueel met vertaling
b = gecentreerd vierregelige standaardtekst, of
drieregelig bij gedeelde adreszijde
c = gecentreerd de woorden “briefkaart“ en
“drukwerk” in combinatie
d = veel vertalingen van het woord “briefkaart”.
e = in adresvak
f = geen koptekst
g = geen voorbedrukte adreszijde
Kolom 3, de tecniek van de afbeelding
a = lithografie
b = lichtdruk
c = rasterdruk
d = combinatie
e = imitatie echte foto
f = echte foto
g = anders en modern
Kolom 4, positie afbeelding
a = relatief klein, niet tot de randen doorlopend
of veel correspondentieruimte
b = tot drie randen doorlopend met één marge
waarin de teksten staan
c = tot alle randen lopend zonder marge
d = met witte rand rondom waarin de titel gedrukt
is
e = met witte rand en titel in de afbeelding
f = bij echte fotografie zonder witte rand
g = fantasieopmaak
Kolom 5, landelijke uitgever.
Kolom 6, lokale uitgever
a = op beeldzijde
b = op adreszijde links onder (horizontaal)
c = op adreszijde lans korte zijde (verticaal)
d = links boven (horizontaal)
e = elders niet in deelzone
f = in deelzone (verticaal of logo onderaan)
g = geen vermelding
Kolom 7, kaartnummer, in eerste instantie opdrachtcode
a = op beeldzijde
b = op adreszijde links onder (horizontaal)
c = op adreszijde langs korte zijde (vertikaal) of
links boven
d = op adreszijde in postzegelvak
e = elders, niet rechts onder
f = rechts onder (horizontaal)
g = geen kaartnummer of -code.
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 31

DOCUMENTEREN
Gedeelde adreszijde met twee voorbedrukte lijnen voor de afzender zonder koptekst = ef
efbcgcf
Afbeelding in lichtdruk, vlakvullend = bc
Geen naam van de landelijke drukker of grossier, wel die van de lokale uitgever langs de korte zijde van de kaart op de adreszijde = gc
Het kaartnummer staat op de adreszijde rechtsonder = f.
En hoewel het merendeel van ons vermoedt dat deze kaart
afkomstig is van Weenenk & Snel uit Den Haag en derhalve
bij Trenkler in Leipzig gedrukt zal zijn, wordt de naam van
de landelijke uitgever toch als onbekend genoteerd. Maar
er is niets op tegen de naam bij de opmerkingen als toegewezen
te vermelden.
Overigens is het de vraag of de verschijningsvormen
echt bij de tijd behoren, dan wel bij de
uitgevers of drukkers die in een bepaalde tijd
opereerden. In het laatste geval hebben de verschijningsvormen
via een omweg een tijdindicatie
gekregen.
Het is waarschijnlijk, dat kaarten behorend bij
eenzelfde uitgave een identieke hoofdindeling
hebben. Maar een bepaalde hoofdindeling kan
op meerdere onafhankelijke uitgaven toepasbaar
zijn. Eén van de redenen waarom deze beschrijving
van de kaarten niet afdoende is voor
het bij elkaar scharrelen van complete uitgaven.
Een ander problematisch aspect is dat van de
techniek van de afbeelding. Die techniek is
erop gericht het oog te bedotten om maar net te
doen alsof de afbeelding een echte foto is. Vaak
herkent men de techniek wel met het blote oog,
maar voor de zekerheid heeft men hierbij hulpmiddelen
nodig, waarbij een simpel vergrootglas
niet afdoend is.
Een volgend problematisch aspect zijn de onvermijdelijke
uitzonderingen. Een goede systematiek
kan niet zonder en de praktijk zal leren of
het systeem daaraan aangepast moet worden,
dan wel ten gronde gaat.
32 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN
aabaaaa-201901kaart017 aabaaaa-201901kaart018 aabagaa-201506kaart0005 aabagaa-201506kaart0006 aabagaa-201808kaart041 aabagaa-201808kaart042
abbbagg-201302kaart007 abbbagg-201302kaart008 abbbagg-201302kaart015 abbbagg-201302kaart016 babbgag-201302kaart077 babbgag-201302kaart078
cbdgggf-201302kaart035 cbdgggf-201302kaart036 efbcgcf-201901kaart035 efbcgcf-201901kaart036 efeggcf-201909kaart021
efeggcf-201909kaart022
fabbgag-201801kaart013 fabbgag-201801kaart014 febdfgd-201506kaart0009 febdfgd-201506kaart0010 ffeefbb-201507kaart0037 ffeefbb-201507kaart0038
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 33

DOCUMENTEREN / UITGEVERS EN DRUKKERS
Prentbriefkaarten van Amsterdam,
uitgegeven door N.J. Boon
Afb.1 en 1a Kaarten van
de Wereldtentoonstelling
in 1895, toegeschreven aan
N.J. Boon.
Afb.3 De typische A van
drukker Senefelder
Tabel 1
Joost Haverman
Er zijn in de loop der jaren veel prentbriefkaarten
van Amsterdam gedrukt. Het kost niet veel
moeite een flinke stapel bij elkaar krijgen. Om
in zo een stapel enige orde te brengen kun je de
kaarten sorteren, bijvoorbeeld naar onderwerp
zoals straat of wijk, brandweer, volksleven of
trams. Sorteren naar druktechniek zoals fotokaarten
of litho’s is ook een mogelijkheid. Ik heb
ervoor gekozen de kaarten hoofdzakelijk per
uitgever te groeperen. Dat is overzichtelijk bij
kleine uitgevers, die zich beperkt hebben tot enkele
series. Bij grote uitgevers, die veel gepubliceerd
hebben over een langere periode, is verder
uitsplitsen nodig, op een of andere manier. Hoe
dat zou kunnen wordt beschreven in dit artikel.
Uitgevers van prentbriefkaarten Amsterdam
In het begin van de vorige eeuw waren er in
Amsterdam vijf grote uitgevers actief. Deze
TYPE KAART
A Met ongedeelde adreskant
1 series kaarten met een bepaald kenmerk
2 series kaarten zonder kenmerk, met opdruk in ZWARTE letters
3 series kaarten zonder kenmerk, met opdruk in RODE letters
B Met gedeelde adreskant
1 verklarende tekst aan de beeldzijde
2 verklarende tekst aan de adreszijde
“big five” zijn, in alfabetische volgorde: Boon,
Glückstadt & Munden (G&M), Nuss, Trenkler
en Schaefer. De Duitse firma Trenkler was tevens
drukker. G&M uit Hamburg heeft misschien
in een latere fase ook zijn kaarten zelf gedrukt.
Boon, Schaefer en Nuss waren gevestigd
in Amsterdam als uitgever en lieten het drukken
aan anderen over. De kaarten van Trenkler
en G&M zijn het makkelijkst te ordenen, omdat
ze genummerd zijn. Hierbij had Trenkler vanaf
1904 de gewoonte om bij een herdruk de nummers
van de foto›s hetzelfde te houden. De layout
veranderde wel geregeld. G&M nummerde
de kaarten chronologisch. Een herdruk van
een afbeelding kreeg een nieuw (hoger) nummer.
Bij de andere drie ligt het ingewikkelder.
Over Schaefer zijn de afgelopen jaren in dit
tijdschrift een aantal artikelen verschenen, van
de hand van Henk Nieuwenhof. Jan Spoorenberg
c.s. hebben de geschiedenis van Jos. Nuss
beschreven. Hierna aandacht voor de uitgever
N.J.Boon. Boon heeft veel kaarten laten drukken.
Niet alleen topografische, maar ook «gelegenheidskaarten»
(bij bijzondere gebeurtenissen
als koninklijk bezoek of overstroming) en
fantasiekaarten. Ik beperk me tot de kaarten
van Amsterdam. Dat zijn grotendeels de kaarten
waar Amsterdam op gedrukt staat. Op bijna
alle kaarten is Boon als uitgever vermeld.
N.J.Boon
Nicolaas Jan Boon is geboren op 3 maart 1862.
In 1886 vestigde hij zich als uitgever in Amsterdam.
Hij stierf op 59-jarige leeftijd, op 3 september
1921 [1]. Boon gaf naast boeken, prentbriefkaarten
en almanakken ook het bekende weekblad
“De Prins” uit. In een necrologie wordt
hij de eerste uitgever van Ansichtskaarten in
Nederland genoemd [2]. Het Nieuwsblad voor
den Boekhandel schrijft: “Hoogst bescheiden
en eenvoudig hield hij zich op den achtergrond,
man van krachtig initiatief, van scherp zaken
inzicht, volharding en zelfstandigheid, gevoel,
wilskracht en energie, die zich bij een ieder bemind
maakte die met hem in aanraking kwam”.
De Amsterdamse kaarten van Boon
Bij het maken van een indeling van de Boonkaarten
had ik in de eerste opzet het eindresultaat
niet scherp voor ogen. Het heeft zich al
doende ontwikkeld van een vaag concept tot een
34 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN / UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.2 Een lithokaart van
Boon, verstuurd in 1897.
Afb.4 Een kaart van de
serie A1b. met Amsterdam in
cursieve letters (rechts).
Afb.5 Een kaart van de
serie A1b. met Amsterdam in
iets kleinere cursieve letters.
Afb.6, 7 en 8 Drie verschillende
typen blauwe kaarten
(hiernaast en onder).
uitgewerkt geheel. De basis is voor het grootste
deel mijn eigen collectie.
Het verschil in de series is gebaseerd op een aantal
duidelijke kenmerken. Wanneer u een Amsterdam-kaart
van Boon in handen heeft, moet
het met behulp van deze kenmerken eenvoudig
te bepalen zijn in welke groep of serie de kaart
thuishoort. Het begint met de kaarten zonder
verticale deelstreep op de achterzijde (groep A;
deze kaarten zijn gedrukt tot en met 1905). Een
aantal van die kaarten zonder verticale deelstreep
heeft een bijzonder kenmerk (groep A1).
Hiermee zijn 10 series te onderscheiden: A1a,
A1b, enzovoort tot en met A1j. Bij het nalopen
van de kenmerken is het belangrijk de aangegeven
volgorde in acht te nemen. De kaarten
zonder een van de bijzondere kenmerken blijven
over. Die zijn weer gesplitst in kaarten met
een opdruk in zwarte letters (groep A2) of met
een opdruk in rode letters (groep A3). De kaarten
met deelstreep op de adreszijde (dus van na
1905) vormen groep B. Het basis schema is als
getoond in tabel 1. Voor de uitwerking zie hieronder,
en tabel 2.
A
A1
Met ongedeelde achterkant
Series kaarten met een kenmerk
A1a. Lithokaarten
De oudste kaarten zijn uit 1895. Een tiental
kaarten over de wereldtentoonstelling (afb. 1)
zijn uitgegeven door Boon. Ik citeer Haverkate
[1]: “Op deze tentoonstelling was ook een stadje
gebouwd, “Oud-Holland” genaamd. Boon was
hier postmeester. Op gezette tijden kondigde een
poorter in kuitbroek en wambuis met luide stem
aan dat het tijdstip van buslichting was aangebroken.
Dit deed telkens een menigte bij Boon’s
postkantoortje binnenstromen om een aantal
van zijn tentoonstellingskaarten te kopen, pen
en inkt te grijpen en bekenden elders een groet
uit “Oud-Holland” te zenden. Op deze wijze
verlieten meer dan 40.000 kaarten zijn posthuis
en werden aldus over de hele wereld verspreid.
Hij deed hier dus wel zeer goede zaken”. De
kaarten zijn er in een bruine en groene uitvoering.
Op de kaarten staat niet Boon als uitgever
gedrukt, dus strikt genomen horen ze niet in dit
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 35

DOCUMENTEREN / UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.9 en 9a Een reliëfkaart met clichénummer
(uitvergroot in inzet), type A1d.
Afb.10 Een kaart met randversiering,
type A1e (boven).
Afb.11 Luchtfietsers op
een kaart met “Groeten uit
Amsterdam”, type A1f.
overzicht thuis. Omdat deze kaarten beschouwd
worden als de oudste kaarten die Boon heeft uitgegeven,
heb ik ze toch opgenomen. Gelukkig
heeft Boon sommige van de kaarten voorzien
van zijn stempel op de adreskant (afb. 1a).
Daarnaast heeft hij enkele kleurenlitho’s uitgegeven.
Eén van de mij bekende litho’s
(afb. 2) heeft een poststempel uit
1897. Twee andere hebben in het
woord briefkaart aan de adreszijde
de typische letter A (afb. 3)
die drukkerij Senefelder gebruikte.
Het horizontale streepje in de letter
A is niet recht maar heeft een
v-vorm. Senefelder is opgericht in
1898, het bedrijf is een voortzetting
van drukkerij Amand. De typische
A zou dus ook door Amand kunnen
zijn geïntroduceerd.
A1b. “Amsterdam” in
cursieve letters
Een van de vroege series, misschien
wel de eerste na de litho’s.
De kaarten zijn er in een blauwe
(afb. 4) en in een grijze uitvoering.
Er is ook een variant, met Amsterdam cursief
in een iets kleiner lettertype (afb. 5), in grijs of
groen. Op deze kaarten staat vaak vermeld Foto
Guy de Coral & Co. Ze zijn gedrukt bij Senefelder.
Het oudste poststempel is van 26-10-1898, de
meeste zijn uit 1899.
A1c. Blauwe kaarten
Deze kaarten zijn er met verschillende lettertypen,
wellicht afkomstig van verschillende drukkers.
Zie afbeelding 6, 7 en 8. Ook deze kaarten
zijn uit de jaren 1898 en 1899. De blauwe kaarten
met cursieve letter zijn al besproken onder A1b.
A1d. Reliëfkaarten
Dit zijn kaarten met enig reliëf aan de voorzijde,
maar daarbij een volledig vlakke achterkant. De
voorzijde is wat groenig van kleur, met rode letters
(afb. 9). Op de adreszijde staat: “Gesetzlich
geschützt. Patentiert in den meisten Kulturstaaten”
(“Wettelijk beschermd. Gepatenteerd
in de meeste ontwikkelde landen”). De kaarten
zijn gedrukt bij Stengel in Dresden en hebben
allemaal het van Stengel bekende clichénummer
(een handgeschreven 5-cijferig wit getal in
de rand van de afbeelding) (afb. 9a). Boon heeft
deze kaarten ook een nummer gegeven. Mij zijn
bekend nummers 1 tot en met 8 en 11. Daarnaast
zijn er ook ongenummerde exemplaren. De ongenummerde
kaarten hebben soms dezelfde
afbeelding als de genummerde, maar lang niet
allemaal. Er zijn ook met de hand ingekleurde
uitvoeringen, die er nogal onbeholpen uitzien.
De oudst gelopen kaart is gestempeld 16 augustus
1900. De meeste kaarten zijn verstuurd in
1900 en 1901.
A1e Doorkijkje / randversiering
Er is een kleine serie met “randversiering”, uit
1900 (afb. 10).
A1f Met tekst: “Groet uit Amsterdam”
Een aantal kaarten met bekende Amsterdamse
gebouwen afgebeeld, daarboven een wolkenlucht,
met in de wolken gemonteerd een plaatje
van bijvoorbeeld een vrolijk stel op de fiets, of
een ooievaar met baby (afb. 11).
A1g. Kaarten met logo
Deze serie kenmerkt zich door de aanwezigheid
van het logo, rechts onder op de kaart, aan de
voorzijde (afb. 12). Het logo wordt gevormd door
een klein ovaal, waaromheen Fabrieksmerk Gedeponeerd
staat. In het logo de vervlochten letters
NJB. Verticaal tegen de linkerrand van de kaart
36 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN / UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.12 en 12a Kaarten met
klein ovaal logo ‘Fabrieksmerk
Gedeponeerd’ (zie
inzet), type A1g.
Afb.13, 13a en 13b Genummerde
kaarten, type A1h .
Afb.14 Stereokaarten, type
A1i (rechts).
Afb.15 Kaarten betreffende
Koninklijk Bezoek, type
A1j-1.
Afb.16 Kaarten betreffende
Koninklijk Bezoek, type
A1j-2.
staat Uitg. N. J. Boon, Amsterdam (afb. 12a). Rond
de afbeelding is altijd een witte, onbedrukte rand.
De kaarten zijn grijsachtig, of wat groen. De tekst
op de voorzijde is meestal in rood gedrukt, op de
achterzijde hetzij rood, hetzij zwart. De achterkanten
zijn identiek aan die van kaarten met vermelding
Lichtdr. Emrik & Binger, dus die firma uit
Haarlem moet wel de drukker geweest zijn. De
kaarten zijn matig van kwaliteit. Ik ken er meer
dan honderd. De oudste is gedateerd op 22-1-1901.
Verreweg de meeste hebben gelopen in 1901 en
1902. Merkwaardig is dat er ook kaarten zijn met
het Boon-logo en vermelding van een andere uitgever,
bijvoorbeeld weduwe Th. A. Anken.
A1h. Genummerde kaarten
Dit is een prachtige serie, zeer verzamelwaard
(afb. 13 en 13a) en fotografisch net zo fraai als de
bekende kaarten van Buurman - de Haas. Het
hoogste nummer is 279. Tot nummer 222 zijn er
veel kaarten bekend. Waarom daarboven veel
nummers ontbreken is mij niet duidelijk. De
meeste kaarten zijn gedrukt bij Senefelder en
hebben aan de voorzijde een opdruk in rode
letter. Amsterdam staat er in een karakteristiek
lettertype, met krullen rond de pootjes van de
A (afb. 13b). Een enkele kaart heeft een opdruk
met zwarte letter. Soms hebben de kaarten dan
hetzelfde karakteristieke lettertype, maar er zijn
er ook met een ander lettertype, mogelijk elders
gedrukt. Een aantal kaarten zijn ook ingekleurd.
De vroegste datum van het poststempel
is 1-7-1902. De meeste kaarten zijn gestempeld in
1902 en 1903.
A1i. Stereokaarten
Minstens zes verschillende, mogelijk meer (afb. 14).
Ook deze kaarten zijn gedrukt bij Senefelder. In de
regel hebben deze kaarten niet gelopen.
A1j. Betreffende Koninklijk Bezoek
In de periode tot 1905 zijn er prentbriefkaarten
van drie verschillende gelegenheden.
1. Bezoek van H.M. Koningin Wilhelmina te
Amsterdam in april 1900.
Kaarten van het van stapellopen van de “Koningin
Regentes” (afb. 15), kerkbezoek en bezoek
aan de firma Utermöhlen. Alle kaarten gedrukt
bij Senefelder, met enige variaties in de lay-out
binnen deze serie.
2. Bezoek aan Amsterdam (5 tot 9 maart
1901) van Koningin Wilhelmina en Prins Hendrik,
bij de feestelijkheden ter gelegenheid van
hun huwelijk.
De kaarten uit de grootste serie hebben een witte
strook rondom, met rechts naast de afbeelding
verticaal “Lichtdr. Emrik & Binger”. Links
verticaal staat: “Uitg N.J.Boon, Amsterdam”.
Alle kaarten hebben een verklarende tekst in
zwarte letters onder de afbeelding, helaas zonder
datumvermelding. Ongeveer een veertigtal
kaarten laten de feestversiering van straat en
gracht zien. Een van de kaarten (afb. 16) toont
de aankomst van Hare Majesteit bij het Rijks-
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 37

DOCUMENTEREN / UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.17 Kaarten betreffende
Koninklijk Bezoek, type
A1j-3.
Afb.18 Kaarten van type
A2a-1 van Emrik & Binger.
Afb.19 Kaarten van type
A2a-2 van Senefelder.
Afb.20 en 20a Kaarten van
type A2b-1 van Knackstedt &
Näther (met ‘vette letters’).
Afb.21 Kaarten van type
A2b-2 van Senefelder.
museum. Dit bezoek vond plaats op 7 maart.
De kaart heeft een poststempel van 9 maart. De
kaarten zijn dus in zeer korte tijd geproduceerd
en in de handel gebracht. Misschien was het wel
op dit punt dat Boon de concurrentie uit Duitsland
de baas was. In ieder geval blijkt hij korte
tijd later gestopt met het uitgeven van “gewone”
topografische prentbriefkaarten. Over dit koninklijk
bezoek is er nog een tweede, kleinere
serie met de beschrijving in rode letters en vermelding
“Versiering 5 maart 1901”. Deze kaarten
zijn gedrukt bij Senefelder.
3. Bezoek aan Amsterdam in mei 1903.
Kaarten van de opening van de Beurs, een bezoek
aan de roeivereniging “De Hoop” (afb. 17),
het hospitaalkerkschip “De Hoop”, het Wilhelmina
Gasthuis en een bezoek aan Artis. De verklarende
tekst staat in een wit rechthoekje of op
een witte strook aan de onderkant van de beeldzijde
in rode letters, meestal zonder datum. De
drukker is mij niet bekend.
Past de Boon-kaart met ongedeelde adreszijde in
géén van de bovenvermelde tien groepen, dan valt
de kaart in één van de twee overgebleven categorieën,
afhankelijk van de kleur van de gedrukte
tekst op de beeldzijde. Zoals eerder genoemd is er
een groep kaarten met opdruk in zwarte letters
(A2) en een groep met rode letters (A3).
A2 Series kaarten zonder kenmerk als
boven met opdruk in ZWARTE letters
Deze kaarten met zwarte letter zijn ook onder
te verdelen in:
• kaarten met centraal de afbeelding en een
witte rand rondom (A2a.)
• bijna kaartvullende afbeelding met alleen een
witte rand aan de onderzijde (A2b.)
A2a. Kaarten met centraal de afbeelding,
en een witte rand rondom
Bij een deel van de kaarten met witte rand rondom
staat linksonder horizontaal Uitg. N.J.Boon, Amsterdam
in een wat grover lettertype (A2a type1).
De kaarten zijn lichtgrijs of lichtgroen, met weinig
contrast (afb. 18). De drukker is weer Emrik & Binger.
Ten minste 40 verschillende kaarten.
Bij een ander deel van de kaarten met een witte
rand rondom is “Uitg. N.J.Boon, Amsterdam”
38 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN / UITGEVERS EN DRUKKERS
tegen de linkerrand van de afbeelding geschreven,
met de tekst naar boven (A2a type2). Het
lettertype is wat fijner, in vergelijking met type
1 hierboven (afb. 19). De kleur van de kaart is
eveneens lichtgroen of lichtgrijs. De drukkwaliteit
is aanmerkelijk beter dan van type 1. De
drukker is Senefelder. Ook dit is een grote serie,
met meer dan 50 verschillende afbeeldingen.
Op enkele kaarten is de fotograaf vermeld:
“Foto Guy de Coral & Co”
A2b. Bijna kaartvullende afbeelding, met
alleen een witte rand aan de onderzijde
In deze categorie passen kaarten waarbij de afbeelding
bijna het volledige oppervlak bestrijkt,
met alleen een witte rand aan de onderzijde. De
Afb.22 Kaarten van het type
A3a-1 met een groenige
drukkleur.
Tabel 2 Indeling in typen kaarten (kenmerken en aantallen)
Tabel 2
TYPE KAART JAAR DRUKKER AANTAL
A Met ongedeelde adreskant
1 Series kaarten met een kenmerk
a litho's 1895 - 1898 > 10
b AMSTERDAM cursief 1898 o.a. Senefelder 20 - 30
c met afbeelding in blauwe kleur gedrukt 1899 3 typen 20 - 30
d reliëfkaarten 1900 Stengel > 20
e randversiering 1900 8
f "Groet uit Amsterdam" 1900 enkele
g met logo: fabrieksmerk N.J.Boon 1901 Emrik & Binger > 110
h genummerde kaarten 1902 o.a. Senefelder ± 250
i stereokaarten Senefelder > 6
j Koninklijk Bezoek
I april 1900 1900 Senefelder > 10
II maart 1901 1901 Emrik & Binger > 70
1901 Senefelder > 6
III mei 1903 1903 ± 10
2 Series kaarten zonder kenmerk als boven met opdruk in ZWARTE letters
a witte rand rondom
I links aan onderzijde tekst Boon horizontaal 1899-1900 Emrik & Binger > 40
II langs de linkerrand tekst Boon verticaal 1899-1900 Senefelder > 50
b witte rand onderzijde
I lettertype Amsterdam als afb 33 1902 Knackstedt > 50
II lettertype Amsterdam als afb 21 1902-03 Senefelder > 10
3 Series kaarten zonder kenmerk als boven met opdruk in RODE letters
a witte rand rondom, Boon langs de linkerzijrand
I Boon opzij naar boven geschreven 1900-01 Senefelder > 150
II Boon opzij naar beneden geschreven 1900-01 Stengel > 20
b witte rand onderzijde
I lettertype Amsterdam als afb 21 Senefelder > 85
II met clichénummer als afb 13 Stengel > 10
III de overige kaarten o. a. Emrik & Binger ± 20
B Met deelstreep aan de adreskant
1 Verklarende tekst beeldzijde
a Burger-weeshuis 1906 van Leer 5
b Julianafeesten mei 1910 van Leer > 50
c Bezoek prinses Juliana juni 1911 van Leer ± 10
d Bezoek president Faillières juli 1911 van Leer ± 10
e De grote watersnood van 1916 januari 1916 van Leer 18
2 Verklarende tekst adreszijde
a Koninklijk Bezoek aan Amsterdam mei 1912 Emrik & Binger 5-10
b Onafhankelijkheidsfeesten te Amsterdam sept 1913 Emrik & Binger > 50
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 39

DOCUMENTEREN / UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.23 Kaarten van het
type A3a-1 met een paarse
drukkleur.
Afb.24 Kaarten van het
type A3a-1 met een zwarte
drukkleur.
Afb.25 Kaarten van het type
A3a-2 gedrukt door Stengel
(geheel onder links)
Afb.26 Kaarten van het type
A3b, gedrukt door Senefelder
(geheel onder rechts)
adreskant is als beschreven door Bokelmann in
de VDP-uitgave over de Hamburgse drukker
Knackstedt & Näther [3]. Amsterdam staat gedrukt
in een vette letter (afb. 20a). Deze kaarten
(afb. 20) horen bij de mooiste die er zijn van
Amsterdam. Prachtige sfeervolle foto›s, excellente
lichtdrukken. Vaak zijn de kaarten ook ingekleurd,
met roze-bruin en lichtblauw als overheersende
kleuren. Een andere serie kaarten in
deze groep komt van Senefelder (afb. 21). Deze
kaarten zijn van 1902-1903, dus duidelijk later
dan de Senefelder-kaarten met een witte strook
rondom, die in 1899-1900 gedrukt zijn (zie hierboven,
A2a).
Op deze plaats past een kanttekening. De groep
kaarten met opdruk in zwarte letters is een
groep kaarten die overblijft nadat Boon-kaarten
met specifieke kenmerken eruit gefilterd zijn.
Het is een restgroep. Natuurlijk zijn er kaarten
die om de een of andere reden buiten de series
genoemd onder A1 en A2 vallen, bijvoorbeeld
vanwege een wat andere adreskant of een ander
lettertype. Van de 166 kaarten in deze restgroep
zijn dat er 15, dat wil zeggen ongeveer 9%. Dat
percentage lijkt mij bemoedigend laag.
A3 Series kaarten zonder kenmerk als
boven met opdruk in RODE letters
De kaarten hebben eenzelfde onderverdeling als
de kaarten met opdruk in zwart.
• kaarten met centraal de afbeelding en een
witte rand rondom (A3a.)
• bijna kaartvullende afbeelding met alleen een
witte rand aan de onderzijde (A3b.)
A3a. Kaarten met centraal de afbeelding,
en een witte rand rondom
A3a-1. Een kenmerk van deze kaarten is dat
langs de linkerrand, verticaal, “Uitg. N.J.Boon,
Amst.” staat. De tekst is naar boven geschreven.
Amsterdam staat gedrukt met een typische
krul rond de poten van de A (afb. 22). De
kaarten zijn van goede kwaliteit. Ze zijn gedrukt
bij Senefelder. De oudste heeft een poststempel
uit september 1900. Het is een grote serie
van ten minste 150 kaarten. De afbeelding
heeft meestal een groene kleur (55% van de
kaarten), maar paars (35%; afb. 23) en zwartwit
(10%; afb. 24) komt ook voor. Hetzelfde plaatje
zie je alleen bij uitzondering in twee uitvoeringen.
Zeldzaam is de ingekleurde variant. Een
klein aantal zwart-witte kaarten hebben een
ander lettertype, zijn wat ouder (1899) en waarschijnlijk
elders gedrukt.
A3a-2. Bij deze kaarten staat “Uitg. N.J.Boon,
Amst.” ook langs de linkerrand, maar juist
naar beneden geschreven (afb. 25). Dat blijkt
een betekenisvol verschil. Deze zwart-witte
kaarten hebben ook een ander lettertype. Ze
hebben allemaal een clichénummer, net als
de reliëfkaarten, en zijn dan ook gedrukt bij
Stengel.
40 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

DOCUMENTEREN / UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.27 Kaarten van het type
A3b gedrukt door Stengel
Afb.28 Kaarten van het type
A3b gedrukt door Emrik &
Binger (rechtsboven)
Afb.29 Kaarten van het
type A3b, drukker onbekend
(rechts).
Afb.30 Kaarten van het Burgerweeshuis
met gedeelde
achterzijde, type B1a.
Afb.31 Kaarten van de
Julianafeesten, mei 1910,
type B1b.
A3b. Bijna kaartvullende afbeelding, met
alleen een witte rand aan de onderzijde
Grote serie, of series. Er zijn ten minste vier varianten
(of drukkers). Verreweg de meeste kaarten
zijn van Senefelder (afb. 26). Veel minder kaarten
zijn gedrukt door Stengel (afb. 27), of door Emrik
& Binger (afb. 28). Vooral de Stengel-kaarten zijn
ook wel eens ingekleurd. Daarnaast zijn er nog een
beperkt aantal kaarten van een vierde, mij onbekende
drukker (afb. 29).
B Kaarten met deelstreep aan
de adreskant
Na 1905 is N.J.Boon niet meer zo actief, afgemeten
aan het aantal uitgegeven prentbriefkaarten.
Met topografische kaarten van Amsterdam is hij
blijkbaar gestopt. Bijna alle kaarten van na 1905
zijn “gelegenheidskaarten”. Deze kaarten met
deelstreep zijn onder te verdelen in twee groepen.
Bij de eerste groep staat de verklarende tekst op
de beeldzijde, bij de tweede op de adreszijde.
B1 Kaarten met tekst op de beeldzijde
Er zijn vijf series te onderscheiden, die verschillende
onderwerpen bestrijken. Al deze kaarten
hebben een deelstreep die bestaat uit twee vlak
naast elkaar staande verticale lijnen, met dwars
daarboven een horizontale lijn, die naar rechts
wat verder uitsteekt naar links. De drukker is
vermoedelijk Van Leer.
De oudste kaarten beelden bewoners van het burgerweeshuis
af (afb. 30). Het gaat om vijf of meer
kaarten, uit 1906. Een tweede serie (afb. 31) gaat
over de Julianafeesten in mei 1910 en beslaat meer
dan 50 kaarten. De ontvangst van het koninklijk
paar, met dochter Juliana, net één jaar oud, was
groots, met fraai versierde straten. Er was een historisch-allegorische
optocht en natuurlijk een aubade.
De tekst op de witte rand aan de onderzijde
van de kaart meldt geregeld, maar lang niet altijd,
dat het de Julianafeesten betreft. De derde serie is
een beeldverslag van het bezoek van Juliana aan
Amsterdam in juni 1911, onder meer aan Artis (5
kaarten). Een maand later bezoekt de Franse president
Faillières Amsterdam, terug te zien op ten
minste 6 kaarten (afb. 32). De laatste door Boon
uitgegeven kaarten tonen de gevolgen van de watersnood
in 1916 (afb. 33). De netto-opbrengst van
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 41

DOCUMENTEREN / UITGEVERS EN DRUKKERS
Afb.34 Het logo van drukker
Emrik & Binger.
Afb.32 Kaarten van het bezoek
van president Fallières
in 1911, type B1d.
Afb.33 Kaarten van de
Groote Watersnood in 1916,
type B1e.
Afb.35 Kaarten van het
Koninklijk bezoek in 1912,
type B2a (geheel onder links).
Afb.36 Kaarten van de
Onafhankelijkheidsfeesten
in 1913, type B2b (geheel
onder rechts).
deze 18 kaarten kwam ten goede aan de slachtoffers.
De ondergelopen boerderijen liggen vooral in
randgemeenten als Durgerdam en Schellingwoude,
maar zijn toch in dit Amsterdam-overzicht
meegenomen. Kort na de ramp werden deze plaatsen
bij Amsterdam gevoegd, omdat ze zelf de hoge
kosten van dijkbeveiliging niet konden dragen.
B2 Kaarten met tekst op de adreszijde
Deze kaarten zijn allemaal gedrukt door Emrik
& Binger, blijkens het logo (afb. 34). Een
paar kaarten betreffen het Koninklijk Bezoek
aan Amsterdam in 1912 (afb. 35), met de driejarige
Juliana. Vanzelfsprekend wordt Artis niet
overgeslagen. Een tweede, grote serie, meer dan
vijfentwintig kaarten, gaat over de Onafhankelijkheidsfeesten
in 1913 (afb. 36).
Hoe verder?
De besproken indeling is grotendeels afgeleid van
mijn collectie. Een andere verzameling Amsterdam
bestaat vanzelfsprekend uit andere kaarten.
De vraag is of de hier gepresenteerde indeling
ook voor een andere verzameling opgaat. Omdat
de indeling gemaakt is op basis van meer dan
1100 kaarten verwacht ik dat wel.
Daarnaast heeft Boon ook van andere plaatsen,
van Amersfoort tot Zaandam, kaarten uitgegeven.
Is deze indeling ook toepasbaar op die andere
plaatsen? Dat zal moeten blijken. Graag reacties
naar j.haverman@hccnet.nl.
Het lukt steeds beter de drukkers van de verschillende
series te onderscheiden. En daardoor
en daarmee worden overeenkomsten en verschillen
tussen de kaarten van die drukkers duidelijk.
Met deze kennis wordt op termijn wellicht ook
een indeling van Boon-kaarten op basis van de
drukker mogelijk.
Samenvatting
De oudste kaarten uitgegeven door Boon zijn de
kaarten van de Wereldtentoonstelling in 1895.
Vanaf 1898 tot 1902 heeft hij van Amsterdam veel
kaarten uitgebracht. Hij deed vooral zaken met
de Nederlandse drukkers Senefelder en Emrik &
Binger, maar ook met Stengel en Knackstedt &
Näther uit Duitsland. De kaarten zijn overwegend
zwartwit. Van maar één serie zijn grotere aantallen
kaarten ingekleurd. In kleuren gedrukte kaarten
heeft hij niet verkocht. Vanaf 1903 betreffen de
uitgegeven series een tiental bijzondere gebeurtenissen,
met als laatste de Watersnood van 1916.
De gepresenteerde indeling van Boon-kaarten op
basis van duidelijke kenmerken helpt een nieuwe
Boon-kaart in uw collectie zijn plaats te geven.
Bronnen
[1] H.J. Haverkate Enige Amsterdamse Prentbriefkaartuitgevers.
Ons Amsterdam, juni 1984 pag 153-155.
[2] Nieuwsblad voor den Boekhandel, 6 september 1921.
[3] F.J.M.Bokelmann De randversieringen van Knackstedt
en Näther, Hamburg VDP 1998.
42 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

VDP
verenigingsnieuwsverenigingsnieuwsverenigingsnieuws
Ledenvergadering
De ledenvergadering en contactdag op 21 maart kon niet
doorgaan door de coronacrisis. Op dit moment is nog niet
duidelijk wanneer en in welke vorm evenementen weer
mogelijk zullen zijn. We maken daarvoor nu dan ook geen
plannen. Via de website (www.prentbriefkaarten.info) en
via e-mails zullen we u zo goed mogelijk op de hoogte
houden.
Vacatures
Adri Kaljee heeft het omzetten van de handgeschreven
lijsten van Harry Lem over Schalekamp in een Excelbestand
intussen voltooid. De eerste resultaten staan op
onze website.
Jan Burg heeft zich aangemeld als regiocontactpersoon en
maakt een taakbeschrijving voor zijn functie en voor die
van de overige nog te werven regionale contactpersonen.
Wie daarover mee wil denken of wie zelf die functie wil
vervullen is van harte welkom.
Website
De eerste tweeduizend nummers van de A-serie van Schalekamp
staan nu (als lijst) op onze website, aangevuld met
enkele afbeeldingen. De eerder al door Peter Heijkoop uitgewerkte
lijsten van de stedenseries van Trenkler komen
nu geleidelijk op de website beschikbaar. Op dit moment
zijn de volgende plaatsen gepubliceerd: Alkmaar, Amsterdam,
Arnhem, Beek (bij Nijmegen), ‘s-Gravenhage, Nijmegen,
Oosterbeek, Rotterdam, Roosendaal (Gld.), Scheveningen,
Utrecht en Velp.
Op het ledengedeelte van onze website (bereikbaar met
wachtwoord ‘sinds1982’) zijn alle VDP-Bulletins van de
jaargangen 1989 - 2002 te vinden (lezen en downloaden).
Daarnaast zijn hier nu ook diverse andere VDP-publicaties
te vinden: Karel van der Schot Amsterdam, Trenkler in
Nederland (proefexemplaar), De Randversieringen van
Knackstedt & Näther, Kunstanstalt Herz Amsterdam (2e
druk), Camphuijsen en Lintvelt Amsterdam, Handleiding
voor de beginnende verzamelaar. Meer publicaties zullen
volgen.
Hoog op de wensenlijst voor de website staat nog steeds
het aanmaken van persoonlijke accounts voor alle VDPleden.
Tijdgebrek speelt ons hier nog steeds parten. Gelukkig
kan iedereen met het wachtwoord ‘sinds1982’ toegang
krijgen tot het ledengedeelte van de website.
Henk Nieuwenhof
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 43

UIT MIJN BOEKENKAST
UIT MIJN BOEKENKAST
Groeten uit de DDR
Jos van Hagen
In 2019 was het 30 jaar geleden dat de Muur die
West-Berlijn van de DDR scheidde, plotseling
geopend werd. In de maanden daar aan voorafgaande
waren er veel protesten in de DDR (Wir
sind das Volk). Velen reisden via een socialistisch
broederland naar het vrije Westen.
In 2009 gaf Eulenspiegel Verlag een boek uit
met 777 ansichtkaarten uit de voormalige DDR.
Wat opvalt is dat vrijwel alle kaarten in zwartwit
zijn uitgegeven. Zwart-wit druk van kaarten
kon door de meeste drukkers woren verzorgd.
Kleurendruk was een zeldzaamheid. Veel is er
niet bekend over de fotografen en/of drukkers
van de kaarten.
Toen de Muur geopend was reisden velen per
Trabant of Wartburg naar het Westen. In de
tijd daarna wist men niet hoe snel men van deze
stinkende tweetakt auto’s af moest komen. Nu
zijn de overgebleven exemplaren cult-auto’s. Op
verschillende foto’s komen de in de DDR geproduceerde
auto’s voor.
Mij viel op dat vele jaren na de wende er nog
zwart-witkaarten te koop waren met – in mijn
geval – afbeeldingen van trams in Magdeburg.
De trams reden niet meer en het straatbeeld was
ingrijpend veranderd. Toch werden de kaarten
nog voor enkele 10 pfennigstukken verkocht.
De samensteller van het boek heeft, 20 jaar na
de wende, veel kaarten uit de DDR verzameld.
Je kunt er van uitgaan, dat dit soort kaaren
toen al grotendeels uit de rekken van de winkels
verdwenen waren. Door de omschakeling
naar een westerse economie verloren ze elke
aantrekkingskracht, ook voor de westerse touristen.
Op een enkele kaart is zichtbaar dat de
kaart is geretoucheerd. De TV-toren van Oost-
Berlijn mist op de foto de hoog geplaatste bol
met uitzichtpunt. De vraag is welke instantie de
opdracht gaf voor de aanpassingen op kaarten.
Ook in ongenade gevallen personen plegen nog
wel eens van een foto te verdwijnen.
De kaarten in het boek geven een overzicht van
vrijwel alle sectoren van het dagelijks leven in
de DDR. Stads- en dorpsgezichten nemen een
prominente plaats in. Ook dieren, al dan niet
in dierentuinen komen vrij vaak op kaarten
voor. Ook zijn er veel toeristische kaarten in het
boek opgenomen. Als je als arbeider op vakantie
mocht, wilde je wel laten weten waar je de
vakantie doorbracht. Ook al zat je in een hotel
van de staat of op een cruiseschip, je was blij met
de vakantie. Aan de wand hing dan wel een foto
van Ulbricht of Honecker. Ook de vakantieparken
en cruiseschepen zijn op kaarten afgebeeld.
Het nadeel van een steng geleide economie was
dat productie enerzijds en behoeften anderzijds
niet op elkaar aansloten. Dit leidde tot lange
rijen voor winkels, men wachtte vaak op nieuwe
leveringen aan de winkeld en je moest genoegen
nemen met wat er was.
Even een anekdote over dieren, die de situatie
op het gebied van de verkrijgbaarheid van voeding
weergeeft. Er zitten twee leeuwen in een
44 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

UIT MIJN BOEKENKAST
dierentuin, de ene krijgt elke dag vlees, de andere
krijgt banenen. Vraagt de ene leeuw aan de
andere: waarom krijg jij elke dag bananen? Ik zit
op de formatieplaats van een aap, daarom krijg
ik bananen. Bananen waren overigens Mangelware,
die slechts sporadisch en voor veel geld
verkrijgbaar waren. Ook onder de toonbank
lagen produkten die tegen andere produkten geruild
konden worden of tegen westers geld verkocht
werdem aan de klanten.
In het boek zijn ook winkels afgebeeld, zowel
de buitenkant als ook de binnnezijde. De foto’s
zijn zo genomen dat er veel verkrijgbaar lijkt te
zijn. Volgens de burgers in de DDR was er van
alles te koop, alleen van alles veel te weinig. Het
personeel had naar men zegt weinig interesse in
verkoop van producten, de Staat betaalde immers
het salaris. Naast de Konsumwinkels waren
er ook winkels waar wel van alles te koop was,
alleen dan tegen valuta uit westerse landen, bij
voorkeur Westmarken. Voor de gewone burger
dus onbereikbaar. Die moest genoegen nemn met
wat er was. Deze hele bedrijfstak werd, net als
vele andere bedrijfstakken, snel op westerse leest
geschoeid. De kaarten geven daardoor een beeld
van wat er eens was, maar nooit meer terugkomt.
In feite waren veel industrieele bedrijven al min
of meer versleten en ontbrak het de Staat aan geld
voor moderniseringen. In een ander boek dat ik
heb staan overigens foto’s van industriele producten
die hun weg naar het Westen vonden en
ook in Nederland zijn verkocht. Blijkbaar voldeden
deze producten aan onze kwalitietseisen.
De DDR kende, net als andere landen die door
een kleine toplaag bestuurd werden, een persoonlijkheidscultus.
Op meerdere kaarten zijn
de “partijbonzen”afgebeeld. Veel bedrijven kregen
namen van overleden ‘Helden van de DDR’.
Men kende ook een flink aantal dagen waarop
bij voorbeeld aandacht besteed werd aan werkende
vrouwen en aan verbondenheid met
andere socialistische landen. Dit alles is op de
kaarten terug te vinden. Ook de jeugd werd al
jong geschoold in de socialistische leer via de
Junge Pioniere. Zij staan ook op kaarten als zij
een Park-Eisenbahn, als was het een echt spoorbedrijf,
bemensen. Maar, en dat is de keerzijde,
er waren ook opleidingen in de techniek, of je
kon een rijbewijs halen. Was de schoolopleiding
afgesloten, kon men van de eerdere opleiding
direct gebruik maken in het Volksleger van de
DDR . De kaartgeven een en ander goed weer.
Het boek is samengesteld door Jürgen Hartwig
en het is via Amazon nog steeds te koop voor
geinteresseerden in de historie van de DDR. Zoals
eerder opgemerkt staan er 777 ansichtkaarten
in het boek. Er is geen duidelijke onderverdeling,
Elke bladzijde of dubbele bladzijde heeft
een onderwerp. De teksten zijn summier, her en
der zijn kleine anekdote’s opgenomen.
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 45

THEMA
De bruggen over de Maas
in Rotterdam
Annette Evertzen
Afb.1
Het sparen
Ik spaar ansichten. Ik gebruik ze voor boeken,
artikelen of lezingen, maar eigenlijk vind ik het
gewoon leuk om te doen. Het is spannend om
naar bijzondere kaarten te speuren. Zo vond
ik een kaart van Amsterdam, waar een kameel
over straat liep. En een andere ansicht waarin de
afzender zijn eigen foto had verwerkt.
Er zijn verschillende manieren om te sparen:
• Een tijdperk. Zelf zoek ik vooral kaarten van
voor 1920, die tijd boeit me. Alleen bij bijzondere
kaarten wijk ik daarvan af. Op deze manier
krijg je een mooi tijdsbeeld. Wil je vooral
de veranderingen in een straat of dorp zien,
dan is dit natuurlijk geen goede keuze.
• Typografisch. Ik zoek vooral afbeeldingen
van mijn eigen dorp – Borne – en van de omliggende
plaatsen.
• Thema’s. Ik zocht niet op thema, tot ik enkele
bijzondere kaarten van de Maasbruggen in
Rotterdam tegenkwam. Dat werd een thema.
• Soorten kaarten. Zelf vind ik ingekleurde
kaarten en kaarten met een randversiering
bijzonder. Die passen ook mooi binnen mijn
tijdperk van voor 1920. Heel speciaal vind ik
de houd-tegen-het-licht-kaarten, waardoor
een kaart opeens begint te schijnen of een
zwart-wit afbeelding kleur krijgt. Zie afbeelding
1.
• Uitgevers. De kaarten van sommige uitgevers
spreken me erg aan. Zoals de mooie tulpkaarten
die bij Herman Polak in Enschede
verkocht werden (zie nummer 138 van dit
Magazine).
De brug
Bij toeval, omdat ik een paar mooie kaarten
vond, ging ik dus kaarten van de Maasbruggen
in Rotterdam sparen. Hier kon ik mijn voorliefde
voor een tijdperk en bijzondere kaarten
combineren. En nu, met slechts een veertigtal
kaarten (er zijn er honderden meer), zijn er al
verhalen te vertellen: over het gebruik van foto’s
op ansichten, het vervoer in die tijd of de mensen
die op de foto’s staan. Maar eerst over de
brug zelf.
46 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

THEMA
buitenzijde naast het voetpad een fietspad aangelegd.
De Willemsbrug is in 1981 vervangen
door de nieuwe Willemsbrug, ontworpen door
Cor Veerling.
De naastgelegen Willemsspoorbrug had vijf
overspanningen en functioneerde vanaf 1877.
De Willemsspoorbrug werd in 1993 gesloopt en
vervangen door een spoortunnel. Tegenwoordig
bestaan alleen de bruggenhoofden nog.
De foto’s
Als je je in een (deel)verzameling focust op een
plek, valt op dat dezelfde foto vaak meerdere keren
gebruikt wordt, soms anders aangesneden, of
als tekening. Ook wordt een foto vaak gebruikt
door meerdere uitgevers. Een aantal bijzondere
kaarten - twee met randversiering en reliëf en
één tekening -, maken bijvoorbeeld gebruik van
dezelfde foto, genomen vanaf het Noordereiland
met de spoorbrug links. De oudste kaart is in
1902 verzonden, maar ook in een gewone, goedkope
uitvoering werd dezelfde foto nog in 1920
gebruikt. Zie afbeelding 2a tot en met 2d.
De meeste kaarten zijn vanaf de andere Maasoever
genomen, vanaf de centrumkant. Vanaf deze
kant heb ik ook vier versies van dezelfde foto:
twee van uitgever Trenkler, één van Schaefer en
één van een onbekende uitgever. Twee zijn er
ingekleurd: de ene nauwkeurig, de andere vlekkerig.
En bij elke foto is de onderkant vervagend
of net iets anders aangesneden. Zie afbeelding 3.
Soms wordt de foto bijgewerkt. Zo heb ik twee
dezelfde foto’s van een straat in mijn dorp. Op
Afb.2a
Afb.2c
Afb.2d
Afb.2b
De eerste brug over de Maas, ontworpen door
C.B. van der Tak, werd in 1878 opengesteld en
vernoemd naar koning Willem III: de Willemsbrug.
De brug was 326 meter lang en tot de opening
van de Maastunnel in 1941 de enige vaste
oeververbinding. In 1927 werd de brug verhoogd
en verdwenen de ornamenten. Ook werd aan de
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 47

THEMA
Afb.3
Afb.4a
Afb.4b
Afb.6
een ervan is de mestvaalt voor een huis keurig
weggepoetst. Bij een kaart van de brug is ook iets
dergelijks gebeurd, daar verdwijnen de hardwerkende
mensen uit beeld: twee wegwerkers, en
twee mannen die flinke karren duwen, waaronder
een mestkar? Zie afbeelding 4a en 4b.
Soms wordt er van een foto die overdag is genomen
een avondkaart gemaakt. Dezelfde foto
laat nu opeens een donkere lucht zien en felle
verlichting. Zie afbeelding 5a en 5b.
Het vervoer: lastdieren
Op de oudste kaarten, van voor 1900, is al te zien
hoe intensief de brug gebruikt werd. Het is een
drukte van belang: veel voetgangers, maar ook
allerlei koetsen en karren, met paarden bespannen.
Zie afbeelding 6. Soms staat er een hondenkar
op een foto. Eeuwenlang werden honden
als lastdier gebruikt. Het is het ‘paard van
de armen’, voor oliemannen, bakkers, marskramers
en andere kleine venters. Boeren brengen
er de melk mee naar de fabriekjes en postbodes
brengen er de post mee rond. In 1910 komt er
een trekhondenwet met voorschriften over het
gebruik, maar pas in 1963 wordt de hondenkar
helemaal verboden.
Op afbeelding 7a en 7b zijn een man en vrouw
te zien die samen een kar duwen. Dat een vrouw
dit doet is uitzonderlijk. Op de kaarten 4a en 4b
duwden mannen karren, wat men in de twintiger
jaren kennelijk niet meer zo passend vond:
ze werden weggepoetst. Schrijnend is dan om
op een kaart van rond 1930 te zien dat mannen
grote karren trekken. Het was crisistijd en kennelijk
was een paard voor velen te duur. Zie afbeelding
8.
Het vervoer: de tram
Al in 1884 werden op de Willemsbrug tramsporen
aangelegd voor de paardentram. Twintig
jaar later werd de brug geschikt gemaakt
voor de elektrische tram. Lijn 2 reed van station
Rotterdam Delftsche Poort via de Willemsbrug
naar het Prinsenhoofd op het Noordereiland.
De eerste trams (de nummers 1 tot
20) waren donkerblauw met opzij twee ramen.
Voor en achter was een open balkon, waar ook
de bestuurder zijn stoel had. Deze zat daar in
weer en wind. Zie afbeelding 9. In 1912 werden
de trams crème geschilderd en werden de
open balkons gesloten. In 1906 kwamen er ook
trams met drie zijramen (nummers 21 tot 126).
Zie afbeelding 4a en 4b. Deze trams hadden
gesloten balkons en werden later ook crème
geschilderd. In 1913 kwam een nieuwe serie
trams op de baan met vier zijramen en boven
48 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

THEMA
Afb.5a
Afb.6
Afb.8
Afb.9
Afb.5b
Afb.7a
Afb.7b
ieder raam twee kleine ventilatieraampjes.
Oorspronkelijk hadden alle tramrijtuigen een
afneembare petroleumlantaarn als frontlicht.
De conducteur moest de sleepbeugel voor de
terugrit in de juiste positie zien te brengen, een
actie die bekend stond onder de naam ‘beugel
zwaaien’.
Tramlijn 2 is de enige tramlijn die vanaf 1968
alleen op Zuid rijdt. Met de opening van de Rotterdamse
metro in dat jaar werd de tramverbinding
tussen Noord en Zuid opgeheven.
Tenslotte
Je zou ook nog iets kunnen zeggen over de kleding
van de mensen. Het verschil tussen de
mannen met petten en hoeden, of de vrouwen
met en zonder schort. Aan de hand van een kleine
verzameling valt veel te vertellen.
Met dank aan Arnold Tak, die zijn kaarten voor
een mooi prijsje op Marktplaats zet, vergezeld
van een korte beschrijving, waardoor ik geïnspireerd
werd om dit artikel te schrijven.
Bronnen:
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Hondenkar
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Maasbruggen_(Rotterdam)
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Rotterdamse_tram
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Tramlijn_2_(Rotterdam)
Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020 49

VDP
beursagenda nr.144
September 2020
6 Eerde, Verzamelbeurs in gemeenschapshuis De Brink, 09:00-14:00 uur.
Sint Antoniusplein 7, 5466 PE Eerde (Veghel). Zie: www.verzamelbeurseerde.nl.
19 Houten, Ansichtkaarten & Poststukken Manifestatie
Expo Houten, Meidoornkade 24, 3992 AE Houten.
Zaal open 09.30-16.00 uur. Entree € 5,- (voor VDP-leden gratis ), incl. toegang tot
Muntmanifestatie. Ruime gratis parkeergelegenheid. Bus 47.
26 Zaandam, Sporthal De Struijck, Professor Struijckenstraat 19, 1502 RV Zaandam
Tijd: 10:00-14:00 uur, NVVP-leden toegang vanaf 09:00 uur
Oktober 2020
10 (onder voorbehoud) Heerenveen, Abe Lenstra Stadion, Ingang G
Abe Lenstraboulevard (P4), 3981 AJ Heerenveen, lijn 15-17 en 48
31 Rosmalen, Fletcher Hotel 's-Hertogenbosch. Burg.Burgerslaan 50, 5245 NH
A2 afrit 20, bus 62
December 2020
5 Bunnik, Postillion Hotel Utrecht Bunnik. Kosterijland 8, 3981 AJ. Auto: A12, afrit 19,
bus 241 vanaf NS-station Utrecht.
WBE / VDP
NVVP
NVVP
NVVP
NVVP
Groeten Uit (Han Ruyters): 030 - 2343343, mobiel 06-52394610 (www.megacarta.com)
NVVP, www.ansichtkaartenvereniging.nl; dhr. Jan Zandbergen, 075-6421723
VDP, Eric Wiggers. e-mail: eric.wiggers@prentbriefkaarten.info
WB-Evenementen (WBE), Wouter Beerekamp, 050-5033926, e-mail: info@wbevenementen.eu, www.wbevenementen.eu
Manneken-Pis Club Brussels, 0032 479/68 77 16 Dominique Vrebos Voorzitter, manneken.pis.club@gmail.com
Alle beurzen onder voorbehoud i.v.m. Coronamaatregelen
50 Prentbriefkaarten Magazine 144 - 2e kw 2020

VDP-publicaties
Bestel-nr. Titel Prijs
leden
Prijs
niet-leden
Verzendkosten
ALGEMEEN
A007 Encyclopedie van de Nederlandse prentbriefkaart, deel 1, A t/m M (incl. ringband) € 23,00 € 28,50 € 6,95
A008 Encyclopedie van de Nederlandse prentbriefkaart, deel 2, N t/m Z (incl. ringband) € 23,00 € 28,50 € 6,95
A009 Prentbriefkaarten, handleiding voor de beginnende verzamelaar € 3,00 € 3,50 € 3,48
A010 115 jaar in kaart gebracht, 25 jaar Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten € 22,50 € 27,50 € 4,35
A013 Van gebrek naar gemak. Energievoorziening, openbaar nut en waterbeheersing in prentbriefkaarten € 7,50 € 9,95 € 4,35
(Jubileumboek 2012)
A014 Mapje met 12 prentbriefkaarten, serie Industrieel Erfgoed
€ 4,95 € 6,95 € 2,61
(behorend bij het jubileumboek 2012 Van gebrek naar gemak)
A015 Jakub Husník. Biografie van een lichtdrukpionier € 3,50 € 4,95 € 3,48
A016 Dateren van Nederlandse prentbriefkaarten € 2,50 € 3,50 € 2,61
GESCHIEDENIS
G101 De geschiedenis van de Ned. prentbriefkaart, deel I en II, 1871-1918 (in ringband) € 35,00 € 45,00 € 6,95
G102 De geschiedenis van de Ned. prentbriefkaart, deel III, 1918-1945 (in ringband) € 35,00 € 45,00 € 6,95
G103 De geschiedenis van de Ned. prentbriefkaart, deel IV, vanaf 1946 (in ringband) € 35,00 € 45,00 € 6,95
ILLUSTRATORS
L002 Prentbriefkaarten van Rie Cramer € 10,00 € 13,00 € 3,48
L003 Prentbriefkaarten van Henriëtte Willebeek Le Mair € 8,00 € 10,50 € 3,48
L104 Nederlandse illustrators van prentbriefkaarten (incl. ringband, incl. Aanvulling 2008) € 35,50 € 44,00 € 6,95
L005 Nederlandse Illustrators van prentbriefkaarten, Aanvulling 2008 (excl.ringband) € 9,50 € 12,00 € 4,35
THEMATISCH
T001 Bokkenwagens op prentbriefkaarten € 6,50 € 8,00 € 4,35
T002 Inleiding in de wereld van de Joodse prentbriefkaart € 10,00 € 12,50 € 4,35
T103 Jugendstil en zionisme, de prentbriefkaarten van E.M. Lilien (incl. Aanvulling 2014) € 10,95 € 15,95 € 3,48
T005 Jugendstil en zionisme, de prentbriefkaarten van E.M. Lilien. Aanvulling 2014 € 4.95 € 7,95 € 3,48
T006 Auto-fotokaarten van Nederlandse uitgevers € 4.95 € 7,95 € 3,48
UITGEVERS
U015 De randversieringen van Knackstedt & Näther, Hamburg € 6,50 € 8,50 € 3,48
U016 B. Brouwer en Brouwer & De Veer, Amsterdam (2e herziene druk) € 5,00 € 6,50 € 3,48
U017
Prentbriefkaarten van Amsterdam uitgegeven door P. Camphuysen - West
en K.L. Lintveld - Oost
€ 3,50 € 4,50 € 3,48
DIVERSEN
RBAND Ringband met VDP-opdruk € 6,00 € 7,50 € 6,95
B093... B130 VDP-Bulletins (vanaf nummer 93 t/m 130: bestelnummers B093 t/m B130) per stuk € 4,50 € 5,50 € 3,48
B2010 Jaargang 2010 VDP-Bulletin (4 nummers) € 10,00 € 10,00 € 4,35
B2011 Jaargang 2011 VDP-Bulletin (4 nummers) € 10,00 € 10,00 € 4,35
B2012 Jaargang 2012 VDP-Bulletin (4 nummers) € 10,00 € 10,00 € 4,35
B131... B143 Prentbriefkaarten Magazine (vanaf nummer 131 t/m 143: bestelnummers B131 t/m B143) per stuk € 4,50 € 5,95 € 3,48
BESTELLEN
De manier van bestellen is als volgt: we gebruiken bestelnummers en de verzendkosten worden apart berekend.
1. U bestelt door het totaalbedrag over te maken naar ING-bankrekening NL16INGB0002147118 t.n.v. Vereniging
Documentatie Prentbriefkaarten in Heel.
2. Voor het totaalbedrag telt u de prijzen van de bestelde publicaties en de verzendkosten bij elkaar op.
3. U betaalt per bestelling maar voor één publicatie verzendkosten, dat is voor de publicatie met de hoogste
verzendkosten.
4. Vermeld bij uw bestelling a.u.b. de bestelnummers.
5. Vergeet niet UW ADRES te vermelden: postcode + huisnummer.
De verzendkosten gelden voor verzending binnen Nederland. Verzendkosten buitenland op aanvraag.