KIJK editie 8 - 2022 - Inkijkexemplaar

BLIJF DOORVRAGEN
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 8 / 2022 / € 6,75
De Kruijk
Ode aan het
treinwiel
Zie pag. 13
U I T G E S T O RV E N
DIEREN KLONEN
Wens of waanzin?
EN OOK: NIEUWE MIJNENJAGERS: EEN KLASSE APART
ONDERBUIKGEVOEL IS MEER DAN EEN ONDERBUIKGEVOEL
RAFFAELE MINICHIELLO: DE LIEFSTE KAPER OOIT

34
30
6 INNOVATIEF
KIJK KORT Robot uitgerust met mensenhuid,
plantjes in maangrond gekweekt,
containerschip vaart zonder bemanning, en
meer nieuws op het gebied van wetenschap
en technologie.
13 OP ROLLETJES
COLUMN Dat een trein niet van de rails
kukelt als hij een bocht maakt, komt door
de ingenieuze vorm van zijn wielen. Eric de
Kruijk brengt een ode aan deze techniek.
14 TERUGKEER
De mammoet, de oeros, de buidelwolf en
nog meer uitgestorven dieren staan op het
punt een comeback te maken. Zullen deze
beesten het nu wel redden op aarde, en
vooral: is de mensheid er klaar voor?
22 NOTA
Wat zijn de ontwikkel-, bouw-, en afbraakkosten
van windturbines en hoeveel leveren
ze nu precies op? Een overzicht.
24 VREEMD VERSCHIL
Een deeltje dat net iets meer weegt dan
het zou moeten doen, klinkt niet als een
schokkende ontdekking. Toch zet het de
natuurkundige wereld op zijn kop.
30 ONDERBUIKGEVOEL
De bacteriën in onze darmen spelen niet
alleen een rol bij onze stoelgang. Steeds
meer onderzoeken linken deze kleine
wezens aan onze mentale gezondheid.
34 GEZINSUITBREIDING
De Koninklijke Marine is in verwachting van
een zesling: in 2025 worden nieuwe
mijnen jagers aan de vloot toegevoegd.
40 HERSENKRAKER
ONDERWATER ONDERVRAAGT Een brein
wordt vaak een computer genoemd. Maar
psycholoog én natuurkundige Yaïr Pinto wil
bewijzen dat die vergelijking niet opgaat.
42 MOMENT OF FAME
IN BEELD Je hoort geregeld over de James
Webb-telescoop en de Very Large Telescope,
maar er zijn nog tal van andere
sterrenkijkers. Acht minder bekende
exemplaren in de schijnwerpers.
50 DNA-TEST
INTERVIEW Raymond Poot werkt aan een
genetische scan die het risico op autisme al
bij baby’s kan bepalen. KIJK sprak met de
biochemicus over dit – toch wel controversiële
– onderwerp.
56 HERONTDEKT
De stoommachine, de seismoscoop en
roestvast staal hebben één ding gemeen:
ze zijn honderden jaren geleden bedacht,
maar raakten voor lange tijd in de vergetelheid.
Tot iemand het wiel opnieuw uitvond.
60 WOLKENWEZENS
FAR OUT Geen enkel organisme kan leven
op het hete oppervlak van Venus. Maar
misschien, zo suggereren deze onderzoekers,
wonen er wél microben in het
koelere wolkendek van onze buurplaneet?
62 GELIEFDE DIEF
TERUGVLUCHT Een vliegtuigkaper hoeft
niet altijd een wrede crimineel te zijn, zo
bewijst Raffaele Minichiello in 1969. De
Italiaan weet tijdens zijn misdaad sympathie
op te wekken bij de bemanning.
68 MULTITASKEN
TECH-TOYS Naar de KIJK-podcast luisteren
en tegelijkertijd een muziekje op de
achtergrond horen? Dat kan met deze bluetooth-oordopjes.
En meer fijn spul in onze
gadgetrubriek.
70 RISICO-REPORTAGE
Stel, we gaan weer kerncentrales bouwen.
Hoe komt Nederland dan af van het hoogradioactieve
afval? Om die vraag te beantwoorden,
ging KIJK langs bij COVRA.
76 ZWAARTEPUNT
KIJK ANTWOORDT Doordat de zwaartekracht
niet overal even hard aan ons trekt,
verschilt ons gewicht per land. Waar zijn
we het lichtst? En meer vragen beantwoord.
79 ONSTERFELIJK?
COLUMN Leeft de megalodon, een 20
meter lange prehistorische haai, nog? Als je
naar Shark Week op Discovery Channel
kijkt, zou je het bijna geloven. Ronald
Veldhuizen heldert de boel op.
42
70
4 8/2022

24
14
62
34
30
EDITORIAL
BEELD COVER: ISTOCK/GETTY IMAGES, BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/TOROS ART, BEELD INHOUDSOPGAVE: SPL/ANP, BELGIAN NAVAL & ROBOTICS, JULIE THURSTON/MOMENT EDITORIAL/GETTY IMAGES, CHARISSA VAN STRAALEN/EYEEM/GETTY IMAGES
KESSELER
Ont-uitsterven
Zeg eens eerlijk. Wat is je eerste reactie bij het
idee dat we uitgestorven dieren ‘terug kunnen
klonen’? De mijne was: doen! Dat het
kan, was voor mij in eerste instantie genoeg reden
om het plan maar gelijk uit te voeren.
Nu heb ik Jurassic Park natuurlijk ook gezien en
lijkt het me niet heel verstandig om allerlei moorddadige
dino’s uit de dood terug te halen. Ik zie het
nut er ook niet van in om er bakken geld, menskracht,
DNA-technieken en gecompliceerde fokprogramma’s
tegenaan te gooien, zodat we aan het
eind van dat ongetwijfeld lange traject trots kunnen
melden dat de Amerikaanse trekduif terug is.
(Een diersoort die, zo valt op pagina 16 te lezen,
rond 1900 om best wel legitieme redenen letterlijk
en figuurlijk de dood in werd gejaagd.) Maar de
Tasmaanse tijger? De Pyrenese steenbok? Of de
wolharige mammoet? Kom op, mensen! Dat is toch
gaaf?
Met dat enthousiasme ging ik het verhaal van
Ronald Veldhuizen in. Ik las over verdwenen leefgebieden,
dikke poeplagen, dinokippen, medische
ellende, buikgevoelens… Langzaam maar zeker
begon het enthousiasme voor het idee van ‘terugklonen’
af te nemen, om vervolgens plaats te maken
voor een ander soort enthousiasme. Dit verhaal is
namelijk precies waarom KIJK bestaat. Ons motto
is niet voor niets ‘blijf doorvragen’. Zelfrijdende
auto’s? Mooi, maar wel goed om de impact ervan
voor het verkeer nog even tegen het licht te houden.
Drones? Handig, maar wat gaan die zwermen uit de
kluiten gewassen en lawaaiige hommels betekenen
voor mensen en dieren op de grond? Zonne-energie
en windturbines? Belangrijker dan ooit, maar
moeten we niet ook heel hard nadenken over
kernenergie?
Moet je dan wat azijnz…eurderig bij elke gave
ontwikkeling meteen ‘ja, maar…’ gaan roepen?
Zeker niet. De kunst is om, zoals we bij KIJK al ruim
vijftig jaar doen, die passie voor nieuwe
ontwikkelingen te houden, en toch na te blijven
denken. Met uitgeschakelde onderbuik die
medaille om te draaien en de keerzijde ervan zo
nuchter mogelijk te bestuderen. Want dat iets kan,
mag niet de enige reden zijn om het te doen.
André Kesseler is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
8/2022 5

Knutselen
met dode
dieren
Uitgestorven dieren gaan weer
terugkomen. De vraag is niet óf het
lukt om mammoeten en andere
oerdieren tot leven te wekken,
maar wat er gebeurt als ze weer
rondgrazen. Filosofen en andere
experts denken dat mensen zich
niet realiseren wat voor impact dat
zal hebben.
Tekst: Ronald Veldhuizen
ISTOCK/GETTY IMAGES
14 8/2022

8/2022 15

Het W-boson is misschien niet
het bekendste deeltje, maar als
het er niet was geweest, had
bijvoorbeeld de zon niet kunnen
schijnen. Nu lijkt dit deeltje net
iets meer te wegen dan onze
huidige theorie voorspelt. En dat
kleine verschil kan grote
gevolgen hebben.
Tekst: Jean-Paul Keulen
shocking.” Zo omschrijft
de Oxfordse natuurkundige
Chris Hays het mo-
“Quite
ment waarop zijn scherm het resultaat
onthulde van de meting waar hij tien
jaar aan had gewerkt. Die meting betrof
de massa van een elementair deeltje:
het zogenoemde W-boson.
Op het eerste gezicht lijkt dat misschien
niet het meest spannende klusje waar je
je als deeltjesfysicus op kunt storten. De
massa van dit deeltje – die voor elk
exemplaar hetzelfde is – kun je namelijk
ook uitrekenen, als je uitgaat van onze
huidige theorie van het allerkleinste:
het standaardmodel van de deeltjesfysica.
Bovendien hadden tal van experimenten
hem al eerder gemeten; metingen
die heel aardig strookten met de
berekende waarde. En nu deden Hays en
zijn collega Ashutosh Kotwal, van de
Amerikaanse Duke-universiteit, ook nog
een duit in het zakje.
Maar wel een belangrijke duit. Uitgaande
van data verzameld met het experiment
CDF, dat van 2002 tot 2011
deeltjesbotsingen in de Amerikaanse
versneller Tevatron registreerde,
hadden Kotwal en Hays met afstand de
meest precieze waarde voor de W-massa
DeWvan
‘Wat zullen we
nou hebben?’
24 8/2022

weten te bepalen tot nu toe. En, zo constateerden
ze tot hun eigen verbazing
tijdens een Zoom-meeting op 19 november
2020: die waarde klopte niet met de
berekeningen én niet met wat eerdere
experimenten hadden gevonden. Volgens
hun is het W-boson nét iets zwaarder
dan het zou moeten zijn.
“Eerst dacht ik: oh nee, er moet iets zijn
misgegaan”, vertelt Hays. “Daarna zeiden
we: laten we uitzoeken wat er hier
aan de hand is. Maar uiteindelijk konden
we niets vinden dat niet klopte aan
onze analyse.” In april dit jaar publiceerden
de CDF-onderzoekers hun verrassende
resultaat. Een resultaat dat kan
duiden op nieuwe deeltjes – deeltjes die
misschien in één moeite een aantal andere
grote mysteries uit de natuur- en
sterrenkunde kunnen ophelderen. Quite
shocking indeed.
Op de pijnbank
Maar wat is dat W-boson dan eigenlijk
voor een deeltje? Hoewel het nou niet
bepaald het bekendste lid is van het
standaardmodel, werd het eind jaren
zestig al voorspeld door theoretici, die
daar in 1979 een Nobelprijs voor kregen.
En dat terwijl het W-boson toen nog
niet eens was ontdekt. Dat gebeurde pas
vier jaar later, met de Super Proton Synchrotron,
destijds de grootste versneller
van het Europese deeltjesinstituut
CERN. Ook dat wapenfeit bleek een
Nobelprijs waard.
Toch lijkt het W-boson op het eerste gezicht
geen grote rol te spelen in het dagelijks
leven. Jij, ik en deze KIJK zijn
niet ‘van W-bosonen gemaakt’. Wel kan
het W-boson, als enige deeltje uit het
hele standaardmodel, andere deeltjes
van identiteit laten veranderen. Atoomkernen
bestaan bijvoorbeeld uit
protonen en neutronen. Zonder
n De Amerikaanse deeltjesversneller
Tevatron ging alweer ruim tien jaar geleden
met pensioen - maar dat betekent
niet dat de machine geen ontdekkingen
meer oplevert. Zo werd pas onlangs de
meest precieze bepaling van de massa
van het zogenoemde W-boson tot nu
toe bekendgemaakt, gebaseerd op data
afkomstig van deze machine.
REIDAR HAHN/FERMILAB
8/2022 25

Nieuwe mijnenbe
in aantocht
n Zo komen de nieuwe mijnenjagers
er vanaf 2025 uit te zien. Eigenlijk zijn
het mijnenbestrijdingsmoederschepen,
propvol varende en vliegende drones die
het echte werk moeten uitvoeren.
34 8/2022

n Het 12 meter lange Unmanned Surface Vehicle
strijders
BELGIUM NAVAL & ROBOTICS
Inspector 125 is een drone, maar ook een dronemagazijn.
Aan boord heeft het diverse drones met
sonar, camera’s of explosieven om mijnen op te
sporen, te bekijken en te vernietigen.
Tekst: Rick van de Weg
Het is al meer dan
zeven jaar geleden
dat de Koninklijke
Marine een groot schip
in de vloot mocht
verwelkomen. Maar in
2025 wordt de eerste
van een nieuwe klasse
mijnenjagers in gebruik
genomen. KIJK blikt
alvast vooruit op de
komst van dit zestal.
SPECS
Naam: Vlissingenklasse
Lengte: 82,6 meter
Breedte: 17 meter
Waterverplaatsing: 2800 ton
Maximale snelheid: 15,3 knopen (ongeveer 28 kilometer per uur)
Maximale verblijfsduur op zee: ongeveer een maand
Bereik: 3500 nautische mijl (ongeveer 6500 kilometer)
Bemanning: 29 (accommodatie voor 63 personen)
Aan boord is plek voor twee 7 meter lange Rigid Hull Inflatable
Boats (RHIB’s)
BELGIUM NAVAL & ROBOTICS
Je kent ze wel van televisie, die grote
zwarte bollen met uitsteeksels: de
klassieke zeemijnen. Met een ketting
zijn ze aan een blok beton op de zeebodem
verankerd en ze dobberen een
paar meter onder het wateroppervlak.
Vaart er een schip tegenaan, dan worden
de ‘stekels’ verbogen, waardoor er een
buis binnenin de mijn breekt, een chemische
reactie ontstaat en de mijn ontploft.
Alleen al in de Tweede Wereldoorlog
zijn er naar schatting tussen de
600.000 en een miljoen van dat soort
zeemijnen gelegd.
De zeemijnensector heeft echter niet
stilgezeten sinds er halverwege de negentiende
eeuw voor het eerst mee werd
geëxperimenteerd. Contactmijnen, die
werken zoals hierboven staat beschreven,
worden eigenlijk niet meer gebruikt,
maar invloedsmijnen des te
meer. Die reageren bijvoorbeeld op het
geluid van scheepsmotoren onder water,
of de verandering in waterdruk of het
magnetisch veld als er een stalen
schip voorbijvaart.
8/2022 35

Sterrenkijkers in de
Er zijn ondertussen meer telescopen op en rondom de
aarde te vinden dan er dagen in een jaar zitten. Sommige
van die kijkers zijn geregeld in het nieuws, terwijl andere
nauwelijks aandacht krijgen. KIJK zet een aantal minder
bekende exemplaren in het zonnetje.
Tekst: Daniël Dekkers
VISUAL CHINA GROUP/GETTY IMAGES
42 8/2022

spotlights
Volksverhuizing
Geloof het of niet (of nou ja: doe maar wel): dit 500 meter grote bouwwerk
is een radiotelescoop. De Five-hundred-meter Aperture Spherical radio
Telescope (FAST) ligt in het zuidwesten van China tussen de bergen. De
gigantische kom bestaat uit 4500 verstelbare panelen die radiosignalen
bundelen op een antenne. Die hangt direct boven de schaal en wordt met
verschillende kabels op zijn plek gehouden. Hoewel de telescoop voornamelijk
bezig is met onderzoek naar het verre universum, zoekt het
gevaarte ook naar signalen die kunnen duiden op buitenaardse intelligentie.
Een interessant ding dus, maar niet iedereen was er blij mee. Voor de
bouw werden namelijk tientallen Chinezen gedwongen te verhuizen.
8/2022 43

BIOCHEMICUS RAYMOND POOT:
‘Met een genetisch
paspoort proberen
we autisme eerder
te herkennen‘
50 8/2022

ALLARD FAAS
8/2022 51

Van deserteur
tot volksheld
Het moest een korte, simpele reis van Los Angeles
naar San Francisco worden. Maar Raffaele
Minichiello maakte zich meester van vlucht
TWA85 en had een heel andere bestemming
in gedachten. In deze aflevering van de serie
Terugvlucht: de vliegtuigkaper met het grootste
aantal kilometers op zijn naam.
Tekst: Daniël Dekkers
DENVER POST/GETTY IMAGES
62 8/2022

Het Italiaanse volk zag de luchtpiraat
van vlucht TWA85 als ware held. Hij
stond na de kaping op de voorpagina's
van vele tijdschriften en kreeg zelfs een
rol in een western aangeboden. Van dat
laatste is het nooit gekomen.
n Raffaele Minichiello kaapte
deze Boeing 707 om vanuit Los
Angeles naar Rome te vliegen. Een
heel eind. Op deze plaat staat het
toestel aan de grond in Denver om
te worden bijgetankt. De eerste van
vele tussenstops.
“L
ieve zoon, geef je over. Ik
beloof je dat alles goed zal
komen.” Zo klinkt de boodschap
van een wanhopige vrouw door
de cabine van de Boeing 707. Maar opeens
hoort de stewardess die de radio
heeft aangezet een schreeuw. “Uit dat
ding!” De stem komt van een jongeman
die Raffaele Minichiello heet. Hij is
duidelijk geëmotioneerd door wat hij
hoort. Niet zo vreemd ook: het is namelijk
zijn moeder die hem via de radio
probeert over te halen een einde te
maken aan de vliegtuigkaping die hij
een paar uur eerder in gang heeft gezet.
De stewardess kan maar beter naar hem
luisteren; Minichiello heeft tenslotte
een vuurwapen bij zich.
Geldzorgen
In 1962 is de dan twaalfjarige Raffaele
Minichiello met zijn ouders en zijn zus
vanuit Italië naar de Verenigde Staten
geëmigreerd nadat een aardbeving
hun dorp in de buurt van
8/2022 63