KIJK 4 - 2024

ANXIETY: EEN ZORGELIJKE ONTWIKKELING
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 4 / 2024 / € 6,99
HELPT EEN UI TEGEN
VERKOUDHEID?
Gedumpt
Stortplaatsen
van epische
proporties
Softies
De harde skills
van zachte
robotica
Ariely & Gino
De liegende
leugenonderzoekers
BESTAAN ER NAAST
ZWARTE OOK WITTE GATEN?
Kosmische
raadsels

SHOT
2 5/2023

SIERRA SPACE
Knaller
ver zes jaar verlaten de laatste astronauten
het ISS; het internationale
O
ruimtestation gaat dan met pensioen.
Onder andere het Amerikaanse Sierra
Space werkt, samen met Blue Origin, aan
een opvolger: de Orbital Reef. Dat is een
modulair station waaraan je opblaasbare
modules kunt bevestigen. Op deze plaat
zie je een prototype van zo’n module, LIFE
genaamd, uit elkaar knallen – met opzet.
De NASA heeft namelijk veiligheidscriteria
opgesteld voor dergelijke
opblaasbare ruimtestations. Ze moeten
bijvoorbeeld minstens een druk van 420
kilopascal kunnen weerstaan. Deze test
bewees dat LIFE dat met gemak haalde:
de module knalde pas bij 530 kilopascal.
Tekst: Naomi Vreeburg
05/2023 4/2024 3 3

INHOUD
12
54
6 BETERIJ
KIJK KORT Een soort nucleaire
batterij zou smartphones
en andere apparaten vijftig
jaar lang van stroom kunnen
voorzien, zonder dat je ze
tussentijds hoeft op te laden.
En meer nieuws.
12 BIG BANG
Het lijkt alsof steeds meer
mensen last hebben van
anxiety, oftewel, een angststoornis.
Klopt dat? En wat
valt er aan te doen?
20 GELUIDSNAVIGATIE
IN 5 MINUTEN Dankzij sonar
kunnen we waterdieptes
meten en objecten op de zeebodem
detecteren, en kunnen
schepen navigeren. Alles wat
je wil weten over deze nog
steeds onmisbare techniek.
22 VERGETEN VUIL
Al heel wat jaren doet de
mens hard zijn best de lucht,
de bodem en al het water om
ons heen te verontreinigen.
Zeven verontrustende
voorbeelden.
28 DROOMEDARIS
INTERVIEW De mens is echt
niet de enige diersoort die
droomt. Volgens wetenschapsfilosoof
David
Peña-Guzmán kunnen we
ons zelfs beter afvragen
welke dieren níét dromen.
34 SOFTIES
In plaats van naar bouten,
moeren en scharnieren
grijpen robotmakers steeds
vaker naar zachte materialen.
Wat zijn de voor- en
nadelen van deze robots ten
opzichte van hun rigide
voorgangers?
40 WONDERE WERELD
IN BEELD De Underwater
Photographer of the
Year-wedstrijd zit erop en
heeft heel wat spetterende
platen opgeleverd. Deze
acht fotografen legden het
zeeleven op bijzondere wijze
vast.
34
60
4 4/2024

68
48 DEELTJESVANGERS
FAR OUT Zelfs met de enorme
experimenten die we nu
hebben, lopen we een hoop
neutrino’s mis. Een fysicus
komt daarom met een ‘makkelijke’
oplossing: gebruik
bomen als neutrinodetectors.
50 OM BESTWIL?
Volgens wetenschappers Dan
Ariely en Francesca Gino
l iegen we allemaal weleens.
Althans, dat volgt uit hun
onderzoek – waarover ze zélf
lijken te hebben gelogen.
54 KERNDUMP
WERELDPROJECTEN Het
plan leek simpel: bouw een
opslag waar hoogradioactief
afval honderdduizenden jaren
veilig kan worden opgeborgen.
De uitvoering bleek
minder eenvoudig.
60 TWEEDEHANDS
Veel bestaande geneesmiddelen
blijken na onderzoek
ook bij een andere
ziekte te werken. Die ‘tweedekansjes’
bieden vooral veel
voordelen.
66 ALTIJD RAAK
TECH-TOYS Nooit meer
scheve gaten boren? Dat kan
met de BullseyeBore Core.
En zo hebben we nog meer
fijne gadgettips voor je.
68 ZWART-WIT
Jarenlang werden witte
gaten, de theoretische tegenhangers
van zwarte gaten,
niet serieus genomen. Nu
blijken ze te kunnen helpen
bij het oplossen van een
groot natuurkundig
probleem.
74 HOE WAT WAAROM?
KIJK ANTWOORDT Hoe koud
is het in de ruimte? Verbruikt
een oplader áltijd stroom? En
heeft het zin een ui naast je
bed te leggen als je verkouden
bent? Allemaal vragen
waar wij het antwoord op
weten.
79 RUNNINGTHERAPIE
COLUMN Hardlopen wordt
bejubeld als dé behandeling
tegen depressie. Ronald
Veldhuizen krijgt jeuk van dit
hoge hoera-gehalte.
40
BEELD COVER: CHATGPT 4.0, ISTOCK/GETTY IMAGES, JOHN WESSELS/AFP, ROB SCHARFF, JAN BOEVE/ANP/TEDX, BEELD INHOUD: TERO VESALAINEN, ISTOCK/GETTY IMAGES, ROB SCHARFF, NATIONAL REGULATORY COMMISSION/DOE, CHATGPT 4.0,
EDITORIAL
KESSELER
Liegbeesten
n de film The Invention Of Lying uit
2009 leeft hoofdpersoon Mark Bellison
I
in een wereld waar liegen nooit is
uitgevonden en iedereen altijd de
waarheid spreekt. Door de pijnlijke
eerlijkheid van zijn omgeving krijgt hij
de ene na de andere emotionele tik te verwerken. Totdat
zijn bank een fout maakt en Mark ineens bedenkt dat hij
honderden gratis dollars krijgt als hij de waarheid niet
vertelt. En daarmee ontdekt hij dus het liegen.
Daar moest ik aan denken bij het lezen van Ronald Veldhuizens
verhaal (pagina 50 en verder) over Dan Ariely
en Francesca Gino, twee gerenommeerde wetenschappers
die het fenomeen liegen onderzochten en… logen
over de resultaten van hun werk.
Laten we eerlijk zijn, dat komt veel te vaak voor. De
‘wetenschapswaakhondwebsite’ Retraction Watch
houdt bij hoeveel onderzoeken vanwege onjuiste onderzoeksmethodes
of fraude werden teruggetrokken. In
2022 waren dat er wereldwijd 5500. Aan de ene kant is
dat slechts 0,1 procent van alle wetenschappelijke studies
die jaarlijks worden gepubliceerd. Aan de andere
kant denkt de organisatie dat dit het topje van de ijsberg
is en dat er misschien wel 100.000 onderzoeken moeten
worden teruggetrokken.
Het vervalsen van resultaten kan enorme gevolgen
hebben. Neem de bloedvervanger, ontwikkeld door de
Duitse anesthesist Joachim Boldt, die in ziekenhuizen
in heel Europa werd gebruikt. Tot in 2010 bleek dat
Boldt zijn onderzoeksresultaten had vervalst en de
bloedvervanger de kans op sterfte en acute nierschade
flink vergrootte. Of de Brit Andrew Wakefield die in
1998 door slecht uitgevoerd onderzoek een verband
legde tussen het mazelen-, bof- en rodehondvaccin en
autisme; een mythe die nog steeds standhoudt.
Dit soort praktijken ondergraaft de wetenschap en dat
is onwenselijk. Feiten en de waarheid liggen al veel te
veel onder vuur en het is ook aan de wetenschap zelf
om te voorkomen dat de aluhoedjes, klimaatontkenners
en andere onzinverkopers de overhand krijgen.
ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
4/2024 5

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
12 4/2024

TERO VESALAINEN/ISTOCK/GETTY IMAGES
Angst
in het kwadraat
Iedereen is weleens angstig. Denk aan de spanning rond een nieuwe
baan, de hartkloppingen voor je eerste bungeejump, de ongerustheid
als er iemand in je familie ziek is… In de meeste gevallen ben je het
gevoel snel weer vergeten als de aanleiding achter de rug is.
Maar soms groeit angst uit tot een stoornis die je leven beheerst.
En daar líjken steeds meer mensen last van te hebben.
Tekst: Robin van Grieken
4/2024 13

Monumentale
Dat we op allerlei manieren hard bezig zijn om de lucht, de bodem en het water om ons
heen te vervuilen, mag geen nieuws meer heten. Maar hoelang dat al aan de gang is en
waar die verontreiniging uit bestaat – dat is misschien wél een verrassing. We nemen een
kijkje bij zeven trieste monumenten van milieuvervuiling.
Tekst: Mark van den Tempel
22 4/2024

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Zee van plastic
‘K
unststofarchipel’ klinkt best mooi. ‘Drijvende vuilnisbelt’ al
gelijk een stuk minder. Het zijn benamingen voor de Great
Pacific Garbage Patch, kortweg GPGP, een oceaangebied van
ruwweg 1,6 miljoen vierkante kilometer ten noorden van
Hawaii met een opvallend hoge concentratie drijvend plastic. Het afval
wordt door de ringvormige zeestroom van de Stille Oceaan bij elkaar
gedreven.
Zo’n patch (er zijn er wereldwijd al zeker vijf geteld) is niet alleen een
enorme hoeveelheid ronddrijvend plastic speelgoed en visnetten, om
maar wat voorbeelden te noemen. Marien biologen maken zich meer
zorgen om de sterke concentratie van microdeeltjes, die ontstaan als
plastic door de zon wordt afgebroken. Microplastics zijn veel schadelijker
dan grote stukken plastic, onder meer doordat zeedieren ze aanzien
voor voedsel.
Om hoeveel het exact gaat, is amper te meten; schattingen voor de GPGP
lopen uiteen van 45.000 tot 130.000 ton. De organisatie die er de meeste
studies naar heeft verricht, is ook de club die er actief wat aan doet:
The Ocean Cleanup van de Nederlandse milieuactivist Boyan Slat. Deze
drop-out van de TU Delft werkt al tien jaar aan de perfectionering van
een ecologisch verantwoord drijvend vangsysteem (zie foto) om plastic
soep op te ruimen.
Slat kreeg veel kritiek toen zijn eerste generatie vuilverzamelaars niet
optimaal functioneerde. Inmiddels is generatie drie (‘Josh’) in bedrijf
en kan The Ocean Cleanup tevreden zijn met de resultaten. Twee kilometerslange
drijvende armen, langzaam voortgetrokken door twee
sleepboten, dirigeren het vuil naar een verzamelnet. Vissen kunnen er in
en weer uit zwemmen. Die enorme zak wordt elke paar dagen aan boord
van een van de boten geleegd. Succesvol zijn ook de vuilverzamelaars
die speciaal zijn ontwikkeld voor riviermondingen: Interceptors. Omdat
berekend is dat 80 procent van het afval in zee afkomstig is uit rivieren,
denkt The Ocean Cleanup in de mondingen het grootste verschil te kunnen
maken. Vorig jaar alleen werd door de organisatie 8 miljoen kilo vuil
verzameld. Er wordt nu hard gewerkt aan een recycleprogramma.
DENES FARKAS/GETTY IMAGES
4/2024 23

De harde
skills van
zachte robots
Bij een robot stel je je vaak iets voor dat
hard en rigide is. Maar de laatste tien jaar
werken steeds meer universiteiten en
bedrijven aan zachte alternatieven. Wat
kunnen deze softies allemaal? Welkom in de
wereld van de zachte robotica.
Tekst: Naomi Vreeburg
ROB SCHARFF
34 4/2024

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Deze blauwe robothand bestaat niet uit
bouten, moeren en scharnieren, maar uit
kunststof en plastic buisjes. Door perslucht
door deze buisjes te blazen, beweegt
de hand zich. Een klassiek voorbeeld van
zachte robotica.
at hebben een ketchupfles
W
en een hart met elkaar te
maken? Niet veel, zou je
denken. Maar laten we
eerst eens inzoomen op
die ketchupfles – en dan
vooral op het kleine rubberen tuutje waar
de saus uitkomt. Als je in de fles knijpt, ontstaat
er druk op dit tuutje. Bij een bepaalde
hoeveelheid druk opent het zich en kun je
de ketchup naast je patat of tosti spuiten. Is
de druk voldoende afgenomen, dan sluit het
tuutje zich weer.
Terug naar het hart. Om bloed rond te pompen,
trekken hartspieren samen om zich
vervolgens weer te ontspannen. Dit is een
automatisch proces dat een consortium van
wetenschappers, onder meer van het onderzoeksinstituut
AMOLF, nu probeert na te
bootsen met zogenoemde zachte robotica.
En de inspiratie hiervoor halen ze uit – jawel
– dat ketchuptuutje. Een belangrijk onderdeel
van het systeem waar de onderzoekers
aan werken, is namelijk een rubberen klepje
dat hetzelfde werkt als de opening van de
ketchupfles. De weten schappers jassen een
constante stroom lucht door het systeem,
waardoor de druk zich voor de klep ophoopt.
Als de druk daar te hoog wordt,
opent die klep zich. De lucht reist vervolgens
naar kunstmatige hartspieren die
samentrekken. Duikt de druk onder een
bepaald niveau, dan sluit het klepje weer en
ontspannen de nepspieren zich.
4/2024 35

Waterwereld
voor de lens
We hoeven niet uit te leggen dat onderwaterfotografie
een flink aantal uitdagingen met zich meebrengt. Maar de
deelnemers van de Underwater Photographer of the Yearcompetitie
weten daar meesterlijk mee om te gaan. Een
selectie van onze favoriete inzendingen van 2024.
Tekst: Tim Tomassen
ALEX DAWSON/UPY2024
40 4/2024

Kerkhof
In sommige vissersdorpjes in Groenland jaagt de bevolking op
dwergvinvissen. De jagers brengen de dode walvissen als het
vloed is naar het strand. Als het vervolgens eb wordt, komen
veel families bij elkaar om de huid en het vlees eraf te snijden.
Bijna alles van de walvissen wordt gebruikt. Alleen de botten
blijven liggen en worden bij de volgende vloed weer de zee
in getrokken. De Zweedse fotograaf Alex Dawson dook het
ijskoude water in om deze karkassen te fotograferen. En dat
was de moeite dubbel en dwars waard: de jury koos hem als
de algemene winnaar van de fotowedstijd.
4/2024 41

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Twee
geneesmiddelen
in één klap
Met de ontwikkeling van een nieuw medicijn
zijn honderden miljoenen euro’s gemoeid.
Bovendien nemen het onderzoek, de
productie en de klinische studies veel tijd in
beslag. Maar het kan anders: door op zoek
te gaan naar een bestaand geneesmiddel dat
ook effectief kan zijn bij de behandeling van
een compleet andere ziekte.
Tekst: Laurien Onderwater
60 4/2024

ISTOCK/GETTY IMAGES
et was volgens het wetenschappelijke
tijdschrift
H
Science de doorbraak van
2023: het diabetes type
2-medicijn Ozempic. Al in
2017 kreeg de Deense farmaceut
Novo Nordisk toestemming van de
nationale geneesmiddelenautoriteit om het
op de markt te brengen. Dus waarom het
pas zes jaar later tot Science Breakthrough
of the Year werd bestempeld? Wetenschappers
hebben afgelopen jaren ontdekt dat
het geneesmiddel een gunstige bijwerking
heeft: mensen vallen erdoor af.
De werkzame stof in Ozempic is semaglu-
tide, dat de bloedsuikerspiegel verlaagt.
Maar het imiteert ook het darmhormoon
GLP-1. Dat geeft signalen door aan de hersenen,
waardoor je een verzadigd gevoel
krijgt en je maag langzamer wordt geleegd.
Met andere woorden: semaglutide vermindert
het hongergevoel en dat is gunstig
voor obesitaspatiënten. Mensen zijn er in
zestien maanden tijd 15 procent van hun
gewicht mee kwijtgeraakt, meldt Science,
en dat allemaal dankzij één injectie per
week in buik, dijbeen of arm.
Ozempic is niet het eerste medicijn dat ook
voor een andere aandoening kan worden
gebruikt. Het bekendste voorbeeld is mis-
4/2024 61