NFM 44-23

NUMMER 44 • ZOMER 2023 | WWW.NEWFINANCIALFORUM.NL 

new 

FINANCIAL 

MAGAZINE 

JAAP FRIS 

LAND, BOER, BURGER 

SAMEN WERKEN AAN EEN NIEUWE ECONOMIE 

MARIJKE KODDEN 

WISDOM KEEPERS 

KEES KLOMP 

HEALTH OF NATIONS 

RON VAN ES 

VERTICALE LEEGTE 

THEMA 

Gezonde 

samenleving 

WOUTER VAN NOORT 

LIEFDE EN COMPASSIE 

RAYMUNDO RESINK 

GEMEENSCHAP ALS MEDICIJN 

GIJSBERT KOREN 

HET PATAGONIA EFFECT 

RINEKE DIJKINGA 

TOT OP DE BODEM 

JACK COX • NADINE MAARHUIS • FEMKE DE JONG-STRUIKSMA • KEES VAN DER STEL • ALAN MCSMITH

New Financial Forum 

Samen werken aan 

een nieuwe economie 

Missie 

De stichting New Financial Forum staat voor een nieuwe economie, 

dienstbaar aan de samenleving. Vanuit de kernwaarden: duurzaam, sociaal, 

inclusief en verantwoord. 

Visie 

De financiële sector is de bloedsomloop van de economie. Nu de oude 

economie niet langer de samenleving gezond houdt, dient de financiële 

sector een aanjagende rol te vervullen richting een nieuwe economie. 

Ambitie 

De stichting New Financial Forum bundelt krachten, ideeën, inspiratie 

en best practices van zowel financieel dienstverleners als innovatieve 

ondernemers en bedrijven om gezamenlijk die nieuwe economie versneld 

tot stand te brengen. 

Dit doen we met drie pijlers: 

• New Financial Inspiration biedt inspirerende praktijkvoorbeelden, visies 

en ontwikkelingen uit de nieuwe economie door middel van magazines, 

nieuwsbrieven, events, storytelling, films en dialoogsessies. 

• New Financial Activators is een netwerk dat vanuit haar sterke wortels 

in de financiële wereld haar expertise wil inzetten om ondernemers 

te helpen (verdere) stappen te zetten in de nieuwe economie. 

• New Financial Academy biedt opleidingen, trainingen en coach-ing die 

zelfontwikkeling en nieuw leiderschap stimuleren vanuit hart, hoofd 

en handen. 

De stichting New Financial 

Forum is opgericht in 2014 

op initiatief van Willem 

Vreeswijk. 

De Raad van Toezicht bestaat 

sinds 1 januari 2023 uit 

voorzitter Mark Boskamp 

(Dukers & Baelemans), 

secretaris Dick-Jan Abbringh 

(Purpose) en Carola 

Wijkamp-Hermsen (ARAG). 

Allianz, Alpina Group, ARAG, 

a.s.r., Dazure, De Goudse, 

Lindenhaeghe, Nationale 

Waarborg, Turien & Co., 

Univé en Welten Groep zijn 

partners van de stichting. 

Dankzij hun support komt de 

missie van de stichting een 

stuk dichterbij: een nieuwe 

economie, dienstbaar aan de 

samenleving. 

Werk mee aan een nieuwe economie en meld je aan 

www.newfinancialforum.nl

GEZONDE SAMENLEVING 

VOORWOORD 

Gezonde samenleving 

Voor een gezonde samenleving is het van belang om de 

toekomst mee te wegen in de beslissingen van vandaag. 

Bij iedere vergadering en bij ieder overleg dient 

daarom een lege stoel te worden aangeschoven die 

toekomstige generaties vertegenwoordigt. Wordt dit 

belang niet gediend, dan moet de beslissing worden 

teruggedraaid. Een krachtig idee van Jan Terlouw, die de toekomststoel 

bedacht in zijn kinderboek Het Hebzuchtgas. 

De toekomststoel bestaat in het bedrijfsleven. a.s.r. introduceerde 

deze stoel, samen met Jan Terlouw, in 2018. “Om 

andere keuzes te maken voor een leefbare wereld van morgen 

is het belangrijk deze toekomst mee te wegen in de beslissingen 

van vandaag. Dat kan nu met de ‘toekomststoel’. Zo krijgt 

de toekomst letterlijk een plek aan de vergadertafel en waarborgen 

we de stem van toekomstige generaties”, aldus a.s.r.. 

De toekomststoel staat inmiddels op duizenden plekken door 

Nederland. Onder meer bij bedrijven aan de 

vergadertafel, op basisscholen waar kinderen 

de stoel ‘pimpen’ en in de gebouwen van de 

Rijksoverheid. 

Terlouw heeft tevens gepleit voor een 

151 ste lege stoel in de Tweede Kamer, zodat de 

leden die het volk vertegenwoordigen rechtvaardige 

keuzes gaan maken voor toekomstige 

generaties. 

In Wales gaan ze nog een stapje verder. 

Daar werd de lege stoel in 2019 vergeven aan 

Sophie How ‘s werelds eerste minister van 

toekomstige generaties. De Welshe overheid 

gaf haar wettelijke bevoegdheden om mensen 

“EEN TWEEDE 

STOEL VOOR ALLE 

NIET-MENSELIJKE 

WEZENS” 

te vertegenwoordigen die nog niet zijn geboren. Begin dit jaar 

werd ze opgevolgd door de niet minder gedreven Derek Walker. 

Dit initiatief heeft de interesse gewekt van landen over 

de hele wereld, ook al gaat tot dusver geen land nog zover als 

Wales. 

Misschien Nederland? We kennen hier al het Ministerie 

van de Toekomst met inmiddels zestien ministers. Dit ministerie 

streeft naar een wereld met gemene gronden, waarin 

zowel individu, bedrijfsleven als politiek beslissingen neemt 

vanuit een empatisch langetermijn perspectief van zeven generaties. 

Hoe krachtig zou het zijn als dit ministerie door de 

politiek wordt erkend en het laatste woord mag hebben bij 

alle beslissingen die politiek Den Haag wil nemen? 

Ook al is die ene lege stoel dan opgevuld, dan nog mist 

er een stoel. Wildernisgids Alan McSmith gaf in De Groene 

Afslag van Laren een inspirerende lezing, georganiseerd door 

het New Financial Forum en INSVER. Hij zette 

niet één maar twee lege stoelen op het podium. 

En de tweede was voor alle niet-menselijke 

wezens. 

Laat je inspireren door dit themanummer en 

werk mee aan een gezondere samenleving. 

Alleen samen kunnen we beide lege stoelen 

daadwerkelijk een doorslaggevende stem geven 

en pas dan kunnen we daadwerkelijk werken 

aan een écht gezonde samenleving. n 

WILLEM VREESWIJK 

willem@newfinancialforum.nl 

ZOMER 2023 NFM | 3

COLOFON 

NEW FINANCIAL MAGAZINE HÉT PLATFORM 

VOOR DE NIEUWE ECONOMIE 

Een initiatief van Willem Vreeswijk 

Nummer 44 van het New Financial Magazine 

verschijnt in een oplage van 1500 exemplaren. 

UITGEVER/HOOFDREDACTEUR 

Willem Vreeswijk 06 10630149, 

willem@newfinancialforum.nl 

EINDREDACTEUR 

Bibi Smissaert, bibi@bluebottle.nu 

UITGAVE VAN 

Stichting New Financial Forum, 

Wapendragervlinder 29, 3544 DL Utrecht 

JAAP FRIS 

LAND, BOER, BURGER 

6 12 

MARIJKE KODDEN 

WISDOM KEEPERS 

BASISIONTWERP EN VORMGEVING 

Peter Beemsterboer, www.beemsfoto.nl 

ABONNEMENTEN 

Een jaarabonnement (vier nummers) op het 

New Financial Magazine kost € 44,95, excl btw. 

Bedrijfsabonnementen op aanvraag: willem@ 

willemvreeswijk.com. 

REPRODUCTIE 

Overname van artikelen, tekeningen, foto’s e.d. 

is slechts mogelijk na schriftelijke toestemming 

van de Stichting New Financial Forum 

18 22 

RON VAN ES 


VERTICALE LEEGTE 

LIEFDE EN COMPASSIE 

REALISATIE 

Edicola Publishing bv 

Postbus 2013, 7420 AA Deventer 

info@edicola.nl / www.edicola.nl 

COÖRDINATIE 

Jolanda Leemhuis 

DRUKWERK 

Veldhuis Media, Raalte 

41 46 

FEMKE DE JONG-STRUIKSMA GIJSBERT KOREN 

MINDFUL ACTIVISM 

HET PATAGONIA EFFECT 

4 | NFM ZOMER 2023

INHOUD 

THEMA GEZONDE SAMENLEVING 

INTERVIEW 

6 Verbinden van land, boer en burger | Jaap Fris (Erve Kiekebos) 

12 De aarde kan best zonder ons | Filmmaker en fotograaf 

Marijke Kodden 

16 

KEES KLOMP 

THE HEALTH OF NATIONS 

22 Uiteindelijk gaat het om liefde en compassie | Wouter van 

Noort (NRC) 

50 Tot op de bodem (en verder) voor echt gezond voedsel | Auteur 

Rineke Dijkinga 

PERSPECTIEF 

18 Het horizontale kijken leidt tot een verticale leegte | Ron van 

Es (School for Purpose Leadership Rotterdam) 

26 Waarom gemeenschap ons beste medicijn is | Auteur 

Raymundo Resink 

36 Waarom de gezondheid van mens en natuur één zijn | Nadine 

Maarhuis (MaatschapWij) 

46 Het Patagonia effect | Gijsbert Koren (WeAreStewards) 

26 

RAYMUNDO RESINK 

GEMEENSCHAP ALS MEDICIJN 

ESSAY 

30 Een gouden aandeel voor onze aarde | Jack Cox (Econsenso) 

41 Mindful activism als strategie voor een gezonde samenleving | 

Femke de Jong-Struiksma (auteur, yogadocent, activist) 

54 Architecten van de toekomst | Mentor Kees van der Stel 

BOEKEN VAN BETEKENIS 

52 De onderwerping, Philipp Blom | Ron van Es (School for 

Purpose Leadership Rotterdam) 

50 

RINEKE DIJKINGA 

TOT OP DE BODEM 

COLUMN 

16 The Health of Nations | Kees Klomp (lector Betekeniseconomie) 

EVENT 

58 Terug naar de oorsprong | Lezing wildernisgids Alan McSmith 



NIELS MOSHAGEN EN JAAP FRIS: 

“BOERDERIJ ALS MIDDEL, NIET ALS DOEL.” 



Jaap Fris ging samen met Niels Moshagen – na jaren van voorbereiding – in 2022 

van start met de regeneratieve gemeenschapsboerderij Erve Kiekebos in het Gelderse 

Empe. Ze verbinden land, boer en burger, telen gezonde groenten en fruit 

voor buurtbewoners door in harmonie met de natuur te boeren en zijn een inspiratieplek 

voor iedereen die betrokken wil zijn en wil meewerken aan de transitie. 

“We hebben het afgelopen jaar veel geleerd van de boerengemeenschap om ons 

heen en voelen ons inmiddels welkom. We zijn immers allemaal op zoek naar een 

nieuw perspectief en hebben elkaar nodig om dit te bereiken”, aldus Jaap. 

Verbinden van land, 

boer en burger 

TEKST WILLEM VREESWIJK | BEELD JURJEN DRENT 

Erve Kiekebos is de eerste Lenteland-boerderij 

in Nederland. 

Er is er ook één in België en 

sinds kort in Limburg (zie kader). 

Het zijn belangrijke initiatieven 

omdat ze een antwoord 

bieden op de vele uitdagingen van deze 

tijd (klimaat, biodiversiteit, voedselvoorziening 

en -verdeling). Dit vanuit 

verbinding en niet vanuit polarisatie. 

“We hebben elkaar nodig om alle uitdagingen 

het hoofd te bieden en er iets 

nieuws voor in de plaats te creëren. Ik 

geloof daarom in een verhaal van verbinding. 

We oordelen te snel en te veel 

en zijn vergeten naar elkaar te luisteren. 

Zo weet ik dat er mede-eigenaren 

van onze boerderij zijn die BBB hebben 

gestemd én investeren met een financiële 

bijdrage in onze toekomst en in die 

van toekomstige generaties. De meeste 

boeren weten heus wel dat het anders 

moet, maar raken gefrustreerd omdat 

er perspectief ontbreekt. Wij hebben 

het afgelopen jaar enorm veel geleerd 

van hun kennis en kunde. En zij zijn 

oprecht nieuwsgierig naar de ideeën 

die we inbrengen. Zo creëren we samen 

dat nieuwe perspectief. Prachtig als dat 

steeds zichtbaarder wordt.” 

Jaap en Niels voelen zich nu deel 

van de gemeenschap. “Uiteraard moesten 

we in het begin aan elkaar wennen. 

Wij zijn niet opgegroeid op het platteland, 

maar zijn zij-instromers die 

het allemaal ineens heel anders willen 

gaan doen. Dat is lastig, want ook in 

deze omgeving is de honger naar grond 

groot, juist omdat boeren worden aangemoedigd 

hun grond te extensiveren 

(meer grond per dier waarbij dieren 

ook langer buiten in de weide kunnen 

staan, red.). Veel boeren hadden ‘onze’ 

grond dus ook graag willen hebben.” 

“Aanvankelijk werd er nog wat meewarig 

gekeken naar de keuzes die we als 

beginnende boeren maakten. Gezien 

het uiterst natte voorjaar hebben we 

een aantal keuzes ook bij moeten stellen. 

En toen viel over en weer het kwartje. 

Zij zagen in dat ook wij bezig zijn 

met een zoektocht naar een toekomstbestendige 

boerderij. Eigenlijk zitten 

we dus in hetzelfde schuitje en we weten 

van elkaar dat dit niet bepaald eenvoudig 

is. Als je bijvoorbeeld Emile vastzit Corre. aan 

meerjarige contracten met zuivelcoöperaties 

kun je als boer niet zomaar overgaan 

naar plaatselijke afzet. Van onze 

kant hebben we nog meer bewondering 

gekregen voor het boerenambacht. De 

kennis van zaken en de passie is enorm. 

We hebben elkaar gevonden en helpen 

elkaar nu op weg naar een betere toekomst 

voor iedereen.” 

“Wat we ook hebben geleerd, is 

dat de plannen die je in je eigen bubbel 

maakt niet altijd uitkomen. We zijn 

blij dat we ons jaren hebben kunnen 

voorbereiden om de stap te maken. Alles 

hadden we ingevuld, ingekleurd en 

doorgerekend. Tot en met 2028 wisten 

we per maand wat de kosten en opbrengsten 

zouden gaan worden. Kortom, 

een prachtig plan op papier, maar 

als je uit je groene bubbel komt, blijkt 

het groene landschap toch wel anders 

te zijn. We hebben veel supporters ge- 



had, die ons vanaf de zijlijn hebben aangemoedigd. 

Die waren en zijn nog altijd 

van groot belang. Alleen kun je het vak 

niet vanuit een groene bubbel leren. 

En juist omdat de realiteit zo anders is, 

heeft dit onze waardering voor de traditionele 

boer verder vergroot. We hebben 

ook geleerd dat we niet langer per 

se het goede voorbeeld hoeven te zijn. 

We voelen ons nu onderdeel van een 

transitie waar iedereen bij nodig is.” 

DROOM 

De vraag is hoe je een stuk land van bijna 

18 hectare kan laten floreren, niet 

alleen nu maar ook voor vele generaties 

hierna. Plannen zijn er genoeg, 

onder andere de aanplant van bomen. 

Maar in eerste instantie is gekozen 

voor een tuinderij van een halve hectare. 

“Dit is nu eenmaal de snelste manier 

om inkomsten te verwerven. Op 8 

oktober vorig jaar zijn we gestart met 

een crowdfunding-campagne. Binnen 

2,5 maand hadden we al 266.000 euro 

opgehaald. Dit dankzij de overtuiging 

van meer dan 150 huishoudens die met 

alle liefde onderdeel willen zijn van 

een gezond, lokaal en bovenal herstellend 

voedselsysteem. Bemoedigend en 

hoopvol”, aldus Jaap. 

“WE MOETEN NIET 

WIJZEN NAAR DE BOER, 

MAAR VOORAL NAAR 

ONSZELF KIJKEN” 

“Ook gaan we kruiden telen voor Roze 

Bunker, die siropen maken van vers 

fruit en kruiden, goed voor mens, dier 

en aarde. Daarnaast gaan we een deel 

van de tarwe als bloem verkopen in 

samenwerking met Italiëplein.nl, een 

webshop speciaal bestemd voor pizzanerds 

die de perfecte pizzabodem willen 

maken. Een gezonde pizza van eigen 

bodem bakken hoort daar wat ons 

betreft bij. Samen met Italieplein gaan 

we er een documentaire over maken en 

bijeenkomsten organiseren. Erve Kiekebos 

moet niet alleen een natuurlijk 

landschap zijn, maar ook een inspirerende 

ontmoetingsplaats voor betrokken 

mensen die mee willen werken aan 

de transitie. Mensen kunnen nog steeds 

mede-eigenaar worden van Erve Kiekebos. 

Een prachtig avontuur met een fantastische 

bestemming voor iedereen.” 

Binnenkort hebben ze als boer vier 

seizoenen meegemaakt. “Pas nu zijn we 

in staat de grote keuzes te maken. Dat 

moet je denken aan hoe je die 18 hectare 

precies wilt inrichten, maar ook hoe 

je met een nat voorjaar om moet gaan 

en misschien straks een hele droge zomer. 

We zijn er klaar voor.” 

Het eerste jaar is uiteraard met vallen 

en opstaan gegaan en soms ook met 

een hartgrondige vloek. “Maar we weten 

waarom we dit avontuur zijn aangegaan 

en zijn iedere dag blij dat we onze 

droom mogen leven.” 

ALLES KWAM BIJ ELKAAR 

Jaap en Niels zijn al compagnons sinds 

2015. Daarvoor werkten ze allebei in de 

wereld van de creatieve concepten en 

strategie & marketingadvies, waar ze 

een goede boterham mee verdienden. Er 

ontbrak echter iets cruciaals en dat was 

zingeving. Samen richtten ze allerlei sociale 

en duurzame initiatieven op, zoals 

een ondernemersschool voor vluchtelingen, 

een uitrolbaar zonnetapijt voor 

kunstgrasvelden, een coworking community 

in Enschede en de Social Impact 

Days in Overijssel. Mooie initiatieven, 



“ALS JE UIT JE GROENE BUBBEL KOMT, BLIJKT HET 

GROENE LANDSCHAP TOCH WEL ANDERS TE ZIJN.” 

maar de echte focus ontbrak. Na vele 

gesprekken, met name over voedselproductie, 

de landbouw en de bodem, viel 

uiteindelijk het kwartje. Jaap en Niels 

willen boer worden. Al hun ideeën, ervaringen 

en vaardigheden bleken te passen 

in de regeneratieve gemeenschapslandbouw 

waar ecologie, samenleving 

en economie samenkomen. Er volgde 

een zoektocht en die leidde dankzij Lenteland 

naar Erve Kiekebos. 

Zo’n zoektocht was bepaald niet 

eenvoudig. “We hadden geen familie 

met een boerderij en ook geen grote zak 

met geld. We hebben ons vervolgens 

verdiept in de commons, gezamenlijk 

eigenaarschap en beheer over een stuk 

grond. We kwamen Damaris Matthijsen 

van Economy Transformers (tevens 

Activator van het New Financial Forum, 

red). tegen. Zij is van mening dat 

grond geen onderdeel moet zijn van het 

economische systeem. Deze tijd geeft 

heel duidelijk aan waarom dit zo zou 

moeten zijn. Onze grondprijzen zijn zo 

hoog dat boeren niet goed voor de bodem 

kunnen zorgen, maar het uiterste 

uit de grond moeten halen om te kunnen 

overleven. Daarom moeten we niet 

wijzen naar de boer, maar vooral naar 

onszelf kijken. Consumenten, boeren, 

politiek en bedrijven hebben die samen 

zo gecreëerd. Dit moet je dus anders 

willen inrichten.” 

Maar hoe begin je? Jaap en Niels 

werkten het plan wat ze voor ogen hadden 

uit. Bijna waren ze begonnen in 

de buurt van Zwolle, maar dat was een 

langzaam proces. Toen kregen ze te horen 

dat Lenteland op zoek was naar regeneratieve 

boeren voor Erve Kiekebos. 

“Alles kwam bij elkaar.” 

EIGENDOM 

Ook het eigendomsvraagstuk is cruciaal. 

Jaap en Niels zien drie lagen van eigenaarschap: 

het juridische, het economische 

en het creatieve eigenaarschap. 

Het juridische eigenaarschap is als 

volgt geregeld: de grond is toegewezen 

aan een stichting en hierin is vastgelegd 

dat de grond niet overdraagbaar is, niet 

kan worden verkocht en alleen regeneratief 

beheer als bestemming heeft. 

Met behulp van Lenteland (zie kader) 

en Gijsbert Koren (WeAreStewards 

en ook activator van het New Financial 

Forum, red.) omarmden ze het steward 

ownership. Daarmee is de boerderij eigenaar 

geworden van zichzelf en kan 

de boerderij nooit verkocht worden. De 

economische eigenaren zijn burgers, 

omwonenden, consumenten, organisaties, 

leveranciers, etc. 

Het creatieve eigendomsvraagstuk 

was een zoektocht. Eén van de 

afspraken is dat de economische én de 

juridische eigenaar het vertrouwen en 

het mandaat voor het beheer en de bewerking 

van de grond aan de creatieve 

eigenaars geven en dat zijn in dit geval 

Jaap en Niels. 

Door deze uitgangspunten is de 

boerderij middel geworden en geen doel. 

“Doel is ervoor te zorgen dat de boerde- 



rij en de omgeving zo veerkrachtig mogelijk 

worden. Dat kun je onder meer 

bereiken door verschillende gewassen 

bij elkaar te zetten, door boslandbouw 

toe te passen en met een holistische 

kijk op het middel, de boerderij. “Wil je 

een toekomstbestendige boerderij dan 

kan het niet anders dan dat je ook over 

de bredere context dan alleen het boerenbedrijf 

moet nadenken, ecologisch 

en dús ook economisch.” 

“ERVE KIEKEBOS: EEN PRACHTIG AVONTUUR MET EEN 

VOOR IEDEREEN FANTASTISCHE BESTEMMING” 

LENTELAND 

Lenteland ontwikkelt regeneratieve gemeenschapsboerderijen van 5 tot 25 

hectare, dichtbij woongebieden. De gemeenschap, die allerlei dagverse groente 

en fruit afneemt bij de boer, wordt ook eigenaar van het bedrijf, inclusief de 

grond en de gebouwen. Op deze manier zorgt Lenteland voor gezonde boerenbedrijven 

en sterke onderlinge betrokkenheid, of zoals ze het zelf zeggen: leven 

in verbinding. 

Lenteland omarmt het idee van the commons. Zij leggen dat op hun site 

zo uit: “Ooit was de grond om ons heen van iedereen. Of van niemand. Nu is 

grond meestal privé-eigendom, zetten we er hekken omheen en maken we er 

winst mee. Met Lenteland boerderijen wordt de gemeenschap weer eigenaar 

van de grond, samen met de boeren. Dat past bij het idee van de commons. Een 

commons is een gemeenschappelijk goed – van oorsprong grond – dat beheerd 

wordt door een groep mensen die gezamenlijk afspraken maakt. Het doel is 

om het gemeengoed zo te verzorgen dat het niet vermindert of zelfs verrijkt 

wordt. Zo kunnen de volgende generaties er ook van genieten.” 

Naast het idee van de commons is ook regeneratieve landbouw cruciaal in 

het concept van Lenteland. Regeneratieve landbouw laat zien dat het produceren 

van gezond voedsel met veel voedingsstoffen hand in hand kan gaan met 

het herstellen van de biodiversiteit en het opbouwen van bodemleven. Regeneratieve 

boeren laten de natuur zoveel mogelijk hun werk doen, met een gezonde 

bodem als basis. En ja, regeneratieve boeren maken ook winst. 

Op dit moment zijn er twee Lenteland-boerderijen in bedrijf. In Nederland 

is dat Erve Kiekebos, een voormalig melkveebedrijf van bijna 18 hectare in het 

Gelderse Empe en in België is dat Strackxhoeve in Laakdal. 

Lenteland biedt verschillende manieren om mee te doen. Je kunt investeren 

in Lenteland en mede-eigenaar worden van een boerderij, je kunt je aanmelden 

als regeneratieve boer, je kunt geschikte percelen aandragen en je kunt 

uiteraard klant worden van een boerderij. 

Meer informatie: www.lente.land 

FINANCIËLE SECTOR 

Jaap en Niels hebben veel te danken 

aan Wouter Veer, oprichter van 

de stichting Lenteland (zie ook het interview 

in de lente-editie 2023 van het 

New Financial Magazine). “De gesprekken 

met hem zijn bijzonder waardevol. 

In ons vorig leven zijn we als ondernemers 

vaak in aanraking geweest met 

de financiële sector. Gesprekken gingen 

dan altijd over opschalen, rendement 

en aflossingen, maar nooit over 

de inhoud. Uiteraard zijn ook wij voor 

zwarte cijfers, maar belangrijke vragen 

zouden ook moeten zijn: hoe wil je het 

gaan doen, hoe lang heb je nodig, hoe 

behoud de onderneming ook zijn waarden 

in de toekomst en wat doe je met 

je rendement als je succesvol bent? Wij 

willen bijvoorbeeld ervoor zorgen dat 

elke verdiende euro wordt geherinvesteerd 

in deze regio. Dit soort gesprekken 

heb je helaas niet met bestaande financiële 

dienstverleners.” 

Jaap: “Ik woon nu op een gemeenschapsboerderij 

en in feite bezit ik zelf 

niets meer. En voor mij is dat uiteindelijk 

de echte rijkdom en ultieme vrijheid. 

Ik zou niet anders willen. Wouter geeft 

ons ook het vertrouwen dat het goed 

komt. Niet alleen nu, maar ook later als 

we oud zijn en niet meer in staat zijn 

om als boer te werken. Samen zoeken 

we mogelijkheden om ook dan inkomen 

te genereren. Vertrouwen is daarbij het 

sleutelwoord. Vertrouwen kun je uiteindelijk 

alleen uit jezelf halen. Zolang je 

het leven door je heen voelt stromen, is 

dat vertrouwen er. Dat noem ik niet naïef, 

maar optimistisch.” n 


Schrijf mee aan een nieuw verhaal 

waar wij en onze kinderen 

trots op kunnen zijn… 

Laten we 

toekomst 

schrijven… 

HELP 

De Gouden Cirkel is een gebied in Transsylvanië met 

de meeste biodiversiteit van Europa. Het is een gebied 

waar veel mensen juist nu naar verlangen: regeneratieve 

landbouw, een regionale voedselketen 

en sociale cohesie. Een gebied waar mensen in 

verbinding en harmonie leven, met zichzelf, met elkaar 

en met het omringende leven. 

Om dit unieke gebied te behouden, is snel actie 

nodig. De stichting ALPA, begeleid door het 

European Network of Access to Land, heeft de 

expertise om land aan te kopen en onder te 

brengen in de stichting die het land veilig stelt 

voor komende generaties. Ze beschikken echter niet 

over de financiële middelen om dit te doen. Met onze 

donatie kunnen zij dit wel. 

JE MEE? 

Help ALPA mee land in de Gouden Cirkel te 

verwerven. Ieder stukje land dat de stichting via 

donaties kan aankopen, is een concrete bijdrage 

aan uniek natuurbehoud. Door in dit gebied op 

slimme manier stukjes land aan elkaar te rijgen, 

ontstaat een onneembare veste voor partijen met 

destructieve intenties. 

ACTIE IS NU NODIG 

Initiatiefnemers zijn Willem Vreeswijk (stichting 

New Financial Forum) en Jelle Bartels (Next Step 

Factory) die dit initiatief onbezoldigd hebben 

opgezet. Lees de achtergrondverhalen in deze u 

itgave van het New Financial Magazine, vraag 

de digitale brochure aan en/of informeer naar 

de mogelijkheden om te doneren. 

• JELLE BARTELS 

(jelle@nextstepfactory.nl, 06-25024545) 

• WILLEM VREESWIJK 

(willem@willemvreeswijk.com, 06-10630149) 

MEER INFORMATIE: WWW.ALPA.LAND


Sangale ole Ntutu (stamhoofd Masai Kenia en getrouwd 

met de Nederlandse Manon van Oldenbarneveld) en Wiruungga 

Dunggiirr (drager van de kennis van de droomtijd, 

Namba Gumbaynggar Nation Australië). 

De aarde kan 

best zonder ons 

Steeds meer mensen staan op om de aarde gezonder te maken. Met belangrijke initiatieven 

herstellen zij wat eerder door de mens stuk is gemaakt. De aarde zal het uiteindelijk 

wel overleven, maar of dit voor de mensheid ook zo geldt, is maar de vraag. De aarde 

kan wel zonder ons, maar wij niet zonder de aarde. Nieuwe initiatieven en inzichten zijn 

van groot belang om als mensheid te kunnen voortbestaan. Tegelijkertijd is veel kennis 

al aanwezig. Luister naar de wijze lessen van inheemse volkeren die wél verbonden zijn 

met de natuur. Laten we ons als leerlingen voor hen openstellen. 

TEKST JELLE BARTELS | BEELD MARIJKE KODDEN 



In 1968 krijgt Medicijnman Raymundo 

Tigre Perez een visioen. 

Hij ziet dat inheemse ‘Wisdom 

Keepers’ van over de hele wereld 

zich verenigd hebben in een cirkelvormige 

kuil bij een heilig vuur. Zij 

voeren door middel van zang, dans en 

gebeden spirituele ceremonies uit voor 

de aarde, voor vrede en welzijn van alle 

levende wezens. Later ontdekt de medicijnman 

dat hij getuige was van een 

KIVA, een eeuwenoude ceremonie van 

de Anasazi, een oude Indiaanse cultuur. 

Perez doet een oproep aan alle inheemse 

wijzen om daadwerkelijk bij 

elkaar te komen. Hij vindt gehoor. 

De Wisdom Keepers (van Maori tot 

Maasai, van Sami tot Mohawk) komen 

inmiddels al vele tientallen jaren bij elkaar 

om deze ceremonie uit te voeren. 

Doordat zij het contact met de natuur 

nooit verloren hebben, kunnen zij ons 

(terug)leiden naar een meer verbonden 

en duurzame manier van leven. 

Het enige dat wij hoeven te doen is ons 

open te stellen en te luisteren. 

AVONTUUR 

In 2017 hoort filmmaker en fotograaf 

Marijke Kodden over het bestaan van 

“DE KIVA-CEREMONIE LAAT 

ONS ZIEN HOE WE ONZE 

RELATIE MET DE PLANEET 

KUNNEN HERSTELLEN” 

KIVA. Voor Marijke is natuur altijd al 

een grote inspiratiebron geweest. Als 

tienjarige zwierf ze al met haar Wild 

Flower Guide door de natuur, op zoek 

naar mooie bloemen, om ze te ‘determineren’ 

en vervolgens te drogen in een 

herbarium. Op het moment dat ze met 

de KIVA-ceremonie in contact komt, is 

ze al ruim tien jaar fotograaf en ontwerper 

van magazines van Staatsbosbeheer 

en het Wereld Natuur Fonds. 

Marijke hoort in 2017 via een vriendin 

over de ceremonie, maar vanwege 

een andere afspraak gaat ze niet mee.. 

Als ze later de foto’s van de ceremonie 

ziet, heeft ze enorm spijt, dit is totaal 

‘haar ding’. Ze neemt contact op met 

de organisatie en vraagt of ze het jaar 

erop als fotograaf aanwezig kan zijn. Ze 

zijn helaas voorzien van een vaste fotograaf, 

maar ze krijgt - als een van de 

weinigen - toestemming om de ceremonie 

te filmen en mag de aanwezige Wisdom 

Keepers ofwel Elders interviewen. 

Het is de start van een groot avontuur. 

Maasai Elder Sankale Ntutu zegt tegen 

haar: “Als journalist heb je een verantwoordelijkheid 

om dit verhaal wereldkundig 

te maken.” Ze belooft dit 

te doen. Gedurende vier jaar bezoekt 

ze vele KIVA’s in Mexico, India, Duitsland 

en Nederland, die ze vastlegt in 

meer dan honderd uur aan filmopnames. 

Die vier jaren zijn zeer intensief 

en eisen hun tol. Ze voelt zich in 2019 

uitgeblust en kan op dat moment niet 

verder werken aan haar film. Ze voelt 

zich hier schuldig over en tot overmaat 

van ramp verliest ze haar baan als grafisch 

ontwerper en fotograaf. Als klap 

op de vuurpijl komt de financier van 

haar film niet met het toegezegde geld 

over de brug. 

De film moet echter gemaakt worden, 

zo weet Marijke. Ze leent geld om 

de film toch te kunnen maken. Met veel 

vallen en steeds weer opstaan komt de 

documentaire tot stand. Dankbaar is 

Cheryl Angel (leider 

Sioux, Dakota). 

Shirley Krenak (Brazilië) zet zich 

met hart en ziel in voor de rechten 

van inheemse vrouwen. 



ze voor de support van vriendin Rakinah 

Buttner, die haar in 2018 toezegde 

de film mede te produceren, en voor de 

support van filmmaker Jaap Verhoeven 

die haar in 2021 hielp de film te monteren. 

Na een hectische tijd met veel uitdagingen 

is de film eind 2022 klaar voor 

vertoning. 

Met veel vertrouwen stuurt ze haar 

film naar het iDFA: International Documentary 

Film Festival Amsterdam. Helaas 

komt de documentaire niet door 

de voorronde en is ze voor haar gevoel 

weer terug bij af. Ook deze keer laat ze 

zich niet uit het veld slaan. Ze organiseert 

zelf een drietal premieres die binnen 

twee dagen uitverkocht zijn. Een 

groot succes en ook alle volgende vertoningen 

zijn snel uitverkocht. 

LEIDERSCHAP 

Tijdens de vertoningen laat ze steeds 

ook een of twee Elders aan het woord. 

De Elders delen hun visie over hoe we 

als mensen weer in verbinding kunnen 

komen met de natuur, met moeder aarde 

en hoe ieder van ons een steentje 

kan bijdragen aan een meer duurzame 

samenleving. De documentaire gaat namelijk 

niet alleen over de natuur, maar 

ook over leiderschap en verantwoordelijkheid. 

Twee Zuid-Amerikaanse Wisdom Keepers, die Marijke fotografeerde tijdens KIVA KumbhaMela 

in India (2019): Tayta Ullpu (Bolivia - overleden in 2021) doceerde inheemse 

taal en cultuur aan verschillende universiteiten in Argentinië. Tlahuizcalpantecuhtli 

(Mexico) is een van de spiritueel leiders van de Toltec-gemeenschap Teotihuacan. 

Taita Eustorgio Paya-guaje (Colombia) 

is opgegroeid in de Siona- en Kofantraditie. 

Hij heeft grote kennis van plantenremedies. 



KIVA-ceremonie in 2018 in Nederland. 

Toroa Aperahama (een Maori Elder uit 

Nieuw Zeeland) geeft tijdens een filmavond 

aan: “Het gaat niet meer over ons. 

Wat wij hebben vernietigd, kan nooit 

meer worden goedgemaakt. Die verantwoordelijkheid 

moeten we nemen. Wat 

we wel kunnen doen, is ons weer verbinden 

met moeder aarde. Zodat generaties 

na ons niet dezelfde fouten maken 

en de aarde voor hen en alle generaties 

na hen weer een leefbare planeet 

wordt.” 

De documentaire trekt nog altijd 

volle zalen. Marijke laat zich meevoeren 

op de golf van het succes en is hier 

dankbaar voor. Haar belofte om het 

Marijke Kodden. 

verhaal van de Wisdom Keepers te delen 

met de wereld is nog altijd een wonder 

in wording. Na iedere vertoning 

komt ook haar grote droom een stap 

dichterbij: een planeet waarop de mens 

weer verbonden is met moeder aarde. 

Alleen op die manier kunnen we de aarde 

leefbaar houden. 

HOOP 

Een onmogelijke opgave? De documentaire 

biedt hoop. Kodden: “De KIVA-ceremonie 

laat ons zien hoe we onze relatie 

met de planeet kunnen herstellen! 

Alle wijsheid en kennis is al aanwezig. 

We hoeven ons er alleen maar mee te 

verbinden. Dat is iets wat we zelf moeten 

doen. Dat is verantwoordelijkheid 

nemen en dan stopt ook het wijzen 

naar anderen. Maak van je achtertuin 

je paradijs op aarde, maak van je balkon 

een oase van groen. Elk steentje draagt 

bij en je kunt hier vandaag al mee beginnen. 

De natuur is geen plek die je op 

een zomermiddag of lenteochtend kunt 

bezoeken, de natuur is niets meer en 

niets minder dan ons thuis. Wees daar 

zuinig op.” n 


COLUMN 

The Health Of Nations 

Het goede leven is 

het gezonde leven 

In zijn boek The Myth of Normal agendeert de wereldberoemde 

psycholoog Gabor Maté een diepe 

verwevenheid tussen onze individuele gezondheid 

en onze collectieve gezondheid. Ik kan me 

helemaal vinden in zijn beredenering. 

TEKST KEES KLOMP | BEELD ALFRED OOSTERMAN 

Maté: “What passes as normal in our society is neither 

healthy nor natural, and to meet modern society’s 

criteria for normality is in many ways to conform to 

requirements that are profoundly abnormal in regard 

to our nature-given needs – which is to say, unhealthy 

and harmful on the psychological, mental 

and even spiritual levels. If we could begin to see much illness 

itself not as a cruel twist of fate or some nefarious mystery 

but rather as an expected and therefore normal consequence 

of abnormal, unnatural circumstances… the ailing bodies and 

minds amongst us would no longer be regarded as expressions 

of individual pathology, but as living alarms directing our 

attention towards where our society has gone askew.” Met andere 

woorden, Maté onderbouwt en beschrijft hoe giftig onze 

moderne, westerse welvaartssamenleving is; hoe het huidige 

economische systeem mensen lichamelijk en mentaal ziek 

maakt. 

SCHADUWKANT 

Ik beschouw betekeniseconomie – de term die ik gebruik om 

een nieuw economisch paradigma te duiden – als een reactie 

op de onacceptabel hoge kosten van het huidige economische 

systeem. Dit systeem heeft ontegenzeggelijk positieve 

opbrengsten teweeggebracht. De gigantische economische 

groei van de afgelopen eeuwen heeft de levensstandaard van 

velen verbeterd, heeft geleid tot betere volksgezondheid en 

hogere levensverwachtingen. De afgelopen decennia zien we 

echter dat deze zonnige zijde ook een donkere schaduwkant 

heeft. Onze moderne, westerse levensstijl gaat gepaard met 

een gigantische ecologische voetafdruk. Klimaatverandering, 

de ineenstorting van biodiversiteit en milieuverontreiniging 

drukken een steeds grotere stempel en bedreigen ons basale 

levensbestaan. Maar ook sociaal zijn de gevolgen gigantisch. 

Er is een gevaarlijk gapende kloof tussen arm en rijk, er is 

politieke polarisatie, er is een opkomst van ideologisch extremisme, 

en bovenal nemen depressie, burn-out en verslaving 

epidemische vormen aan. Het vereist niet veel moeite 

om in te kunnen zien dat onze samenleving, onder het glanzende 

laagje welvaartsvernis, doodziek is. Of zoals Maté het 

betoogt: “Onze hyper-geïndividualiseerde, vereconomiseerde 

prestatiesamenleving is inherent traumatisch.” 

DRIE WAARDE-DOMEINEN 

Wat mij betreft ligt er een premisse ten grondslag aan deze 

situatie. Het huidige economische systeem is namelijk gebaseerd 

op de veronderstelling dat welzijn en welbevinden uitvloeisels 

zijn van welvaart. In iedere samenleving zijn er altijd 

drie waarde-domeinen. We kunnen als samenleving zakelijke 

waarde creëren. Dat noemen we welvaart. Welvaart is altijd 

geld-gebaseerd. Daarom is Bruto Binnenlands Product ook 

een typische welvaartsindicator. Maar we kunnen ook maatschappelijke 

waarde creëren. Dat noemen we welzijn. Welzijn 

draait altijd om de kwaliteit van gemeenschapsgoed. Welzijnsindicatoren 

zijn zaken die ons als samenleving altijd allemaal 

aangaan, en die we uit kunnen drukken in objectieve data. 


COLUMN 

KEES KLOMP: “LUCHTVERONTREINIGING 

DISCRIMINEERT NIET OP HUISNUMMER.” 

Tenslotte is er ook nog persoonlijke waarde: welbevinden. 

Welbevinden is per definitie individueel en dus subjectief. 

Welvaart – Zakelijke waarde – Geld 

Welzijn – Maatschappelijke waarde – Gemeenschapsgoed 

Welbevinden – Persoonlijke waarde – Geluk 

Het onterechte idee is dus dat als we maar aan de welvaartsknop 

draaien, dat het automatisch ook goed komt met welzijn 

en welbevinden. Dit is aperte onzin. Welzijn en welbevinden 

zijn fundamenteel andere vormen van waarde, die 

op hun eigen merites moeten worden beoordeeld en ontwikkeld. 

Een voorbeeld om de verschillen te duiden: stel wij wonen 

beiden in Wijk aan Zee. In dezelfde straat. U woont in 

een huis van een miljoen euro en ik in een huis van een half 

miljoen euro. Dit betekent dat er in welvaart een verschil is 

tussen ons. Maar we wonen in dezelfde straat onder dezelfde 

rook van Tata Steel. De luchtverontreiniging discrimineert 

niet op huisnummer, dus wij hebben beiden een even lage 

kwaliteit van het gemeenschapsgoed schone lucht. En tenslotte 

gaat u gebukt onder dit feit en maakt het u boos en 

bang, en ga ik redelijk blijmoedig door het leven. Ons welbevinden 

is dus significant verschillend. In het huidige systeem 

kijken we eigenlijk alleen naar welvaart. Als het goed 

gaat met de welvaart, gaat het goed met het welzijn en welbevinden. 

Dat is het idee. In dit voorbeeld zou het welzijn en 

welbevinden van bewoners in Wijk aan Zee vragen om het 

sluiten van Tata Steel. De staalfabriek heeft immers ontegenzeggelijk 

een negatief effect op het gemeenschapsgoed en 

het geluk. Maar sluiting is natuurlijk onbespreekbaar, want 

dat zou eveneens ontegenzeggelijk grote negatieve gevolgen 

hebben voor de welvaart. Tata Steel is immers een economische 

factor van belang. Sluiting zou gepaard gaan met banenverlies 

en een reductie van het Bruto Binnenlandse Product. 

En dus moeten welzijn en welbevinden maar lijden onder 

welvaart; moeten we als samenleving maar accepteren dat de 

mensen in Wijk aan Zee en omgeving ziek worden van de 

luchtverontreiniging. 

BALANS 

Adam Smith schreef het bronboek van het huidige, moderne, 

westerse economische system: Wealth of Nations. Betekeniseconomie 

gaat over Health of Nations. Het goede leven moet 

wat mij betreft gaan over het gezonde leven. En dat is iets 

wezenlijk anders. Voor een gezonde samenleving moeten we 

niet welvaart centraal zetten en de groei daarvan nastreven, 

maar moeten we welvaart, welzijn en welbevinden leren balanceren. 

Welvaart is een groot goed, maar alleen als deze zich 

niet ten koste van welzijn en welbevinden maar ten bate van 

welzijn en welbevinden ontwikkelt. n 



RON VAN ES: 

“ZO BOVEN, ZO BENEDEN, 

ZO BINNEN, ZO BUITEN.” 



– essay – 

Horizontaal kijken 

leidt tot verticale leegte 

Toen de krantenman Horace Greeley op 13 juli 1865 in zijn New York Daily Tribune deze woorden 

schreef: “Go West, young man” doelde hij op het westen in Amerika. Dat land achter de 

Appalachen. Het onmetelijk grote land dat open lag en ontgonnen kon worden. “Washington 

[D.C.] is not a place to live in. The rents are high, the food is bad, the dust is disgusting and the 

morals are deplorable. Go West, young man, go West and grow up with the country.” 

TEKST RON VAN ES 

Misschien is de opmerking van Horace Greeley wel de 

basis van het vooruitgangsgeloof. Go West. Volg het 

verre spoor. Zet die stip op de horizon, zoals we dat 

nog vaak tegen elkaar zeggen. Succes is blijkbaar altijd 

verderop. 

Het lijkt ook in het menselijk DNA te zitten. 

Streven, verder komen, ontwikkelen. Het is de jager in ons 

en niet de boer. Het is de gejaagdheid in ons en niet de tevredenheid. 

Het is het idee dat de wereld, verderop, niet alleen 

ontdekt, maar ook onderworpen moet worden. Zoals in het 

Bijbelboek (Genesis 1:28), waar staat: “En God zegende hen 

en God zei tegen hen: Wees vruchtbaar, word talrijk, vervul 

de aarde en onderwerp haar, en heers over de vissen van de 

zee, over de vogels in de lucht en over al de dieren die over de 

aarde kruipen!” 

Maar Go West heeft ook onnoemelijk veel leed gebracht. 

Schade aan lokale bevolking, schade aan de planeet, verwoesting 

van oude culturen. Het horizontale kijken heeft de wereld 

in kaart gebracht, maar heeft de mensheid verticale leegte gegeven. 

De psychiater Esther van Fenema schrijft dan in haar 

boek “Het verlaten individu’: De slang heeft ooit Eva kunnen 

verleiden omdat hij haar voorspiegelde dat ze gelijk aan God 

zou worden als ze een hap van de appel zou nemen.’ Het is de 

mens die verlaten is en lijdt aan eenzaamheid, onzekerheid, 

zelfoverschatting en kortzichtigheid. We turen in de verte 

in de hoop op verlossing, maar zijn terecht gekomen, zoals 

de columniste Aylin Bilic schetst in NRC, in ‘een klimaatcrisis, 

stikstofcrisis, wooncrisis, asielcrisis, arbeidsmarktcrisis, 

energiecrisis en depressiecrisis (bij jongeren).” 

BREEDTE- EN LENGTEGRADEN 

Toen er teveel schepen met bemanning vergingen omdat men 

nog niet wist hoe de positie ook in lengtegraden moest worden 

gemeten, loofde het Britse koningshuis een beloning uit 

voor de bedenker van een systeem waarmee schepen hun positie 

op die lengtegraden zouden kunnen bepalen. John Harrison, 

horlogemaker, wist uiteindelijk het probleem op te lossen. 

In het boek Longitude: The True Story of a Lone Genius Who 

Solved the Greatest Scientific Problem of His Time schrijft Dava 

Sobel: “Met zijn zeeklokken testte John Harrison de wateren 

van het ruimte-tijdcontinuüm. Tegen alle verwachtingen in 

slaagde hij erin de vierde dimensie te gebruiken om punten 

op de driedimensionale wereldbol met elkaar te verbinden. 

Hij eigende zich de verblijfplaatsen van de wereld uit de sterren 

toe en sloot het geheim daarvan op in een zakhorloge.” 

Weliswaar heeft John Harrison de scheepvaart een dienst 

bewezen en schepen naar nieuwe horizonten gebracht, maar 

heeft dit ons ook blijvend verbonden met de sterren boven 

ons waar we in vertrouwen op varen? In haar essay In lichtjaren 

heeft niemand haast schrijft Marjolijn van Heemstra: “Als 

we maar zouden zien waar we zijn, op een klein rond schip in 

een oceaan van ruimte, zouden we anders gaan denken en an- 



“Als we maar zouden zien waar we zijn, op een klein rond schip in 

een oceaan van ruimte, zouden we anders gaan denken en anders 

gaan leven”, aldus Marjolijn van Heemstra in haar boek In lichtjaren 

heeft niemand haast. 

ders gaan leven. Circulair, planetair, niet langer alsof het leven 

een bron is die eindeloos kan worden uitgeput. Een schip 

moet je onderhouden, op de juiste manier besturen.” 

Van Heemstra ‘ontdekt’ in de jaren van corona en verplicht 

thuis zitten de sterrenhemel en gaat dan op zoek. “Ergens boven 

de aarde zweeft een reusachtig oog (de Hubble) dat vier 

miljard keer beter ziet dan wijzelf. Een gemeenschappelijke 

pupil, met vereende krachten gebouwd, die voor ons de verte 

in tuurt. Kan een mens jaloers zijn op een telescoop? Ik voel 

iets van afgunst. Dag en nacht de ruimte in turen klinkt als de 

ideale remedie tegen de benauwdheid die ik voel.” 

Het gegeven dat wij aardbewoner zijn op een statistisch 

gezien onbeduidende planeet in een onpeilbaar universum is 

zowel afschrikwekkend als openbarend. Het helpt ons om af 

te komen van het horizontale denken en ons weer te richten 

op wie we werkelijk zijn. Niet een mens die constant in beweging 

moet zijn naar verder weg liggende oorden, maar een 

mens die de diepte in zichzelf kan ontdekken. Niet voor niets 

schreef de bekende mysticus Hermes Trismegistos al: “Zo boven, 

zo beneden.” 

“ZO BINNEN, ZO BUITEN BETEKENT 

DE BINNENWERELD, DIE OOK 

ONMETELIJK GROOT IS, ONTDEKKEN” 

HET VERTICALE BESEF 

Horizontaal denken maakt ons individualisten. Dat levert 

ons ook korte termijn denken op met alle gevolgen van dien. 

Het beste voorbeeld hiervan is de vluchtigheid van de aandelenhandel. 

We lijken niet te leven in het besef van een eeuwigheid, 

zoals de bouwers aan een kathedraal die met hun 

vakmanschap het beste werk leverden en wisten dat ze de kathedraal 

zelf nooit in volle glorie zouden aanschouwen. Hun 

werk was het werk van velen in het licht van het bijeenbrengen 

van de gemeenschap. 

Niet voor niets is de allereerste filosofische vraag geweest, 

wie ben ik? Die vraag wordt niet beantwoord door het verderop 

te zoeken, de horizon tegemoet. Mooiste voorbeeld van 

zo’n mislukte poging is het verhaal van Oepi de Steenhouwer 

dat je tegenkomt in Max Havelaar van Multatuli. Oepi is 

het zware werk van het stenen houwen zat en ziet mogelijkheden 

om steeds van gedaante te veranderen als oplossing. 

Oepi werd een rustbank, de zon, een wolk, en tenslotte een 

rots. Maar tevreden was Oepi niet. “Hy riep: ik ben zwakker 

dan deze... ik wenschte die man te zyn. En er kwam een engel 

uit den hemel, die zeide: u zy gelyk gy gezegd hebt. En hy was 

een steenhouwer. En hy hieuw steenen uit de rots, met zwaren 

arbeid, en hy arbeidde zeer zwaar voor weinig loons, en 

hy was tevreden.” 

ZO BINNEN ZO BUITEN 

Hoe leren we dan naar boven te kijken om te begrijpen dat 

we diepte kunnen toevoegen in ons bestaan? Misschien niet 

door onze nek te verrekken, maar door een andere, heel oude, 

uitspraak toe te passen: zo binnen, zo buiten. Dat klinkt simpel, 

maar is het niet. Het betekent stil gaan staan, naar binnen 

keren, die binnenwereld, die ook onmetelijk groot is, ontdekken. 

Leren inzien dat er binnen een wakkere geest bestaat 

die wijzelf zijn en die onze verbinding is naar een collectief 

bewustzijn. Daar ligt onze hulp die we nu zo nodig hebben. 

We zijn in het verticale zien dus geen enkeling, geen individu. 

Ons handelen staat niet alleen ten dienste van ons zelf. Op de 

plaats waar we staan is de verbinding met de ander essentieel 

om mens te zijn. Zo boven, zo beneden, zo binnen, zo buiten. 

Hoe geven we dan vanuit dat verticale besef daar horizontaal 

een goede vorm aan? Hoe zien we in ons collectieve bewustzijn 

de anderen om ons heen? Het is filosoof Emmanuel 

Levinas die ons daar zo duidelijk op wees en die schreef: “Het 

is niet jij die de wereld een plaats geeft, maar het is de ander, 

die jou aanspreekt en jou een plaats geeft.” 

Hoe zijn we dan van ‘binnen’ verbonden om er daar ‘buiten’ 

handen en voeten aan te geven? Ik denk door te leren niet 

tegenover elkaar te staan, maar naast elkaar te zien wat nodig 

is. Door niet langer in de valkuil van het eigen gelijk te stappen, 

maar te leren luisteren naar elkaars noden. En daar samen 

werk van te maken. 

Het verticaal zien, maakt dat het horizontale denken niet 

over de stip gaat, verderop, maar over de ontmoeting dichtbij. 

n 

Ron van Es is mentor, spreker, schrijver en maker bij School for 

Purpose Leadership. 



“WE HEBBEN GELUK IN 

OMSTANDIGHEDEN VAN 

OVERVLOED TE LEVEN” 



NRC-journalist Wouter van Noort nam het afgelopen jaar met zijn gezin 

een sabbatical. Ze verkochten hun huis en trokken zonder plan, 

met twee kleine kinderen en de zon als enige wegwijzer in een camper 

door Europa. “We hadden het geluk dat we omstandigheden hadden 

van overvloed en we de vrijheid hadden om het te doen. We wilden 

voelen hoe het is om echt los te komen en dus ook niet bang te zijn. 

Geen angst, geen stress, geen deadlines, geen druk van werk.” 

Uiteindelijk draait 

het om liefde 

en compassie 

TEKST JORIS VINCKEN 

Als we elkaar spreken, komt 

Wouter net van het strand, 

waar hij sinds zijn sabbatical 

regelmatig aan het jutten is. 

“In het begin was ik wel bang 

toen het plannetje opkwam om 

er een jaar tussenuit te gaan. Wat zet ik 

in de waagschaal, wat vinden mensen 

ervan? Het kan een beetje decadent of 

lui overkomen, want het is een luxe dat 

je het kunt doen.” 

Toch waren de reacties vooral positief. 

Ook zijn werkgever (NRC) was er 

heel relaxed over. Het viel Wouter sowieso 

op hoe positief mensen reageerden. 

“We kunnen baat hebben uit de machine 

van het dagelijkse leven te stappen, 

uit het werken van deadline naar 

deadline. Aan de buitenkant kan het 

moedig lijken om dit te doen, maar 

voor ons voelde dat niet zo. We hadden 

de omstandigheden waarin het kon. 

Een geluk op de huizenmarkt, twee 

kinderen die nog buiten de schoolgaande 

leeftijd vielen en mijn werkgever 

die zei: goed idee, ga maar doen. 

Mijn vriendin is gespecialiseerd arts en 

moest sowieso een volgende baan vinden. 

Het was een perfecte samenloop 

van omstandigheden.” 

“IK ZOEK NAAR MANIEREN 

OM HET NIET-WETEN 

TE OMARMEN EN TE 

INTEGREREN IN MIJN WERK” 

OVERGANGSFASE 

“De veranderingen in de maatschappij 

zijn heftig de laatste jaren. We zitten 

in een soort rare tussenfase, wat antropologen 

de liminale fase noemen. Het 

oude is aan het afbrokkelen, het nieuwe 

is nog niet helemaal duidelijk. Er is veel 

onzekerheid en onduidelijkheid. 

Dat heeft bijgedragen aan die rare 

polarisering die we zien. Het gemak 

waarmee mensen die volledig begrijpelijke 

bezwaren hadden tegen avondklok, 

het sluiten van scholen of QR-codes 

weggezet werden als wappies. Omdat 

een groot deel van de mainstream 

de ene kant koos, werden alle anderen 

als wappies beschouwd. We moesten 

ons braaf houden aan wat ons werd 

opgelegd, zonder dat er transparantie 

was over de modellen en data die deze 

maatregelen ondersteunden of dat er 

een open maatschappelijk gesprek mo- 

ZOMER 2023 NFM | 23


gelijk was over de afwegingen. De mensen 

die het daar niet mee eens waren 

hebben zich – soms begrijpelijkerwijs 

– afgekeerd van de traditionele media 

en zijn terechtgekomen bij alternatieve 

kanalen. Daar werden reële zorgen vermengd 

met allerlei alternatieve bullshit 

met vaak als doel om zoveel mogelijk 

kliks te scoren. 

Wat er in mijn ogen mis gaat, is de 

aanname dat je de realiteit kunt controleren, 

dat er een bepaalde maakbaarheid 

is van complexiteit. Ik denk 

dat dat fundamenteel niet klopt. Sterker 

nog, als je complexiteit versimpelt 

om er snel op te kunnen ingrijpen, versimpel 

je een pandemie tot een r-getal. 

Dan gooi je alles daarop en vergeet 

je dat mentale gezondheid, burgerlijke 

rechtstaat of het vertrouwen in instituties 

ook componenten zijn. 

Bij de economie zie je hetzelfde. 

Een complex systeem als de economie 

wordt versimpeld tot een Bruto Binnenlands 

Product. Dit is heilig en we 

doen alles om het BBP te laten stijgen, 

met alle schade aan natuur en mens van 

dien. Dan zie je vervolgens de tegenbeweging 

ontstaan, die ook iets complex 

tot iets heel simpels reduceren. Het is 

allemaal de schuld van de elite die aan 

de touwtjes trekt en ons eronder wil 

krijgen. Ook dat is een veel te simpele 

verklaring. 

Dr. John Vervaeke is een grappige 

Canadese professor die veel nadenkt 

over zingeving. Hij schetst dat we in 

veel seculiere westerse landen in een 

zingevingscrisis zitten. We weten niet 

welke kant we op moeten, hebben niet 

echt een antwoord wat een goed leven 

is. Hij schetst dat er drie dingen zijn die 

een mens altijd nodig heeft: mythos (de 

verhalen binnen de mythes), communitas 

(het samenkomen en de gemeenschap 

om je heen – liefst lokaal), en religio, 

niet in de zin van religie, maar in 

verbindende rituelen – waar het woord 

ook letterlijk vandaan komt. Ik denk 

dat hij daar wel een punt heeft. Die mythos, 

communitas en religio hebben we 

nodig. Als we dat niet uit de traditionele 

religie krijgen, zoeken we het elders, 

bijvoorbeeld in complottheorieën of 

andere religies. 

De achterliggende gedachte achter 

onze sabbatical was het aangaan van 

het experiment. Wat is er buiten de begaanbare 

paden, buiten het systeem? 

Hoe bevalt dat, is dat leefbaar en is dat 

te doen?” 

NETWERK 

“Het was een heerlijke reis, maar een 

van de dingen die is overgebleven, is 

dat het voor mijzelf niet werkt om helemaal 

buiten de maatschappij te staan. 

Het was ook confronterend hoe ik bij 

vlagen thuis miste, mijn werk, het 

schrijven en om met de wereld bezig te 

zijn. Ik ging op pad met de vraag of we 

wel in Nederland moesten blijven, maar 

merkte al snel dat ik het warme netwerk 

miste. Met twee kleine kinderen 

kom je erachter wat de waarde is van de 

mensen om je heen die advies geven of 

praktisch helpen. Als je opgaat in het 

gezin merk je hoe belangrijk het is om 

Sabbatical met partner Floor 

Lely en hun twee kinderen. 



het emmertje van jezelf gevuld te houden. 

Ik ben een beetje een einzelgänger, 

die in afzondering gedijt. Dat is er niet 

bij als je met twee kleine kinderen in 

een camper zit. 

De eerste maanden was ik vrijwel 

niet actief op sociale media. Daarna 

miste ik dat een beetje en heb het wat 

meer toegelaten. Het was een manier 

om met de grotemensenwereld in contact 

te blijven en het niet alleen over 

luiers en speeltuintjes te hebben. Een 

deel van de confrontatie was dat ik het 

bij vlagen pittig vond om zoveel tijd 

met de kleine kinderen door te brengen. 

Een jong gezin is best wel hard 

werken.” 

SABBAT 

“De ervaringen in het sabbatical hebben 

ons geholpen om ons leven overzichtelijk 

en simpel te houden. Ik vind 

het heerlijk om weer met volle teugen 

aan het werk te zijn, maar doe dat nu 

voor 90 procent van de tijd. Om de 

week heb ik een dag met de kinderen. 

Daarnaast hebben we elk weekend een 

soort van sabbat, een heilige dag met 

het gezin. Het is niet vanuit een geloof, 

we zijn niet kerkelijk. We voeren ook 

geen ritueel op, maar wel is een dag van 

het weekend van het gezin, punt. Daar 

houden we elkaar ook aan. Als er een 

afspraak in de maak is, wijzen we elkaar 

erop dat dat niet de bedoeling is. Aan 

die sabbatical – wat natuurlijk ook sabbat 

is – hebben we dat overgehouden. 

Ik was best wel antikerkelijk, antigeloof, 

een atheïst. Dat is hoe ik ben 

opgegroeid, heel wetenschappelijk, kritisch 

op geloof en religie. Nu is dat aan 

het verschuiven. In de meerderheid van 

onze samenleving hebben we religie afgeschaft, 

maar daardoor is er ook van 

alles afgeschaft waar veel waarde in zat. 

Het kind is met het badwater weggegooid, 

met name gezamenlijkheid. 

Ik sprak laatst met theoloog en econoom 

Jan Jorrit Hasselaar van de Vrije 

Universiteit Amsterdam. In zijn laatste 

boek pleit hij voor een nieuwe sabbat. 

Het interessante aan zijn ideeën vond 

ik dat het niet eens draaide om niets 

doen of over matiging, maar dat hij 

een sabbat ziet als een werkplaats van 

hoop. Dit is een definitie van rabbijn 

Jonathan Sacks. In een tijd waarin alles 

onzeker is en waar het soms moeilijk 

kiezen lijkt tussen pessimisme en optimisme, 

stelt hij daar iets anders tegenover, 

namelijk hoop. Je kunt heel pessimistisch 

zijn over de huidige situatie, 

maar hoopvol over de toekomst. Om 

aan een soort gedeelde hoop te werken 

stelt hij voor om weer toe te gaan naar 

een dag van reflectie en rust. In ieder 

geval even stoppen met werken – sabbat 

betekent stoppen.” 

TUTTIG 

“In potentie hebben we nu toegang tot 

een veel grotere rijkdom aan informatie 

en kennis. Je kunt natuurlijk een filosofisch 

gesprek voeren over hoe waardevol 

dat soort kennis is en of het in 

de weg staat van ervaring. Ik merk dat 

het overweldigend kan zijn. Het medialandschap 

is niet per se een gids naar 

wijsheid. Veel van mijn werk gaat over 

een goede omgang te vinden met complexiteit. 

De onzekerheid over wat op 

ons afkomt, is groot. Je denkt dat je 

heel veel weet, maar eigenlijk weet je 

niets. Ik zoek naar manieren om het 

niet-weten te omarmen en te integreren 

in mijn werk. Dat is best wel ingewikkeld 

als journalist, want het draait 

juist om dingen weten en feiten te achterhalen. 

Het enige dat overblijft is nu, onder 

je neus. Dan kom je al snel op wat tuttig 

klinkende woorden als compassie en 

liefde, maar daar draait het uiteindelijk 

wel om. Als je uit de abstracte denkwereld 

stapt en de natuur in gaat of een 

gesprek voert, opent zich iets heel anders 

dan dat je achter een scherm zit. 

Dan voel je een verbondenheid met iemand 

of met de natuur. Ook al was het 

pisweer tijdens de wandeling die ik op 

het strand maakte, het is ook lekker om 

de elementen te voelen. Het is meditatief 

en brengt je in contact met de ecosystemen 

van de Noordzee. 

Als je alleen maar achter je scherm 

wordt opgehitst door algoritmes kom 


Wouter van Noort (1985) is journalist. 

Hij is redacteur bij NRC, waar 

hij schrijft over o.a. technologie en 

economie. Hij was twee seizoenen 

vaste tech-commentator van Een- 

Vandaag op radio en tv. Tevens is 

hij oprichter van Future Affairs. “Ik 

probeer de overgangen die ons leven 

overspoelen te begrijpen. Samen 

met mijn lezers en luisteraars onderzoek 

ik grote vragen rond technologie, 

ecologie en complexiteit.” 

je nooit in de echte wereld terecht. Dan 

voel je de compassie en liefde voor elkaar 

niet noch de natuur. Het is makkelijk 

het belang van vertrouwen – nog 

zo’n tuttig woord – niet meer te voelen 

en dus te missen. Het is echter niet 

makkelijk om liefde voor jezelf te vinden 

en ik weet niet of ik daar zelf in 

geslaagd ben. Het is wel een route die 

ik steeds meer verken. Maar die route 

naar zelfkennis, zelfcompassie en zelfliefde 

is geen Disneyland.” n 

Joris Vincken is schrijver, coach, muzikant 

en inspirator (www.jorisvincken.nl) 



Raymundo Resink heeft zich nooit kunnen verenigen met het idee 

dat dingen nou eenmaal zo zijn. Hij mocht door heel wat lagen gaan 

om te komen bij wat ons leven werkelijk rijk en goed maakt. Een van 

de sleutels die hij vond, gaat over gemeenschap. Om die sleutel uit 

te leggen, volgt hier het relaas van een Amerikaans-Italiaans dorp 

dat artsen jarenlang in verbijstering wist te houden. 

Gemeenschap als 

ons beste medicijn 

TEKST EN ILLUSTRATIES RAYMUNDO RESINK | BEELD JELLE WIERDA 

Eigenlijk vind ik het een open 

deur: samen zijn we sterker, 

weerbaarder en gezonder dan alleen. 

Toch verwonderde het wetenschappelijke 

bewijs ook mij 

toen ik het tegenkwam. Waarom? 

Ik denk omdat velen van ons nog 

steeds in verwarring verkeren over wat 

leven rijk en goed maakt. We zijn het 

gewend geraakt om te streven naar (financiële) 

onafhankelijkheid. Op ‘eigen’ 

benen staan is een doel geworden. 

Maar is het een tof doel? Is het tof 

om altijd je eigen boontjes te (moeten) 

doppen? Is het tof om te kunnen 

betalen voor de vrijheid om geen medemens 

te hoeven ontmoeten, bij niemand 

in het krijt te hoeven staan en je 

leven vooral via mobiele apps en bankrekeningen 

te regelen? En omgekeerd: 

is het tof om geen hulp te vragen, omdat 

je hulp niet kunt betalen of (onbewust) 

hebt geleerd dat je pas wat waard 

bent als je dingen in je eentje oplost? 

Toen ik vragen begon te stellen, 

ontdekte ik dat wij mensen nooit op eigen 

benen staan. We staan op de aarde 

dankzij de aarde en we leven dankzij 

alles dat leven geeft. We laten ons 

alleen afsnijden van wat het leven rijk 

maakt door te buigen voor het individualiserende, 

‘onafhankelijk’ makende 

evangelie van een schuldenmaatschappij. 

Een evangelie dat ons niet alleen op 

geestelijk vlak verarmt, maar ons letterlijk 

ziek maakt. 

“WE LATEN ONS AFSNIJDEN VAN WAT HET LEVEN 

RIJK MAAKT DOOR TE BUIGEN VOOR HET EVANGELIE 

VAN DE SCHULDENMAATSCHAPPIJ” 

VOORBEELD 

Aan het eind van de negentiende eeuw 

lopen veel dorpen in Italië leeg. Een 

van die dorpen heet Roseto Valfortore. 

De Rosetanen zijn hun armoede zat en 

maken de oversteek naar Amerika, in 

de hoop daar hun rijkdom te vinden. In 

de staat Pennsylvania stichten ze een 

nieuw dorp, onder de naam Roseto. De 

omgeving moet weinig hebben van de 

Italiaanse nieuwkomers, dus de Rosetanen 

leren snel dat ze vooral op elkaar 

zijn aangewezen. 

Vijftig jaar later bestaat bijna elk 

huishouden in Roseto uit drie generaties: 

de oorspronkelijke immigranten, 

hun volwassen kinderen en diens opgroeiende 

kleinkinderen. Overdag is 

het dorp rustig. De kinderen gaan naar 

school terwijl hun ouders in een nabijgelegen 

steengroeve en kledingfabriek 

werken. ’s Avonds komt de boel tot leven. 

Dorpsgenoten lopen bij elkaar 

naar binnen en doen alsof ze thuis zijn. 

Ze zetten buiten tafels neer om Italiaanse 

feestmalen met elkaar te delen, 

gaan samen wandelen, organiseren festivals 

en vieren het leven. 



In 1961 krijgt Roseto bezoek van de 

Amerikaanse arts-hoogleraar, Stewart 

Wolf. Hij komt spreken voor een groepje 

medici en drinkt na afloop een biertje 

met een lokale arts. “Weet je wat ik 

zo raar vind?” mijmert de arts terwijl 

ze in de kroeg staan. “Bij ons is er veel 

minder hartziekte dan in ons buurdorp 

Bangor.” 

Stewart spitst zijn oren. In het Amerika 

van de vroege jaren zestig is hartziekte 

reeds een epidemie. Onder mannen 

jonger dan vijfenzestig jaar is het 

zelfs de belangrijkste doodsoorzaak. 

Stewart wil meer weten, maar de lokale 

arts heeft geen verklaring. Hij vraagt de 

overlijdensaktes op van Roseto en omringende 

dorpen. Verbijsterd bladert 

hij tot zeven jaar terug in de tijd. In het 

buurdorp Bangor loopt het percentage 

hartaanvallen netjes mee met het Amerikaanse 

gemiddelde; in Roseto doen ze 

het met de helft minder. Bij mannen 

jonger dan vijfenzestig zijn hartaanvallen 

in Roseto zelfs vrijwel ongehoord. 

Alle sterftes bij elkaar opgeteld, liggen 

die van Roseto dertig tot vijfendertig 

procent lager dan het Amerikaanse 

gemiddelde. En Rosetanen gaan vrijwel 

nooit naar de dokter. 

Stewarts verbijstering wordt een 

langlopend onderzoek. Jaren later zal 

één van zijn medeonderzoekers zeggen: 

“Roseto kende geen zelfmoord, geen alcoholisme, 

geen drugsverslaving en nagenoeg 

geen criminaliteit. Niemand in 

Roseto leefde van een uitkering en niemand 

had een maagzweer. Rosetanen 

gingen dood van ouderdom, that’s it.” 

Dorp in verbinding, mensen 

eten samen aan een grote 

tafel op het plein. 

Dorp met nucleaire 

families en hekken en 

zwembaden en auto’s. 

Hoe komt dit? Is het de olijfolie? Stewart 

huurt elf diëtisten in om mee te 

kijken terwijl de Rosetanen boodschappen 

doen en koken. Het komt niet door 

olijfolie; Rosetanen hebben geen geld 

voor olijfolie. Ze koken met varkensvet 

en bedekken hun pizza’s met worst en 

eieren. Ruim veertig procent van hun 

calorieën komt uit dierenvet. 

Zijn Rosetanen misschien fitter dan 

elders? Ehm, nee, niet bepaald. In Roseto 

houden ze van sigaretten, drank en 

veel eten. 

Zijn het de genen? Nee. Italiaanse 

Rosetanen die elders in Amerika zijn 

neergestreken, blijken even ongezond 

als de gemiddelde Amerikaan. Zo ook 

de nakomelingen van die Rosetanen. 

Ligt het aan de geografie? Het klimaat? 

Het grondwater? Medische faciliteiten? 

Nee, nee, nee en nee: die zijn allemaal 

hetzelfde als in omringende dorpen. 

Wat Stewart en zijn collega-onderzoekers 

ook observeren, ze vinden 

geen fysiologische verklaring voor Roseto’s 

immuniteit. Wanneer na jaren 

alle opties zijn afgevinkt, weet Stewart 

maar één conclusie te trekken: het ligt 

aan Roseto’s hechte gemeenschap. Die 

is niet alleen goed voor de geest; ze is 

goed voor het lichaam. 

ANDERE KANT VAN DE 

MEDAILLE 

Stewart besluit om het dorp te blijven 

volgen, precies op het moment dat Roseto’s 

gemeenschap de eerste scheuren 

begint te vertonen. En wat wil de ironie? 

Dat de inzet van Rosetanen om hun kinderen 

een beter leven te geven, ondermijnt 

wat hun leven zo goed maakt. 

Roseto mag dan wel immuun zijn 

voor ziekte; de jongeren vinden het er 

doodsaai. Gelukkig en dankzij het harde 

werk van hun ouders kunnen ze weg 

om te studeren. Wanneer ze na een aantal 

jaren terugkeren, doen ze dat met 

andere ideeën en vers bloed. Steeds 

vaker trouwen Italiaanse Amerikanen 

met niet-Italiaanse Amerikanen. Kerkbezoek 

daalt, drie-generatiewoningen 

worden één-generatiewoningen en al 

gauw blijkt de Amerikaanse droom te 

groot voor de kleine huisjes. De jonge 

gezinnen trekken naar de rand van het 

dorp. Daar staan nieuwbouwwoningen, 

compleet met hekken, zwembaden en 

alle gemakken die een mens maar kan 

wensen. 

Terwijl dit proces gaande is, verdub- 



RAYMUNDO RESINK: 

“ZELFVOORZIENENDHEID 

BESTAAT NIET.“ 

belt het percentage hartziektes in Roseto 

en verdrievoudigt het percentage 

van de inwoners die kampen met hoge 

bloeddruk. In 1980, bijna twintig jaar 

nadat Stewart voor het eerst het dorp 

inloopt, doet Roseto het qua hartaanvallen 

net zo slecht als de gemiddelde 

Amerikaan. 

Stewarts eerste conclusie krijgt 

een aanvulling: vanaf het moment dat 

we ons van elkaar verwijderen, zijn we 

een makkelijke prooi voor de uitdagingen 

van het leven. We worden vatbaarder 

voor stress en als stress lang genoeg 

aanhoudt, worden we ziek. 

Stewart is niet de enige die dit fenomeen 

onder de loep heeft gelegd. Ook 

latere onderzoekers ontdekten dat gezondheid 

en geluk voor een groot deel 

worden bepaald door de kwaliteit van 

onze relaties. Een hechte, steunende 

gemeenschap houdt stress op afstand, 

voorkomt ziekte en kan ons zelfs genezen. 

Een gebrek aan zo’n gemeenschap 

doet het omgekeerde. Eén-op-één coaching, 

therapie en sociale hulp gericht 

op het individu kan de symptomen 

misschien wat verlichten, maar willen 

we onszelf en elkaar echt genezen, dan 

hebben we volgens mij allereerst te erkennen 

dat zelfvoorzienendheid niet 

bestaat. 

Op naar een samen-creërend leven. n 

“DE STERFTES ZIJN IN ROSETO DERTIG TOT VIJFENDERTIG 

PROCENT LAGER DAN HET AMERIKAANSE GEMIDDELDE EN 

ROSETANEN GAAN VRIJWEL NOOIT NAAR DE DOKTER” 

Online vrij te lezen, binnenkort ook 

op papier en als e-boek 

Dit stuk komt uit Raymundo’s boek 

Geld Gaat Nooit Over Geld, dat vrij 

online te lezen is op een ‘geef wat 

goed voelt’ donatiebasis, zie Geld- 

GaatNooitOverGeld.org. De papieren 

versie en het e-boek verschijnen 

dit najaar, wellicht met jouw 

hulp. Meer weten? Het boek online 

lezen? (Jezelf) alvast een boek geven? 

Zie GeldGaatNooitOverGeld. 

org 

Informatie over het ‘Roseto-effect’ 

haalde Raymundo Resink uit 

Lissa Rankin’s boek Mind over Medicine 

en uit The Roseto Effect, class notes 

from the University of Illinois, te 

vinden via Uic.edu. Een vrij bekend 

later onderzoek naar ’s werelds gelukkigste 

en gezondste samenlevingen 

vind je in het boek Thrive: Finding 

Happiness the Blue Zones Way 

van Dan Buettner. 


Geld Gaat Nooit 

Over Geld 

en het is niet 

nou eenmaal zo 

Kwetsbaar en ijzersterk. Iedereen die zich 

afvraagt of ‘we misschien de weg kwijt zijn’ 

(en vooral wat ons dan wél te doen staat), 

vindt in dit boek vele bruikbare inzichten. 

Heidi Leenaarts, United Economy 

• Online vrij te lezen op een ‘geef wat goed voelt’ donatiebasis 

• Verrijkt met ruim 450 tekeningen 

• Binnenkort ook beschikbaar op papier en als e-boek 

Meer weten? Het boek online lezen? (Jezelf ) een boek geven? 

GeldGaatNooitOverGeld.org/ja


JACK COX: “VOORKOMEN 

IS BETER DAN GENEZEN.” 



– essay – 

Een gouden aandeel 

voor onze aarde 

“Wanneer de laatste boom is omgehakt, de laatste vis is opgegeten en het 

laatste water is vergiftigd, zullen we pas beseffen dat je geld niet kunt eten” 

Alanis Obomsawin (Amerikaans-Canadese filmmaakster 

behorend tot de Odank stam van de Abenaki-indianen) 

TEKST JACK COX | BEELD PICTURE PEOPLE 

Het vooropstellen van het belang van de aandeelhouder 

is de kern van ons huidige financieel economisch 

systeem. Begin jaren ’70 doceerde de wereldberoemde 

econoom Milton Friedman aan de Universiteit 

van Chicago dat managers van (grote) bedrijven hun 

bedrijfsvoering dienden in te richten zoals de verschaffers 

van kapitaal, de aandeelhouders, het wensten. Met 

primair als doel het genereren van zoveel mogelijk winst om 

de waarde van het bedrijf zo hoog mogelijk te laten zijn. Dit 

aandeelhouderskapitalisme is nadrukkelijk het uitgangspunt 

geworden van met name beursgenoteerde ondernemingen. 

Om in de gunst te vallen van de geldverschaffers en om te blijven, 

zorgen bedrijven er continu voor om hun baten te maximaliseren 

en lasten te minimaliseren. Tot op de dag van vandaag 

is dit voor het overgrote deel van de bedrijven het belangrijkste 

doel. 

Uiteraard zijn er ook tegengeluiden te horen en pleiten 

verschillende economen, waaronder Thomas Piketty, ervoor 

om niet de winst te maximaliseren maar het voorop stellen 

van ook andere waarden die een bedrijf kan creëren door 

bij te dragen aan het verminderen van uitputting en ongelijkheid. 

Hieronder vallen onder meer de ontwikkeling en 

ontplooiing van werknemers en de rol die de onderneming 

speelt in de maatschappij en de impact daarop, het zogenaamde 

maatschappelijk verantwoord ondernemen. Hedendaagse 

volgelingen van Friedman brengen hier tegen in dat 

de verschaffers van kapitaal de winsten die ze krijgen in de 

vorm van dividenden weer terug kunnen laten vloeien naar 

de maatschappij in de vorm van investeringen, consumptieve 

bestedingen, schenkingen en giften. Deze visie op de economie, 

die zoals gezegd tot van de dag leidend is in het overgrote 

deel van de bedrijven, heeft ertoe geleid dat inmiddels 

een groot deel van het beloningspakket van de topman van 

een beursgenoteerd bedrijf uit aandelen en opties bestaat. Op 

deze wijze zijn de belangen van de kapitaalverschaffers en bestuurders 

van een onderneming gelijk geschakeld en is de rol 

van de bedrijven in de economie als geheel vergroot. 

Waar in deze optiek aan voorbij wordt gegaan, is dat – 

naast de groeiende ongelijkheid – de milieuschade die bedrijven 

aanbrengen vele malen kostbaarder is om deze achteraf 

te repareren dan het zou kosten indien deze op voorhand vermeden 

wordt. Voorkomen is beter dan genezen! Temeer omdat 

het overgrote deel van de kosten op de maatschappij afgewenteld 

wordt. 

VN-AKKOORD 

Als gevolg van onder meer landbouw, overproductie en -consumptie, 

is sinds 1970 het aantal diersoorten in de wereld met 

bijna 70 procent gedaald en worden vele dieren en planten 

met uitsterven bedreigd. Door al dit verlies, dreigen complete 

ecosystemen te verdwijnen. Dit heeft niet alleen gevolgen 

voor klimaat en natuur, maar ook voor maatschappij en eco- 



nomie. Kortom, dit raakt als geheel de aarde en wat daarop 

is en leeft. 

Op 19 december 2022 is op de VN-natuurtop in het Canadese 

Montreal een akkoord bereikt over de bescherming van 

de natuur en biodiversiteit. De belofte van de 196 lidstaten 

is om in 2030 ten minste 30 procent van het aardoppervlak 

(land én zee) een vorm van bescherming te geven (het zogenaamde 

‘30 X 30’- plan). 

Volgens de wetenschap is dat het minimum om het massaal 

uitsterven van planten- en diersoorten en de achteruitgang 

van cruciale ecosystemen tot staan te brengen. Nu is 

slechts 17 procent van het land en 10 procent van de oceanen 

beschermd. 

Tevens is afgesproken dat er vanaf 2030 wereldwijd jaarlijks 

189 miljard euro beschikbaar komt voor de bescherming 

van natuur en biodiversiteit. De steun voor de armste landen 

wordt verdubbeld tot 19 miljard euro per jaar in 2025, oplopend 

tot 28 miljard in 2030. Ook gaan de landen onderzoeken 

hoe ze schadelijke overheidssubsidies kunnen afschaffen en 

die geldstromen verleggen naar natuurbehoud. Daarmee zou 

in 2030 nog eens 472 miljard euro voor de natuur beschikbaar 

komen. Deze gelden zullen niet alleen van overheden moeten 

komen, maar ook van private partijen. 

Uit het rapport Nature Risk Rising, in 2020 uitgebracht 

door het World Economic Forum blijkt dat van alles wat we 

als mensheid wereldwijd verdienen 50 procent afhankelijk is 

van de natuur en de ecosystemen die de natuur levert. De Wereldbank 

becijferde in 2022 dat als we niets doen er tot 2030 

46 miljoen hectare natuur met een economische schade van 

225 miljard dollar per jaar verloren gaat. Deze schade aan de 

biodiversiteit betreft voornamelijk de arme landen, waardoor 

naast een economische ook een morele verantwoordelijkheid 

overduidelijk wordt. 

MORAAL EN ETHIEK 

De moraal kan gezien worden als de innerlijke toolbox waarmee 

mensen zich – op basis van waarden en normen – begrenzen 

van wat kan en niet kan. Waarden zijn zaken of toestanden 

in de wereld die nastrevenswaardig zijn en normen zijn regels 

die, geschreven en ongeschreven, aangeven welke concrete 

soorten handelingen noodzakelijk zijn om de waarden te realiseren. 

Waarden zijn in de praktijk moeilijk te realiseren zonder 

normen en normen zijn betekenisloos zonder waarden. 

De ethiek is het onderzoeksgebied dat zich bezighoudt met 

systematische reflectie op de moraal en ontwikkeling van 

waarden en normen. In de praktijk zien we twee visies op het 

“DE CSRD IS TE ZIEN ALS REGELGEVING DIE 

OOK TOT MOREEL BEWUSTZIJN AANZET” 

ontwikkelen van de moraal. De eerste visie is het opleggen 

van moreel gedrag door het stellen van regels en sancties, de 

tweede is het ontwikkelen van bewustwording door de morele 

plichten naar de ander. 

C S R D 

Een actueel voorbeeld op ontwikkeling van de moraal is de 

Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD). De Europese 

Unie heeft als overheid de ambitie om als eerste continent 

klimaatneutraal en economisch volledig circulair te zijn. 

Dit om de schade aan de biodiversiteit in Europa zoveel mogelijk 

tegen te gaan. Om dit te bereiken is onder leiding van 

Frans Timmermans de Green Deal opgesteld. De CSRD is onderdeel 

van de Green Deal en heeft als doel om bedrijven te 

stimuleren te verduurzamen en hen voor te bereiden op de 

nieuwe economie. De CSRD verplicht ondernemingen binnen 

de Europese Unie om hun ecologische, sociale en governance 

(ESG) risico’s in kaart te brengen en duurzaamheidsinformatie 

te verschaffen aan haar stakeholders. Deze informatie 

moet vanaf boekjaar 2025 verplicht worden opgenomen in 

de jaarrekening en worden getoetst door een externe partij. 



YVON CHOUNIARD, PATAGONIA: 

“NU IS PLANET EARTH ONZE 

ENIGE AANDEELHOUDER.” 

Eerst voor grotere beursgenoteerde bedrijven, maar op termijn 

voor alle organisaties. 

Het doel van de CSRD is onder andere om investeerders 

meer in de richting van duurzame ondernemingen te bewegen 

en zo duurzame en inclusieve groei te bewerkstelligen. 

Materialiteit is onderdeel van de CSRD. Het toetst in dit 

geval welke duurzaamheidsthema’s het belangrijkst zijn in 

het bedrijf. Het is een maatstaf die bepaalt of een duurzaam 

doel al dan niet significant is voor een onderneming. Materialiteit 

helpt bedrijven om hun risico’s en kansen op het gebied 

van ESG kwesties te identificeren. Inmiddels omarmen veel 

ondernemingen de 17 Sustainable Development Goals van de 

VN. Het geheel betekent dat een bedrijf verantwoording af 

moet leggen over zowel de financiële impact van duurzaamheid 

op het bedrijf als over de impact die een bedrijf heeft op 

mens en milieu. Dit wordt in de CSRD ‘dubbele materialiteit’ 

genoemd. 

Zo wordt zowel de impact op het bedrijf als de impact van 

het bedrijf gewogen. Financiële materialiteit verwijst naar de 

financiële implicaties van de duurzaamheidsrisico’s en kansen 

voor het bedrijf die de maatschappij biedt. Dit perspectief 

heet outside-in. Impact materialiteit betreft de potentiële 

impact, zowel positief als negatief die de onderneming op 

mens en milieu, dus op de maatschappij, heeft. Dit perspectief 

wordt inside-out genoemd. 

Voorbeelden van outside-in: Kosten van aanpassing aan 

klimaatverandering, verzekeringskosten, beschikbaarheid en 

prijzen van grondstoffen, politieke regulering. 

Voorbeelden van inside-out: Uitstoot van broeikasgassen, 

waterverbruik, luchtvervuiling, impact op biodiversiteit, arbeidsomstandigheden, 

mensenrechten, gezondheid en veiligheid 

op het werk. 

De eerste visie op moraal, de regels en sancties, zien we 

terug in de outside-in component van de CSRD wetgeving. De 

tweede visie van moraal, de morele plichten naar de ander, 

zien we terug in de inside-out component. 

PATAGONIA 

De CSRD is te zien als regelgeving die ook tot moreel bewustzijn 

aanzet. In het kader van concurrentieoverwegingen vragen 

bedrijven en bedrijfstakken logischerwijze extrinsieke 

richtlijnen van overheden op het gebied van moreel gedrag, 



maar een meer intrinsieke ontwikkeling van het moreel bewustzijn 

is ook gewenst. In dit kader is de wijze waarop Yvon 

Chouniard zijn keuze heeft gemaakt om zijn bedrijf Patagonia 

niet te verkopen en niet naar de beurs te brengen, noemenswaardig. 

Hij bracht zijn bedrijf onder in een stichting met als 

statement “nu is Planet Earth onze enige aandeelhouder”. 

Patagonia zou omgerekend een slordige 3 miljard euro 

waard zijn. De winst die het bedrijf maakt gaat gebruikt worden 

voor projecten om klimaatverandering tegen te gaan. 

Chouniard verklaart zijn beslissing door “als we enige hoop 

hebben op een bloeiende planeet over vijftig jaar, moeten we 

allemaal alles doen wat we kunnen met de middelen die we 

hebben”. “In plaats van waarde te onttrekken aan de natuur 

en die om te zetten in rijkdom, gebruiken we de rijkdom die 

Patagonia creëert om de bron te beschermen”. Indien hij het 

bedrijf zou verkopen geeft hij aan dat ze er nooit zeker van 

zouden zijn dat de nieuwe eigenaren de waarden in stand zouden 

houden waar het bedrijf voor staat en of medewerkers in 

dienst zouden kunnen blijven. Het naar de beurs brengen zou 

in zijn optiek betekenen dat er teveel nadruk kwam te liggen 

op het behalen van korte termijn winsten die lange termijn 

waarde creatie in de weg zouden staan. “De aarde is nu de enige 

aandeelhouder” verklaart hij met trots. 

Ook het Engelse bedrijf Faith in Nature kan als voorbeeld 

dienen. De onderneming heeft ‘moeder natuur’ formeel een 

zetel gegeven aan de bestuurstafel. Het bedrijf maakt volledig 

biologische zeep en schoonheidsproducten en heeft hiervoor 

zijn juridische structuur aangepast. Daarmee krijgt de natuur 

formeel een stem en stemrecht op het hoogste beslisniveau in 

de onderneming en zal moeder natuur naast de CEO en CFO 

aan de bestuurstafel zitten. In de praktijk betekent het dat de 

zetel wordt ingevuld door een roulerend gezelschap van milieu 

experts. Zij spreken en stemmen daar namens de natuur. 

GOUDEN AANDEEL 

In de filosofie van een golden share for planet Earth wordt de 

tweede visie op de moraal als uitgangspunt genomen, de intrinsieke 

morele plichten van een onderneming. Een filosofie 

die ervoor zorgt dat in het DNA van bedrijven als vanzelfsprekend 

een plek ontstaat waar de gevolgen van alle bedrijfsactiviteiten 

tegen het licht gehouden worden van de impact 

die ze hebben op klimaat, natuur en biodiversiteit. Dit betreft 

de huidige activiteiten, maar ook toekomstige en activiteiten 

uit het verleden. 

“HET IDEE IS DAT BEURSGENOTEERDE 

BEDRIJVEN EEN APART ‘GOUDEN’ AANDEEL 

VOOR ONZE PLANEET CREËREN” 

“Faith in Nature geeft de natuur formeel een zetel aan de bestuurstafel.” 

Het idee is nu dat beursgenoteerde bedrijven een apart ‘gouden’ 

aandeel voor onze planeet creëren. Een gouden aandeel 

impliceert ook dat het belang van onze Aarde op de eerste 

plaats staat. Zoals het winnen van een gouden medaille bij de 

Olympische Spelen. Goud is ook een indicatie voor een zeldzaam 

materiaal, waardevol. Dit zijn precies de associaties die 

we beogen tussen de connectie van goud en planeet Aarde. 

Het maken van een inhaalslag om van 10 -17 procent naar 

30 procent beschermd gebied te gaan vergt een enorme inspanning 

die alleen met vereende krachten bereikt kan worden. 

Door onder meer de denkkracht van bedrijven te gebruiken 

en door projecten te organiseren die passen bij bedrijven 

en waarbij bedrijven via samenwerking elkaar kunnen versterken. 

Uiteraard vullen ondernemingen op geheel eigen wijze 

hun eigen ‘gouden aandeel’ in. Het opdoen van ervaringen, 

het delen van ‘best-practices’ wordt een wezenlijk onderdeel 

van het concept, waar bedrijven zich bij kunnen aansluiten. 

Via marketingacties worden de inspanningen van de aangesloten 

bedrijven gepromoot. 

Indien er meer dan 20 bedrijven zich hebben aangesloten 

kan er over worden nagedacht om een beleggingsfonds te 

starten dat het gedachtengoed ondersteunt. Zo krijgen (particuliere) 

investeerders de mogelijkheid om te beleggen in bedrijven 

die het idee van een golden share for planet Earth omarmen. 

n 

(Dit artikel is tot stand gekomen in co-creatie met Joanna 

Wis-Bielewicz en Paul van der Lecq). 

Jack Cox is directeur van vermogensbeheerder Forza Asset Management, 

oprichter van Econsenso en auteur van Vlindereconomie. 

Meer informatie: www.econsenso.nl. 



“GA EENS 

EEN MIDDAGJE 

BOSBADEN…” 



Terwijl we consistent meer vragen van de Aarde dan zij aankan, vallen 

ook steeds meer mensen om. En eigenlijk is dat niet zo gek. Want 

ook al voelt het soms misschien niet zo, wij mensen zijn tot in onze 

diepste vezels natuur, zeker als het op onze gezondheid aankomt. 

Waarom de gezondheid 

van mens en natuur 

één zijn 

TEKST NADINE MAARHUIS 

Zo’n 2,5 duizend jaar geleden 

maakte de Griekse filosoof Aristoteles 

een hiërarchie van mineralen, 

planten, dieren en mensen. 

De mens zette hij bovenaan 

en sindsdien doen we in het 

Westen alsof we beter zijn dan de natuur, 

en we het recht hebben om haar 

voor ons eigen gewin te gebruiken. 

Maar hoe hard we ook ons best doen, 

volledig loskomen van de natuur zullen 

we nooit. ‘De natuur’ als losstaand iets 

bestaat namelijk helemaal niet: zij ligt 

besloten in al het leven op Aarde. Ook 

wij mensen zijn natuur, net zoals een 

boom, rivier of vlinder dat is. 

Toch voelt dit misschien nog wat 

abstract. Want hoe zit het dan precies 

als er geen scheiding bestaat tussen 

mens en natuur, maar we een eenheid 

vormen? En waaraan zie je dat? 

Zodra we een gezondheidsbril opzetten, 

wordt het ineens duidelijk. Al 

dat bijdraagt aan de gezondheid van de 

Aarde, draagt namelijk ook bij aan onze 

eigen gezondheid. Het tegenovergestelde 

geldt ook: acties die schade berokkenen 

aan de gezondheid van de Aarde, 

schaden ons eigen welzijn, zowel op 

de lange als op de korte termijn. En dat 

komt dus omdat we natuur zijn en volgens 

dezelfde principes functioneren 

als het andere leven om ons heen. 

“AL DAT BIJDRAAGT AAN DE 

GEZONDHEID VAN DE AARDE, 

DRAAGT NAMELIJK OOK BIJ 

AAN ONZE EIGEN GEZONDHEID” 

BODEM VOOR GEZONDHEID 

Neem voedsel. Agro-ecologische boerderijen 

– die met de natuur samenwerken 

en daardoor de bodem en biodiversiteit 

herstellen – zijn beter voor het 

welzijn van alles en iedereen. In plaats 

van de bodem uit te putten met monoculturen, 

staat biodiversiteit centraal. 

Op één hectare worden meerdere gewassen 

verbouwd (vaak wel tientallen), 

waardoor bodemdieren, insecten, 

vogels en andere wilde dieren allemaal 

voedsel en een veilige plek kunnen vinden. 

Samen zorgen ze voor een natuurlijk 

evenwicht (de één z’n vijand is immers 

de ander z’n vieruurtje), en dus 

zijn pesticiden overbodig. Dit is niet alleen 

goed nieuws voor het leven in de 

bodem - en voor wilde bijen en andere 

bestuivers die nu massaal uitsterven 

vanwege landbouwgif - maar het zorgt 

er ook voor dat boeren en burgers niet 

ziek worden. Bestrijdingsmiddelen zoals 

glyfosaat worden namelijk al jaren 

in verband gebracht met onder meer 

de ziekte van Parkinson, verschillende 

soorten kankers, schildklierklachten, 

onvruchtbaarheid en zelfs angsten en 

depressies. 

Tegelijkertijd zit een bodem die 

vrij is van kunstmest en pesticiden én 

waarop verschillende gewassen groeien 

vol leven. En hoe gezonder de bodem, 

hoe meer mineralen en voedingsstoffen 

gewassen op kunnen nemen. Dit is cruciaal 

voor onze darmgezondheid, die 

op haar beurt verantwoordelijk is voor 

zo’n tachtig procent van ons fysieke en 

mentale welbevinden, aldus orthomoleculair 

en natuurgeneeskundig therapeut 

Rineke Dijkinga (zie het interview 

met haar elders in deze editie). Want: 

“Of je nu lekker wilt slapen, je fit wilt 

voelen of je brein gezond wilt houden, 

het staat allemaal in relatie tot wat 

er in je darmen gebeurt.” 

Kortom: gezonde mensen beginnen 

bij gezonde darmen. Gezonde darmen 



beginnen bij een gezonde bodem. En 

een gezonde bodem begint bij agro-ecologische 

voedselproductie zonder landbouwgif 

en kunstmest. 

PLANTAARDIG EN LOKAAL 

Niet alleen hoe ons eten geproduceerd 

wordt, maar ook wat we eten heeft een 

enorme invloed op onze gezondheid en 

die van Moeder Aarde. Een overwegend 

plantaardig dieet zorgt voor minder 

ontbossing, klimaatverandering, stikstofuitstoot 

en dierenleed, maar ook 

voor minder chronische ziektes zoals 

hart- en vaatziekten en diabetes. Bovendien 

krijgen mensen die hun bord 

overladen met onbespoten en onbewerkte 

groenten, fruit, noten, zaden en 

peulvruchten minder ongezonde vetten 

en schadelijke stoffen (zoals pcb’s, 

zware metalen en plastics die in dierlijk 

vet worden opgeslagen), meer vezels en 

meer voedingsstoffen binnen. Zoals fytonutriënten, 

die vrije radicalen – de 

agressieve stoffen die cellen en weefsels 

kunnen beschadigen – tegengaan. 

Kies je daarnaast ook voor lokaal, dan 

geef je het platteland én je eigen mentale 

gezondheid ook een flinke boost. 

Want in tegenstelling tot een rondje supermarkt 

word je op een boerenmarkt 

of op het erf van de boer overladen met 

zingeving en verbinding. 

Maar ook groene woonwijken vol 

biodiversiteit, natuurlijke schoonmaak- 

en verzorgingsproducten zonder 

chemicaliën en micro-plastics, gifvrije 

kleding van biologisch afbreekbare materialen 

en consuminderen dragen allemaal 

bij aan de gezondheid van de Aarde 

en die van onszelf. 

Kies dus voor het leven. Je lijf, 

hoofd én hart zullen je dankbaar zijn. 

NADINE MAARHUIS: “BACK TO BASICS.” 

DIT KUN JE ZELF DOEN 

Klaar om mee te bouwen aan een gezonde 

samenleving? Met deze tips kun 

je aan de slag: 

• Agro-ecologische en lokale voedselproductie 

zorgt voor een gezonde bodem, 

een gezond landschap, gezonde 

boeren en gezonde burgers. Doe 

je boodschappen daarom bij een biologische, 

biodynamische of regeneratieve 

boer. Ook boeren die kiezen voor 

permacultuur of agroforestry zijn een 

aanrader. 

• Met plasticvrije boodschappen, kleding 

van natuurlijke materialen en 

plasticvrije menstruatieproducten 

draag je de plastic kraan dicht. Dit 

zorgt voor minder (micro)plastics 

in de natuur, en daarmee in ons lichaam. 

Neem verder afscheid van alles 

wat plastic is en in de buurt van 

je eten komt (zoals je plastic schuurspons, 

spatels en snijplanken), smeer 

alleen nog met verzorgingsproducten 

zonder microplastics en drink je hete 

koffie to go voortaan uit een RVSthermosfles 

(want ook die papieren 

bekertjes hebben een plastic laagje). 

• Ons overdadige consumptiegedrag 

“WIP DE STOEPTEGELS UIT 

JE TUIN, MAAK BLOEMBOMMEN 

OF BOUW JE EIGEN 

WORMENHOTEL” 

drukt niet alleen zwaar op de schouders 

van de Aarde, maar ook op die 

van onszelf. Dus ga aan de slag met 

consuminderen. Koop bijvoorbeeld 

eens een maand niks nieuws, bezoek 

een kledingbibliotheek, leer repareren 

en ruil erop los met vrienden en 

familie. 

• De ‘verzorgingsproducten’ waar we 

dagelijks mee smeren, schuimen, 

poetsen en sprayen vervuilen niet 

alleen de Aarde, maar ook ons eigen 

lichaam. Wist je dat Sodium 

Lauryl Sulfate – een chemische stof 

die shampoo, handzeep, douchegel, 

scheerschuim en tandpasta doet 

schuimen – ook gebruikt wordt voor 

het reinigen van vloeren en het ontvetten 

van motoren? Ga daarom terug 

naar de basics en kies voor biologische 

producten zonder microplastics 

waarvan je de ingrediënten op 

het etiket allemaal herkent. 

• Zet je schermen uit en ga een middagje 

bosbaden, vergroen je buurt, 

steek je handen uit de mouwen in een 

voedselbos, wip de stoeptegels uit je 

tuin, maak bloembommen of bouw je 

eigen wormenhotel. Een leeg hoofd, 

een voldaan lijf en een blije Aarde gegarandeerd. 

n 



– essay – 

Mindful activism als strategie 

voor een gezonde samenleving 

Wie niet sterk is 

moet slim zijn 

Het was een roerige lente. Lentekriebels, stikstof, Extinction Rebellion en dragshows: 

activisten uit alle hoeken van de samenleving domineerden het straatbeeld en het 

nieuws. Goed voor een hoop sensatie, maar levert het daadwerkelijk iets op? Stof voor 

reflectie op mindful activism als strategie voor een gezonde samenleving. 

TEKST FEMKE DE JONG-STRUIKSMA 

Eind februari 2023 stuitte ik op een boze tweet van Jan 

Rotmans, hoogleraar en auteur van de bestseller Omarm 

de chaos. Hij reageerde op de arrestatie van een 

Haagse klimaatambtenaar die actief deelnam aan een 

illegale wegblokkade van Extinction Rebellion. De gemeentefracties 

van de VVD, Hart voor Den Haag en 

het CDA pikten het niet en vroegen de gemeenteraad per 

brief of de betreffende ambtenaar wel in functie kon blijven. 

Rotmans: “Absurd! De VVD in Den Haag wil een ambtenaar 

ontslaan omdat die deelnam aan een klimaatdemonstratie!” 

De brief – die keurig bij zijn tweet zat - liet een genuanceerder 

beeld zien. Ik ken Rotmans niet, maar de advocaat (of betweter) 

in mij kon het niet laten te reageren. Ik tweette: “Nee, 

het college wordt terecht gevraagd om een standpunt over 

het feit dat een ambtenaar wordt gearresteerd bij een illegale 

wegblokkade door een actiegroep op zijn beleidsterrein. Had 

je dit ook getweet als hij de wet voor Shell had overtreden?” 

Rotmans reageerde niet, maar was de volgende dag een stuk 

gematigder. Had mijn ‘activisme’ iets bereikt? Waarschijnlijk 

niet. Waarom zou hij iets aannemen van een vreemde op 

Twitter? Doe ik zelf toch ook niet? 

ACTIE 

In de weken erna kwam Extinction Rebellion vaker in het 

nieuws. Ze blokkeerden opnieuw de A12, vielen raadsvergaderingen 

binnen en bezetten kantoren van ING. Hun boodschap: 

stop per direct met subsidies voor fossiele brandstoffen. 

In de media ging het vooral over de vraag of de gekozen 

demonstratiemethode wel of niet maatschappelijk aanvaardbaar 

is. “Ja, want we hebben vrijheid van demonstratie en het 

is vreedzaam protest”, vonden klimaatactivisten en sympathisanten. 

Je kunt je afvragen of een protest nog vreedzaam 

is, als je de wet overtreedt of inbreuk maakt op andermans 

recht. Bovendien: in een democratie geldt dat als jij het mag, 

dan mag de ander het ook. Toch konden de ‘vreedzame’ actievoerders 

van Kick Out Zwarte Piet of, meer recent, bij een 

voorleesmiddag door dragqueens op minder sympathie rekenen: 

terwijl zij per saldo minder ver gingen dan Extinction 



“In een democratie geldt dat als jij 

het mag, dan mag de ander het ook.” 



Rebellion. In de voormelde brief aan de Haagse gemeenteraad 

wordt hier, onder verwijzing naar Amnesty International, het 

volgende over gezegd: “Ook het feit dat er strafbare handelingen 

of uitingen worden gedaan betekent niet per se dat 

een demonstratie niet langer vreedzaam is. Anders wordt het 

wanneer de meningsuiting naar de achtergrond verdwijnt en 

intimidatie, ontwrichten of het opleggen van een mening aan 

anderen het hoofddoel wordt.” Waar die grens ligt, is steeds 

hét onderwerp van gesprek. De vraag of de gekozen methode 

daadwerkelijk iets oplevert, komt nauwelijks aan de orde. Dat 

geldt ook voor de vraag of een beleids- of gedragswijziging die 

onder dwang van actievoerders tot stand komt, daadwerkelijk 

bijdraagt aan het realiseren van een duurzame, gezonde 

samenleving. 

MARTELAARSCHAP 

Van Jeanne ‘d Arc tot Asterix en Obelix: het archetypische 

beeld van de kleine activist die dapper strijd tegen het Grote 

Onrecht, zit diep verankerd in ons collectieve bewustzijn. 

Het is een romantisch beeld dat steeds terugkomt in legendes, 

literatuur en religie en dat direct allerlei emoties oproept. 

Strijdbaar activisme slaat vaak al snel om in martelaarschap. 

Het bekendste voorbeeld is Jezus, zoals prachtig omschreven 

in het boek De Zeloot: het leven van Jezus van Nazareth, van 

hoogleraar religiewetenschap Reza Aslan. Aslan dook jarenlang 

in historische bronnen en reconstrueerde zo het leven 

van Jezus: niet de mythische Zoon van God, maar de eenvoudige 

timmermanszoon die circa 2.300 jaar geleden door Judea 

trok. Hij schetst een beeld van Jezus als geëngageerde activist 

die zich verzette tegen corruptie en wreedheden onder de Romeinse 

bezetters. In dat kader sprak hij over Gods koninkrijk 

op aarde, een samenlevingsvorm waarin alle wezens in vrijheid, 

vrede en overvloed kunnen bestaan. 

Jezus vond dat religie en staat gescheiden moesten blijven 

en dat tempels zich niet moesten laten corrumperen door 

geld en macht. Op een dag liep hij een tempel in Jerusalem in 

en zag dat er binnen commercie en kwakzalverij werd bedreven. 

Jezus smeet de tafels om en hield een woedend betoog 

tegen de autoriteiten en het tempelbestuur. Het was een bevlogen 

daad van strijdbaar activisme, waarmee hij onmiskenbaar 

zijn eigen doodsvonnis tekende. Jezus werd kort daarop 

gearresteerd, zijn beweging viel uiteen. Verder bleef alles bij 

min of meer hetzelfde. Niettemin is het verhaal van zijn lijdensweg, 

dat pas vele jaren later de basis voor het Christendom 

zou worden, nog steeds beeldend voor hoe wij in deze 

tijd over succesvol activisme denken. 

LOS 

Het nut van strijdbaar activisme wordt vaak overschat. Als 

advocaat maakte ik jarenlang mee dat mensen zeer lovend 

waren over advocaten die tijdens de zitting geëmotioneerd 

‘los’ gingen op de rechter of de wederpartij. Of dat de rechtzoekende 

steeds wilder om zich heen ging slaan, omdat hij 

“De vreedzame’ actievoerders van Kick Out Zwarte Piet konden 

op minder sympathie rekenen.” 

zich blind staarde op zijn vermeende, morele gelijk. De realiteit 

is dat zij de zaak dan vaak verloren: enerzijds omdat combattant 

gedrag onnodig weerstand opwekt, waardoor de ander 

geen zin meer heeft om te luisteren. Anderzijds omdat 

cruciale details en nuances ondergesneeuwd raken, waardoor 

de rechter (of de advocaat van de wederpartij) het betoog van 

de verongelijkte activist eenvoudig naar het land der fabelen 

kan verwijzen. Vanaf dat moment heb je de zaak verloren en 

staat de ander ook niet meer open voor een redelijk compromis. 

De ‘verliezer’ wijt dat aan de rechter, niet aan zijn onbeholpen 

activisme. Een mooi voorbeeld is het kort geding dat 

Boerenactiegroep Agractie in 2021 namens veehouders aanspande 

tegen de actiegroep Dier&Recht, die in het kader van 

“ALS DE LEIDERS AMOREEL 

GEDRAG VERTONEN, DOEN 

HUN ONDERDANEN DAT OOK” 



een bewustwordingscampagne over het lot van kalfjes in de 

zuivelindustrie shockerende posters in bushokjes had opgehangen. 

Dier&Recht had de feiten en het morele gelijk aan 

haar zijde, maar verloor de zaak. Rutger Bregmans, prominent 

historicus en dierenrechtenactivist, was woedend. Hij 

fulmineerde op LinkedIn en in De Correspondent en noemde 

het oordeel van de rechter een ‘historische blunder’. De 

realiteit is dat de rechter de veehouders terecht in het gelijk 

had gesteld. Dier&Recht had simpelweg verzaakt om deugdelijk 

bewijs van haar stellingen te leveren en had zich om die 

reden vergaloppeerd. Er waren daarna nog twee rechtszaken 

nodig om het weer recht te breien. Ondertussen consumeerde 

de consument, die zich niet door posters tot maatschappelijk 

verantwoord gedrag laat shamen, ongestoord verder. 

BOEDDHA 

Een jaar of 600 voor Christus, trok een ander soort activist 

door het noorden van India. Siddharta Gautama, die wij nu 

als de Boeddha kennen, zocht een antwoord op de vraag waarom 

mensen lijden. Als beoogde erfopvolger van een notabele 

grootgrondbezitter groeide hij op in weelde. Hij werd van 

kinds af aan opgeleid in zaken als krijgsmacht, politiek en diplomatie. 

Rond zijn dertigste deed hij afstand van zijn titels 

en bezittingen. Hij verliet zijn ouderlijk huis en volgde zeven 

jaar onderwijs bij verschillende geestelijken. Daarna trok hij 

ruim veertig jaar rond om zelf spiritueel onderricht te geven. 

Boeddha sprak over ethisch (zelf-)leiderschap in een wereld 

die continu verandert. Hij zag de wereld als een complex 

systeem waarin mens, maatschappij en milieu continu 

met elkaar in wisselwerking staan. De mens moet zich beter 

binnen dit systeem leren handhaven, zodat hij minder schade 

aan zichzelf of zijn omgeving toebrengt. Hoe hij dat zelf 

moet aanpakken en anderen daarin meeneemt, is een centraal 

onderwerp in zijn leerredes. Boeddha begreep dat je dit 

niet bereikt door de ander te dwingen of te veroordelen. Zeker 

niet als je zelf onderdeel bent van het probleem, zoals bij 

klimaatactivisme het geval is. In zijn visie leidt strijd altijd tot 

meer strijd, omdat activisme dat gedreven wordt door angst 

of boosheid ertoe leidt dat de activist zich blind staart op zijn 

eigen belang. Bovendien werkt druk alleen als je sterk genoeg 

bent om de ander onderdrukt te houden. Het feit dat de ander 

zwicht betekent immers niet dat hij oprecht overtuigd is of 

dat er daadwerkelijk een duurzame oplossing wordt bereikt. 

Wie niet sterk is, moet slim zijn: daarom moet de mens zijn 

“TOPBESTUURDERS ZIJN VOORAL 

GEVOELIG VOOR FEEDBACK UIT EEN 

KLEINE KRING VAN VERTROUWELINGEN” 

FEMKE DE JONG-STRUIKSMA 

Femke de Jong – Struiksma (1980) is freelance schrijver 

en (gast)columnist. Eerder was ze jarenlang advocaat, bestuurder 

en opiniemaker in de verzekeringssector. Info 

en boekingen: www.notesondharma.com. 

geest ontwikkelen en mindfulness beoefenen. Zo leert hij zijn 

emoties (en zijn onderbuik) beheersen, is hij beter in staat om 

complexe belangen af te wegen en kan hij vaardiger optreden 

om zijn doel te bereiken. 

Op maatschappelijk niveau zag Boeddha een centrale 

rol voor machthebbers, die via ethisch leiderschap condities 

moeten scheppen waarin mensen in harmonie met elkaar en 

hun omgeving kunnen leven. Als leiders amoreel gedrag vertonen, 

doen hun onderdanen dat ook. Met als gevolg dat de 

samenleving afbrokkelt en de natuur wordt vernietigd. Hij 

verkondigde deze boodschap in een regio die verscheurd werd 

door rivaliserende koninkrijken, die continu oorlog voerden 

en zich verder weinig aantrokken van het welzijn van hun onderdanen. 

Niettemin wist Boeddha overal met tact, netwerk 

en diplomatie een vertrouwensbasis en een werkbare relatie 

met autoriteiten te ontwikkelen. Zo kon hij de veiligheid van 

zijn enorme gevolg waarborgen en had hij het luisterend oor 

van de zittende macht. 

Of dat ook in onze tijd werkt? Bedrijfskundig onderzoek 

wijst uit dat topbestuurders zelden worden tegengesproken 

en zich niet gek laten maken door externe protesten. Ze zijn 

vooral gevoelig zijn voor feedback uit hun secure base, een 

kleine kring van vertrouwelingen. Kijk naar de CEO van Tata 

Steel, die ondanks jarenlange protesten geen aanleiding zag 

om van koers te veranderen. Tot hij een SMS kreeg van zijn 

zus: “Hans, je moet kappen met huillie-huillie gedrag.” Daar 

kan geen wegblokkade tegenop. n 

44 | NFM ZOMER 2023


September vorig jaar maakte outdoor kledingmerk 

Patagonia bekend dat oprichter en eigenaar 

Yvon Chouinard al zijn aandelen in het bedrijf aan 

twee goede doelen schenkt: Patagonia Purpose 

Trust en de Holdfast Collective. Winst wordt vanaf 

nu als dividend uitgekeerd en gebruikt om de planeet 

te beschermen. 

Het Patagonia effect 

TEKST GIJSBERT KOREN, WE ARE STEWARDS 

Een groeiend aantal ondernemers 

zet zich in om de Aarde te redden. 

Zo, daar staat het, zwart 

op wit. Het redden, herstellen of 

regenereren van de Aarde heeft 

bijna iets heiligs. Zoals een restaurateur 

met enorme toewijding een 

schilderij weer in oude glorie probeert 

te herstellen, werkt een regeneratieve 

ondernemer aan het herstellen van bijvoorbeeld 

landbouwgrond en verdient 

daar tegelijkertijd zijn brood mee. 

Voor outdoor kledingmerk Patagonia 

is de uitdaging groot: het maken 

en verkopen van outdoor kleding heeft 

nou eenmaal een negatieve impact op 

de Aarde. Patagonia doet er alles aan 

om die te minimaliseren. Onder andere 

door niet-giftige materialen te gebruiken 

in kleding die bestand moet zijn 

tegen allerlei weersomstandigheden, 

maar ook door kleding te repareren, 

zodat je minder snel nieuwe kleding 

koopt. Toen Yvon Chouinard in 2020 in 

goede gezondheid 82 jaar werd, was hij 

verre van klaar met zijn missie, maar 

was het inmiddels wel de hoogste tijd 

om op zoek te gaan naar een manier om 

het bedrijf over te dragen. 

Zijn kinderen wilden het bedrijf 

met een geschatte waarde van 3 miljard 

GIJS SCHURINGA, 

SUMTHING: “VERSNELLEN 

VAN NATUURHERSTEL 

MET BEHULP VAN 

TECHNOLOGIE.” 



BEELD MIEKE LINDEMAN 

dollar niet erven, omdat ze het een ‘systeemfout’ 

vinden dat een persoon zoveel 

waarde in bezit kan hebben. Het alternatief 

– een beursgang – zou volgens 

Chouinard een ramp zijn omdat beursgenoteerde 

bedrijven met goede bedoelingen 

onder grote druk staan om vooral 

op korte termijn winst te genereren 

ten koste van het bedrijf en de verantwoordelijkheden 

van het bedrijf richting 

medewerkers en de Aarde. Hij ging 

op zoek naar een vorm die het mogelijk 

zou maken om Patagonia’s waarden 

te beschermen en zoveel mogelijk geld 

in te kunnen blijven zetten om klimaatverandering 

tegen te gaan. 

Twee jaar later maakte hij bekend 

dat hij zijn bedrijf had overgedragen 

aan Patagonia Purpose Trust en de 

Holdfast Collective. Patagonia Purpose 

Trust bezit nu alle stemgerechtigde 

aandelen van het bedrijf en heeft als 

doel om de missie en onafhankelijkheid 

van Patagonia te beschermen. De 

Holdfast Collective bezit alle aandelen 

met winstrecht en zal elke dollar die het 

LIDEWIJ LOORBACH EN SUZANNE VAN STRAATEN: 

“VERANDERING IN GANG ZETTEN.” 

van Patagonia ontvangt gebruiken om 

de natuur en biodiversiteit te beschermen 

en de milieucrisis te bestrijden. 

Jaarlijks gaat het om zo’n 100 miljoen 

dollar. 

STEWARD OWNERSHIP 

Deze stap gaat verder dan filantropie. 

Het is een herontwerp van het eigendom 

en de incentives waarmee een 

onderneming gerund wordt en heet 

steward-ownership. Het bestuur van 

Patagonia gelooft dat het Patagonia 

concurrerender zal maken en dat het 

werknemers de zekerheid geeft dat het 

bedrijf trouw blijft aan de missie; zodat 

het hen motiveert om daaraan bij 

te dragen. Een andere voorspelling van 

het bestuur is dat andere bedrijven het 

voorbeeld zal volgen. Inmiddels hebben 

twee grote Amerikaanse bedrijven 

dat gedaan. De oprichters en eigenaren 

van Hobby Lobby (een keten van kunstenaarsbenodigdheden) 

en Bloomberg 

(een financieel nieuwsplatform) besloten 

hun miljardenbedrijven niet te verkopen 

of in de familie te houden, maar 

om te zetten naar een steward-owned 

structuur. 

Steward-ownership stelt bedrijven 

in staat om onafhankelijk te blijven en 

hun missie centraal te stellen. In het 

lentenummer van 2022 van het New Financial 

Magazine werden verschillende 

steward-owned ondernemingen in 

beeld gebracht, waaronder YouBeDo, 

Moonback en Odin (zie www.newfinancialforum.nl/magazine/lente-2022). 



Steward-ownership wordt al meer dan 

honderd jaar wereldwijd toegepast en is 

op twee principes gebaseerd: 

• Zelfbeschikking: De controlerende 

zeggenschap over een onderneming 

dat bij aandeelhouderschap hoort, 

wordt gehouden door ‘stewards’. 

Stewards hebben als taak om in het 

belang van de continuïteit en de 

missie van de onderneming te handelen. 

Stewards kunnen de zeggenschap 

niet verkopen, maar dragen 

die na hun vertrek over aan andere 

stewards. Eigenaarschap wordt 

daarmee een verantwoordelijkheid 

in plaats van een recht. 

• Winst dient de missie: Winst die een 

onderneming maakt staat ter beschikking 

aan de onderneming zelf. 

Winst die de onderneming niet zelf 

nodig heeft, kan gedoneerd worden 

of uitgekeerd worden aan investeerders, 

oprichters en andere belanghebbenden. 

Steward-ownership wordt wereldwijd 

toegepast door zowel grote als kleine 

bedrijven in allerlei sectoren. Een groeiend 

aantal ondernemers gaat inmiddels 

met het model aan de slag. In Nederland 

hebben onder andere Sumthing en 

Sprinklr de stap gezet. 

NATUURHERSTEL VERSNELLEN 

Sumthing is een platform dat natuurherstelprojecten 

en donateurs aan elkaar 

verbindt. Via Sumthing kan direct 

een bijdrage worden geleverd aan 

zelfgekozen natuurherstelprojecten. 

De projecten kunnen door donateurs 

via beeld worden gevolgd en in de toekomst 

zelfs via geluiden die uit het bos 

komen waar de donateur een bijdrage 

aan heeft geleverd. Gijs Schuringa, mede-oprichter 

Sumthing: “Sumthing is 

een onderneming met een ideële missie: 

het accelereren van natuurherstel 

met behulp van technologie.” 

De oprichters en investeerders die 

de start en groei van Sumthing medemogelijk 

maken, worden vergoed voor 

hun inzet, maar niet oneindig. “We 

zullen nooit meer dan de helft van de 

winst uitkeren en als iedereen voldoende 

vergoed is, vervalt het winstrecht. 

Vanaf dat moment gaat al onze winst 

naar het herstellen van natuur en zijn 

we een commerciële onderneming, 

zonder winst-extractie, net als Patagonia.” 

De oprichters van Sumthing 

moesten potentiële investeerders overtuigen 

dat het een goed idee is dat winstrechten 

beperkt zijn en dat investeerders 

geen zeggenschap hebben. Dat 

schrok verschillende investeerders af, 

maar trok impact gedreven investeerders 

juist aan. Bovendien merken de 

ondernemers dat het klanten en partners 

enorm aanspreekt dat ze geborgd 

hebben dat winst nooit boven de missie 

kan gaan. 

BEELD FRANK POPPELAARS 

GIJSBERT KOREN: 

“HERONTWERP VAN 

EIGENDOM.” 

ZELF IN DE RING 

Sprinklr is een webshop voor biologische 

planten. Oprichters Suzanne van 

Straaten en Liedewij Loorbach starttten 

Sprinklr met als doel bij te dragen 

aan biodiversiteitsherstel. Om dat voor 

elkaar te krijgen wil Sprinklr planten 

zonder gif de norm maken. Met iedere 

biologische plant die je via Sprinklr 

koopt, draag je bij aan natuurherstel. 

Net als Sumthing, is Sprinklr een commerciële 

onderneming. “Ondernemen 

is één van de beste vormen van activisme. 

Met Sprinklr gaan we de markt 

in en laten zien hoe wij vinden dat het 

in de markt zou moeten. We gaan niet 

langs de kant staan om te vertellen wat 

er anders moet, we stappen zelf de ring 

in. En we merken dat het anderen inspireert, 

maar ook dat kwekers en winkels 

bevraagd worden als ze geen biologische 

planten kweken of verkopen. 

Dat zorgt er weer voor dat we anderen 

inspireren en zet verandering in gang”, 

zegt Van Straaten. 

De oprichters van Sumthing en 

Sprinklr hebben met elkaar en met de 

oprichter van Patagonia gemeen dat 

het ondernemende idealisten zijn. Ondernemen 

is voor hen geen spel om rijk 

te worden, maar een middel om verandering 

teweeg te brengen. Zetten zij de 

norm voor een nieuwe manier van ondernemen? 

n 

Meer informatie over Sumthing: 

www.sumthing.org en over Sprinklr: 

www.sprinklr.co. 

“ONDERNEMEN IS GEEN SPEL OM RIJK TE WORDEN, MAAR 

EEN MIDDEL OM VERANDERING TEWEEG TE BRENGEN” 

Gijsbert Koren is oprichter van We Are 

Stewards en pionier op het gebied van 

crowdfunding. Meer informatie: www. 

wearestewards.nl. 



Onbewust, onbedoeld en ongewild eten we onszelf én de Aarde 

chronisch ziek, ziet health keeper en earth keeper Rineke Dijkinga. 

Door te kiezen voor een gezonde bodem, en daarmee voor gezonde 

darmen, kunnen we het tij keren. Wij mensen zijn namelijk niet alleen 

wat we eten, maar vooral wat ons eten at. “Groenten die in weer 

en wind aanvallen van insecten en schimmels hebben overleefd, zitten 

vol levenskracht.” 

Tot op de bodem 

(en verder) voor echt 

gezond voedsel 

TEKST NADINE MAARHUIS | BEELD GABRIËLA HENGEVELD 

zetelen in je darm, 

dat zeiden de oude geneesheren 

duizenden jaren 

geleden al. Inmiddels 

is er bijna geen onderzoek 

“Ziektes 

dat de link tussen chronische 

ziektes en onze darmgezondheid 

niet legt”, vertelt Rineke Dijkinga. Als 

orthomoleculair en natuurgeneeskundig 

therapeut hielp ze duizenden mensen 

met chronische klachten anders te 

eten: “Mensen staan er vaak niet bij stil 

dat onbewerkte voeding de oplossing 

kan zijn. Terwijl: of je nu lekker wilt 

slapen, je mentaal fit wilt voelen of je 

brein vitaal wilt houden, het staat allemaal 

in relatie tot wat er in je darmen 

gebeurt.” 

“WAT NIET IN DE BODEM ZIT, KAN ONS VOEDSEL NIET 

OPNEMEN EN KOMT DUS OOK NIET OP ONS BORD TERECHT” 

“Alles wat op ons bord ligt, komt van 

de bodem. Of dat nu direct is omdat 

we groenten eten, of indirect omdat 

we een ei eten, die kip heeft ook eten 

van de bodem gehad. De conditie en de 

kwaliteit van de bodem bepalen de kwaliteit 

van ons voedsel”, legt Rineke uit. 

“Maar sinds de Tweede Wereldoorlog is 

de voedingsstoffendichtheid in de bodem 

door de intensivering en industrialisering 

van de landbouw met tientallen 

procenten afgenomen. En wat niet 

in de bodem zit, kan ons voedsel niet 

opnemen, komt niet op ons bord terecht 

en kan dus ook niet in onze darmen 

worden opgenomen.” 

Bovendien wordt veel van ons voedsel 

uit deze bodems vervolgens geraffineerd 

en bewerkt. Hierdoor zitten velen 

opgescheept met een ongezonde 

darm die niet in staat is om adequaat 

te dealen met milieu-toxines, pesticiden 

en medicijngebruik. Rineke: “Als 

die stoffen niet door je darm worden 

afgebroken, komen ze in je bloedbaan 

terecht en moet je lever ze onschadelijk 

zien te maken. Maar hoe doet die lever 

dat? Met behulp van mineralen en sporenelementen 

die… niet meer in ons 

eten zitten. Deze verminderde ontgifting 

is een van de oorzaken dat we ziek 

worden. Zo ontstaan er ook vaak meerdere 

ziektes, slikken we nog meer medicijnen 

en komen we in een negatieve 

spiraal terecht.” 

REGENARIEF VOEDSEL 

Gelukkig werkt dit principe ook de andere 

kant op. Want zodra we kiezen 

voor biologisch, biodynamisch of regeneratief 

voedsel dat de bodem voedt, 

voeden we ook onszelf. Dan bouwen 

we tegelijkertijd aan een gezonde basis 



Rineke Dijkinga: “Gezondheidswaarde 

per hectare.” 

“HET KAN NIET ZO ZIJN DAT GEZONDHEID 

voor natuurlijke ecosystemen (de bodem) 

en een gezonde basis voor onze 

gezondheid (onze darmen). “Het probleem 

is alleen dat gezonde voeding 

van een gezonde bodem zo langzamerhand 

onbetaalbaar begint te worden. 

Inkomensongelijkheid en gezondheidsongelijkheid 

gaan hand in hand. We 

moeten deze problemen niet afzonderlijk, 

maar gezamenlijk aanpakken.” 

Een deel van de oplossing schuilt 

volgens Rineke in lokale voedselsystemen. 

“Zo kunnen we kleinschalige regeneratieve 

projecten levensvatbaar 

maken voor de boer en de consument 

voorzien van goed, betaalbaar en lokaal 

eten dat toegankelijk is voor iedere portemonnee.” 

In het Groningse Sellingen bouwt 

Rineke op een paar hectaren land aan 

dit lokale voedselsysteem: “Na jaren 

een eigen praktijk te hebben gehad, 

wilde ik mensen helpen om met voeding 

ziektes te voorkomen. Dus begon 

ik kookboeken te schrijven. Met de opbrengst 

hebben mijn man en ik in 2017 

een stuk akkerland gekocht, waar alles 

draait om de ‘gezondheidswaarde per 

hectare’ voor bodem, mens, dier en planeet. 

Ik zeg weleens voor de grap: ‘Zo 

werd ik de eerste orthomoleculaire boerin 

van Nederland’.” 

DROMEN 

Voor de toekomst heeft Rineke allerlei 

dromen. Bijvoorbeeld dat de ministeries 

van landbouw en gezondheid aan 

elkaar gekoppeld worden omdat de problematiek 

zo met elkaar te maken heeft. 

En dat gezondheid en voeding onderdeel 

worden van het basisonderwijs, zodat 

kinderen zich van jongs af aan verbonden 

voelen met zichzelf, voedsel en 

de natuur. Ook hoopt ze dat handwerk 

IETS IS VOOR RIJKE MENSEN” 

weer nobel wordt. “Laten we niet langer 

denken: ‘Appels plukken, dat doen wij 

niet.’ Maar laten we daar weer de meerwaarde 

van inzien, bijvoorbeeld op het 

gebied van zingeving en stressreductie. 

Zodat bedrijven ook zeggen: ‘Jij hebt 

het zo druk gehad, ik zie dat jij ongelooflijk 

veel stress hebt, ga lekker twee 

middagen per week buiten op het land 

werken.’ Dat zou al zoveel schelen. En 

als we daardoor meer mensen op het 

land hebben, gaan we ons automatisch 

ook weer verbinden met voedsel en de 

Aarde die het voortbrengt.” n 

De oorspronkelijke versie van dit artikel 

verscheen op www.maatschapwij.nu: hét 

inspiratieplatform voor een groen, gezond 

en verbonden Nederland. 



De onderwerping 

Een geschiedenis over de verhouding 

van de mens tot de natuur 

In 1909 publiceerde de Franse etnoloog Arnold van Gennep 

zijn boek ‘Les Rites de Passage’ waarin hij de rituelen 

beschrijft bij een overgang van een oude naar een nieuwe 

status. Hoe laat je het oude systeem los en creëer je 

een nieuw systeem, of nieuwe manier van denken. Tussen 

het oude en het nieuwe bevindt zich het zogenaamde 

liminale. Van Gennep onderzocht deze fasen bij zogenaamde 

indigenous people. Opvallend is dat in die liminale fase, de tussenruimte 

zoals ik die noem, mensen uit de oudere culturen, 

in verwachting van het nieuwe, samenkomen om te zingen 

en te dansen. 

Onze samenleving, ook wereldwijd, zit in dezelfde tussenruimte. 

Maar in plaats van te zingen en te dansen zijn we in 

paniek. Is er chaos. Vallen oude systemen en manieren van 

denken om en wachten we huiverend af wat er dan komen 

gaat. Maar het is, zoals Jan Rotmans ook al schetst, nu de tijd 

om de chaos dan maar te omarmen. 

Die chaos waarin we ons nu bevinden heeft natuurlijk een 

oorzaak. Hoe kwamen we hier? Wat dachten we dan? Wat 

vonden we dan? In zijn nieuwe boek ‘De onderwerping - een 

geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur’ 

maakt historicus Philipp Blom dat heel duidelijk. Het is het 

idee dat zich zelfs heeft ontrold als een concept, dat de mens 

de natuur moet beheersen en aansturen. 

Dit concept wordt door Philipp Blom uitgewerkt door de geschiedenis 

van de mens te beschrijven in kunst en cultuur. 

Oude verhalen zoals het Gilgamesj-epos waarin de mens de 

goden probeert te overvleugelen door net als zij in eeuwigheid 

te leven, wat overigens jammerlijk mislukt. Dat oude thema 

keert ook terug in het verhaal van ‘Odysseus, en zijn egomanische 

amok loopt vooruit op Faust, Prometheus en Orpheus - er 

is nauwelijks een hedendaags verhaal, van Hollywood tot Netflix, 

via Fortnite en de vertelpatronen in de media, dat niet altijd 

nog op het archetype van het Gilgamesj-epos teruggrijpt.’ 



Het is de mens als bijna bovennatuurlijk wezen die als taak 

heeft die ongetemde natuur te beheersen, naar zijn hand te 

zetten en te gebruiken voor zijn eigen belangen. 

De rest is geschiedenis zouden we nu ironisch kunnen zeggen. 

Met de klimaatcrisis als peilstok zien we hoe de vernietiging 

van de natuur ons naar de rand van de afgrond heeft 

gebracht. De onderwerping van de natuur wordt langzamerhand 

de ondergang van de mens. ‘Na de apologeten van de 

religie kwamen de apologeten van de markt, erven van de 

theologen, historici en hoogleraren, die er allang bedreven in 

waren geraakt om onmiskenbare tegenstrijdigheden kunstzinnig 

in fraaie beelden te veranderen.’ 

In iedere editie van het New Financial Magazine, een van 

de uitingen van de stichting New Financial Forum, bespreekt 

Ron van Es (mentor, schrijver, spreker, maker bij 

School for Purpose Leadership Rotterdam) een boek van 

betekenis. Koop De onderwerping van Philipp Blom bij 

YouBeDo en doneer van de vaste boekenprijs 3,85 euro 

aan een goed doel. 

Hoe komen we af van dat idee dat wij boven de natuur staan 

- de kroon op de schepping - en daarmee onszelf als goddelijk 

verklaren? ‘Die homo sapiens kan de natuur niet onderwerpen 

want hij kan niet eens zijn eigen natuur begrijpen, 

laat staan beheersen, en hij raakt daarom verstrikt in eindeloze 

emotionele conflicten.’ Dat is wat de verhalen van Gilgamesj, 

Faust, maar ook de modernere versies zoals bijvoorbeeld 

van Donald Trump ons laten zien. De hoogmoed die altijd 

voor een vrije val zorgt. De gulzigheid die altijd tot een 

zekere dood leidt. ‘De mensheid van de eenentwintigste eeuw 

wordt uit haar conceptuele biotoop, het verhaal van de onderwerping 

van de natuur, verdreven als Adam en Eva uit het 

paradijs.’ 

Arnold van Gennep, de etnoloog waarmee ik dit verhaal begon, 

onderscheidde de drie fasen van verandering: afscheiding 

(loslaten), overgang (tussenruimte), om ten slotte uit te 

komen bij integratie. Integratie betekent in het verhaal van 

Philipp Blom niet alleen dat we ons oude, bijna oer-denken 

over onszelf moeten loslaten, maar ook dat we nieuwe verhalen, 

een nieuw begrip over wie we als mens temidden van de 

natuur zijn, zullen moeten bedenken. Of ten diepste leren begrijpen. 

‘De verdrijving uit het paradijs geheel zonder engelen 

en zonder heilsgeschiedenis is een smartelijke ervaring, want 

mensen blijken een overweldigend verlangen naar engelen en 

verlossing te hebben. Ze huiveren in de nieuwe, vreemde natuur, 

want ze hebben nog geen begrippen om haar te beschrijven, 

en ze hebben nog niet begrepen dat hun verdrijving ook 

hun bevrijding is.’ n 



KEES VAN DER STEL: 

“VERANDEREN IS MENSENWERK.” 



– essay – 

Architecten van 

de toekomst 

Volgens de Dalai Lama heeft de planeet geen groter aantal succesvolle 

mensen nodig, maar heeft zij dringend behoefte aan meer vredestichters, helpers, 

restaurateurs, verhalenvertellers en allerlei soorten liefde-gevers. 

TEKST KEES VAN DER STEL | BEELD PAUL DE GRAAFF 

We leven in een waanzinnige tijd. Als ik evenwel het 

woord ‘waanzinnig’ met een zekere distantie benader 

dan zit er enerzijds ‘waan en waanzin’ in 

en daar zijn veel, zelfs buitensporig veel, voorbeelden 

van. Anderzijds zit er ‘zinnig’ in en dat 

spoort aan tot nadenken over de kansen die mogelijk 

in het verschiet liggen. En dat laatste wordt versterkt 

als ik zeg: “We leven in een waanzinnig interessante en uitdagende 

tijd.” Hoe waanzinnig intrigerend en helend zou het 

zijn als de mensheid op wereldschaal en vanuit een holistisch 

perspectief de enorme uitdagingen rond de milieu-, grondstoffen- 

en klimaatcrises (en de daarmee gepaard gaande oorlogen 

en vluchtelingenstromen), in samenwerking, weet om 

te buigen naar een waardevolle milieu- en klimaat reddende 

veranderstrategie die toekomstige generaties een uitgebalanceerde, 

vreedzame, schone en gezonde leefomgeving biedt? 

Abstraherend spreken we dan over een paradigmasprong 

of systeemverandering in het denken en handelen, met name 

in economische zin. In die sprong of verandering gaan we van 

de huidige - op groei en welvaart gestoelde - economie naar 

een op ecologie en waarden gedreven ‘bewustzijnseconomie’, 

waarin welzijn, welbevinden en welvaart in balans zijn. Concreet 

betekent dit dat het huidige dominante groei-, productiviteit-, 

markt- en rendement denken zijn tijd heeft gehad 

en dat het vanaf heden dient te worden vervangen door een 

liefdevoller, natuurlijker, aardser en menselijker gedachtegoed, 

waarin bewustwording, ontplooiingskansen en positieve 

waarden voor velen op de voorgrond worden gezet. Het is 

hoopgevend dat er meer aandacht voor de noodzaak van deze 

‘transitie’ is in de media, in specifieke conferenties en in het 

onderwijs, zij het schoorvoetend. 

VOORTREKKERS 

Om de bewustzijnseconomie te realiseren zijn er op wereldschaal 

voortrekkers nodig die in de transitie de mogelijkheden 

zien, de kansen grijpen en die vol overtuiging gaan samenwerken 

en de leiding nemen én geven om vanuit een helikoptervisie 

een ingrijpende veranderstrategie te ontwerpen en tot uitvoering 

te brengen. Veranderen is immers mensenwerk. 

Er zijn derhalve getalenteerde, visionaire mensen nodig 

die zich het beste laten typeren als Architecten van de toekomst, 

vooral omdat in die rol creativiteit, inventiviteit, vernieuwing, 

holistisch leiderschap en teamwerk samenkomen. 

Van architecten van de toekomst mag worden verwacht dat 

zij als vanzelfsprekend om kunnen gaan met een aantal zaken 

die het fundament zullen vormen van de bewustzijnseconomie, 

zoals respect voor het behoud van de natuur, herstel van 

de biodiversiteit, een economie die ondergeschikt is aan de 

belangen van de ecologie, duurzaamheid, circulariteit, hergebruik 

van materialen, schaalverkleining, energieneutraliteit 

en het ontwikkelen van passende – op een holistisch mensbeeld 

gebaseerde – organisatiestructuren. 



Dit wordt onderstreept als we er vervolgens vanuit gaan dat 

niets in de transitie naar de bewustzijnseconomie op incrementele 

wijze tot stand gaat komen en dat het transformeren 

een breed gedragen maatschappelijke aanpak vergt, waarin de 

politiek een regulerende rol dient te nemen. De voortrekkers/ 

architecten van de toekomst dienen uit allerlei disciplines te 

komen, zoals de overheid, de financiële sector, het bedrijfsleven, 

de gezondheidszorg, het onderwijs, de industrie in al 

haar vertakkingen en vanzelfsprekend uit het natuurbeheer. 

Het zullen voortrekkers zijn die op intensieve wijze samen 

zullen werken, waarbij voor eenieder een diep gevoelde 

intrinsieke behoefte om te veranderen leidend is en waarbij 

geopereerd wordt vanuit een op onvoorwaardelijke liefde en 

dienstbaarheid gestoelde attitude voor het behoud en herstel 

van de ecologie, alsmede voor een dramatische verbetering 

van de wanverhouding tussen arm en rijk. 

ONVOORWAARDELIJKE LIEFDE 

De leidraad voor het leiderschap dat bepalend is in de context 

van de (transitie naar de) bewustzijnseconomie is leiderschap 

vanuit authenticiteit, zelfkennis, liefde, vertrouwen, 

wederkerigheid, verbinding en dienstbaarheid, hetgeen in 

context het optimaliseren van een maatschappelijke bijdrage 

betekent. Dit leiderschap kenmerkt zich door vier simpele, 

doch cruciale punten, te weten innemendheid, behulpzaamheid, 

veiligheid en teamgeest. Leiderschap is een voortdurende 

reis van onvoorwaardelijke dienstverlening, geen statische 

machtspositie. Authentiek wordt het als het leiderschap het 

goede voorbeeld geeft, respectievelijk de systeemverandering 

voorleeft. Elk (voor)oordeel, voorwaardelijkheid of ego-belang 

maakt het leiderschap ongeloofwaardig en ineffectief. 

Er zit altijd enige waanzin in liefde. Maar er zit ook altijd enige 

rede in waanzin. – FRIEDRICH NIETZSCHE 

Onvoorwaardelijke liefde demonstreren betekent iets anders 

dan (altijd) lief zijn. Als men naar de uitspraak van Nietzsche 

of het Yin-Yang symbool kijkt, ziet men dat metaforisch terug. 

In Yin zit een stukje Yang en andersom. Altijd lief zijn 

is een utopie of zelfs vervelend. Liefde is de tegenpool van 

angst. Door liefde te demonstreren is het mogelijk uit de 

angst te stappen. Dat opent de deur naar het hart, naar innerlijke 

vrede en innerlijke vrijheid voor iedereen. 

DIENSTBAARHEID ALS LEVENSHOUDING 

Op het niveau van leiderschap in de transitie naar het nieuwe 

paradigma is dienstbaarheid cruciaal, waaronder wordt verstaan 

het ervoor zorgen dat het leven voor iedereen de moeite 

waard wordt en vooral blijft. Dat vergt een actieve houding 

om een maximale kwaliteit te genereren voor het geheel binnen 

de eigen mogelijkheden, alsmede om de anderen en het 

andere te ondersteunen zich verder te ontwikkelen en te optimaliseren. 

SPELEN 

S pontaniteit 

• Los van conventies 

• Los van externe referentie 

• Los van ego-belang 

P erspectief 

• Vrij van de schaduwen van het verleden en de toekomst 

• Vrij van angst 

• Leven in liefde 

E xperimenteren 

• Vernieuwing 

• Ontwikkeling 

• Flexibiliteit 

L eren 

• Kennis nemen en delen 

• Openstaan voor andere perspectieven en paradigma’s 

• Nieuwsgierig 

E nergie 

• Relativeren 

• Gevoel voor humor 

• Nooit bij de pakken neer zitten 

N eutraliteit 

• Alleen met het hart kun je goed zien 

• Er is geen andere 

• Uit het oordeel 

Toelichting 

In het acroniem wordt een nadere duiding gegeven waaraan 

men kan denken als het over spelen gaat. Het is vooral 

de bedoeling om spelen als belangrijk criterium te zien, 

een hoge waarde die de architecten van de toekomst ondersteuning 

biedt in het bereiken van de doelen in de 

aangeduide systeemverandering. Dat dit van wezenlijk 

belang is is gemakkelijk in te zien als de psychologische 

tegenwaarde ‘strijd’ ertegenover wordt gezet. En paradoxaal 

is dat er inderdaad strijd zal dienen te worden geleverd 

om de ongetwijfeld te verwachten stevige weerstand 

te overwinnen. Door het spel open, gelijkwaardig 

en vooral eerlijk te spelen zal strijd evenwel niet verzanden 

in een hoogoplopend conflict. 

Op individueel niveau kan dienstbaarheid worden gezien als 

een loskomen van het ego en een lering om zich zonder enige 

tegenwerping ten dienste te stellen van het algemeen belang, 

ook al kost dit moeite. Dit manifesteert zich dan als zien 

wat er gedaan moet worden en dit op te pakken zonder persoonlijk 

iets terug te verwachten, met name in materiële zin, 

alsmede het leren uitstellen van het onmiddellijk bevredigen 

van de eigen behoeften en vervolgens door dienstbaarheid 



aan jezelf te ontwikkelen en op gezette tijden rust te nemen 

en aandacht te besteden aan de eigen lichamelijke en geestelijke 

gezondheid. 

Vaarwel zei de vos. Dit is mijn geheim, het is heel eenvoudig: alleen 

met het hart kun je goed zien. Het wezenlijke is voor de ogen 

onzichtbaar. Voor de ogen is het wezenlijke onzichtbaar, herhaalde 

de kleine prins om het goed te onthouden. – ANTOINE DE SAINT- 

EXUPÉRY – DE KLEINE PRINS 

Om te zorgen dat dienstbaarheid een uitdagende en plezierige 

levenshouding wordt (en geen moeten!) zijn enkele ankers 

essentieel om aan te leggen, zoals leren te ‘zien met het hart’, 

zoals de ‘vos’ aan de kleine prins uitlegt, alsmede het ontwikkelen 

van een verbindende leiderschapsrol én in dit kader het 

meest wezenlijke anker: dit alles te doen op een spelende (zie 

kader) en ontspannen manier. 

De leiderschapsrollen die nodig zijn in de transitie naar de 

bewustzijnseconomie zijn te duiden als: 

• de leider die vragen stelt en die te typeren is als iemand 

die inspireert, faciliteert en verbindt; 

• de leider die de mensen alle ruimte geeft steeds weer opnieuw 

te leren en waarvan hij/zij zelf ook leert. Deze leider 

is te typeren als een gids of leraar en wordt als zodanig 

geaccepteerd. 

Het gedrag van dit type leiderschap zal leiden tot een constructieve 

beleving door degenen die leiding krijgen; zal vertrouwen 

wekken, motiveren en voor een hechte verbinding 

met de mensen en dus de organisatie zorgen. 

KEES VAN DER STEL 

Kees van der Stel heeft als Executive Mentor in Bewustzijnsontwikkeling 

een missie om mensen in hun ontwikkelingsproces 

te begeleiden naar wat hen na aan het hart 

ligt met als gevolg dat mensen meer bevlogenheid als leidraad 

in hun leven toelaten. 

Na een langjarige carrière in het bedrijfsleven op directieniveau 

maakte Van der Stel een innerlijke levensreis 

van het financieel-economische terrein naar het terrein 

van coaching en bewustzijnsontwikkeling. 

Mentoring is zijn tweede natuur geworden: zijn manier 

van werken bestaat uit het bieden van veiligheid en 

vertrouwen, een luisterend oor, spontaniteit, gevoel voor 

humor en medemenselijkheid. ‘Zien met het hart’ noemt 

hij dat. 

Van der Stel is financieel-economisch en actuarieel geschoold 

en heeft een universitaire mastertitel in marketing. 

Sinds 2005 volgt hij studies in coaching en bewustzijnsontwikkeling. 

Meer informatie: www.keesvanderstel.nl. 

“NIEUW LEIDERSCHAP KENMERKT ZICH 

DOOR INNEMENDHEID, BEHULPZAAMHEID, 

VEILIGHEID EN TEAMGEEST” 

TALENTEN 

De meest effectieve talenten (op weg naar) de bewustzijnseconomie 

zijn het door bewustzijnsontwikkeling verder ontsluiten 

van iemands emotionele en spirituele intelligentie en in 

samenhang daarmee het innemen en ontwikkelen van een 

neutrale positie oftewel de positie van de eerlijke getuige. 

Emotioneel 

Om te vermijden te verzanden in theoretische verhandelingen 

wordt een aantal concrete talenten genoemd die zijn te 

scharen onder emotionele en spirituele intelligentie: 

• herkennen en erkennen van de existentiële noodzaak economie 

ondergeschikt te maken aan ecologische overwegingen; 

• veerkracht en vermogen tot zelfreflectie; 

• met overtuigingskracht geweldloos communiceren; 

• met empathie en compassie aangaan en onderhouden van 

opbouwende relaties, zowel zakelijk als sociaal; 

• het leven van andere mensen verrijken met inspirerende 

en creatieve oplossingsrichtingen. 

Spiritueel 

• de kracht en de innerlijke macht om het ego-belang te 

overstijgen; 

• met plezier en enthousiasme bewustzijn brengen in alles 

wat je doet; 

• een open oog hebben voor moraliteit en ernaar handelen; 

• het ontwikkelen van een lange termijnvisie met als vertrekpunt 

van betekenis (willen) zijn voor de ander; 

• verbinding! Echte vernieuwing kan alleen vanuit verbinding. 

In je bewuste kracht blijven staan, in verbondenheid 

met je waarden. Met als belangrijkste sleutel tot deze verbinding 

het hebben van oprechte interesse in het standpunt, 

belang, mening en leven van de ander. 

Een neutrale positie innemen houdt in de dingen kunnen 

waarnemen en ze laten voor wat ze zijn zonder ze op voorhand 

te labelen als positief of negatief of er een (voor)oordeel 

over te hebben. Neutraal is wel betrokken zijn, maar vrij 

van moeten, binding of ego-belang. Het ontwikkelen van een 

neutrale positie is fundamenteel om in je hart te komen. Het 

brein en je guts oordelen. Het hart introduceert de derde mogelijkheid, 

een neutrale keuze. Door deze neutraliteit word je 

mogelijk wel geraakt, maar niet gekwetst. Het blijft niet ‘hangen’. 

Stilte is het meest passende woord voor het eerder genoemde 

‘zien met het hart’. Voel de neutrale positie erin… n 



Terug naar de 

oorsprong 

We moeten in de eerste plaats onszelf redden. De aarde zal hoe dan ook overleven en de 

natuur zal zich weer herstellen. Maar of de mensheid dit mee gaat maken, is aan ons en 

aan niemand anders. De tijd die we nog hebben, raakt echter op. Dit was de boodschap 

van de Afrikaanse natuurgids Alan McSmith tijdens een lezing die de stichting New Financial 

Forum en INSVER organiseerden in De Groene Afslag te Laren. 

TEKST TOON BERENDSEN 

Na een succesvolle Nederlandtour 

in 2022 verzorgde Alan in 

2023 onder de titel Taking our 

lead from the Wilderness opnieuw 

een aantal lezingen in 

Nederland en Duitsland. Alan 

heeft ruim dertig jaar ervaring als wildernisgids 

in Afrika en vertaalt zijn ervaringen 

en kennis naar inzichten waar 

ook mensen uit het westen hun voordeel 

mee kunnen doen. Hij biedt geen 

vijfstappenplan om een betere leider 

of een beter mens te worden. Wel is er 

geen betere manier om jezelf te leren 

kennen dan in de wildernis. Daar krijg 

je inzicht in wie je bent, hoe alles met 

elkaar is verbonden en waartoe je hier 

op aarde bent. “Ik durf niet te zeggen 

of we als mensheid in staat zullen zijn 

om het tij te keren. Wel weet ik dat de 

oplossing ligt in het maken van verbin- 



ding, met onszelf, met andere mensen 

en met de natuur. Bij veel mensen is 

deze verbinding helaas verbroken. Zij 

hebben zich boven de natuur geplaatst 

en menen de natuur naar hun hand te 

kunnen zetten. De werkelijkheid is anders: 

de mens is onderdeel van de natuur 

en dankt zijn bestaan aan de natuur 

en in wezen zijn we niet belangrijk 

als het gaat om het voortbestaan 

van de aarde. De natuur heeft de mens 

niet nodig, omgekeerd wel… Willen we 

een toekomst voor onszelf, onze kinderen 

en kleinkinderen creëren, dan zullen 

we ons dus zelf moeten redden. Alleen 

dan hebben we kans om als soort 

te overleven.” 

OLIFANT 

In de Astronautenzaal, waar Alan zijn 

lezing hield, hing een foto van de aarde. 

Het was de eerste door een astronaut 

gemaakte opname vanuit de ruimte 

met de maan op de voorgrond en de 

aarde op de achtergrond. De foto maakt 

ons bewust dat onze blauwe aarde in 

dat enorme universum maar een klein 

bolletje is en dus een kwetsbare planeet. 

“Wie zich in de wildernis begeeft, voelt 

zich eveneens klein en kwetsbaar. Je 

voelt diep van binnen hoe afhankelijk 

je bent van de natuur. Alleen kun je er 

niet overleven. Je leert in eerste instantie 

te vertrouwen op de ervaren gidsen 

met wie je de tocht maakt. Zij herkennen 

elk geluid, kunnen aan de hand van 

een spoor vertellen welk dier wanneer 

in de buurt was en hoe ver ze op dit moment 

verwijderd zijn. Deze kennis gecombineerd 

met een diepe verbondenheid 

met de eigen intuïtie zijn we als 

mensheid aan het kwijtraken. In de wildernis 

wordt deze innerlijke wijsheid 

weer tot leven gewekt. Daarom is een 

wilderniservaring zo rijk en impactvol”, 

aldus Alan die Wilderness Trails heeft 

verzorgd voor vele duizenden mensen. 

Alan had twee legen stoelen op het 

podium gezet. “De ene stoel is voor de 

generaties na ons, voor wie wij verantwoordelijk 

zijn. Dit idee is mij vorig jaar 

aangedragen door Jan Terlouw. Bij elke 

vergadering is deze stoel aanwezig, zodat 

er nooit beslissingen kunnen worden 

genomen die niet goed zijn voor 

komende generaties. Ikzelf zet er graag 

een tweede lege stoel naast. Dat is de 

stoel die staat voor alle niet-menselijke 

wezens die hiermee een stem krijgen.” 

Kees Dullemond – oprichter van 

INSVER – was een van de financieel 

dienstverleners die in 2006 een Leadership 

Trail met Alan meemaakte in de 

Okavango Delta in Botswana. Uit zijn 

boek Meer is minder. Het verhaal van de 

olifant citeerde hij: “Mijn ontmoeting 

met de olifant was het meest indrukwekkend. 

Oog in oog op vijftien meter 

afstand. Dit gaf mij rust en vertrouwen. 

Willem Vreeswijk, Alan McSmith 

en Kees Dullemond. 



ALAN MCSMITH: “MENSHEID 

MOET ZICHZELF REDDEN.” 

Geen angst of spanning. Terwijl ik toch 

in zijn wereld kom en veel kwetsbaarder 

ben dan hij. Deze ontmoeting leert 

mij veel over het geven van aandacht, 

concentratie op de ander en elkaar behandelen 

met wederzijds respect.” En 

hij voegde eraan toe: “Hoe erg is het 

dan dat wij mensen deze essentiële basisvaardigheden 

in ons dagelijks leven 

vaak niet meer toepassen.” 

Alan zelf zei ook een diepe connectie 

met olifanten te voelen. “Het zijn uiterst 

intelligente en gevoelige dieren, 

cruciaal voor het ecosysteem, die uitstekend 

met elkaar communiceren, ook 

over hele lange afstanden.” Een van de 

voorbeelden die Alan gaf: een olifant 

loopt langs een schildpad die op zijn 

rug ligt. Een schildpad op zijn rug zal 

niet overleven. De olifant loopt langs 

de schildpad, merkt de schildpad op, 

loopt achterwaarts terug en geeft hem 

met een poot een voorzichtige tik, zodat 

hij weer op zijn pootjes terugkomt. 

Vervolgens vervolgt de olifant rustig 

zijn weg. 

Wereldberoemd is een video waarop 

een olifant tot twee keer toe op Alan afstormt 

en vlak voor hem abrupt stopt. 

Dan ontstaat een zeldzaam vertoonde 

wisselwerking tussen mens en dier. “Als 

ik had gereageerd vanuit mijn ego, was 

ik ongetwijfeld door de olifant verpletterd. 

Vanuit vertrouwen en kalmte en 

vanuit intuïtie ontstond een conversatie 

met de olifant die minutenlang duurde. 

Voor de olifant voelde ik een diep 

respect en dit maakte het voor de olifant 

ook mogelijk om mij te respecteren 

in zijn leefomgeving. Na deze diepe verkenning, 

draaide de olifant zich om en 

vervolgde zijn weg.” Ook in de video, die 

vele miljoenen keer is bekeken, wordt 

uitgelegd dat dit geen aanbeveling is om 

roekeloos de wildernis in te gaan, maar 

dat intuïtie en jarenlange ervaring kan 

leiden tot kalmte die onvoorziene gevaren 

het hoofd weet te bieden.” 

HET BLAUWE OOG 

De Bosjesmannen, het oudste volk op 

aarde, zijn volledig met de aarde en de 

LEADERSHIP TRAIL 

In de zomer van 2024 wil de stichting 

New Financial Forum samen 

met Alan McSmith een Leaderschip 

Trail in Botswana organiseren. Er 

zijn tussen de acht en twaalf deelnemers 

nodig om de trip door te 

kunnen laten gaan. De eerste vier 

geïnteresseerden hebben zich aangemeld. 

Wie volgt? Meer informatie: 

www.newfinancialforum.nl en/of 

willem@newfinancialforum.nl. 

natuur verbonden. Dit zijn voor Alan 

de grootste inspirators die laten zien 

hoe de natuur de weg terug naar onszelf 

kan leidden. Zij bieden ook hoop 

hoe we uit de hedendaagse crises kunnen 

komen. Niet door technologische 

innovaties waardoor we straks op Mars 

onze intrek kunnen nemen, maar door 

onze eigen oorsprong weer te (h)erkennen. 

In de Astronautenzaal hing een 

foto van de aarde vanuit de ruimte genomen. 

Het beeld van de aarde bleek 

identiek te zijn aan het oog van een 

wijze bushman waarvan Alan de foto 

toonde. “Laten we deze foto’s op ons 

netvlies houden bij alles wat we doen. 

Dan blijft er hoop dat wij als mensheid 

ook in de toekomst op deze aarde zullen 

zijn.” n 


AMBASSADEURS 

Activators van het 

• Dick-Jan Abbringh | Purpose 

Newfinancialforum.nl/dick-jan-abbringh 

• Kim van den Anker | MeerwAarde 

Newfinancialforum.nl/kim-van-den-anker 

• Roy van den Anker | Heilbron 

Newfinancialforum.nl/roy-van-den-anker 

• Jeroen Bais | Next Step Factory 

Newfinancialforum.nl/jeroen-bais 

• Femke Bakker | AnsvarIdéa 

Newfinancialforum.nl/femke-bakker 

• Pieter van den Ban | Univé 

Newfinancialforum.nl/pieter-van-den-ban 

• Jelle Bartels | Next Step Factory 

Newfinancialforum.nl/jelle-bartels 

• Ewald Bary 

Newfinancialforum.nl/ewald-bary 

• Ron Bavelaar | Univé 

Newfinancialforum.nl/ron-bavelaar 

• Lambert Becks | Qees 

Newfinancialforum.nl/lambert-becks 

• Robin van Beem | Polis Advocaten 

Newfinancialforum.nl/robin-van-beem 

• Toon Berendsen | VVP 

Newfinancialforum.nl/toon-berendsen 

• Onno Bloemers / First Day Advisory Group 

Newfinancialforum.nl/onno-bloemers 

• Robbert Boeijink / YouBeDo 

Newfinancialforum.nl/robbert-boeijink 

• Cees Bol / BOL-Advies 

Newfinancialforum.nl/cees-bol 

• Olette Bollen | Connect4Value 

Newfinancialforum.nl/olette-bollen 

• Thom Boot | Thomorrow LifePlanning 

Newfinancialforum.nl/thom-boot 

• Mark Boskamp | Dukers & Baelemans 

Newfinancialforum.nl/mark-boskamp 

• Jules Brader | De Goudse 

Newfinancialforum.nl/jules-brader 

• Nanda Bramer | MY Organization 

Newfinancialforum.nl/nanda-bramer 

• Michiel Brandt | SVC Brandt Advies 

Newfinancialforum.nl/michiel-brandt 

• Robert van den Broek / Financieel Zeker 

Newfinancialforum.nl/robert-van-den-broek 

• Wilma de Bruijn | Eurapco 

Newfinancialforum.nl/wilma-de-bruijn 

• Paul Burger | AnsvarIdéa 

Newfinancialforum.nl/paul-burger 

• Christel van Capelleveen | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/christel-van-capelleveen 

• Urjan Claassen | C-Profile 

Newfinancialforum.nl/urjan-claassen 

• Jos Claessens | result-is 

Newfinancialforum.nl/jos-claessens 

• Marcel Coopman | Next Step Factory 

Newfinancialforum.nl/marcel-coopman 

• Jack Cox | Econsenso 

Newfinancialforum.nl/jack-cox 

• Kim Cramer | Emotone 

Newfinancialforum.nl/kim-cramer 

• Ralph van Dam | Centraal Beheer Achmea 

Newfinancialforum.nl/ralph-van-dam 

• Gary Damen | Paradigma Groep 

Newfinancialforum.nl/gary-damen 

• Chris Das | Taurus Financiële Belevingen 

Newfinancialforum.nl/chris-Das 

• Michiel Dietvorst / Pridea 

Newfinancialforum.nl/michiel-dietvorst 

• Douwe Dijkstra 

Newfinancialforum.nl/douwe-dijkstra 

• Jan Donselaar | DMA 

Newfinancialforum.nl/jan-donselaar 

• Joram van Doorn / Site Online 

Newfinancialforum.nl/joram-van-doorn 

• Kees Dullemond / INSVER 

Newfinancialforum.nl/kees-dullemond 

• Peter Dussel | Figlo 

Newfinancialforum.nl/peter-dussel 

• Patrick Eppink | Turner 

Newfinancialforum.nl/patrick-eppink 

• Ron van Es | School for Purpose Leadership 

Newfinancialforum.nl/ron-van-es 

• Erik Friedeberg 

Newfinancialforum.nl/erik-friedeberg 

• Indra Frishert | Dazure 

Newfinancialforum.nl/indra-frishert 

• Annemarie Gerritsma | GAPP 

Newfinancialforum.nl/annemarie-gerritsma 

• Peter van Geijtenbeek | Turien & Co 

Newfinancialforum.nl/peter-van-geijtenbeek 

• Frank Jan de Graaf | Hogeschool van Amsterdam 

Newfinancialforum.nl/frank-jan-de-graaf 

• Roger Hagen | Rebels in Finance 

Newfinancialforum.nl/roger-hagen 

• Jan Hamburger | Turien & Co 

Newfinancialforum.nl/jan-hamburger 

• Aloys Harmsen | Pensioen Support Nederland 

Newfinancialforum.nl/aloys-harmsen 

• Kees Haverkamp | Advieskeuze.nl 

Newfinancialforum.nl/kees-haverkamp 

• Trèske Heere / De Dreamfabryk 

Newfinancialforum.nl/treske-heere 

• Maurice van den Hemel | All-Insure 

Newfinancialforum.nl/maurice-van-den-hemel 

• Robin Heuten | VLPN 

Newfinancialforum.nl/robin-heuten 

• Eline Hesse | Circular IQ 

Newfinancialforum.nl/eline-hesse 

• Jaap Hiddinga | Jaap Hiddinga 

Newfinancialforum.nl/jaap-hiddinga 

• Jac Hielema | Economy Transformers 

Newfinancialforum.nl/jac-hielema 

• Marco Hoekstra 

Newfinancialforum.nl/marco-hoekstra 

• Liesbeth Hogervorst | Energizer 

Newfinancialforum.nl/liesbeth-hogervorst 

• Fred Huibers | Hogeschool van Amsterdam 

New Financial Forum/fred-huibers 

• Arno Groot Koerkamp | Future of Finance 

Newfinancialforum.nl/arno-groot-koerkamp 

• Chantal Inen | The Punchy Pack 

Newfinancialforum.nl/chantal-inen 

• Sylvia Janssen | Onkar Compliance 

Newfinancialforum.nl/sylvia-janssen 

• Femke de Jong 

Newfinancialforum.nl/femke-de-jong 

• Gert de Jong | Hogeschool van Amsterdam 

New Financial Forum/gert-de-jong 

• Antoinette Kalkman | Nationale Waarborg 

Newfinancialforum.nl/antoinette-kalkman 

• Ron van Kesteren | Stv 

Newfinancialforum.nl/ron-van-kesteren 

• Mark Klabbers | AS Support 

Newfinancialforum.nl/mark-klabbers 

• Pepijn van Kleef | MoneyView Research 

Newfinancialforum.nl/pepijn-van-kleef 

• Kees Klomp | Karmanomics 

Newfinancialforum.nl/kees-klomp 

• Erna Knipscheer | Financieel Vitaal 

Newfinancialforum.nl/erna-knipscheer 

• Theo Kocken | Cardano Group 

Newfinancialforum.nl/theo-kocken 

• Alexander Koene | BR-ND 

Newfinancialforum.nl/alexander-koene 

• Dirk Kooiman | Kooiman Advies 

Newfinancialforum.nl/dirk-kooiman 

• Gijsbert Koren / We Are Stewards 

Newfinancialforum.nl/gijsbert-koren 

• Stef Kuypers | Happonomy 

Newfinancialforum.nl/stef-kuypers 


AMBASSADEURS 

New Financial Forum 

• Sjoerd Laarberg | Allianz Nederland 

Newfinancialforum.nl/sjoerd-laarberg 

• Heidi Leenaarts | United Economy 

Newfinancialforum.nl/heidi-leenaarts 

• Peter Paul Leutscher | RedZebra Group 

Newfinancialforum.nl/peter-paul-leutscher 

• Joke Lodewijk | Urban Knowmads 

Newfinancialforum.nl/joke-lodewijk 

• Michael van Loenen / YouBeDo 

Newfinancialforum.nl/michael-van-loenen 

• Nicolette Loonen | Fidet Finance Professionals 

Newfinancialforum.nl/nicolette-loonen 

• Nadine Maarhuis | VMaatschapWij 

Newfinancialforum.nl/nadine-maarhuis 

• Michael Mackaaij | Verne Business Excellence 

Newfinancialforum.nl/michael-mackaaij 

• MGerard van der Made | Gerard van der Made BV 

Newfinancialforum.nl/gerard-van-der-made 

• Thom Mallant | Allianz Nederland 

Newfinancialforum.nl/thom-mallanT 

• Damaris Matthijsen | Economy Transformers 

Newfinancialforum.nl/damaris-matthijsen 

• Gilbert Mattu | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/gilbert-mattu 

• Maria Mazarakis | Maria Mazarakis Levensverhaal 

Inzicht 

Newfinancialforum.nl/maria-mazarakis 

• Jaap van der Meer | VLPN 

Newfinancialforum.nl/jaap-van-der-meer 

• Hubrien Meijaard | Hubrien financieel advies 2.0 

Newfinancialforum.nl/hubrien-meijaard 

• Patrick Meijn 

Newfinancialforum.nl/patrick-meijn 

• Richard Meinders | SVC Groep 

Newfinancialforum.nl/richard-meinders 

• Saskia Michels | W’aarde controlling 

Newfinancialforum.nl/saskia-michels 

• Marc de Moor | Sandstreet Consultants 

Newfinancialforum.nl/marc-de-moor 

• Kaj Morel | De Zaak van Betekenis 

Newfinancialforum.nl/kaj-morel 

• Carla Muters | NHG 

Newfinancialforum.nl/carla-muters 

• Natasja Naron | Garbriël Financiële Bescherming 

Newfinancialforum.nl/natasja-naron 

• Maarten Nijman | ONE 

Newfinancialforum.nl/maarten-nijman 

• Harrie-Jan van Nunen | De Financiële Makelaar 

Newfinancialforum.nl/harrie-jan-van-nunen 

• Thera van Osch / OQ Consulting 

Newfinancialforum.nl/thera-van-osch 

• Jeroen Oversteegen | Nationale Hypotheekbond 

Newfinancialforum.nl/jeroen-oversteegen 

• Li An Phoa | Drinkable Rivers 

Newfinancialforum.nl/li-an-phoa 

• Gilbert Pluym | Onderlinge ‘s-Gravenhage 

Newfinancialforum.nl/gilbert-pluym 

• Karin Polman | Florius 

Newfinancialforum.nl/karin-polman 

• Peter Post | MoneyView Research 

Newfinancialforum.nl/peter-post 

• Jeppe van Pruisen / Change the Story 

Newfinancialforum.nl/jeppe-van-pruisen 

• Cindy Ras | Fontys 

Newfinancialforum.nl/cindy-ras 

• Mundo Resink | Astronauts on Earth 

Newfinancialforum.nl/mundo-resink 

• Paul Rijns | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/paul-rijns 

• Tim Rijvers | DAK Intermediairscollectief 

Newfinancialforum.nl/tim-rijvers 

• Bert Rorije 

Newfinancialforum.nl/bert-rorije 

• Han de Ruiter 

Newfinancialforum.nl/han-de-ruiter 

• Faisal Setoe | HDI 

Newfinancialforum.nl/faisal-setoe 

• Kyon Soons | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/kyon-soons 

• Ellen Steijvers | Senvy Consulting 

Newfinancialforum.nl/ellen-steijvers 

• Pieter van Stratum | FIDIB 

Newfinancialforum.nl/pieter-van-stratum 

• Boudewijn van Uden | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/boudewijn-van-uden 

• Gert Vasse | Ockto 

Newfinancialforum.nl/gert-vasse 

• Leon Veenhuijzen / First Day Advisory Group 

Newfinancialforum.nl/leon-veenhuizen 

• Christiaan van der Ven | Budlr. 

Newfinancialforum.nl/christiaan-van-der-ven 

• Ben Venneman / Onderboven 

Newfinancialforum.nl/ben-venneman 

• Cas Verhage | Nh 1816 Verzekeringen 

Newfinancialforum.nl/cas-verhage 

• Regina Vermeulen / YouBeDo 

Newfinancialforum.nl/regina-vermeulen 

• Jan Verstegen | Eerste stap.nl 

Newfinancialforum.nl/jan-verstegen 

• Joris Vincken / Joris Vincken 

Newfinancialforum.nl/joris-vincken 

• Valentina Visser | Havelaar & Van Stolk 

Newfinancialforum.nl/valentina-visser 

• Jack Vos 

Newfinancialforum.nl/jack-vos 

• Willem Vreeswijk | NFF/VVP 

Newfinancialforum.nl/willem-vreeswijk 

• Owen de Vries | Heartful Banking 

Newfinancialforum.nl/owen-de-vries 

• Michiel van Vugt | NNEK 

Newfinancialforum.nl/michiel-van-vugt 

• Esther Vuijsters | Florius 

Newfinancialforum.nl/esther-vuijsters 

• Ozewald Wanrooij | Rendement van Geluk 

Newfinancialforum.nl/ozewald-wanrooij 

• Rinus van Warven | Uitgeverij Van Warven 

Newfinancialforum.nl/rinus-van-warven 

• Judith Webber | Pure Human 

Newfinancialforum.nl/judith-webber 

• Carolien Wegener | Wire Group 

Newfinancialforum.nl/carolien-wegener 

• Richard Weurding | Verbond van Verzekeraars 

Newfinancialforum.nl/richard-weurding 

• Angelo Wiegmans | Bedrijf Plus 

Newfinancialforum.nl/angelo-wiegmans 

• Enno Wiertsema | Adfiz 

Newfinancialforum.nl/enno-wiertsema 

• Carola Wijkamp-Hermsen | ARAG 

Newfinancialforum.nl/carola-wijkamp-hermsen 

• Robert Witteveen / First Day Advisory Group 

Newfinancialforum.nl/robert-witteveen 

• Max Wohlgemuth Kitslaar / Maxmundo 

Newfinancialforum.nl/max-wohlgemuth-kitslaar 

• Peter Wormskamp | Helder Beheerd 

Newfinancialforum.nl/peter-wormskamp 

• Patricia Wouda | Patricia Wouda 

Newfinancialforum.nl/patricia-wouda 

• Amba Zeggen | Risk & Goverance 

New financial forum.nl/amba-zeggen 


NEW FINANCIAL MAGAZINE 

Samen werken aan een nieuwe economie 

Het magazine is een van de uitingen van de stichting New Financial Forum. De stichting 

bundelt krachten, ideeën, inspiratie en best practices van positief ingestelde 

mensen die gezamenlijk een bijdrage leveren aan een gezonde en gerespecteerde financiële 

sector. Het Forum organiseert bijeenkomsten, workshops, faciliteert dialogen, 

is aanjager van vernieuwing, voegt betekenis toe en is de stem van een innovatieve 

en betrokken financiële sector. 

WWW.NEWFINANCIALFORUM.NL

NFM 44-23

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?