KIJK editie 4 - 2023

BLIJF DOORVRAGEN WWW.KIJKMAGAZINE.NL 4/ 2023 / € 6,75
BINNENKORT
Podcast met
Diederik
Jekel
Pagina 47
VEENLIJKEN
De wetenschap legt
het mysterie bloot
EN OOK: ZEVEN VEELBELOVENDE BATTERIJEN
TELESCOOP OP DE DONKERE KANT VAN DE MAAN
WAAROM DE NATUUR ZO GOED VOOR JE IS

14
6 RARE SNUITERS
KIJK KORT Een egel met verkoelende
snottebellen, een mummie met tientallen
gouden amuletten, sterren met een
extreem korte omlooptijd, en meer verrassende
fenomenen in onze nieuwsrubriek.
12 DROOMVLUCHT
COLUMN Ideaal: van A naar B zonder in de
file te staan. PAL-V moet het mogelijk maken.
Rijco van Egdom onderzocht of deze
vliegende auto binnenkort op de weg én in
de lucht te vinden is.
14 ANDERE ACCU’S
Ze zijn vervuilend, duur en bestaan uit
schaarse grondstoffen: lithium-ion-batterijen.
Daarom werken bedrijven wereldwijd
aan creatieve alternatieven, zoals de zand-,
zwaartekracht-, en hennepbatterij.
22 NACHTBRAKERS
ONDERWATER ONDERVRAAGT Marike
Lancel bestudeert slaapstoornissen bij
mensen die kampen met een psychiatrische
aandoening. En dat onderzoek is allesbehalve
slaapverwekkend.
24 BESMETTELIJK?
Naar schatting plegen 800.000 wereldburgers
per jaar suïcide – waaronder beroemde
mensen. Zorgt de media-aandacht
die hun overlijden genereert ervoor dat het
aantal zelfdodingen toeneemt?
28 VISIONAIR
INTERVIEW Het bouwen van een telescoop
op de achterkant van de maan is met
recht een megalomaan project te noemen.
Experimenteel astronoom Marc Klein Wolt
deinst er niet voor terug.
34 SMARTPANTS
Een trainingsbroek om je te helpen bij het
sporten, een jas vol zonnepanelen om je
mobiel mee op te laden, een shirt om een
digitale knuffel naar iemand te sturen.
Slimme kleding is in de maak.
40 RAARCHITECTUUR
IN BEELD Saaie kantoorpanden en huizen
in overvloed, maar het stikt in de wereld
ook van de bijzondere gebouwen. KIJK
trakteert je op negen bouwwerken waar je
je aan blijft vergapen.
48 REDMIDDELEN
De laatste dertig jaar is bijna de helft van al
het koraal op aarde verdwenen. Wetenschappers
trekken dan ook een koffer aan
gereedschappen open om de riffen voor de
ondergang te behoeden.
54 POEHA
FAR OUT Nieuwe waarnemingen van de
James Webb-telescoop schoppen ons idee
van het heelal overhoop, kopten verschillende
wetenschapssites. Of valt het
allemaal wel mee?
56 GOED GROEN
Steeds meer studies wijzen uit dat de
natuur goed is voor onze geestelijke
gezondheid. Zelfs het kijken naar een
schilderij van een bos of weiland zou al een
positief effect hebben.
62 REUZEMISSER
TERUGVLUCHT Een grote mislukkeling
uit de burgerluchtvaart: de Airbus A380.
Welke tegenslagen zorgden ervoor dat
de carrière van dit toestel als een droom
begon, maar op een nachtmerrie uitliep?
68 KINDERKOETS
TECH-TOYS Met wallen tot op hun knieën
zie je ouders weleens de kinderwagen
vooruitduwen. Die moeten we helpen,
dachten de makers van de slimme wagen
Ella. En meer spul in onze gadgetrubriek.
70 COLD CASES
Het meisje van Yde, de Tollundman, de
vrouw van Huldremose: stuk voor stuk
prachtig bewaard gebleven veenlijken.
Maar hoe kwamen ze in het veen terecht?
De wetenschap zoekt antwoorden.
76 KLEURVERSCHIL
KIJK ANTWOORDT Waarom is het vlees
van een kip wit en dat van een koe rood? En
waarom kun je rood vlees maar beter met
mate eten? Deze en meer vragen beantwoordt
door experts.
79 NIET-WAARZEGGERS
COLUMN Na de aardbevingen in Turkije
en Syrië doken op social media beelden op
van dieren die de ramp voelden aankomen.
Maar, zo zegt Ronald Veldhuizen: dat
kunnen ze helemaal niet.
28
48
4 4/2023

14
56
4/2023 ALTERNATIEVE BATTERIJEN • MARIKE LANCEL • ZELFDODING • MARC KLEIN WOLT • SLIMME KLEDING • OPVALLENDE GEBOUWEN • KORALEN • JAMES WEBB WAARNEMINGEN • GEZONDE NATUUR • A380 • VEENLIJKEN
62
BLIJF DOORVRAGEN WWW.KIJKMAGAZINE.NL 4 / 2023 / € 6,75
EN OOK: ZEVEN VEELBELOVENDE BATTERIJEN
TELESCOOP OP DE DONKERE KANT VAN DE MAAN
WAAROM DE NATUUR ZO GOED VOOR JE IS
VEENLIJKEN
De wetenschap legt
het mysterie bloot
BINNENKORT
Podcast met
Diederik
Jekel
Pagina 47
70
28
40
EDITORIAL
BEELD COVER: ROBERT CLARK, ALLARD FAAS, SHUTTERSTOCK, PHILIPPE PIHEYNS/GETTY IMAGES. JUSTIN SULLIVAN/GETTY IMAGES, BEELD INHOUD: SHUTTERSTOCK. ALLARD FAAS, CHINA NEWS SERVICE/GETTY IMAGES, BRETT MONROE GARNER, OVIDIU DUGULAN/ALAMY STOCK PHOTO, ERIK DE KLEIN
KESSELER
Het Werther-effect
Het boekje staat in mijn boekenkast. Groen,
bomen, een heg, grote bladeren op de voorgrond
en in witte letters de titel: Het lijden
van de jonge Werther. Nadat ik het verhaal van Rik
Peters over de ‘besmettelijkheid’ van zelfmoord had
gelezen, heb ik het weer uit de kast gepakt. Meteen
was de mix van spanning en opwinding terug van
toen ik het, misschien wel veertig jaar geleden, voor
het eerst in handen had. Want ik wist natuurlijk
van de reputatie en het gevreesde Werther-effect.
Meteen al na publicatie in 1774 zorgde het in eerste
instantie anoniem uitgebrachte boek voor ophef.
Leipzig stelde in 1775 een verspreidingsverbod in
wegens het aanzetten tot zelfmoord. Meerdere
Duitse steden volgden en ook in andere Europese
landen werden maatregelen genomen. Ik vroeg me
gespannen af of de kwellingen van de jonge Werther
me ook zo zou raken dat ik… Dat viel gelukkig mee.
Om met Herman Finkers te spreken: zelfmoord is
wel het laatste wat ik zou doen.
Later, toen ik stageliep bij een regionale krant, bestond
dat idee van de aanstekelijke zelfdoding nog
steeds en schreven we alleen in heel bedekte termen
over suïcide. Maar is die relatie tussen media
en zelfmoord er wel? En zorgden beroemde doden
uit het verleden – Cobain, Cornell, Avicii – en de
berichtgeving daarover inderdaad voor zelfmoordgolven
of moet er toch het een en ander worden
genuanceerd? Lees er alles over in het uitstekende
verhaal van Rik op pagina 24 en verder.
Nu we het toch over het verleden hebben… New
Skool Media, de uitgever van KIJK, werd onlangs
overgenomen door Roularta. Voor een van de
bladen van dit Belgische bedrijf – G-Geschiedenis
– werd een nieuw thuis gezocht en wij van de KIJKredactie
kregen de eer om dat onder onze hoede te
mogen nemen.
KIJK Geschiedenis is een voortzetting
van G-Geschiedenis,
maar tegelijk ook weer niet.
Er is een nieuwe naam, maar
in de kern is het magazine nog
hetzelfde: het staat vol boeiende
geschiedenisverhalen
uit de Lage Landen
en ver daarbuiten.
Dus binnenkort in
de winkel, op de
mat of in onze
onlineshop. Mis
het niet.
André Kesseler is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
4/2023 5

Zijn dit de batterijen
van de toekomst?
Van elektrische fietsen tot telefoons: lithium-ionbatterijen
zijn overal. Toch kleven er nadelen aan
deze krachtbronnen. Zo zijn ze duur en is lithium een
schaarse grondstof. Wetenschappers werken daarom
hard aan alternatieven voor de opslag van energie.
Wij zetten zeven opvallende oplossingen op een rij.
SHUTTERSTOCK
Tekst: Gabor Mooij
14 4/2023

Hoe werkt een batterij?
Eerst even terug naar de basis. Een batterij bestaat uit
twee elektroden (polen): de anode en de kathode. Die
worden gescheiden door een vast membraan en een
vloeibare elektrolyt. Beide laten wel ionen door (atomen
of moleculen met een positieve of negatieve lading), maar
geen elektronen. Zo voorkomen ze dat er in de batterij een
directe stroom ontstaat tussen de polen. Die stroom moet
namelijk naar je telefoon, fiets of ander apparaat. Als je
een batterij gebruikt, bewegen positief geladen ionen van
anode naar kathode. De anode geeft tegelijkertijd elektronen
af, die naar het aangesloten apparaat bewegen, en
daarna via de kathode terug de batterij in. Bij het opladen
van een batterij is het proces omgekeerd: de positief geladen
ionen bewegen dan van de kathode naar de anode, en
die laatste neemt elektronen op. Goed om te weten, tot
slot: hoe meer ionen, hoe hoger de energiedichtheid van
de batterij kan zijn.
Dubbel zo
potent
Magnesiumbatterij
Een van de vaakst geopperde alternatieven voor de
lithium-ionaccu (li-ion) is de magnesiumbatterij. Zoals
de naam al verraadt, gebruikt die magnesiumionen.
En dat heeft meerdere voordelen. Zo kan een enkel
magnesiumatoom twee elektronen vrijgeven tijdens
het ontladen, terwijl lithiumatomen er maar eentje
afstaan. Dit betekent dat magnesium in potentie twee
keer zoveel energie kan overbrengen.
Daarnaast zorgt magnesium in een batterij voor meer
stabiliteit. Als dit metaal reageert met vocht en
zuurstof in de lucht, ontstaat een zelfbeschermend
oxidelaagje. Het magnesium ónder dit laagje reageert
vervolgens minder, of zelfs helemaal niet meer met
zuurstof. Lithium reageert veel heftiger bij contact
met lucht – waardoor de batterij in het extreemste
geval zelfs kan exploderen.
Een derde voordeel van magnesium ten opzichte van
lithium: er worden geen dendrieten gevormd. Dit zijn
een soort kristallen, in dit geval van opgestapelde
lithiumionen. Daarin komt zoveel energie samen dat
ontbranding kan plaatsvinden.
Magnesiumbatterijen zijn ook nog eens duurzamer
en goedkoper dan de lithium-ionvariant, doordat er
bijvoorbeeld geen kobalt nodig is. Dat is een giftig
element dat er in li-ionbatterijen voor zorgt dat de kathode
sneller ionen bindt, of juist loslaat. Bovendien
is magnesium op aarde in veel grotere hoeveelheden
beschikbaar dan lithium en kobalt.
Het eerdergenoemde oxidelaagje op magnesium is
behalve een voordeel trouwens ook een nadeel. De
meeste elektrolyten bestaan uit water met daarin
opgeloste stoffen. Tijdens het bewegen door de
elektrolyt reageren magnesiumionen met het water.
Hierdoor kan het oxidatielaagje ondoordringbaar
worden, waardoor het magnesium geen elektronen
meer kan afgeven of opnemen, en dus geen lading
meer kan overbrengen.
Een mogelijke oplossing hiervoor is bedacht aan
de Universiteit van Hongkong: het gebruik van een
elektrolyt met zout water en chloride. Het water is
in deze elektrolyt verzadigd door het zout, zodat er
amper ‘vrij water’ over is om het magnesium te laten
oxideren. Daarnaast lossen de chlorideionen
het oxidatielaagje
dat wel ontstaat deels
op. Werkt een dergelijke
verbetering ook
in de praktijk? Dan
zijn magnesiumbatterijen
goede
vervangers van
li-ionaccu’s.
In Japan, aan de Tokyo Metropolitan
University, werken onderzoekers aan deze
batterij. De anode bestaat uit mangaanoxide,
de kathode uit magnesium.
TOKYO METROPOLITAN UNIVERSITY
4/2023 15

Is zelfdoding
besmettelijk?
Tekst: Rik Peters
Als een beroemdheid overlijdt door zelfdoding,
draaien nieuwsredacties op volle toeren. Maar
hulpverleners ook. Volgens onderzoek kan
media-aandacht voor het thema namelijk een
toename van het aantal zelfdodingen veroorzaken.
Maar hoe zit het precies met dit zogeheten
Werther-effect?
ISTOCK/GETTY IMAGES
24 4/2023

Misschien hadden we dit
artikel nooit mogen
maken. Het gaat immers
over zelfdoding, en het is gevaarlijk
om daarover te schrijven. Je hebt
namelijk vast weleens gehoord dat
zelfdoding ‘besmettelijk’ is en dat
media-aandacht voor het onderwerp
mensen ertoe kan brengen ook zelf
de fatale stap te zetten. Na de veelbesproken
zelfdodingen van acteur
Antonie Kamerling (in 2010) en schrijver
Joost Zwagerman (in 2015) moest
de telefoonploeg van 113 Zelfmoordpreventie
extra mensen inzetten om
de plotselinge toename van hulpvragen
het hoofd te kunnen bieden
– om maar eens iets te noemen.
Het idee is dit. Nieuwsitems over
zelfdoding kunnen lezers en kijkers
het gevoel geven dat zelfdoding een
prima oplossing voor hun problemen
is. Wanneer de besproken overledene
een beroemdheid is, gaat daar
bovendien een voorbeeldfunctie
vanuit: “Als hij met zijn roem en
rijkdom het leven niet aankan, hoe
moet ik het dan kunnen?” En als de
pers ook nog eens inzoomt op de
gebruikte methodes, dan valt daaruit
makkelijk te concluderen dat deze
werkwijzen kennelijk beschikbaar
én effectief zijn. Je begrijpt: giftige
gedachten, zeker voor mensen die
toch al worstelen.
Volgens Derek de Beurs, chief science
officer bij het Trimbos-instituut (dat
onder meer kennis rond geestelijke
gezondheid verzamelt), is de heersende
mening dat media een sterk effect
hebben op het maatschappelijke
beeld van zelfdoding en daardoor ook
op het aantal zelfdodingen. In zijn
boek Mythen over zelfmoord onderzoekt
hij of dat ook echt het geval is,
en – spoiler alert – dat is ook echt het
geval. Maar dat hoeft niet per se een
kwalijke zaak te zijn.
Outfit in de ban
Laten we niet op de kwestie vooruitlopen
en bij het begin beginnen. Het
Werther-effect. Zo noemen onderzoekers
het verschijnsel dat sensationele
berichten over zelfdoding kunnen
leiden tot meer zelfdodingen. De
opvallende benaming verwijst naar
Die Leiden des jungen Werthers (het
lijden van de jonge Werther), een in
1774 verschenen briefroman van de
Duitse schrijver Johann Wolfgang
von Goethe. Aan het einde van dat
boek maakt de door liefdesverdriet
verscheurde titelheld een einde aan
zijn leven door zich vlak boven het
rechteroog een kogel in het brein te
jagen. En je raadt het vast al: het bleef
niet bij die arme Werther alleen.
Na de publicatie zou er namelijk
een golf van zelfdodingen hebben
plaatsgevonden, en die zouden
ook nog eens verdacht veel hebben
geleken op de laatste daad van
Goethes hoofdpersonage. Niet alleen
hadden de navolgers eveneens een
pistool tegen hun hoofd gezet, maar
in veel gevallen hadden ze zich zelfs
uitgedost in Werthers kenmerkende
kloffie: een blauwe rokjas met een
geel vest. Hoewel sociologen de term
‘Werther-effect’ pas tweehonderd
jaar later serieus gingen gebruiken,
werd er in Goethes tijd al druk gespeculeerd
over de ‘Werther-koorts’ of de
‘Werther-besmetting’.
En natuurlijk: er bestaan geen
betrouwbare statistieken over zelfdodingen
na literaire ervaringen in de
late achttiende eeuw, dus het is onmogelijk
om na te gaan hoe groot die
hausse aan zelfdodingen nu echt was.
Maar het is wel duidelijk dat het onderwerp
de gemoederen bezighield.
Er werd veel over geschreven, het
boek werd in verschillende landen
verboden en sommige steden deden
Werthers outfit in de ban. Goethe zelf
voegde in latere drukken van zijn
werk een motto toe dat eindigde met:
“Wees een man en volg mij niet na.”
De Oostenrijkse cultuurwetenschapper
en filosoof Thomas Macho wijst
in zijn studie Van wie is je leven?
Cultuurgeschiedenis van de zelf doding
trouwens op een treffend detail
in deze kwestie. Wanneer Goethe
de plek van Werthers overlijden
beschrijft, vermeldt hij namelijk
expliciet dat er een opengeslagen
exemplaar van Emilia Galotti op
de lessenaar ligt – een toneeltekst
waarin het titelpersonage zelfdoding
wil plegen met een dolk, maar wordt
tegengehouden door haar vader,
die haar daarna alsnog doodsteekt.
Met andere woorden: misschien was
Werther zélf ook al het slachtoffer
van een soort Werther-effect.
Copycats
Ook nu dendert het debat nog voort.
Het bekendste Werther-achtige voorval
van de laatste jaren is ongetwijfeld
de Netflix-serie 13 Reasons Why,
die draait om de fictionele tiener
Hannah Baker. Het eerste seizoen
kwam in maart 2017 uit en zorgde
meteen voor rumoer – vooral omdat
de zelfdoding van het hoofdpersonage
uitgebreid in beeld werd gebracht,
ondanks de waarschuwing van
psychologen en hulpverleners
4/2023 25

28 4/2023

EXPERIMENTEEL ASTRONOOM
MARC KLEIN WOLT:
‘Het kán: een
opblaastelescoop op
de achterkant van de
maan’
4/2023 29

ISTOCK/GETTY IMAGES
48 4/2023

Tekst: Naomi Vreeburg
Een van de zichtbare gevolgen
van klimaatverandering is het
verdwijnen van koraalriffen. En
dat is niet alleen slecht nieuws
voor het leven dat hiertussen
schuilgaat. Onderzoekers zetten
dan ook alles op alles om de
riffen voor de ondergang te
behoeden.
Reddingsacties
voor het regenwoud
van de zee
Cryonisme voor koralen, maar dan net even anders.
Eind vorig jaar hebben onderzoekers van de
Universiteit van Minnesota een wereldprimeur
behaald: ze zijn erin geslaagd koraallarven in te vriezen.
Iets wat voorheen alleen was gelukt bij de spermacellen
van de dieren.
Om dit voor elkaar te krijgen, maken de onderzoekers
gebruik van speciale, goedkope ge-3D-printe gaasjes.
Die zeven de larven uit het water en slaan ze op. Als de
wetenschappers de babykoralen vervolgens bevriezen tot
-196 graden Celsius, beschermen de gaasjes hun weefsels;
ijskristallen beschadigen de cellen van de larven niet.
Op deze manier hopen de onderzoekers een voorraadje
koralen aan te leggen die ze op een gewenst moment
kunnen ontdooien en terugplaatsen in het water – op een
beschadigd stuk rif. Het is een van de vele projecten die
een halt moeten toeroepen aan het verdwijnen van het
koraal.
Ontbonden huwelijk
Dat deze projecten hard nodig zijn, maakte een studie uit
2021 pijnlijk duidelijk. Hieruit bleek dat maar liefst 14 procent
van de koraalriffen wereldwijd tussen 2008 en 2019
verloren waren gegaan. De grootste boosdoener:
klimaatverandering.
4/2023 49