vragenlijst gebruiken. - Gehandicaptensport Nederland

In beweging!
Een onderzoek naar de aard en mate van motorische
activering van personen met (zeer) ernstige en
verstandelijke beperkingen
Annemieke Enninga
s1606794
Onderzoeksrapport in het kader van de Masterthesis
Afdeling Orthopedagogiek
Rijksuniversiteit Groningen
Begeleiding door Dr. A.A.J. van der Putten
Tweede beoordelaar: Drs. P. Poppes
November 2010

Voorwoord
Voorliggend onderzoek is uitgevoerd in het kader van de Masterthesis binnen de Master
opleiding Orthopedagogiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het onderzoek is onderdeel
van een grote onderzoekslijn naar motorische activering van personen met (zeer) ernstige
verstandelijke en meervoudige beperkingen. Deze lijn is gestart vanuit het ‘Research Centre
on Persons with Profound Multiple Disabilities’ en heeft als uiteindelijke doel om personen
met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen meer te activeren in het
dagelijks leven. Ik als Masterstudent heb de unieke kans gekregen om mijn bijdrage te leveren
aan dit belangrijke en mooie streven. Het onderzoek wordt geleid door Dr. A.A.J. van der
Putten.
Tijdens mijn opleiding heb ik meerdere malen te horen gekregen dat er onderzoek wordt
gedaan naar de motorische activering van mensen met (zeer) ernstige verstandelijke en
meervoudige beperkingen. Het leek mij leuk om hier aan mee te werken door mijn
Masterthesis te schrijven over dit onderwerp. Samen met mevrouw van der Putten heb ik toen
bekeken hoe ik dit vorm kon geven. Het resultaat ligt nu voor u. Om tot deze thesis te komen
heb ik veel hulp en steun gehad van verschillende mensen en deze mensen ben ik veel dank
verschuldigd. Allereerst wil ik mevrouw van der Putten, ofwel Annette, bedanken voor haar
geweldige feedback en immer aanwezige vertrouwen in mij. Ik heb hier erg veel aan gehad.
Bovendien heeft haar enthousiasme voor deze doelgroep en voor het uitvoeren van onderzoek
erg aanstekelijk gewerkt! Tevens wil ik Tonny Kodde bedanken voor haar uitstekende hulp
bij het werven van de participanten voor dit onderzoek. Zonder haar hulp was ik niet zo ver
gekomen.
Verder wil ik de instelling waar het onderzoek heeft plaatsgevonden, de fysiotherapeuten en
de begeleiders van alle locaties heel erg bedanken voor de medewerking en de gastvrijheid.
Vijf hele dagen lang een pottenkijker op de locatie hebben is niet niks. Ik heb me op elke
locatie altijd welkom gevoeld en ik heb veel van alle medewerkers geleerd. Ook de ouders
van de participanten ben ik bijzonder veel dank verschuldigd. Zonder hun toestemming had
dit onderzoek niet plaats kunnen vinden. Tot slot wil ik natuurlijk de participanten zelf
bedanken. Ik heb tijdens de dagen dat ik ze heb gevolgd een mooi beeld gekregen van ieder
als persoon en ik heb erg van hun reacties genoten.
2

De ervaringen die ik gedurende het afgelopen jaar heb opgedaan hebben mij als toekomstig
orthopedagoog zeker gevormd. Het ging niet altijd even makkelijk als ik had gedacht, maar
door de steun van mijn omgeving heb ik toch doorgezet. Bij deze wil ik ook graag mijn
partner, vrienden en ouders bedanken voor hun vertrouwen in mij.
Veel plezier met het lezen van deze Masterthesis!
Met vriendelijke groeten,
Annemieke Enninga
ii
3

Inhoudsopgave
Samenvatting……………………………………………………………………... blz. 5
Hoofdstuk 1: Inleiding……………………………………………………………. blz. 7
1.1 Probleemstelling……………………………………………………… blz. 8
1.2 Doel van het onderzoek en onderzoeksvragen…………………….…. blz. 9
Hoofdstuk 2: Theoretisch kader…………………………………………………... blz.11
2.1 Personen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige
beperkingen……………………………………………………………….. blz.11
2.2 Belang van bewegen………………………………………………….. blz.13
Hoofdstuk 3: Methode……………………………………………………………. blz.17
3.1 Participanten………………………………………………….............. blz.17
3.2 Design………………………………………………………………….blz.17
3.3 Gegevensverzameling en instrumenten……………………………..... blz.17
3.4 Procedure……………………………………………………………... blz.20
3.5 Analyse……………………………………………………………….. blz.21
Hoofdstuk 4: Resultaten…………………………………………………………...blz.24
4.1 Participanten………………………………………………………….. blz.24
4.2 Resultaten…………………..………………………………………….blz.26
Hoofdstuk 5: Conclusie en discussie…………………………………………….. blz.40
5.1 Beantwoording onderzoeksvragen……………………………………. blz.40
5.2 Methodologische reflectie…………………………………………….. blz.41
5.3 Discussie……………………………………………………………… blz.42
Literatuur…………………………………………………………………………. blz.47
Bijlagen…………………………………………………………………………… blz.53
1 Brieven/verklaringen………………………………………………….....blz.53
2 Instrumenten……………………………………………………………. blz.59
4

Samenvatting
Het is alom bekend dat bewegen goed is voor zowel de lichamelijke als geestelijke
gezondheid. Bewegen is om verschillende redenen ook van groot belang voor personen met
(zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen (EVMB). Het kan mogelijk leiden
tot betere communicatie met de omgeving, het behouden en/of uitbreiden van motorische
vaardigheden en een betere gezondheid. Dit zou vervolgens kunnen leiden tot een betere
kwaliteit van leven en een vergrote zelfstandigheid. Er is momenteel echter weinig bekend
over de aard en mate van motorische activering van personen met EVMB. Dit onderzoek
heeft daarom in kaart gebracht hoeveel personen met EVMB bewegen en ook op welke
manier dat gebeurt.
In totaal hebben 6 participanten aan dit onderzoek meegewerkt. Door middel van een
dagboekschema, een vragenlijst voor begeleiders, een vragenlijst voor fysiotherapeuten,
dossieranalyse en videoanalyse is in kaart gebracht hoeveel en op welke manieren de
participanten bewegen op zowel de leefgroep als het activiteitencentrum. De functionele
vaardigheden zijn in kaart gebracht door middel van het Gedrags Taxatie Instrument.
Uit de resultaten blijkt dat de personen met EVMB gemiddeld 103 minuten per dag bewogen,
13,8 keer verplaatst werden/een transfer kregen en 4,2 keer per dag een motorische activiteit
aangeboden kregen. De geplande bewegingsactiviteiten bestonden vooral uit zwemmen en
paardrijden; voor drie participanten was op de leefgroep niets gepland en voor twee
participanten was op het activiteitencentrum niets gepland. Er is geen significant verband
gevonden tussen de mate van motorische activering en de factoren ‘leeftijd’, ‘functionele
vaardigheden’ en ‘setting’. Slechts 20% van alle bewegingsactiviteiten zijn motorische
activiteiten. De geobserveerde bewegingsactiviteiten worden voornamelijk passief uitgevoerd
op initiatief van de begeleider. Daarbij wordt voornamelijk fysiek-verbale instructie gebruikt
en wordt de cliënt grotendeels ‘totaal’ ondersteund. Voor één participant was geen enkel doel
opgesteld met betrekking tot motorische activering. Er werd verder een aantal activiteiten
omschreven zonder dat bekend was met welk doel dit aangeboden wordt. Wanneer de
fysiotherapeut intensiever betrokken is bij de cliënt, wat bij geen enkele participant in de
onderzoeksperiode het geval was, bestaat de sessie voornamelijk uit het adviseren van de
begeleiders en vrijwel niet uit behandeling op cliëntniveau.
5

De resultaten moeten met voorzichtigheid worden geïnterpreteerd vanwege de kleine
steekproefomvang, maar ze kunnen wel als representatief worden beschouwd voor de zes
personen met EVMB binnen dit onderzoek. Er bestaat op dit moment geen referentiekader of
norm waarmee de resultaten kunnen worden vergeleken. Eerder onderzoek naar de mate van
motorische activering laat vergelijkbare resultaten zien. In vervolgonderzoek zal een passend
referentiekader ontwikkeld moeten worden en daarnaast is het aan te raden het onderzoek uit
te breiden zodat betrouwbare conclusies kunnen worden gevormd. Tot slot zal in de toekomst
een bewegingscatalogus worden samengesteld met effectieve bewegingsprogramma’s, zodat
de praktijk handvatten heeft om de beweging van personen met EVMB te stimuleren.
6

Hoofdstuk 1: Inleiding
Het is alom bekend dat bewegen, samen met een goede voeding, noodzakelijk is voor het
hebben van een goede gezondheid. Zo heeft bewegen op lichamelijk gebied een positief effect
op de fitheid en op verschillende gezondheidsparameters zoals bloeddruk en de botdichtheid.
Ook verlaagt bewegen het risico op het ontstaan van bepaalde ziekten zoals hart- en
vaatziekten en heeft het een gunstige invloed op het beloop van diverse aandoeningen zoals
epilepsie en osteoporose (Ministerie van VWS, 2001). Bewegen kan tevens positieve
gevolgen voor de psychische gesteldheid; zo leidt het bijvoorbeeld tot versterking van het
zelfbeeld en de eigenwaarde (Baken, 1997). Het is dan ook niet verbazingwekkend dat de
regering probeert om heel Nederland meer in beweging te krijgen. Dat blijkt wel uit de vele
kabinetsnota’s van de laatste tijd omtrent dit onderwerp. Voor specifieke doelgroepen in onze
samenleving is bewegen vooral belangrijk, maar deze zijn vaak afhankelijk van hun omgeving
voor het vervullen van dergelijke behoeften. Een voorbeeld is de groep mensen met een
verstandelijke beperking. Uit onderzoek van Robertson et al. (2000) blijkt dat personen met
een verstandelijke beperking een significant hoger risico hebben op fysieke inactiviteit
vergeleken met de populatie van personen zonder een verstandelijke beperking. Daarbij geven
lage cognitieve mogelijkheden en wonen in een residentiële setting een extra groot risico op
inactiviteit. Ook Emerson (2005) komt tot deze conclusies. Volgens zijn onderzoek is slechts
4% van de volwassenen met een verstandelijke beperking fysiek actief. Ook blijkt dat ze
significant minder actief zijn dan mensen zonder een verstandelijke beperking en dat ernst van
de verstandelijke beperking, leeftijd en geslacht bijkomende risicofactoren vormen. Zo is de
kans op fysieke inactiviteit voor personen met een ernstigere verstandelijke beperking,
ouderen en vrouwen groter. Onderzoek van Finlayson et al. (2009) laat eveneens zien dat
mensen met een verstandelijke beperking significant minder bewegen dan mensen zonder een
verstandelijke beperking, waarbij onder andere immobiliteit een verhoogd risico geeft. Uit
deze onderzoeken blijkt dat het hebben van een verstandelijke beperking in het algemeen een
risico geeft op het hebben van een inactieve leefstijl.
Mensen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen (EVMB) hebben niet
alleen een zeer ernstige verstandelijke beperking, maar zijn daarnaast ook nog ernstig
motorisch beperkt en hebben vaak bijkomende problemen zoals beperkingen in het gehoor en
in hun zicht (Nakken & Vlaskamp, 2007; Vlaskamp, Poppes & Zijlstra, 2005). Door deze
verscheidenheid aan problematiek zijn ze in het dagelijks leven volledig afhankelijk van hun
7

naaste omgeving; dit geldt ook voor het krijgen van adequate lichaamsbeweging. Zelf hebben
ze niet tot nauwelijks de mogelijkheden om tot voldoende beweging te komen. Door de
combinatie van het wonen in een residentiële woonvoorziening, het hebben van ernstige
verstandelijke en motorische beperkingen en de bijkomende problemen bestaat het vermoeden
dat vooral personen met EVMB zeer weinig motorisch actief zijn. Motorische activering is
echter wel van uitermate belang, omdat het mogelijk kan leiden tot betere communicatie met
de omgeving, het behouden of uitbreiden van motorische vaardigheden en een betere
gezondheid. Dit zou vervolgens kunnen leiden tot een betere kwaliteit van leven en een
vergrote zelfstandigheid.
1.1 Probleemstelling
Uit de literatuur blijkt dat er tot nu toe nog maar weinig onderzoek is gedaan naar de
motorische activering van personen met EVMB. Uit onderzoek blijkt wel dat deze doelgroep
in het algemeen weinig activiteiten krijgt aangeboden. Maar liefst 40% ontvangt minder dan
acht uur aan dagactiviteiten per week (Wiersma, Beumer, Koedoot & Vlaskamp, 2002).
Bovendien is het overgrote deel van de aangeboden activiteiten passief van aard en weinig
gericht op beweging/activering (Vlaskamp, Hiemstra, Wiersma & Zijlstra, 2007). Dit blijkt
ook uit onderzoek van Grotenhuis, Van der Kooi en Bosma (2009): slechts 8% van de
aangeboden activiteiten bestaat uit motorische activatie. Uit onderzoek door Verheijen en
Brussee (2009) naar motorische activering van personen met EVMB blijkt eveneens dat deze
doelgroep weinig motorisch geactiveerd wordt. Gemiddeld krijgen ze minder dan één
motorische activiteit per dag aangeboden. Ook blijkt dat de toegepaste interventies binnen de
zorg voor mensen met EVMB maar weinig bewegingsgeoriënteerd zijn (Vlaskamp &
Nakken, 2008).
In welke mate personen met EVMB nu feitelijk motorisch geactiveerd worden en met welke
middelen dit dan gedaan wordt blijft tot op heden echter nog onduidelijk. Dit houdt verband
met het feit dat het reeds uitgevoerde onderzoek naar motorische activering maar weinig
participanten omvat. Voorliggend onderzoek probeert meer informatie te verzamelen omtrent
dit onderwerp, zodat meer inzicht wordt verkregen in de manieren waarop personen met
EVMB bewegen en hoe vaak dit gebeurt. Daarbij wordt gekeken of persoonlijke factoren
zoals leeftijd en functionele vaardigheden en contextuele factoren zoals setting invloed
hebben op de mate van motorische activering.
8

Allereerst wordt bestudeerd of leeftijd invloed heeft op de mate van motorische activering.
Het vermoeden bestaat dat jonge mensen met EVMB meer motorisch geactiveerd worden dan
oudere mensen met EVMB. Onderzoek van Verheijen en Brussee (2009) laat inderdaad een
negatief zwak verband zien. Binnen dit onderzoek wordt bekeken of dezelfde resultaten
worden behaald. Ten tweede wordt bekeken of er een relatie bestaat tussen de functionele
vaardigheden van personen met EVMB en de hoeveelheid beweging die ze krijgen. In
onderzoek van Verheijen en Brussee (2009) wordt een significant zwak verband gevonden
tussen de mate van zelfverzorging van de cliënt en de bewegingen die de cliënten met EVMB
maken. In dit onderzoek wordt bekeken of er ook een verband kan worden gevonden tussen
functionele vaardigheden zoals bijvoorbeeld exploratief gedrag en de hoeveelheid beweging.
Tot slot wordt gekeken of de setting waar de cliënt zich bevindt (leefgroep of
activiteitencentrum) invloed heeft op de aangeboden motorische activatie. Eerder onderzoek
heeft reeds een significant verband kunnen aantonen (Verheijen & Brussee, 2009).
1.2 Doel van het onderzoek en onderzoeksvragen
Het doel van het huidige onderzoek is het in kaart brengen van de aard en mate van
motorische activering van personen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige
beperkingen en bepalen of er een relatie bestaat tussen motorische activering en persoonlijke
en contextuele factoren.
Naar aanleiding van bovenstaand doel kunnen drie onderzoeksvragen worden onderscheiden
die onderverdeeld worden in verschillende subvragen:
Onderzoeksvraag 1: In welke mate worden personen met (zeer) ernstige verstandelijke
en meervoudige beperkingen motorisch geactiveerd en wat is de aard van de motorische
activering?
Subvragen:
1.1 Hoe vaak verplaatsen de participanten met EVMB zich op een dag en hoeveel worden zij
motorisch geactiveerd?
1.2 Welke bewegingen maken de participanten en wat is de inbreng van de participanten en
de begeleiders hierbij?
9

Onderzoeksvraag 2: Is er een relatie tussen de mate van motorische activering en
persoonlijke factoren?
2.1 Is er een verschil te zien in het aantal verplaatsingen/transfers en motorische activatie bij
participanten van verschillende leeftijden?
2.2 Is er een verband tussen de functionele vaardigheden van de participanten en de
hoeveelheid beweging die ze krijgen?
Onderzoeksvraag 3: Is er een relatie tussen mate van motorische activering en
contextuele factoren?
3.1 Bestaat er een verschil in het aantal verplaatsingen/transfers en motorische activatie van
de participanten tussen de leefgroep en het activiteitencentrum?
10

Hoofdstuk 2: Theoretisch kader
2.1 Personen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen
De doelgroep waar het voorliggende onderzoek zich op richt betreft de groep personen met
EVMB. Allereerst hebben deze personen zeer ernstige verstandelijke beperkingen, waarbij
men vaak de norm hanteert van een intelligentiequotiënt van 20-25 of lager. Hun
intelligentieniveau is echter zodanig laag dat het niveau van verstandelijk functioneren niet
precies bepaald kan worden en dus vaak zal moeten worden geschat (Nakken & Vlaskamp,
2007). Vaak wordt ook wel een ontwikkelingsleeftijd van maximaal 24 maanden gehanteerd
als norm (Tadema, Vlaskamp & Ruijssenaars, 2005). Daarnaast hebben ze ernstige of zeer
ernstige motorische beperkingen, wat maakt dat ze bijvoorbeeld niet zelf kunnen lopen of
zitten. Ze zijn dan ook veelal rolstoelgebonden, kunnen niet of bijna niet hun handen of armen
effectief gebruiken en hebben moeite om hun houding vast te houden. Vaak zijn zowel hun
grove als hun fijne motoriek aanzienlijk verstoord (Vlaskamp, Poppes & Zijlstra, 2005;
Zijlstra & Vlaskamp, 2005b). Doordat ze hun lichaam amper kunnen gebruiken, zijn ze
volledig afhankelijk van hun omgeving. Naar schatting zijn er in Nederland zo’n 12.000
personen met EVMB (Vlaskamp, Poppes & Zijlstra, 2005).
Naast deze kernkarakteristieken hebben personen met EVMB vaak ook te maken met
verschillende bijkomende beperkingen zoals zintuiglijke beperkingen. Uit onderzoek van
Evenhuis et al. (2001) in Nederland blijkt dat rond de 74% van de personen met ernstige en
zeer ernstige verstandelijke beperkingen visusproblemen heeft. Daarbij lijken de beperkingen
aangeboren te zijn of zijn ze verworven op jonge leeftijd. Woodhouse, Griffiths en Gedling
(2000) stellen dat de kans op een visuele beperking aanzienlijk groter wordt naarmate de
verstandelijke beperking ernstiger is. Van Splunder (2003) beweert zelfs dat men bij personen
met EVMB ervan uit kan gaan dat ze een visuele beperking hebben totdat het tegendeel
bewezen is. Bij deze doelgroep is het echter lastig vast te stellen of ze een visuele beperking
hebben of niet. Sommigen lijken op het ene moment wel te kunnen zien en op een ander
moment niet. Ook kan het zo zijn dat ze ‘losse delen’ wel kunnen waarnemen, maar het niet
tot een geheel kunnen vormen of dat ze kleurcontrasten nodig hebben om iets te kunnen zien
(Vlaskamp, Poppes & Zijlstra, 2005). Naast visusproblemen komen ook allerlei soorten
gehoorproblemen frequent voor bij personen met EVMB. Zo’n 25 tot 33% van deze
doelgroep ervaart problemen in het gehoor (Evenhuis et al., 2001). Ook de andere zintuigen
11

zoals tast, smaak en reuk werken vaak niet zoals zou moeten (Vlaskamp, Poppes & Zijlstra,
2005). Deze sensorische beperkingen blijven vaak onopgemerkt, wat bijvoorbeeld inter-
persoonlijke problemen, problemen in de communicatie en in adaptief functioneren tot gevolg
kan hebben. Mensen in de naaste omgeving zouden dus alert moeten zijn op eventuele
sensorische problematiek (Evenhuis et al., 2001; Janicki & Dalton, 1998).
Behalve allerlei zintuiglijke beperkingen komen gezondheidsproblemen veelvuldig voor bij
personen met EVMB, waardoor het overgrote deel afhankelijk is van voorgeschreven
medicijnen (Vlaskamp & Nakken, 1999). Dikwijls ervaren ze zelfs meerdere problemen
tegelijk. Zo kan onder andere obstipatie voorkomen bij deze doelgroep. Uit onderzoek bij
mensen met een verstandelijke beperking bleek dat 86% van de participanten met obstipatie
een IQ lager dan 35 had. Het hebben van een ernstige verstandelijke beperking geeft kortom
een vergroot risico op het krijgen van obstipatie (Böhmer, Taminiau, Klinkenberg-Knol &
Meuwissen, 2001). Verder valt te denken aan epilepsie, chronische luchtweginfecties,
slaapproblemen en problemen met slikken en kauwen (waardoor het moeilijk wordt om
voldoende voedsel binnen te krijgen) (Vlaskamp, Poppes & Zijlstra, 2005). Ook refluxziekte
(het terugstromen van de maaginhoud naar de slokdarm) komt geregeld voor bij personen met
EVMB: naar schatting heeft 70% procent hier last van. Deze ziekte wordt vaak niet
opgemerkt en veelal onderschat (Böhmer et al., 1999). Refluxziekte kan leiden tot gaatjes in
het gebit en pijn bij het slikken, wat weer gevolgen heeft voor het kunnen eten en drinken
(Vlaskamp, Poppes & Zijlstra, 2005). Ook kan het leiden tot geagiteerd of uitdagend gedrag
(Zijlstra & Vlaskamp, 2005b). Al deze beperkingen en problemen kunnen verschillende
oorzaken hebben zoals chromosoomafwijkingen, syndromen, genetische stoornissen,
complicaties bij de geboorte, virus- of bacteriologische infecties en stofwisselingsziekten.
Ook kan beschadiging of achteruitgang van het centrale zenuwstelsel de oorzaak zijn, waarbij
het bij deze doelgroep vaak zo is dat de hersenbeschadiging diffuus van aard is (Vlaskamp,
Poppes & Zijlstra, 2005; Zijlstra & Vlaskamp, 2005b, Arvio & Sillanpää, 2003).
Het feit dat de beperkingen en problemen in verschillende combinaties en in verschillende
gradaties voor kunnen komen (Vlaskamp, Poppes & Zijlstra, 2005), maakt dat personen met
EVMB samen een zeer heterogene en kwetsbare doelgroep vormen en daarmee een complexe
zorgvraag hebben. Elk individu met zijn specifieke mogelijkheden en beperkingen vraagt een
geheel eigen benadering en dat vraagt van ouders en professionals erg veel inspanning.
Ondanks de heterogeniteit binnen deze doelgroep is er wel één gemeenschappelijk kenmerk
12

aan te wijzen en dat is dat ze op alle terreinen van het dagelijkse leven en gedurende de hele
dag (bijna) volledig afhankelijk zijn van de naaste omgeving (Vlaskamp, Poppes & Zijlstra,
2005).
2.2 Belang van bewegen
Zoals eerder al is beschreven heeft bewegen in het algemeen positieve effecten op zowel
lichaam als geest. Door genoeg te bewegen kan men de kans op het ontstaan van ziekten als
hart- en vaatziekten verlagen en kan het beloop van aandoeningen als epilepsie op gunstige
manier worden beïnvloed (Ministerie van VWS, 2001). Ook heeft bewegen invloed op het
cognitief functioneren; deelname aan matig intensieve en intensieve bewegingsactiviteiten
geeft bescherming voor cognitieve achteruitgang op latere leeftijd (Aichberger et al., 2010).
Ook uit onderzoek naar mensen met een verstandelijke beperking komt naar voren dat
lichamelijke beweging belangrijke positieve effecten heeft. Zo blijkt dat beweging onder
andere het cholesterol gehalte, het uithoudingsvermogen en de grove motoriek verbeterd. Ook
leidt het tot meer spierkracht en het minder snel moe worden van de spieren (Elmahgoub et
al., 2009; Lewis & Fragala-Pinkham, 2005).
We veronderstellen dat de positieve effecten van bewegen ook van toepassing zijn op
personen met EVMB. Dat is een belangrijk gegeven, aangezien mensen met EVMB kampen
met verschillende gezondheidsrisico’s (Lancioni, Gigante, O’Reilly, Oliva & Montironi,
2000). Uit onderzoek blijkt namelijk dat bij deze doelgroep een lage botdichtheid vaak
voorkomt, waarbij mobiliteit een risicofactor vormt: des te minder mobiel een persoon is, des
te kleiner de botdichtheid. Hierdoor is de kans op botbreuken ook vergroot (Nishiyama,
Kuwahara & Matsuda, 1986). Verder komt ondergewicht vaker voor bij personen met EVMB,
wat tot gevolg kan hebben dat spierweefsel wordt afgebroken (Emerson, 2005) en daarnaast
kan hun immobiliteit leiden tot houdingsproblemen (Lancioni et al., 2000) en tot een slechtere
fysieke conditie (Lancioni et al., 2007). De vermoedelijke inactiviteit van deze doelgroep kan
ook leiden tot bijvoorbeeld vroeg overlijden, kanker, hartfalen en diabetes (Messent, Cook &
Long, 1998). Een manier om al deze gezondheidsrisico’s te verminderen is het meer
motorisch activeren van deze doelgroep, zodat het lichaam sterker wordt en meer weerstand
biedt tegen allerlei ziektes of aandoeningen.
13

Uit onderzoek naar de motorische activering van personen met EVMB dat tot nu toe is
uitgevoerd komt al naar voren dat motorische activering daadwerkelijk de
bewegingsvaardigheden van personen met EVMB kan verbeteren. Zo hebben Van der Putten,
Vlaskamp, Reijnders en Nakken (2005) voor deze doelgroep gekeken of het MOVE-
programma (Mobility Opportunities Via Education) invloed heeft op de
bewegingsvaardigheden van de personen met EMVB en daarmee op de onafhankelijkheid van
deze doelgroep. Het MOVE-programma heeft als doel om de onafhankelijkheid en
participatie van personen met EVMB te vergroten door middel van het trainen van functionele
bewegingsvaardigheden. Uit het onderzoek blijkt dat het MOVE-programma inderdaad de
zelfstandigheid van de doelgroep vergroot tijdens het uitvoeren van een bewegingsactiviteit.
Barnes en Whinnery (2002) hebben eveneens de effecten van het MOVE-programma
bestudeert door te kijken of de functionele wandelvaardigheden van personen met EVMB
verbeterden. Ook in dit onderzoek werden positieve resultaten geboekt: bij vier van de vijf
participanten waren de wandelvaardigheden vergroot met meer onafhankelijkheid en vrijheid
tot gevolg. Verder hebben Drnach, Sisson, Strawbridge en Van Hasselt (1989) bekeken of de
combinatie van gedragstherapie en fysiotherapie functioneel was voor het leren gebruiken van
een looprek door een kind met EVMB, waarbij auditieve stimulatie als middel is gebruikt. Uit
de resultaten van deze casestudie blijkt dat de combinatie van gedragstherapie en
fysiotherapie effectief bevonden is voor het leren lopen met een looprek. Tot slot hebben
Walker en Vogelsberg (1985) getoetst of instructieve feedback, herhaalde praktijk en gepaste
sociale bekrachtiging werkten in het stimuleren van bewegingsvaardigheden bij een vrouw
met EVMB. De resultaten laten zien dat de participant meer onafhankelijk gedrag vertoonde
bij het uitvoeren van bewegingsactiviteiten. Deze enkele onderzoeken laten zien dat
motorische activering kan leiden tot meer onafhankelijkheid en vrijheid en daarom van
buitengewoon belang is voor personen met EVMB.
Begeleiding en ondersteuning vindt altijd plaats vanuit een specifieke visie, ook wel normatief
uitgangspunt genoemd. Het bepaalt de manier waarop gedrag geïnterpreteerd wordt en
vervolgens hoe er op gereageerd wordt. Ook in dit onderzoek wordt een uitgangspunt
gehanteerd welke sturing geeft aan de manier waarop begeleiding en ondersteuning van
personen met EVMB vorm zou moeten worden gegeven: personen met EVMB hebben recht
op een situatie waarin zij tot optimale ontplooiing van hun mogelijkheden komen, en waarbij
ze in relaties met anderen een actieve en sturende rol spelen (Vlaskamp, Poppes & Zijlstra,
2005). Voor personen met EVMB is het echter moeilijker om ‘een actieve en sturende rol’
14

aan te nemen, omdat effectief communiceren voor hun problematisch is. Ze hebben niet of
nauwelijks de mogelijkheden om verbale taal of gebaren te gebruiken of symbolisch te
interacteren (Vlaskamp, Hiemstra & Wiersma, 2007; Zijlstra & Vlaskamp, 2005b). Veelal
communiceert deze doelgroep door middel van lichaamstaal, waarbij te denken valt aan
bewegingen, geluiden en fysiologische reacties, en het gebruik van gezichtsuitdrukkingen,
zoals bijvoorbeeld het optrekken van de wenkbrauwen. Ze hebben beslist
communicatiemogelijkheden, alleen zijn deze signalen heel subtiel en moeilijk waar te nemen
(Porter, Ouvry, Morgan & Downs, 2001; Vlaskamp, Poppes & Zijlstra, 2005). Daarnaast zijn
de signalen per persoon weer verschillend, waarbij ze ook meerdere betekennissen kunnen
hebben. Dit vraagt van de directe omgeving dat ze goed observeren wat de cliënt precies doet,
dat ze proberen hier de juiste betekenis aan te geven en dat ze er vervolgens adequaat op
reageren. Dit maakt de persoon met EVMB sterk afhankelijk van goede relaties met anderen
in zijn omgeving om bijvoorbeeld keuzes duidelijk te kunnen maken. Zonder deze relaties kan
de persoon met EVMB geen invloed uitoefenen op zijn eigen bestaan en daarmee ook niet tot
ontplooiing van zijn mogelijkheden komen. Dit werkt ook andersom: een actieve en sturende
rol kan alleen plaatsvinden wanneer de gelegenheid tot ontplooiing van mogelijkheden er is
(Zijlstra & Vlaskamp, 2005a; Vlaskamp, Poppes & Zijlstra, 2005).
In het verkrijgen van een actieve en sturende rol in relaties en het ontplooien van
mogelijkheden kan motorische activering een belangrijke rol spelen. Door personen met
EVMB meer te activeren, worden hun lichamen meer geoefend in het maken van allerlei
bewegingen. Door deze bewegingen worden hun spieren soepeler en sterker, waarmee de
mogelijkheid wordt gecreëerd tot het leren van diverse nieuwe vaardigheden. Wanneer
bijvoorbeeld de armspieren van een cliënt gericht worden getraind, kan deze cliënt leren
gebruik te maken van een elektronisch communicatiemiddel waarbij op een knop moet
worden gedrukt. Op deze manier kan de cliënt onder andere aangeven wat hij wel of niet wil
eten of dat hij een bepaalde activiteit niet leuk vindt om uit te voeren. De cliënt krijgt zo meer
controle over zijn leven, zijn omgeving en de manier waarop hij wordt benaderd. Kortom, de
cliënt wordt onafhankelijker gemaakt, krijgt de kans een actieve en sturende rol aan te nemen
in relatie tot zijn omgeving en komt tot ontplooiing van zijn mogelijkheden (Van der Putten,
Vlaskamp, Reijnders & Nakken, 2005). Zonder motorische activering bestaat zodoende een
dusdanige kans dat ontwikkelingsmogelijkheden van de cliënt onbenut blijven.
Hoe de ontwikkeling van personen met EVMB precies verloopt is nog niet zeker (Vlaskamp,
2008). Wat we wel weten is dat we de ontwikkeling van personen met EVMB breed op
15

kunnen vatten: het bestaat uit verstandelijke, motorische, emotionele en communicatieve
ontwikkeling, waarbij de ontwikkeling niet alleen bestaat uit het leren van nieuwe
vaardigheden. Ook het toepassen van bestaande vaardigheden in nieuwe situaties, het
uitvoeren van vaardigheden met minder ondersteuning van de omgeving en zelfs het
voorkomen van verslechtering van huidige vaardigheden valt hieronder (Vlaskamp, Poppes &
Zijlstra, 2005). Motorische activering kan hier evenzeer een helpende hand bieden. Door
regelmatige beweging blijven spieren, die nodig zijn voor het goed kunnen uitvoeren van
bepaalde vaardigheden, soepel en sterk. Op deze manier kan worden voorkomen dat
bestaande vaardigheden achteruitgaan en de ontwikkeling van de cliënt stagneert en/of
verslechtert.
Motorisch actief zijn heeft daarnaast ook positieve effecten op de alertheid van personen met
EVMB. Uit literatuuronderzoek van Munde, Vlaskamp, Ruijssenaars en Nakken (2009) blijkt
dat met name beweging en stimulatie de alertheid significant kan verhogen. Dit is een
belangrijk gegeven, aangezien alertheid een voorwaarde is voor het kunnen leren en voor de
mogelijkheid om zich te ontwikkelen. Wanneer de cliënt niet kan leren en niet tot
ontwikkeling kan komen, wordt het voor de cliënt ook moeilijker om een actieve en sturende
rol aan te nemen en zijn mogelijkheden te ontplooien. Motorische activering kan dus ook via
het verhogen van de alertheid bijdragen aan het onafhankelijker maken van de cliënt.
Tevens blijkt dat motorische activering nodig is voor een goede kwaliteit van leven. Petry,
Maes en Vlaskamp (2005) hebben in een onderzoek aan ouders en directe begeleiders
gevraagd welke domeinen zij als belangrijk beschouwen voor de kwaliteit van leven van
personen met EVMB. Het domein fysiek welzijn werd daarbij spontaan genoemd door ruim
97,2 % van de begeleiders en door zelfs 100 % van de ouders. Een subdomein hiervan is
‘mobiliteit’ en deze werd door 97 % van de respondenten genoemd. Er kwam hierbij naar
voren dat ouders en begeleiders het ontwikkelen en behouden van motorische vaardigheden
erg belangrijk vonden voor de onafhankelijkheid van de cliënten en voor hun kwaliteit van
leven. Ook werden veranderingen in de houding van deze doelgroep hiervoor van groot
belang geacht. Motorische activering is zoals eerder gezegd allicht middel bij uitstek om
nieuwe functionele vaardigheden aan te leren en ook bestaande vaardigheden te behouden,
waardoor de kwaliteit van leven van deze doelgroep zal verbeteren.
16

Hoofdstuk 3: Methode
3.1 Participanten
In het huidige onderzoek worden cliënten betrokken met EVMB die zorg ontvangen binnen
één zorginstelling in Nederland. De cliënten worden geselecteerd aan de hand van
inclusiecriteria. Deze criteria zijn afgeleid van de kernkarakteristieken van personen met
(zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen zoals geformuleerd door Nakken
en Vlaskamp (2007). De inclusiecriteria zijn:
3.2 Design
- Er moet sprake zijn van een (zeer) ernstige verstandelijke beperking. De cliënt heeft
een intelligentiequotiënt van 20-25 of lager of maximaal een ontwikkelingsleeftijd van
24 maanden (Nakken & Vlaskamp, 2007; Tadema, Vlaskamp & Ruijssenaars, 2005).
- De cliënt heeft daarnaast ernstige of zeer ernstige motorische beperkingen. Dit houdt
in dat deze persoon zich niet of minimaal zelfstandig kan voortbewegen (Nakken &
Vlaskamp, 2007).
- De ouders of wettelijke vertegenwoordigers van de cliënt hebben schriftelijke
toestemming verleend om de cliënt deel te laten nemen aan het onderzoek.
Het betreft hier een survey, omdat er één meting wordt gedaan op één bepaald moment in de
tijd (Baarda & De Goede, 2006). Het onderzoek is verder beschrijvend van aard: er zijn
namelijk geen intenties om causale verbanden te trekken. De gegevens waarmee gewerkt
wordt zijn zowel kwantitatief als kwalitatief en worden verzameld aan de hand van
vragenlijsten, observaties en dossieranalyses. Voor de beantwoording van de
onderzoeksvragen wordt gebruik gemaakt van een bestaande populatie, namelijk de populatie
van cliënten met EVMB die zorg ontvangen binnen één bepaalde zorginstelling in Nederland.
Uit deze populatie wordt vervolgens aselect een aantal personen gekozen.
3.3 Gegevensverzameling en instrumenten
Aard en mate van motorische activering
Om de aard en mate van motorische activering te kunnen bepalen worden verschillende
instrumenten gebruikt. Allereerst wordt gebruik gemaakt van een dagboekschema (Verheijen
17

& Brussee, 2009) dat uit twee delen bestaat. Het eerste deel van het dagboekschema vraagt
naar de begintijden van verplaatsingen en transfers. Met een verplaatsing wordt bedoeld dat
de cliënt bijvoorbeeld van de slaapkamer naar de woonkamer of van de woonkamer naar de
tuin wordt gebracht. De houding van de cliënt verandert daarbij niet (de cliënt blijft gedurende
de verplaatsing in de rolstoel zitten of op het bed liggen). Met transfers worden verplaatsingen
bedoeld waarbij de houding van de cliënt wél verandert. Dit is bijvoorbeeld het geval bij een
verplaatsing van het bed naar de rolstoel of van de rolstoel naar een andere stoel. Het tweede
deel van het dagboekschema vraagt naar de begintijden van aangeboden motorische activatie.
Tevens wordt genoteerd of de cliënt hier motorisch op reageert. Onder motorische activatie
worden activiteiten verstaan die door de begeleider worden aangeboden met als doel het
uitlokken van een beweging bij de cliënt. Daarbij valt te denken aan het aanbieden van een
speelboog, een activiteitenbord, een washandje om te voelen/in te bijten, macaroni om in te
wroeten etc. Wandelen (indien de rolstoel van de participant wordt geduwd) en rolstoelfietsen
worden niet als motorische activatie gezien, aangezien tijdens deze activiteiten geen
inspanning van de cliënt wordt verwacht. Het dagboekschema wordt gedurende vijf hele
werkdagen (per participant) op zowel de leefgroep als het activiteitencentrum ingevuld door
de onderzoeker zelf. Er is hier voor vijf werkdagen gekozen, omdat uit eerder onderzoek
bleek dat in dit tijdsbestek in voldoende mate een beeld wordt verkregen van de hoeveelheid
motorische activering van de cliënten (Soer, 2009). In het eerdere onderzoek van Verheijen en
Brussee (2009) bleek dat de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van het dagboekschema
voldoende betrouwbaar is met een Cohen’s Kappa van 0,70.
Ook wordt een vragenlijst gebruikt die eveneens bestaat uit twee delen. Het eerste deel van
deze lijst kijkt naar de manier waarop verplaatsingen & transfers plaatsvinden en wat de
inbreng van de cliënt daarin is. In het tweede deel wordt de begeleider gevraagd welke
bewegingsactiviteiten in het dagprogramma gepland staan voor de cliënt. Ook wordt gevraagd
hoe vaak, hoe lang en op welke manier deze activiteiten plaatsvinden (in groepsverband of
individueel). De vragenlijst is, net als het dagboekschema, ontwikkeld in eerder onderzoek
binnen de onderzoekslijn naar motorische activering (Verheijen & Brussee, 2009) en wordt
ingevuld door één begeleider op zowel de leefgroep als het activiteitencentrum. De
interbeoordelaarsbetrouwbaarheid is onderzocht door Verheijen en Brussee (2009). Daaruit is
gebleken dat de vragenlijst voldoende betrouwbaar is met een Cohen’s Kappa van 0,92.
18

Naast het gebruik van het dagboekschema en de vragenlijst om de aard en mate van activering
te kunnen bepalen, wordt gekeken in hoeverre de ondersteuning gericht is op motorische
activering. Dit wordt achterhaald door analyse van het algemene dossier dat aanwezig is op de
leefgroep en het activiteitencentrum van de participant. Hierbij wordt gekeken welke
disciplines volgens het dossier bij de cliënt betrokken zijn en ook hoe vaak deze er bij
betrokken zijn. Er wordt gekeken of er informatie te vinden is over de motorische
vaardigheden en motorische ontwikkeling van de cliënt. Tevens wordt bezien of er lange
en/of korte termijndoelen worden omschreven die gericht zijn op motorische activering. Ook
doelen waarbij motorische activering als middel wordt ingezet worden genoteerd. Tot slot
wordt gevraagd welke activiteiten worden ingezet om het doel te bereiken en wordt gekeken
of er activiteiten worden beschreven zonder dat bekend is met welk doel dit aangeboden
wordt.
Verder wordt een vragenlijst gebruikt welke speciaal bedoeld is voor de fysiotherapeuten van
de participanten binnen dit onderzoek. Deze vragenlijst is binnen dit onderzoek ontwikkeld en
kijkt naar de frequentie, duur, locatie en inhoud van de aangeboden fysiotherapie. Ook wordt
gevraagd aan welke doelen men op dit moment met de cliënt werkt. Zodra uit de
dossieranalyse blijkt dat een fysiotherapeut betrokken is bij de cliënt wordt de vragenlijst via
e-mail naar de fysiotherapeut gestuurd met het verzoek deze digitaal in te vullen en
vervolgens terug te sturen. Over de psychometrische kwaliteit van dit instrument kan worden
gezegd dat deze vooralsnog onbekend is.
Tevens wordt door middel van videoanalyse gekeken welke bewegingen de cliënten maken en
ook wat de inbreng van de cliënt en begeleider hierbij is. Daarbij wordt een observatieschema
gebruikt dat inzicht geeft in de hoeveelheid en soort motorische activiteiten die dagelijks
worden uitgevoerd, hoe deze worden uitgelokt, wat hierbij de inbreng van de cliënten en de
begeleider is en tot slot welke ondersteuning de cliënten daarbij krijgen. Aan de hand van het
schema, dat door Verheijen en Brussee (2009) ontworpen is, worden twee hele werkdagen aan
film (per participant) geanalyseerd en gecodeerd door de onderzoeker. Uit een berekening van
de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid door Verheijen en Brussee (2009) blijkt dat dit
instrument voldoende betrouwbaar is met een Cohen’s Kappa van 0,88.
19

Functionele vaardigheden
Om de functionele vaardigheden in kaart te kunnen brengen wordt bij elke participant het
Gedrags Taxatie Instrument (GTI) (Vlaskamp, Van der Meulen & Smrkovsky, 1999)
afgenomen. Dit is een observatie-instrument dat de functionele mogelijkheden van personen
met EVMB inventariseert om zo aanknopingspunten te verkrijgen voor optimale begeleiding
van deze doelgroep. Het GTI bestaat uit vijf subschalen, namelijk: ‘emotioneel communicatief
gedrag’ (hoe drukt de cliënt zijn gevoelens uit), ‘receptief taalgedrag’ (hoe reageert de cliënt
op communicatieve handelingen van een ander), ‘algemeen communicatief gedrag’ (wat zijn
de mogelijkheden van de cliënt om zich te kunnen uiten in een sociale omgeving), ‘visueel
gedrag’ (hoe reageert de cliënt op visuele stimuli) en tot slot ‘exploratief gedrag’ (of en hoe
de cliënt zijn omgeving onderzoekt). Deze subschalen moeten dichotoom gescoord worden.
Er is specifiek voor dit instrument gekozen, omdat de afname hiervan niet afhankelijk is van
leeftijdsgrenzen (Vlaskamp, Van der Meulen & Smrkovsky, 1999). Ook bestaan er bij de
afname grote vrijheden. Zo is de volgorde van afname niet vastgelegd en mogen voor de
beantwoording van sommige items personen die de cliënt goed kennen worden bevraagd. Bij
de afname van het GTI wordt sterk gelet op de belasting van de cliënt: mocht de belasting te
groot worden, dan wordt het instrument in meerdere sessies afgenomen.
Wat betreft de psychometrische kwaliteit van het GTI kan het volgende worden
gezegd. Uit een principale componentenanalyse uitgevoerd door Zijlstra (2003) blijkt dat de
items redelijke (>0.50) tot hoge (>0.70) factorladingen hebben. Binnen dit onderzoek zijn
tevens de interne consistenties van de vijf subschalen geschat door middel van coëfficiënt
alpha. Deze waarden zijn zeer hoog te noemen (>0.96). Ten slotte is ook de
interbeoordelaarsbetrouwbaarheid onderzocht en hieruit blijkt dat de betrouwbaarheid van alle
schalen, met uitzondering van de schaal ‘emotioneel communicatief gedrag’, goed te noemen
is (>0,93) (Vlaskamp, Van der Meulen & Zijlstra, 2002).
3.4 Procedure
Binnen dit onderzoek wordt één zorginstelling betrokken dat zorg en ondersteuning biedt aan
mensen met een verstandelijke beperking. Door middel van een brief worden allereerst de
teamleiders van de geselecteerde cliënten binnen de instelling geïnformeerd over het
onderzoek. Tevens wordt ze gevraagd of ze willen nagaan of op de locatie van de cliënt dit
onderzoek kan worden uitgevoerd. Zodra van de teamleiders toestemming is verkregen, wordt
er een brief gestuurd naar de ouders of wettelijk vertegenwoordigers van de geselecteerde
20

cliënten met EVMB binnen de zorginstelling. In deze brief wordt de ouders gevraagd of ze
toestemming willen verlenen om hun kind deel te laten nemen aan het huidige onderzoek. In
deze brief wordt duidelijk gemaakt wat het doel is van het onderzoek, welke gegevens worden
verzameld en daarnaast wordt duidelijk gemaakt dat de gegevens anoniem worden verwerkt.
De grootte van de onderzoeksgroep is afhankelijk van het aantal verkregen toestemmingen
van ouders of wettelijk vertegenwoordigers en de teamleiders. Gewenst is evenwel dat er
ongeveer 10 participanten deelnemen aan het onderzoek, zodat een gedetailleerd beeld
verkregen kan worden van de motorische activering van cliënten met EVMB.
3.5 Analyse
Bij de analyse van de vragenlijst voor de begeleiders en de vragenlijst voor de fysiotherapeut
wordt gebruik gemaakt van frequenties. Bij het dagboekschema wordt voor iedere cliënt een
gemiddelde berekend (op basis van frequenties) voor de volgende variabelen: ‘verplaatsingen
& transfers’, ‘aantal aangeboden motorische activiteiten’, ‘aantal keer reactie op dit aanbod’
en tot slot het ‘maximaal aantal minuten bewegen’. Hierbij worden de frequenties van
verplaatsingen en transfers bij elkaar opgeteld. Om het maximaal aantal minuten bewegen te
kunnen bepalen, wordt de tijd tussen het aanbieden van de motorische activatie en de
begintijd van de volgende gebeurtenis/verplaatsing/transfer/lunch of volgende motorische
activatie bij elkaar opgeteld. Daarbij worden alleen situaties meegenomen waarbij er een
reactie heeft plaatsgevonden op de aangeboden motorische activatie.
De dossieranalyse wordt uitgevoerd aan de hand van een analyseschema met één
voorgecodeerde vraag en vijf open vragen. Dit schema is ontwikkeld binnen dit onderzoek.
Het eerste item vraagt welke disciplines bij de participant betrokken zijn en ook hoe vaak
deze discipline dan betrokken is bij de participant. Hierbij kunnen zes verschillende
disciplines worden aangekruist, waaronder ‘fysiotherapeut’, ‘ergotherapeut’,
‘bewegingsagoog’, ‘zwemmen’, ‘paardrijden’ en ‘anders’ en drie verschillende
ontmoetingsfrequenties, namelijk ‘op consultbasis’, ‘elke week’, ‘elke maand’ en ‘anders’.
Bij de vijf open vragen, die kijken naar informatie over motorische vaardigheden/motoriek en
doelen, wordt letterlijk opgeschreven wat in het dossier beschreven staat. Voor de analyse van
het schema wordt voor het eerste item gebruik gemaakt van frequenties.
21

Bij de videoanalyses wordt gebruikt gemaakt van twee observatieschema’s. Bij de analyse
van de video-opnamen wordt in het eerste observatieschema de begintijd van een
bewegingsactiviteit genoteerd en wordt er precies beschreven wat er op dat ogenblijk gebeurt.
Een aantal gedragingen worden hierbij niet als beweging of activiteit gezien, te weten:
spastische bewegingen, stereotiep gedrag, zelfverwondend gedrag en tot slot epileptische
aanvallen. De volgende gedragingen worden wel als beweging of activiteit gezien: een
verplaatsing, een transfer (ook verzorgingsmomenten), eet- en drinkmomenten, jas aan- en
uittrekken en motorische activatie. Daarnaast worden voorgecodeerde items ingevuld die
vragen naar de volgende zaken: voert de cliënt de bewegingsactiviteit actief of passief uit,
neemt de begeleider of de cliënt zelf het bewegingsinitiatief en welke mate van ondersteuning
wordt door de begeleider verschaft? (Verheijen & Brussee, 2009). Om de resultaten van het
eerste observatieschema te kunnen interpreteren worden frequenties bepaald voor de
beschreven motorische activiteiten, per categorie. Dit betreft de volgende categorieën:
‘dagelijkse verzorging’, ‘verplaatsingen & transfers’, ‘motorische activiteiten’ en ‘overige’.
Onder overige vallen bijvoorbeeld situaties waarbij de begeleider met behulp van de handen
van de cliënt een gebaar maakt om een activiteit aan te kondigen. Daarnaast wordt ook een
lijst geproduceerd met de frequenties op de voorgecodeerde items (Verheijen & Brussee,
2009). Bij het tweede observatieschema worden eveneens voorgecodeerde items gebruikt, dus
ook hier wordt een overzicht gemaakt van de frequenties per item.
Om te kunnen bepalen of er een relatie bestaat tussen de mate van motorische activering en
persoonlijke factoren wordt allereerst bekeken of er een verband bestaat tussen de leeftijd van
de participanten en het aantal verplaatsingen/transfers en aangeboden motorische activatie.
Hiervoor worden de gegevens gebruikt die zijn verkregen met het eerder genoemde
dagboekschema. De leeftijden van de participanten zijn door de ouder(s) of wettelijk
vertegenwoordiger(s) van de participanten ingevuld op een verklaringsformulier en worden
verwerkt als continue variabele. Een eventueel significant verschil tussen de verschillende
leeftijden in het aantal verplaatsingen/transfers en aangeboden motorische activatie wordt in
kaart gebracht met de berekening van de non-parametische correlatiecoëfficiënt Spearman.
Daarbij wordt een significantieniveau van 0,05 gehanteerd.
Tevens wordt bekeken of er een verband bestaat tussen het gemiddeld aantal minuten
beweging per dag en de functionele vaardigheden van de participanten. Het gemiddeld aantal
minuten bewegen is bepaald aan de hand van het dagboekschema en de functionele
vaardigheden zijn in kaart gebracht met het GTI. Voor de analyse van de resultaten verkregen
22

met het Gedrags Taxatie Instrument worden de ruwe scores op de vijf schalen gebruikt. Deze
worden bij elkaar opgeteld tot een totaalscore. Deze score loopt van 0 tot 100. Er wordt
gekeken of er een significante relatie bestaat tussen deze totaalscores en het gemiddeld aantal
minuten beweging per dag. Dit wordt bepaald door het berekenen van de non-parametische
correlatiecoëfficiënt Spearman. Ook hier wordt een significantieniveau van 0,05 gehanteerd.
Om te kunnen bepalen of er een relatie bestaat tussen de mate van motorische activering en
contextuele factoren wordt bekeken of er een verschil te vinden is in het aantal
verplaatsingen/transfers en aangeboden motorische activatie tussen de leefgroep en het
activiteitencentrum. Hiervoor worden de gegevens gebruikt die verzameld worden middels
het dagboekschema en de vragenlijst voor de begeleiders. Bij het invullen van deze
instrumenten is namelijk rekening gehouden met de setting. Een eventueel verschil wordt in
kaart gebracht met de non-parametische Mann-Whitney toets, waarbij eveneens een
significantieniveau van 0,05 wordt gehanteerd.
23

Hoofdstuk 4: Resultaten
4.1 Participanten
Respons en kenmerken van de participanten
In totaal zijn er 20 participanten met EVMB aselect geselecteerd voor deelname aan het
onderzoek. Voor 13 van deze participanten is toestemming verkregen van de teamleiders om
het onderzoek uit te voeren op de locaties. Vervolgens hebben de ouders van de participanten
een brief ontvangen met het verzoek een verklaring terug te sturen. 9 ouders hebben de
verklaring daadwerkelijk geretourneerd. Voor 7 participanten is door de ouders toestemming
verleend. Hiervan is naderhand nog 1 participant afgevallen. Uiteindelijk hebben in totaal 6
participanten meegedaan aan dit onderzoek, waarvan 4 mannen en 2 vrouwen. De gemiddelde
leeftijd is 32 jaar met een standaarddeviatie van 12. De jongste en oudste participant zijn
respectievelijk 15 jaar en 47 jaar. In tabel 1 is een overzicht te zien van de bijkomende
problematiek van de participanten, naast hun zeer ernstige verstandelijke en motorische
beperking.
Tabel 1: Bijkomende zintuiglijke en gezondheidsproblemen.
Participant Problematiek*
(N=6)
1 Centrale blind- en slechthorendheid, quadriplegie, spasticiteit, scoliose,
chronische obstipatie, epilepsie, refluxziekte en luchtbuiken.
2 Blindheid, hypertonie, scoliose, spasticiteit, chronische obstipatie en epilepsie.
3 Darmproblemen, hypertonie, spasticiteit, chronische obstipatie en epilepsie.
4 Syndroom van Rett, spastische tetraplegie, epilepsie, visus licht beperkt en zeer
vatbaar voor luchtweginfecties.
5 Slechtziendheid, motorische problemen agv syndroom van Aicardi, epilepsie
(syndroom van West) en zeer vatbaar voor luchtweginfecties.
6 Verlamming alle ledematen, epilepsie, leverinsufficiëntie, scoliose en
heupdysplasie.
* dit betreft informatie uit dossiers.
Motoriek
In de dossiers wordt in het persoonsbeeld bij alle participanten omschreven wat de
participanten motorisch wel en niet kunnen, bijvoorbeeld gericht grijpen, zichzelf op de zij
draaien of het vasthouden van een voorwerp. In tabel 2 worden de motorische vaardigheden
van iedere participant omschreven.
24

Tabel 2: Motorische vaardigheden van de participanten
Participant Motorische vaardigheden*
(N=6)
1 Gericht grijpen met linkerhand, iets pakken wanneer het binnen bereik valt,
vanaf de rug op de zij of buik draaien.
2 Zelf iets met linkerhand vastpakken, mond opendoen en hoofd optillen bij eeten
drinkmomenten, bewegen van de arm bij het vastpakken van speelgoed.
3 Niet omschreven.
4 Voorwerpen vasthouden met linkerhand wanneer deze worden aangegeven,
voeten op en van het voetenplankje zetten, bril/muts afzetten, in gezicht en
ogen wrijven, hoofd krabben, zelf drijven tijdens zwemmen.
5 Op (linker)zij draaien tijdens verzorgingsmoment, zelf drijven tijdens
zwemmen, vork pakken bij brood/fruit eten en hap nemen, arm in mouw doen,
met linkerhand het wiel van de rolstoel draaien , linkerbeen optillen,
manipuleren speelgoed.
6 Bewegen op buik, meehelpen met omrollen van rugligging naar zijligging.
* dit betreft informatie uit dossiers.
In het persoonsbeeld wordt ook omschreven welke motorische problemen de participant heeft.
Hierbij wordt vooral spasticiteit, scoliose, verlamming en hypertonie genoemd (zie ook tabel
1). Bij vier participanten worden de wensen van de participanten met betrekking tot het doen
van activiteiten en de benodigde ondersteuning daarbij omschreven. Wensen zijn onder
andere ‘het behouden van vaardigheden’, ‘ondersteuning lichaamshouding’ en ‘elke week
zwemmen en paardrijden’. Bij twee participanten wordt omschreven wat in de toekomst
belangrijk is in de ondersteuning op motorisch gebied. Daarbij wordt onder andere ‘voldoende
ruimte houden om te bewegen’, ‘behouden en ontwikkelen van vaardigheden’ en ‘meer
bewegingsactiviteiten’ genoemd.
Verplaatsingen/transfers en eet- en drinkmomenten
Op de leefgroep en het activiteitencentrum worden de verplaatsingen binnen- en buitenshuis
allemaal op dezelfde manier uitgevoerd. De participant zit daarbij in de rolstoel en wordt door
iemand anders geduwd. Ook de transfers van stoel naar bed(box), van bed(box) naar stoel en
de verzorging-/toilettransfer worden op zowel de leefgroep als het activiteitencentrum bij alle
zes participanten op één manier uitgevoerd, namelijk met de tillift.
Op de leefgroep worden vier participanten helemaal gevoed door de begeleider bij zowel de
eet- als drinkmomenten. Twee participanten worden op een andere manier gevoed, namelijk
door middel van een PEG-sonde. Op het activiteitencentrum worden drie participanten bij de
eetmomenten volledig gevoed door de begeleider. Bij de drinkmomenten geldt dit voor vier
25

participanten. Twee participanten worden bij de drinkmomenten gevoed door middel van de
PEG-sonde. Bij de eetmomenten worden drie participanten op een andere manier gevoed.
Twee van deze participanten krijgen voedsel via de PEG-sonde en de derde participant pakt
zelf de vork of krijgt deze aangereikt en brengt vervolgens de vork naar haar mond om een
hap te nemen.
4.2 Resultaten
Mate van motorische activering
In tabel 3 is te lezen dat de participanten gemiddeld 13,8 keer per dag verplaatst worden of
een transfer krijgen. Ze krijgen gemiddeld 4,2 keer per dag een motorische activiteit
aangeboden, waarop gemiddeld 3,1 keer een motorische reactie volgt van de participant. In
totaal bewegen de participanten gemiddeld 103 minuten per dag. Participant drie is degene die
het minst verplaatst wordt/een transfer krijgt. Ook krijgt hij/zij minder motorische activiteiten
aangeboden per dag dan de rest. Met gemiddeld 20 minuten beweging per dag beweegt
participant drie tevens het minst. Participant twee wordt het meest verplaatst met gemiddeld
16,2 verplaatsingen/transfers per dag. Hij/zij krijgt tevens het vaakst een motorische activiteit
aangeboden (10 keer), reageert hier het vaakst op (7 keer) en beweegt het meest met
gemiddeld 225 minuten beweging per dag.
Tabel 3: Frequenties van het gemiddeld aantal verplaatsingen/transfers, het gemiddeld aantal
aangeboden motorische activiteiten, het gemiddeld aantal keer reactie op dit aanbod en het
gemiddeld aantal minuten bewegen van de participant per dag.
Participant Aantal Aantal Aantal keer Maximaal
(N=6) verplaatsingen aangeboden reactie op het aantal minuten
en transfers motorische aanbod bewegen
activiteiten
1 15,4 1,4 1 22
2 16,2 10 7 225
3 9,6 0,4 0,2 20
4 14,6 2,8 2,2 100
5 15,2 7,4 6,6 166
6 11,6 3,4 1,6 83
Totaal Gemiddeld Gemiddeld Gemiddeld Gemiddeld
6 13,8 4,2 3,1 103
SD 2,6 3,7 2,9 81
26

In figuur 1 is te zien hoe de verplaatsingen/transfers, de aangeboden motorische activiteiten
en de reactie hierop verdeeld zijn over de vijf werkdagen. In figuur 2 is dit te zien voor het
aantal minuten bewegen. Het blijkt dat participant één op drie dagen niet beweegt en geen
motorische activiteiten aangeboden krijgt. Met name op dag vijf beweegt hij/zij het meest.
Aantal keer
20
15
10
5
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 1
Verplaatsingen/transfers
Aangeboden motorische
activiteiten
Reactie op aanbod
Figuur 1: aantal verplaatsingen/transfers, aangeboden motorische activiteiten en reacties op het aanbod per dag
voor participant één.
Minuten
80
70
60
50
40
30
20
10
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 1
Figuur 2: aantal minuten beweging per dag voor participant één.
Minuten beweging
Zoals te zien is in figuur 3 en figuur 4 beweegt participant twee elke dag en krijgt hij/zij elke
dag motorische activiteiten aangeboden. Met name op dag twee wordt hij/zij veel verplaatst.
Op dag vijf wordt door participant twee het meest bewogen.
27

Aantal keer
20
15
10
5
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 2
Verplaatsingen/transfers
Aangeboden motorische
activiteiten
Reactie op aanbod
Figuur 3: aantal verplaatsingen/transfers, aangeboden motorische activiteiten en reacties op het aanbod per dag
voor participant twee.
Minuten
350
300
250
200
150
100
50
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 2
Figuur 4: aantal minuten beweging per dag voor participant twee.
Minuten beweging
Participant drie krijgt op drie dagen geen motorische activiteiten aangeboden (zie figuur 5).
Op dag vijf reageert hij/zij niet op de aangeboden motorische activiteiten. In figuur 6 is te zien
dat hij/zij op één dag wel beweegt en op de overige vier dagen niet.
Aantal keer
14
12
10
8
6
4
2
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 3
Verplaatsingen/transfers
Aangeboden motorische
activiteiten
Reactie op aanbod
Figuur 5: aantal verplaatsingen/transfers, aangeboden motorische activiteiten en reacties op het aanbod per dag
voor participant drie.
28

Minuten
120
100
80
60
40
20
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 3
Figuur 6: aantal minuten beweging per dag voor participant drie.
Minuten beweging
Participant vier krijgt elke dag motorische activiteiten aangeboden (zie figuur 7). Op dag drie
gebeurt dat het vaakst. In figuur 8 is te zien dat hij/zij elke dag beweegt, maar de meeste
beweging vindt plaats op dag drie en dag vijf.
Aantal keer
20
15
10
5
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 4
Verplaatsingen/transfers
Aangeboden motorische
activiteiten
Reactie op aanbod
Figuur 7: aantal verplaatsingen/transfers, aangeboden motorische activiteiten en reacties op het per dag voor
participant vier.
Minuten
200
150
100
50
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 4
Figuur 8: aantal minuten beweging per dag voor participant vier.
Minuten beweging
29

In figuur 9 is te zien dat participant vijf elke dag motorische activiteiten aangeboden krijgt,
waarbij op dag drie het minst wordt aangeboden. Op dag vijf is hij/zij het meest verplaatst.
Zoals te zien is in figuur 10 beweegt participant vijf elke dag, waarbij op dag vier iets minder
beweging plaatsvindt.
Aantal keer
25
20
15
10
5
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 5
Verplaatsingen/transfers
Aangeboden motorische
activiteiten
Reactie op aanbod
Figuur 9: aantal verplaatsingen/transfers, aangeboden motorische activiteiten en reacties op het aanbod per dag
voor participant vijf.
Minuten
250
200
150
100
50
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 5
Figuur 10: aantal minuten beweging per dag voor participant vijf.
Minuten beweging
Participant zes krijgt op één dag geen motorische activatie aangeboden. Op dag vijf wordt
hij/zij het vaakst motorisch geactiveerd. Met name op dag drie wordt participant zes vaak
verplaatst (zie figuur 11). In figuur 12 is te zien dat participant zes op twee van de vijf dagen
beweegt en op de andere dagen niet.
30

Aantal keer
20
15
10
5
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 6
Verplaatsingen/transfers
Aangeboden motorische
activiteiten
Reactie op aanbod
Figuur 11: aantal verplaatsingen/transfers, aangeboden motorische activiteiten en reacties op het aanbod per dag
voor participant zes.
Minuten
300
250
200
150
100
50
0
dag 1 dag 2 dag 3 dag 4 dag 5
Participant 6
Figuur 12: aantal minuten beweging per dag voor participant zes.
Aard van motorische activering
Minuten beweging
In tabel 4 worden frequenties weergegeven die laten zien wat voor soort bewegingen de
participanten hebben uitgevoerd. Het grootste deel van de bewegingen (47%) valt onder de
categorie ‘verplaatsingen en transfers’. 33% van de bewegingen valt onder de categorie
‘dagelijkse verzorging’, waarmee eet- en drinkmomenten, het aan- en uittrekken van de jas en
het verschonen worden bedoeld. 20% van de bewegingen waren ‘motorische activiteiten’.
Onder motorische activiteiten vallen onder andere het spelen met een mobiel, zwemmen,
rammelen met een rammelaar etc.
31

Tabel 4: Frequenties van de soorten bewegingen van de participanten per participant,
verkregen door middel van een videoanalyse.
Participant 1 2 3 4 5 6
(N=6) Totaal %
Dagelijkse
verzorging 28 21 8 4 18 17 96 33
Verplaatsingen
en transfers 27 19 17 25 29 17 134 47
Motorische
activiteiten 6 23 1 5 15 7 57 20
Overige 1 0 0 0 0 0
Aantal activiteiten 62 63 26 34 62 41 288 100
Zoals te zien is in tabel 5 wordt 72% van de bewegingen van de participanten passief
uitgevoerd en 28% actief. Tabel 6 laat zien dat het initiatief van de begeleider het vaakst
fysiek-verbaal is (49%), gevolgd door verbaal (28%), overig (14%) en fysiek (9%).
Tabel 5: Frequenties van de manier waarop de bewegingen van de participanten plaatsvonden
per participant, verkregen door middel van een videoanalyse.
Participant 1 2 3 4 5 6
(N=6) Totaal %
Actief 10 29 0 5 31 5 80 28
Passief 52 34 26 29 31 36 208 72
Aantal activiteiten 62 63 26 34 62 41 288 100
Tabel 6: Frequenties van het soort initiatief van de begeleider per participant, verkregen door
middel van een videoanalyse.
Participant 1 2 3 4 5 6
(N=6) Totaal %
Fysiek 7 16 0 0 0 3 26 9
Verbaal 16 6 3 11 26 19 81 28
Fysiek-verbaal 25 30 21 19 28 18 141 49
Gebaren 0 0 0 0 0 0 0 0
Gebaren-verbaal 0 0 0 0 0 0 0 0
Overig 14 11 2 4 8 1 40 14
Aantal activiteiten 62 63 26 34 62 41 288 100
Tabel 7 geeft weer dat bij 98% van de bewegingsactiviteiten de participant geactiveerd wordt
door de begeleider. 2% van de bewegingsactiviteiten is op initiatief van de participant gestart.
32

Tabel 7: Frequenties van het bewegingsinitiatief van de participanten per participant,
verkregen door middel van een videoanalyse.
Participant 1 2 3 4 5 6
(N=6) Totaal %
Geactiveerd 61 57 26 34 62 41 281 98
Zelf initiatief 1 6 0 0 0 0 7 2
Aantal activiteiten 62 63 26 34 62 41 288 100
Tabel 8 toont dat de begeleiders de participanten het vaakst ‘totaal’ ondersteunen bij het
uitvoeren van bewegingsactiviteiten, namelijk in 73% van de gevallen. ‘Maximale’
ondersteuning komt daarna het meeste voor met 11%, gevolgd door ‘supervisie’ met 6%.
Tabel 8: Frequenties van de mate van ondersteuning geboden door de begeleider per
participant, verkregen door middel van een videoanalyse.
Participant 1 2 3 4 5 6
(N=6) Totaal %
Totaal 53 35 26 29 31 36 210 73
Maximaal 4 12 0 1 11 4 32 11
Gemiddeld 2 2 0 1 2 0 7 2
Minimaal 1 7 0 0 6 0 14 5
Supervisie 1 1 0 3 12 1 18 6
Onafhankelijk 1 6 0 0 0 0 7 2
Aantal activiteiten 62 63 26 34 62 41 288 100*
* door afronding van de percentages komt het totaalpercentage uit op 99%.
Geplande bewegingsactiviteiten
In tabel 9 is te zien dat volgens de begeleiders op de leefgroep voor twee participanten
zwemmen op het dagprogramma staat. Voor twee participanten is een andere
bewegingsactiviteit gepland, namelijk paardrijden. Fysiotherapie en bewegingsagogiek wordt
voor geen enkele participant gepland. Zowel zwemmen als paardrijden staan gemiddeld één
keer per week op het programma en duren gemiddeld 30 minuten per keer. Één participant
doet totaal aan twee bewegingsactiviteiten mee en twee participanten aan één. Voor drie
participanten is op de leefgroep geen bewegingsactiviteit gepland. Op dit moment ligt voor
één participant zwemmen stil, omdat het gepland staat op een tijd dat ze nog op het
activiteitencentrum verblijft. Ook ligt voor één participant het paardrijden stil, omdat het
paard met pensioen is.
33

Tabel 9: Frequenties van de geplande bewegingsactiviteiten op de leefgroep.
N=6 Zwemmen Fysiotherapie Bewegingsagogiek Anders…
Gepland 2 0 0 2
Gemiddeld
aantal keer 1 0 0 1
per week
Gemiddeld
aantal minuten 30 0 0 30
per keer
Tabel 10 laat zien dat volgens de begeleiders op het activiteitencentrum zwemmen bij vier
participanten op het programma staat, bewegingsagogiek bij één participant en andere
bewegingsactiviteiten bij twee participanten. Deze andere bewegingsactiviteiten bestaan uit
het maken van muziek en het bewegen in de bedbox. Zwemmen wordt gemiddeld 0,9 keer per
week gedurende 34 minuten gedaan, bewegingsagogiek gemiddeld één keer per week
gedurende 60 minuten en de andere bewegingsactiviteiten gemiddeld 1,5 keer per week
gedurende 33 minuten. Één participant doet in totaal mee aan drie verschillende
bewegingsactiviteiten, drie participanten doen in totaal mee aan één bewegingsactiviteit en
voor twee participanten is op het activiteitencentrum geen enkele bewegingsactiviteit gepland.
Tabel 10: Frequenties van de geplande bewegingsactiviteiten op het activiteitencentrum.
N=6 Zwemmen Fysiotherapie Bewegingsagogiek Anders…
Gepland 4 0 1 2
Gemiddeld
aantal keer 0,9 0 1 1,5
per week
Gemiddeld
aantal minuten 34 0 60 33
per keer
Betrokken disciplines
In tabel 11 worden de disciplines weergegeven die volgens het algemene dossier op de
leefgroep betrokken zijn bij de cliënt. Op het activiteitencentrum is geen dossieranalyse
uitgevoerd, omdat het dossier daar niet volledig of afwezig was. Volgens de dossiers op de
leefgroepen is bij alle zes participanten een fysiotherapeut betrokken, bij twee participanten
een ergotherapeut en bij één participant een bewegingsagoog. Alle zes participanten
zwemmen en twee participanten doen aan paardrijden. Bij één participant is een andere
34

discipline betrokken, namelijk gymnastiek. Per participant zijn er gemiddeld zo’n drie
disciplines betrokken.
Tabel 11: De betrokken disciplines volgens het algemene dossier op de leefgroep.
Participant (N=6) 1 2 3 4 5 6 Totaal
Fysiotherapeut ja ja ja ja ja ja 6
Ergotherapeut nee ja ja nee nee nee 2
Bewegingsagoog nee nee nee nee nee ja 1
Zwemmen ja ja ja ja ja ja 6
Paardrijden ja nee nee ja nee nee 2
Anders, namelijk… nee nee nee ja nee nee 1
Totaal Totaal Totaal Totaal Totaal Totaal
ja ja ja ja ja ja
3 3 3 4 2 3
In tabel 12 wordt weergegeven hoe vaak de betrokken disciplines de participanten ontmoeten.
Het blijkt dat de ontmoetingsfrequentie vaak niet wordt genoemd in het dossier. Ook wordt
niet omschreven hoe lang de activiteit elke keer duurt. Zwemmen, gymnastiek en paardrijden
vinden overwegend elke week plaats. Bij één participant komt zwemmen twee keer in de drie
weken voor. De fysiotherapeut en de ergotherapeut zijn beide op consultbasis bij de
participanten betrokken.
Tabel 12: De ontmoetingsfrequenties per discipline volgens het algemene dossier op de
leefgroep.
N=6 Consultbasis Elke week Elke maand Anders, namelijk
Fysiotherapeut* 3 0 0 0
Ergotherapeut* 1 0 0 0
Bewegingsagoog* 0 0 0 0
Zwemmen* 0 3 0 1
Paardrijden 0 2 0 0
Anders, namelijk… 0 1 0 0
* gegevens ontbreken.
Naar aanleiding van de informatie in de dossiers zijn alle fysiotherapeuten die betrokken zijn
bij de participanten benaderd met de vraag of ze een vragenlijst willen invullen. Vier
fysiotherapeuten (één fysiotherapeut is betrokken bij twee participanten en één fysiotherapeut
gaf geen respons) geven aan dat ze op consultbasis betrokken zijn bij de participanten. De
sessie heeft gemiddeld een duur van 27,5 minuten en wordt individueel gegeven. De sessie
vindt volgens drie fysiotherapeuten zowel op de leefgroep als het activiteitencentrum plaats.
Één fysiotherapeut noemt daarbij specifiek het gymlokaal. De invulling van de sessies is
35

volgens vier fysiotherapeuten vooral een combinatie van het ‘coachen van
begeleiders/anderen’, het ‘beantwoorden van vragen’ en ‘advisering ten aanzien van
hulpmiddelen’. Één fysiotherapeut noemt daarnaast ook nog het ‘monitoren van de cliënt’ en
‘behandeling op cliëntniveau’.
Doelen met betrekking tot motorische activering
Zoals in tabel 13 te zien is zijn er volgens het algemene dossier op de leefgroepen in totaal
vier doelen gesteld voor de zes participanten die specifiek gericht zijn op motorische
activering. Dit betreft onder andere doelen als ‘De soepelheid van spieren in stand houden’,
‘Grove motoriek onderhouden’, ‘Cliënt rijdt zelf kleine stukjes met haar rolstoel’ en ‘Cliënt
beweegt vaker en meer’. Voor drie participanten is geen doel opgesteld over motorische
activering. In totaal zijn er vier doelen gevonden waarbij motorische activering als middel
wordt ingezet. Dit zijn doelen als ‘Cliënt blijft in balans in zijn welzijn’, ‘Cliënt krijgt elke
ochtend en middag een activiteit aangeboden’, ‘Cliënt heeft een gevarieerde vrije
tijdsbesteding met voldoende persoonlijke aandacht en activiteiten in de buitenlucht’ en tot
slot ‘Cliënt heeft een gevarieerd dagprogramma met ontwikkelingsgerichte activiteiten en
één-op-één activiteiten’. Voor drie participanten is geen doel opgesteld waarbij motorische
activering als middel wordt gebruikt. Voor één participant zijn zowel geen doelen gesteld
over motorische activering en ook geen doelen met motorische activering als middel. In de
dossiers wordt zeven keer een motorische activiteit genoemd zonder dat beschreven wordt
met welk doel dit wordt aangeboden. Dit betreft hoofdzakelijk de activiteit zwemmen,
gevolgd door gymnastiek en paardrijden.
Tabel 13: Frequenties van het aantal gestelde doelen over motorische activering volgens het
algemene dossier op de leefgroep.
Participant Doelen over Doelen met Motorische
motorische motorische activering activiteiten
(N=6) activering als middel zonder doel
1 2 0 0
2 0 1 1
3 0 1 1
4 0 0 3
5 1 2 0
6 1 0 2
Totaal Totaal Totaal Totaal
6 4 4 7
36

Relatie tussen mate van motorische activering en persoonlijke factoren
Tabel 14 geeft de Spearman-correlaties weer die berekend zijn om te kijken of er een
significant verschil bestaat tussen het gemiddeld aantal verplaatsingen/transfers, het
gemiddeld aantal aangeboden motorische activiteiten, het gemiddeld aantal keer reactie op dit
aanbod en het gemiddeld aantal minuten beweging bij verschillende leeftijden. Alle gevonden
correlaties zijn niet significant te noemen. Dit betekent dat de gevonden verschillen tussen de
diverse leeftijden op de vier variabelen niet significant zijn.
Tabel 14: Correlaties tussen de leeftijden van de participanten en het gemiddeld aantal
verplaatsingen/transfers, aantal aangeboden motorische activiteiten, aantal keer reactie op dit
aanbod en het gemiddeld aantal minuten beweging.
Participanten Spearman-correlatie p-waarde
(N=6)
Aantal verplaatsingen en transfers 0,429 0,198
Aantal aangeboden motorische activatie -0,029 0,479
Aantal keer reactie op het aanbod -0,086 0,436
Aantal minuten motorische activatie -0,086 0,436
* Significant op 0,05 niveau
In figuur 13 is te zien dat de totaalscore op het GTI van participant twee en drie het laagst is,
respectievelijk een score van 13 en 12. Participant vijf heeft de hoogste totaalscore op het
GTI, namelijk een score van 44. Wanneer de scores op het GTI vergeleken worden met het
gemiddeld aantal minuten beweging per dag is te zien dat participant twee ondanks een lage
score op het GTI het meest beweegt. Participant drie heeft de laagste score op het GTI en
beweegt ook het minst. Participant vijf scoort het hoogst op het GTI en beweegt na participant
twee het meest. Uit de correlatieberekening komt een Spearman-correlatiecoëfficiënt van
0,429 met een p-waarde van 0,198. Dit betekent dat er bij een significantieniveau van 0,05
geen significant verband te vinden is tussen de functionele vaardigheden van de participanten
en het gemiddeld aantal minuten beweging per dag.
37

GTI-score
Figuur 13: visuele weergave van de totale GTI-score en het gemiddeld aantal minuten beweging per dag per
participant.
Relatie tussen mate van motorische activering en contextuele factoren
Figuur 14 geeft weer dat de participanten gemiddeld vaker verplaatst worden op het
activiteitencentrum dan op de leefgroep. Ook krijgen de participanten op het
activiteitencentrum vaker een motorische activiteit aangeboden en geven ze vaker een reactie
op het aanbod. In totaal bewegen de participanten op het activiteitencentrum meer, namelijk
gemiddeld 64 minuten per dag. Op de leefgroep is dit 39 minuten (zie figuur 15). De
gevonden verschillen tussen leefgroep en het activiteitencentrum zijn voor alle vier variabelen
niet significant (U= 0; p= 0,159).
Aantal keer
50
40
30
20
10
0
1 2 3 4 5 6
10
8
6
4
2
0
Participant (N=6)
5
1,3
1,1
GTI-score
8,8
Figuur 14: verschil in gemiddeld aantal verplaatsingen/transfers, aangeboden motorische activiteiten en aantal
keer reactie tussen de leefgroep en het activiteitencentrum.
Minuten
2,9
250
200
150
100
50
Leefgroep Activiteitencentrum
0
2
1 2 3 4 5 6
Participant (N=6)
Verplaatsingen/transfers
Aangeboden motorische
activatie
Aantal keer reactie
Minuten
bew eging
38

Minuten
70
60
50
40
30
20
10
0
39
Figuur 15: verschil in gemiddeld aantal minuten beweging tussen de leefgroep en het activiteitencentrum.
64
Leefgroep Activiteitencentrum
Minuten beweging
39

Hoofdstuk 5: Conclusie en discussie
5.1 Beantwoording onderzoeksvragen
Uit de resultaten van het huidige onderzoek blijkt dat de personen met EVMB gemiddeld 103
minuten per dag hebben bewogen en dus motorisch actief zijn geweest, gemiddeld 13,8 keer
verplaatst zijn/een transfer hebben gekregen en gemiddeld 4,2 keer per dag een motorische
activiteit aangeboden hebben gekregen. Het bleek dat drie personen met EVMB vooral op één
of twee dagen bewegen en op de overige dagen niet. Het grootste deel van de
bewegingsactiviteiten die plaatsvonden betrof vooral verplaatsingen/transfers en dagelijkse
verzorgingsmomenten. Slechts 20% van de geobserveerde activiteiten waren motorische
activiteiten. Bij het overgrote deel van de bewegingsactiviteiten werden de cliënten
geactiveerd door de begeleider; de cliënten toonden niet of nauwelijks zelf initiatief tot
beweging. De meeste bewegingsactiviteiten werden passief uitgevoerd door de cliënten en
waren vooral door middel van fysiek-verbale instructie door de begeleider gestart. Bij de
uitvoering van de meeste bewegingsactiviteiten hebben de begeleiders de cliënten totaal
ondersteund; in slechts enkele gevallen gaf de cliënt betekenisvolle hulp. Op de leefgroep is
voor drie participanten geen bewegingsactiviteit gepland; op het activiteitencentrum is dit
voor twee participanten het geval. Indien er wel activiteiten op het dagprogramma stonden
waren dit voornamelijk zwemmen en paardrijden. Geen enkele cliënt ontving fysiotherapie.
Wanneer er wel een sessie plaatsvindt bestaat deze sessie vooral uit het adviseren van de
begeleiders en vrijwel niet uit behandeling op cliëntniveau. Volgens de dossiers waren er
gemiddeld drie disciplines betrokken bij iedere cliënt; de ontmoetingsfrequentie en de duur
werd echter niet of nauwelijks omschreven. Voor de helft van de participanten waren geen
doelen opgesteld die specifiek gericht zijn motorische activering; voor één participant waren
er geen doelen opgesteld die gericht zijn op motorische activering of die motorische
activering als middel hebben. Er werd tot slot een aantal activiteiten omschreven zonder dat
bekend is met welk doel dit wordt aangeboden.
Uit de uitgevoerde berekeningen bleek dat er geen significant verband te vinden was tussen de
mate van motorische activering en de persoonlijke factoren ‘leeftijd’ en ‘functionele
vaardigheden’. Uit de resultaten bleek dat de cliënten op het activiteitencentrum meer
bewegen, maar ook dit verschil was niet significant. Er was kortom ook geen verband tussen
de mate van motorische activering en de contextuele factor ‘setting’.
40

5.2 Methodologische reflectie
Bij dit onderzoek zijn een aantal kanttekeningen te plaatsvinden waardoor de resultaten met
voorzichtigheid moeten worden geïnterpreteerd. Allereerst omvat dit onderzoek een gering
aantal participanten; zes personen met EVMB hebben meegedaan aan het onderzoek.
Hierdoor is het moeilijk om verbanden te leggen tussen de mate van motorische activering en
variabelen als leeftijd, functionele vaardigheden en setting. Generalisatie naar de doelgroep
personen met EVMB is dan ook niet mogelijk. Aangezien per participant veel informatie is
vergaard met behulp van verschillende instrumenten zijn de resultaten wel representatief voor
de zes personen met EVMB binnen dit onderzoek.
Ten tweede kan het zijn dat het onderzoek door subjectiviteit is beïnvloed. Alle instrumenten
zijn door de onderzoeker zelf ingevuld en een controle door een andere onderzoeker heeft niet
plaatsgevonden. Bij de invulling van de instrumenten is door de onderzoeker rekening
gehouden met eventuele fouten, maar uitsluiting van biasen is niet mogelijk. Daarbij komt dat
de betrouwbaarheid in dit onderzoek niet is onderzocht. Dit werd niet noodzakelijk geacht,
omdat in vorig onderzoek een aantal instrumenten al op interbeoordelaarsbetrouwbaarheid is
getoetst. Daaruit bleek dat de betrouwbaarheid van een aantal instrumenten voldoende is
(Verheijen & Brussee, 2009). De psychometrische kwaliteit van de binnen dit onderzoek
ontwikkelde instrumenten is vooralsnog onbekend en zou in toekomst onderzoek op
betrouwbaarheid en validiteit moeten worden onderzocht.
Ten derde vond het overgrote deel van de dataverzameling plaats in de zomervakantie. Dit
betekent dat gedurende de onderzoeksperiode bepaalde activiteiten stil lagen. Het gaat daarbij
vooral om activiteiten als gymnastiek en paardrijden. Ook werkten in deze periode veel
begeleiders op de groepen die er normaal niet staan. Dit heeft ertoe geleid dat de meeste
aandacht is gegaan naar het vervullen van de basisbehoeften van de cliënten en dat
aanvullende activiteiten sneller op de tweede plek kwamen te staan. Hierdoor kan enige
vertekening van de onderzoeksresultaten zijn ontstaan. De resultaten van de vragenlijst voor
de begeleiders zijn door de vakantieperiode niet beïnvloed; deze is namelijk ingevuld voor de
normale situatie.
Daarnaast is het de vraag of bijvoorbeeld wandelen en rolstoelfietsen gerekend moeten
worden tot motorische activatie of niet. Binnen het huidige onderzoek worden deze
41

activiteiten niet gezien als motorische activiteiten, aangezien tijdens deze activiteiten geen
inspanning van de cliënt wordt verwacht. Het kan echter zijn dat de cliënt tijdens het
wandelen bijvoorbeeld meer met zijn armen of bovenlichaam beweegt om zijn/haar plezier te
uiten. Omdat hier geen rekening mee is gehouden kan ook hierdoor enige vertekening van de
resultaten zijn ontstaan. In vorig onderzoek van Verheijen en Brussee (2009) is wandelen wél
meegenomen als motorische activatie.
Tot slot moet bij de berekening van het aantal minuten beweging per dag een opmerking
worden geplaatst. De berekening is nu zodanig uitgevoerd dat een overschatting van het
aantal minuten beweging mogelijk is. Om het aantal minuten bewegen te kunnen bepalen, is
nu de tijd tussen het aanbieden van de motorische activatie en de begintijd van de volgende
gebeurtenis/verplaatsing/transfer/lunch of volgende motorische activatie bij elkaar opgeteld.
Daarbij zijn alleen situaties meegenomen waarbij er een reactie heeft plaatsgevonden op de
aangeboden motorische activatie. Het kan echter zo zijn dat een cliënt maar vijf minuten met
een rammelaar speelt en daarna ophoudt met bewegen. Indien de volgende gebeurtenis pas
een half uur later plaatsvindt, lijkt het alsof de cliënt een half uur heeft bewogen terwijl dit in
werkelijkheid slechts vijf minuten is. Met het huidige instrument is daarmee geen rekening
gehouden. Voor vervolgonderzoek is het aan te raden om deze berekening op een andere
manier uit te voeren.
5.3 Discussie
Het interpreteren van de gevonden resultaten is een lastige kwestie, aangezien er op dit
moment geen norm bestaat voor personen met EVMB die aangeeft hoeveel ze zouden moeten
bewegen. De norm die geldt voor mensen zonder beperkingen, de Nederlandse Norm Gezond
Bewegen, kan niet zonder meer worden toegepast op de doelgroep personen met EVMB.
Deze norm suggereert namelijk matig intensief bewegen (Ministerie van VWS, 2001) en dat
is voor deze doelgroep moeilijk uit te voeren vanwege de ernstige meervoudige beperkingen
die ze hebben. In verder onderzoek zal daarom moeten worden gekeken naar een geschikt
referentiekader voor deze doelgroep zodat beter in kaart kan worden gebracht of personen met
EVMB te weinig bewegen.
Ondanks het feit dat er geen norm bestaat voor deze doelgroep lijken de resultaten te
suggereren dat de personen met EVMB binnen dit onderzoek weinig motorisch actief zijn. Zo
42

is slechts 20% van alle geobserveerde bewegingsactiviteiten een motorische activiteit zoals
bijvoorbeeld het spelen met een mobiel. Ook blijkt dat alle activiteiten, inclusief dagelijkse
verzorgingsmomenten, veelal passief worden uitgevoerd door de personen met EVMB, op
initiatief van de begeleiders. Hierbij worden de cliënten bijna altijd totaal ondersteund. Dit
betekent dat de cliënten met EVMB bij alle activiteiten die ze dagelijks aangeboden krijgen
niet tot nauwelijks een actieve rol spelen. Ze missen daardoor niet alleen veel
ontwikkelingskansen, maar ook de gelegenheid om zelf sturing te geven aan hun dagelijks
leven. Daarbij wordt motorische activering juist van groot belang geacht voor de kwaliteit van
leven van deze doelgroep (Petry, Maes & Vlaskamp, 2005). Wanneer een persoon met EVMB
meer betrokken wordt bij de uitvoering van een dagelijkse activiteit, bijvoorbeeld een transfer
van bed naar de rolstoel, is de gebeurtenis meer afgestemd op het tempo van de cliënt met
EVMB en wordt deze persoon niet zo door de gebeurtenis overvallen (Van der Putten, 2010).
Het is daarom van belang dat de praktijk de cliënten met EVMB zoveel mogelijk probeert te
betrekken bij de uitvoering van de alledaagse activiteiten, met inachtneming van de
mogelijkheden en beperkingen van de cliënt.
Uit de resultaten blijkt verder dat de personen met EVMB gemiddeld 13,8 keer per dag
werden verplaatst/een transfer kregen. Dit lijkt erg veel, maar wanneer de verplaatsingen over
de hele dag worden bezien is te zien dat vier verplaatsingen al toe te schrijven zijn aan het
vervoer naar het activiteitencentrum en weer terug naar de leefgroep. Verder werden alle
participanten minstens één keer verschoond. Hiervoor zijn al twee transfers nodig. Tot slot
heeft de dataverzameling, zoals eerder genoemd, plaatsgevonden in de zomervakantie en in
deze periode werden de participanten vaak even naar buiten gezet om van het mooie weer te
genieten. Wellicht heeft dit ook invloed gehad op het aantal verplaatsingen/transfers. Wanneer
echter in ogenschouw wordt genomen dat de meeste dagelijkse activiteiten, waaronder
verplaatsingen en transfers, passief werden uitgevoerd zegt het hoge aantal
verplaatsingen/transfers niet veel; de cliënt heeft hier immers geen actieve rol in gehad. Alle
participanten werden namelijk geduwd in hun rolstoel door begeleiders en de transfers
verliepen allemaal met behulp van de tillift. Het bleek tevens dat de personen met EVMB in
dit onderzoek gemiddeld 103 minuten hebben bewogen. Ook dit is vrij veel. Zoals eerder
gezegd is het mogelijk dat dit hoge getal veroorzaakt is door een overschatting van het aantal
minuten beweging. De manier waarop deze gegevens berekend zijn is waarschijnlijk niet
betrouwbaar. Desondanks is het een belangrijk gegeven dat maar liefst de helft van de
participanten slechts op één of twee dagen hebben bewogen. De overige dagen worden ze niet
43

motorisch geactiveerd. Dit lijkt eveneens aan te tonen dat personen met EVMB weinig
motorisch actief zijn. Wanneer ten slotte naar de voor de cliënt opgestelde doelen wordt
gekeken is tevens te zien dat voor de helft van de cliënten geen doelen zijn opgesteld die
specifiek gericht zijn op motorische activering. Voor één cliënt is daarbij ook geen doel
opgesteld waarbij motorische activering als middel wordt ingezet om het doel te behalen. Dit
gegeven komt overeen met resultaten van ander onderzoek waaruit blijkt dat de meeste doelen
die gesteld worden betrekking hebben op interactie en sociale rollen en veel minder op
training van motorische vaardigheden (Van der Putten, Vlaskamp & Poppes, 2008).
De resultaten laten evenzeer positieve signalen zien. Voor alle participanten was ofwel op het
activiteitencentrum ofwel op de leefgroep elke week een bewegingsactiviteit gepland. Dat is
positief, aangezien in onderzoek van Verheijen en Brussee (2009) voor 24% van de personen
met EVMB geen enkele bewegingsactiviteit was gepland. Het aantal activiteiten zou echter
nog wel kunnen worden uitgebreid; op de leefgroep was namelijk voor de helft van de
participanten geen bewegingsactiviteit gepland en dit was voor twee participanten het geval
op het activiteitencentrum. Uit de resultaten komt ook naar voren dat de begeleiders in hun
communicatie naar de cliënten toe voornamelijk fysiek-verbale instructie gebruiken. Ook dit
is een goede uitkomst, aangezien uit onderzoek blijkt dat het praten tegen of het aanraken van
de cliënt kan leiden tot meer activiteit van de persoon met EVMB (Vlaskamp, De Geeter,
Huijsmans & Smit, 2003).
Wanneer de gevonden resultaten vergeleken worden met eerdere onderzoeken naar
motorische activering (Grotenhuis, Van der Kooi & Bosma, 2009; Verheijen & Brussee,
2009) blijkt dat de resultaten grotendeels met elkaar overeenkomen. In de eerdere
onderzoeken worden de participanten gemiddeld net zo vaak verplaatst als de participanten
binnen dit onderzoek; ze krijgen in het eerdere onderzoek echter wel minder vaak motorische
activiteiten aangeboden. Dit zou wellicht verklaard kunnen worden door een hogere leeftijd
van de participanten; de gemiddelde leeftijd ligt in het onderzoek van Grotenhuis, Van der
Kooi en Bosma (2009) zes jaren hoger. Onderzoek (Robertson et al., 2000; Verheijen &
Brussee, 2009; Emerson, 2005) laat namelijk zien dat leeftijd invloed heeft op de hoeveelheid
beweging die personen met een verstandelijke beperking krijgen. Tevens omvat het
onderzoek van Verheijen en Brussee (2009) meer participanten dan het huidige onderzoek,
waardoor een beter beeld verkregen wordt van de werkelijkheid. De resultaten uit het huidige
44

onderzoek zijn daarom mogelijk niet representatief voor de gehele populatie personen met
EVMB.
Door het geringe aantal participanten is het binnen dit onderzoek eveneens moeilijk om
significante verbanden te vinden tussen variabelen als leeftijd, setting en functionele
vaardigheden en de mate van motorische activering. Het onderzoek laat dan ook geen
significante verschillen zien tussen de mate van motorische activering op de leefgroep en het
activiteitencentrum. Ook was er geen significant verschil waar te nemen tussen de mate van
motorische activering bij verschillende leeftijden en was er geen verband gevonden tussen
functionele vaardigheden en het aantal minuten bewegen. Volgens onderzoek van Robertson
et al. (2000) heeft setting echter wel invloed op de mate van motorische activering; mensen
met een verstandelijke beperking wonende in een residentiële instelling hebben een
significant groter risico op het hebben van een inactieve leefstijl. Ook Verheijen en Brussee
(2009) komen tot de conclusie dat setting wel degelijk een beduidende invloed heeft op de
hoeveelheid beweging die personen met EVMB krijgen. Dezelfde onderzoeken laten, zoals
eerder genoemd, ook zien dat leeftijd van invloed is op de mate van motorische activering.
Het feit dat er geen verband is gevonden tussen de motorische activering en functionele
vaardigheden komt overeen met de resultaten uit het onderzoek van Verheijen en Brussee
(2009). Een mogelijke verklaring hiervoor ontbreekt echter. Verder onderzoek met een groter
aantal participanten zal meer duidelijkheid kunnen scheppen over het eventuele bestaan van
een significante relatie tussen de mate van motorische activering en factoren als leeftijd,
setting en functionele vaardigheden.
De resultaten uit het huidige onderzoek en uit eerder onderzoek (Verheijen & Brussee, 2009;
Grotenhuis, Van der Kooi & Bosma, 2009) lijken dus te suggereren dat de doelgroep
personen met EVMB weinig motorisch geactiveerd wordt. Het kan zijn dat dit veroorzaakt
wordt door de vele gezondheidsproblemen waar personen met EVMB mee kampen. Uit
onderzoek van Zijlstra en Vlaskamp (2005b) blijkt namelijk dat gezondheidsproblemen de
aangeboden zorg van begeleiders kunnen beperken. Het komt vaak voor dat geplande
activiteiten niet door gaan vanwege ziekte en/of ziekenhuisbezoeken. De begeleiding biedt
dan niet altijd een alternatief programma aan. De resultaten uit het huidige onderzoek laten
zien dat slechts 20% van de activiteiten motorische activiteiten betreft. Wanneer deze
activiteiten uitvallen door gezondheidsproblemen wordt de mate van motorische activering
nog lager terwijl beweging juist voor deze doelgroep van uitermate belang kan zijn. Van der
45

Putten (2010) oppert dat er mogelijk drie andere factoren de aanleiding kunnen zijn van de
motorische inactiviteit van personen met EVMB. Allereerst wordt het gebrek aan kennis
genoemd over het verloop van de motorische ontwikkeling. Hierdoor zou het onduidelijk zijn
wat er verwacht kan worden en wat men wel of niet kan doen. Ten tweede wordt het gebrek
aan beeldvormende instrumenten genoemd die het motorisch functioneren van personen met
EVMB in kaart kunnen brengen. Dit maakt dat het niet bekend is welke mogelijkheden en
beperkingen een cliënt met EVMB heeft en welke vaardigheden mogelijk nog ontwikkeld
kunnen worden. Tot slot wordt het gebrek aan motorische interventies genoemd die bewezen
effectief zijn. Dit maakt het voor de praktijk moeilijk om dingen op touw te zetten.
Aanbevelingen
Er kan naar aanleiding van het bovenstaande een aantal aanbevelingen worden gedaan voor
zowel onderzoek als de praktijk. Allereerst is het in de toekomst van belang het onderzoek
naar motorische activering uit te breiden. Er moet een duidelijker en betrouwbaarder beeld
worden gevormd van de daadwerkelijke motorische activering van personen met EVMB.
Daarbij is het belangrijk dat gekeken wordt naar een geschikte norm waarmee de resultaten
beter kunnen worden geïnterpreteerd. Ook moet worden vastgesteld of er daadwerkelijk een
relatie bestaat tussen de mate van motorische activering en variabelen als leeftijd, setting en
functionele vaardigheden. Dat is binnen dit onderzoek bemoeilijkt door het geringe aantal
participanten. De overheid en zorginstellingen kunnen dan met hun beleid beter inspelen op
het gebrek aan beweging van deze doelgroep. Ook is het noodzakelijk om te kijken welke
bewegingsinterventies effectief zijn in het stimuleren van beweging bij deze doelgroep,
aangezien op dat op dit moment niet bekend is. Deze effectief bevonden interventies zouden
dan gebundeld kunnen worden in een bewegingscatalogus. Dit biedt de praktijk vervolgens
handvatten om beweging bij personen met EVMB meer te stimuleren. Op dit moment is er
één bewezen effectieve bewegingsinterventie die kan worden opgenomen in de
bewegingscatalogus, namelijk het programma MOVE. Dit curriculum, afkomstig uit Amerika,
heeft de verwerving van functionele vaardigheden als doel en gebruikt daarvoor als middel
bewegingsgerichte activiteiten. Er worden alleen vaardigheden getraind waar de persoon met
EVMB wat aan heeft in zijn/haar omgeving (Van der Putten, 2005). In de praktijk zou deze
interventie een goed hulpmiddel kunnen zijn om personen met EVMB in beweging te krijgen.
Tot slot zou men in de praktijk meer aandacht kunnen schenken aan doelen met betrekking tot
de motoriek en motorische vaardigheden. Hierdoor krijgt de persoon met EVMB de kans zelf
sturing te geven aan zijn/haar leven en kan zijn/haar zelfstandigheid worden vergroot.
46

Literatuur
Aichberger, M.C., Busch, M.A., Reischies, F.M., Ströhle, A., Heinz, A. & Rapp, M.A.
(2010). Effect of physical inactivity on cognitive performance after 2.5 years of
follow-up. Journal of Gerontopsychology and Geriatric Psychiatry, 23(1), 7-15.
Arvio, M. & Sillanpää, M. (2003). Prevalence, aetiology and comorbidity of severe and
profound intellectual disability in Finland. Journal of Intellectual Disability Research,
47(2), 108-112.
Baarda, D.B. & Goede, M.P.M. de (2006). Basisboek Methoden en Technieken. Handleiding
voor het opzetten en uitvoeren van kwantitatief onderzoek (4 e druk). Houten: Wolters-
Noordhoff Groningen.
Baken, W.C. (1997). Sportbeoefening door mensen met een handicap. Een literatuurstudie.
Bunnik/Haarlem: NEBAS/De Vrieseborch.
Barnes, S.B. & Whinnery, K.W. (2002). Effects of Functional Mobility Skills Training for
Young Students with Physical Disabilities. Exceptional Children, 68(3), 313-324.
Böhmer, C.J.M., Niezen-Boer, M.C. de, Klinkenberg-Knol, E.C., Devillé, W.L.J.M., Nadorp,
J.H.S.M. & Meuwissen, S.G.M. (1999). The prevalence of gastroesophageal reflux
disease in institutionalised intellectualy disabled individuals. The American Journal of
Gastroenterology, 94(3), 804-810.
Böhmer, C.J.M., Taminiau, J.A.J.M., Klinkenberg-Knol, E.C. & Meuwissen, S.G.M. (2001).
The prevalence of constipation in institutionalised people with intellectual disability.
Journal of Intellectual Disability Research, 45(3), 212-218.
Drnach, M., Sisson, L.A., Strawbridge, L.A, & Van Hasselt, V.B. (1989). Behavior therapy
combined with physical therapy to promote walker use by a child with multiple
handicaps. Education and Training in Mental Retardation, 24(3), 239-247.
47

Elmahgoub, S.M., Lambers, S., Stegen, S., Laethem, C. van, Cambier, D. & Calders, P.
(2009). The influence of combined exercise training on indices of obesity, physical
fitness and lipid profile in overweight and obese adolescents with mental retardation.
Journal of Pediatrics, 168(11), 1327-1333.
Emerson, E. (2005). Underweight, obesity and exercise among adults with intellectual
disabilities in supported accommodation in Northern England. Journal of Intellectual
Disability Research, 49(2), 134-143.
Evenhuis, H.M., Theunissen, M., Denkers, I., Verschuure, H. & Kemme, H. (2001).
Prevalence of visual and hearing impairment in a Dutch institutionalized population
with intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 45(5), 457-464.
Finlayson, J., Jackson, A., Cooper, S., Morrison, J., Melville, C., Smiley, E., Allan, L. &
Mantry, D. (2009). Understanding predictors of low physical activity in adults with
intellectual disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 22(..),
236-247.
Grotenhuis, E., Kooi, F. van der & Bosma, M. (2009). Motorische activering bij mensen met
zeer ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen. Een onderzoek naar de mate
van activering en de invloed van leeftijd en geslacht. Bachelorthesis. Rijksuniversiteit
Groningen, afdeling Orthopedagogiek, Groningen.
Janicki, M.P. & Dalton, A.J. (1998). Sensory impairments among older adults with
intellectual disability. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 23(1), 3-
11.
Lancioni, G.E., Gigante, A., O’Reilly, M.F., Oliva, D. & Montironi, L. (2000). Indoor travel
and simple tasks as physical exercise for people with profound multiple disabilities.
Perceptual and Motor Skills, 91, 211-216.
Lancioni, G.E., Singh, N.N., O’Reilly, M.F., Sigafoos, J., Oliva, D., Scalini, L., Castagnaro,
F. & Di Bari, M. (2007). Promoting foot-leg movements in children with multiple
48

disabilities through the use of support devices and technology for regulating
contingent stimulation. Cognitive Processing, 8(4), 279-283.
Lewis, C.L. & Fragala-Pinkham, M.A. (2005). Effects of aerobic conditioning and strength
training on a child with Down syndrome: a case study. Pediatric Physical Therapy,
17(1), 30-36.
Messent, P.R., Cooke, C.B. & Long, J. (1998). Primary and secondary barriers to physically
active healthy lifestyles for adults with learning disabilities. Disability and
Rehabilitation, 21(9), 409-419.
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2001). Sport, bewegen en gezondheid.
Naar een actief kabinetsbeleid ter vergroting van de gezondheid door en bij sport en
beweging. Den Haag.
Munde, V.S., Vlaskamp, C., Ruijssenaars, A.J.J.M. & Nakken, H. (2009). Alertness in
individuals with profound intellectual and multiple Disabilities: A literature review.
Research in Developmental Disabilities, 30, 462-480.
Nakken, H. & Vlaskamp, C. (2007). A need for a taxonomy for profound intellectual and
multiple disabilities. Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities, 4(2),
83-87.
Nishiyama, S., Kuwahara, T. & Matsuda, I. (1986). Decreased bone density in severely
handicapped children and adults, with reference to the influence of limited mobility
and anticonvulsant medication. European Journal of Pediatrics, 144, 457-463.
Petry, K., Maes, B & Vlaskamp, C. (2005). Domains of quality of life of people with
profound multiple disabilities: the perspective of parents and direct support staff.
Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 18, 35-46.
Porter, J., Ouvry, C., Morgan, M. & Downs, C. (2001). Interpreting the communication of
people with profound and multiple learning difficulties. British Journal of Learning
Disabilities, 29(1), 12-16.
49

Putten, A. van der (2005). Moving towards independence? Evaluation of the ‘Mobility
Opportunities Via Education’ curriculum with children with profound intellectual and
multiple disabilities. Groningen: Stichting Kinderstudies.
Putten, A. van der (2010). Ondersteuning in beweging: motorische activering. In: B. Maes, C.
Vlaskamp & A. Penne (Red.), Ondersteuning van mensen met ernstige meervoudige
beperkingen. Handvatten voor een kwaliteitsvol leven (pag. 208-223). Leuven:
Uitgeverij Acco.
Putten, A. van der, Vlaskamp, C. & Poppes, P. (2008). The content of support of persons with
profound intellectual and multiple disabilities: an analysis of the number and content
of goals in the educational programmes. Journal of Applied Research in Intellectual
Disabilities, 22(4), 391-394.
Putten, A. van der, Vlaskamp, C., Reijnders, K. & Nakken, H. (2005). Children with profound
intellectual and multiple disabilities: The effects of functional movement activities.
Clinical Rehabilitation, 19, 613-620.
Robertson, J., Emerson, E., Gregory, N., Hatton, C., Turner, S., Kessissoglou, S. & Hallam,
A. (2000). Lifestyle related risk factors for poor health in residential settings for
people with intellectual disabilities. Research in Developmental Disabilities, 20, 469-
486.
Soer, T. (2009). Bewegen met beperkingen. Onderzoek naar de mate en aard van motorische
activering bij mensen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen.
Afstudeerthesis. Hanzehogeschool Groningen, instituut voor Sportstudies, Groningen.
Splunder, J. van (2003). Visual Impairment. Prevalence and causes of visual impairment in
adults with intellectual disabilies. Proefschrift Universiteit Utrecht. Utrecht.
Tadema, A.C., Vlaskamp, C. & Ruijssenaars, A.J.J.M. (2005). The development of a checklist
of child characteristics for assessment purposes. European Journal of Special Needs
Education, 20, 403-417.
50

Verheijen, J.A.T. & Brussee, F.H.P (2009). Actief in Beeld. Een onderzoek naar de activering
van personen met zeer ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen.
Masterthesis. Rijksuniversiteit Groningen, afdeling Orthopedagogiek, Groningen.
Vlaskamp, C. (2008). Noodzakelijk verlangen. Over ontwikkeling van kinderen met zeer
ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen. In: E.J. Knorth, H. Nakken, C.E.
Oenema-Mostert, A.J.J.M. Ruijssenaars & J. Strijker (Red.), De ontwikkeling van
kinderen met problemen: gewoon anders (pag. 205-217). Antwerpen, Apeldoorn:
Garant.
Vlaskamp, C., Geeter, K.I. de, Huijsmans, L.M. & Smit, I.H. (2003). Passive activities: the
effectiveness of multisensory environments on the level of activity of individuals with
profound multiple disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities,
16(2), 135-143.
Vlaskamp, C., Hiemstra, S.J., Wiersma, L.A. (2007). Becoming aware of what you know or
need to know: Gathering client and context characteristics in day services for persons
with profound intellectual and multiple disabilities. Journal of Policy and Practice in
Intellectual Disabilities, 4(2), 97-103.
Vlaskamp, C., Hiemstra, S.J., Wiersma, L.A. & Zijlstra, B.J.H. (2007). Extent, duration, and
content of day services’ activities for persons with profound intellectual and multiple
disabilities. Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities, 4(2), 152-159.
Vlaskamp, C., Meulen, B.F. van der & Smrkovsky, M. (1999). Gedrags Taxatie Instrument
GTI. Voor personen met ernstige meervoudige beperkingen. Groningen: Stichting
Kinderstudies.
Vlaskamp, C., Meulen, B.F. van der & Zijlstra, H.P. (2002). De instrumentele realisering van
het GedragsTaxatieInstrument. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 41, 22-31.
Vlaskamp, C. & Nakken, H. (2008). Therapeutic interventions in the Netherlands and
Belgium in support of people with profound intellectual and multiple disabilities.
Education and Training in Developmental Disabilities, 43(3), 334-341.
51

Vlaskamp, C., Poppes, P. & Zijlstra, H.P. (2005). Een programma van jezelf.
Opvoedingsprogramma’s voor kinderen met zeer ernstige verstandelijke en
meervoudige beperkingen. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
Walker, R.I. & Vogelsberg, R.T. (1985). Increasing independent mobility skills for a woman
who was severely handicapped and nonambulatory. Applied Research in Mental
Retardation, 6, 173-183.
Wiersma, L.A., Beumer, H.M., Koedoot, P. & Vlaskamp, C. (2002). Dagactiviteiten voor
mensen met zeer ernstige verstandelijke beperkingen. Resultaten Trimbos-onderzoek
nader bekeken. Nederlands Tijdschrift voor Zwakzinnigenzorg, 28(3), 156-169.
Woodhouse, J.M., Griffiths, C. & Gedling, A. (2000). The prevalence of ocular defects and
the provision of eye care in adults with learning disabilities living in the community.
Ophtalmic Physiology and Optics, 20(2), 79-89.
Zijlstra, H.P.R. (2003). Dansen met olifanten. Een onderzoek naar de implementatie van het
Opvoedingsprogramma in de zorg voor mensen met ernstige meervoudige
beperkingen. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. Groningen: Stichting
Kinderstudies.
Zijlstra, H.P. & Vlaskamp, C. (2005a). Leisure provision for persons with profound
intellectual and multiple disabilities: quality time or killing time? Journal of
Intellectual Disability Research, 49(6), 434-448.
Zijlstra, H.P. & Vlaskamp, C. (2005b). The impact of medical conditions on the support of
children with profound intellectual and multiple disabilities. Journal of Applied
Research in Intellectual Disabilities, 18, 151-161.
52

Bijlagen
Bijlage 1: brieven/verklaringen
Brief voor de teamleiders
Aan de teamleiders van Talant
Groningen, 14 december 2009
Betreft : onderzoek naar activering van mensen met (zeer) ernstige verstandelijke en
meervoudige beperkingen
Geachte heer/mevrouw,
Bewegen heeft een positief effect op de ontwikkeling en op de gezondheid. Tot nu toe weten
we echter niet in hoeverre mensen met meervoudige beperkingen nu precies bewegen.
Daarom wordt er binnen Talant, in samenwerking met de afdeling orthopedagogiek van de
Rijksuniversiteit Groningen (RUG), onderzoek hiernaar gedaan. Dit onderzoek is
goedgekeurd door de onderzoekscommissie van Talant en staat onder leiding van Prof. Dr.
C. Vlaskamp en Dr. A. van der Putten van de RUG.
Met deze brief willen we graag alle betrokken teamleiders informeren over het onderzoek.
Binnenkort wordt er namelijk een brief naar de ouders van de geselecteerde cliënten
gestuurd, waarin we hen vragen mee te werken aan het onderzoek.
De procedure is als volgt : de vraag aan u als teamleider is of u per mail voor 01-01-2010
aan Tonny Kodde, voorzitter van de kenniskring EMB en contactpersoon van Talant voor dit
onderzoek, kunt laten weten of u en evt. uw collega teamleider van dagbesteding of bijv.
school akkoord gaan met dit onderzoek. Vervolgens zal het verzoek (inclusief uitleg over het
onderzoek) aan de ouders worden verstuurd met een brief en drie verklaringen. Deze
verzending wordt uitgevoerd door het Kennis – en Onderzoekscentrum i.v.m. de privacy van
de ouders. De ouders laten aan de onderzoeker weten of ze willen deelnemen. De
onderzoeker neemt vervolgens contact op met het Kennis- en Onderzoekscentrum (o.a.
Tonny Kodde), waarna de teamleiders worden geïnformeerd over van welke cliënten
toestemming is verkregen voor deelname aan het onderzoek. Op deze manier proberen we
zo zorgvuldig mogelijk te werk te gaan en de privacy van cliënten te waarborgen.
Het onderzoek wordt uitgevoerd door een vierdejaarsstudente Orthopedagogiek (Annemieke
Enninga) zodat er geen extra personele inzet nodig is op de locatie. Wel zal de student
regelmatig op de groep zijn voor het invullen van de dagboeken en het maken van
videobeelden. Hieronder kunt u een beschrijving vinden van het onderzoek zoals dit ook aan
ouders wordt verstuurd.
Voor vragen kunt u terecht bij Tonny Kodde (voorzitter van de kenniskring EMB van het
Kennis- en Onderzoekscentrum van Talant), 06-52034932 of bij Annemieke Enninga
(Masterstudent Orthopedagogiek RUG), 06-42409173 of a.enninga@student.rug.nl
Uit de brief voor de ouders:
Vanuit het ‘Research Centre on persons with profound multiple disabilities' van de afdeling
Orthopedagogiek van de Rijksuniversiteit Groningen wordt er onderzoek gedaan naar de
53

’activering van personen met zeer ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen’. Dit
onderzoek staat onder leiding van mevrouw Prof. dr. C. Vlaskamp en mevrouw dr. A. van der
Putten. Beide personen hebben al veel onderzoek gedaan naar personen met ernstige
verstandelijke en meervoudige beperkingen.
Ik ben een vierdejaarsstudente Orthopedagogiek met als specialisatie ´Opvoeden en
Ondersteunen van Personen met Beperkingen´. Op dit moment ben ik bezig met mijn laatste
studiejaar en zo betrokken bij dit onderzoek naar de activering van personen met zeer
ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen. De werkzaamheden binnen het
onderzoek worden door mij uitgevoerd.
Het doel van het onderzoek is het in kaart brengen van de hoeveelheid beweging die deze
groep cliënten krijgt en de manier waarop de beweging plaats vindt. Dit wordt onderzocht
door het bijhouden van een dagboek voor de cliënten gedurende vijf werkdagen (zowel op
de woongroep* als op de dagbestedingsgroep/school). In dit dagboek wordt genoteerd hoe
vaak iemand verplaatst wordt en hoe vaak iemand wordt uitgenodigd tot bewegen. Een
onderdeel van dit dagboek is één korte vragenlijst over de verplaatsingen van uw kind of
familielid. Deze vragenlijst wordt ook gebruikt voor het bestuderen van het dagprogramma,
om te bekijken hoeveel bewegingsactiviteiten worden gepland zoals bijvoorbeeld zwemmen
en fysiotherapie. Zowel het dagboek als de vragenlijst worden ingevuld door mij, zodat
begeleiders in hun dagelijks werk niet worden belast.
* Dit geldt niet voor thuiswonende cliënten.
Naast het verzamelen van de dagboekgegevens, wordt het dossier van de cliënt bestudeerd
ten aanzien van informatie over het bewegen van de cliënt. Tenslotte wil ik graag de cliënt
filmen gedurende de dag (vanaf het ontbijt tot aan het avondeten). Deze beelden worden
later bestudeerd, waarbij gekeken wordt hoe bewegingen worden uitgevoerd en hoe deze
worden uitgelokt. Ook wordt gekeken of de inrichting van de omgeving beweging mogelijk
maakt. De videobeelden worden uiteraard niet voor andere doeleinden gebruikt. Het gebruik
blijft dus binnen het bestek van dit onderzoek! Tot slot worden de functionele vaardigheden
van de cliënten in kaart gebracht met behulp van een observatie-instrument. Deze afname
duurt totaal ongeveer een uur. De belasting van de cliënt wordt tijdens de afname goed in de
gaten gehouden. Wanneer de belasting te groot lijkt, wordt het instrument in aparte delen
afgenomen. Ook dit zal door mij worden gedaan. Ik hoop al deze gegevens van ongeveer
tien personen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen binnen Talant
te kunnen verzamelen.
Talant heeft de RUG toestemming gegeven om mee te werken aan dit onderzoek en
benadrukt ook het belang van dit onderzoek. Uiteraard worden de cliënten alleen betrokken,
wanneer u als ouder(s) of wettelijk vertegenwoordiger hier toestemming voor geeft. Alle
gegevens die in dit onderzoek worden verzameld, worden anoniem verwerkt! Op deze manier
houd ik rekening met de privacy van de cliënt en zijn gezin of medebewoners.
Nu rest mij alleen nog u bij voorbaat hartelijk te bedanken voor uw medewerking aan het
onderzoek. Wanneer u nog vragen of opmerkingen heeft dan hoor ik dat graag. U kunt dan
contact opnemen met mij via het volgende e-mailadres: a.enninga@student.rug.nl of via 06-
42409173 (Annemieke Enninga).
Met vriendelijke groet,
Annemieke Enninga (4 e -jaars studente Orthopedagogiek)
Onder leiding van mevrouw Prof. dr. C. Vlaskamp en mevrouw dr. A. van der Putten,
Rijksuniversiteit Groningen.
54

Brief voor de ouders
Aan de ouders/ wettelijke vertegenwoordiger
Groningen, 4 januari 2010
Betreft : toestemming onderzoek naar activering van mensen met (zeer) ernstige
verstandelijke en meervoudige beperkingen
Geachte heer/mevrouw,
Bewegen heeft een positief effect op de ontwikkeling en op de gezondheid. Tot nu toe weten
we echter niet in hoeverre mensen met meervoudige beperkingen nu precies bewegen.
Daarom wordt vanuit het ‘Research Centre on persons with profound multiple disabilities' van
de afdeling Orthopedagogiek van de Rijksuniversiteit Groningen onderzoek gedaan naar de
’activering van personen met zeer ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen’. Dit
onderzoek staat onder leiding van mevrouw Prof. dr. C. Vlaskamp en mevrouw dr. A. van der
Putten. Beide personen hebben al veel onderzoek gedaan naar personen met ernstige
verstandelijke en meervoudige beperkingen.
Ik ben een vierdejaarsstudente Orthopedagogiek met als specialisatie ´Opvoeden en
Ondersteunen van Personen met Beperkingen´. Op dit moment ben ik bezig met mijn laatste
studiejaar en zo betrokken bij dit onderzoek naar de activering van personen met zeer
ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen. De werkzaamheden binnen het
onderzoek worden door mij uitgevoerd.
Het doel van het onderzoek is het in kaart brengen van de hoeveelheid beweging die deze
groep cliënten krijgt en de manier waarop de beweging plaats vindt. Dit wordt onderzocht
door het bijhouden van een dagboek voor de cliënten gedurende vijf werkdagen (zowel op
de woongroep* als op de dagbestedingsgroep/school). In dit dagboek wordt genoteerd hoe
vaak iemand verplaatst wordt en hoe vaak iemand wordt uitgenodigd tot bewegen. Een
onderdeel van dit dagboek is één korte vragenlijst over de verplaatsingen van uw kind of
familielid. Deze vragenlijst wordt ook gebruikt voor het bestuderen van het dagprogramma,
om te bekijken hoeveel bewegingsactiviteiten worden gepland zoals bijvoorbeeld zwemmen
en fysiotherapie. Zowel het dagboek als de vragenlijst worden ingevuld door mij, zodat
begeleiders in hun dagelijks werk niet worden belast.
* Dit geldt niet voor thuiswonende cliënten.
Naast het verzamelen van de dagboekgegevens, wordt het dossier van de cliënt bestudeerd
ten aanzien van informatie over het bewegen van de cliënt. Tenslotte wil ik graag de cliënt,
als u als ouder of wettelijk vertegenwoordiger hiervoor toestemming hebt gegeven, filmen
gedurende de dag (vanaf het ontbijt tot aan het avondeten). Deze beelden worden later
bestudeerd, waarbij gekeken wordt hoe bewegingen worden uitgevoerd en hoe deze worden
uitgelokt. Ook wordt gekeken of de inrichting van de omgeving beweging mogelijk maakt. De
videobeelden worden uiteraard niet voor andere doeleinden gebruikt. Het gebruik blijft dus
binnen het bestek van dit onderzoek! Tot slot worden de functionele vaardigheden van de
cliënten in kaart gebracht met behulp van een observatie-instrument. Deze afname duurt
totaal ongeveer een uur. De belasting van de cliënt wordt tijdens de afname goed in de gaten
55

gehouden. Wanneer de belasting te groot lijkt, wordt het instrument in aparte delen
afgenomen. Ook dit zal door mij worden gedaan. Ik hoop al deze gegevens van ongeveer
tien personen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen binnen Talant
te kunnen verzamelen.
Talant heeft de RUG toestemming gegeven om mee te werken aan dit onderzoek en
benadrukt ook het belang van dit onderzoek. Uiteraard worden de cliënten alleen betrokken,
wanneer u als ouder(s) of wettelijk vertegenwoordiger hier toestemming voor geeft. Alle
gegevens die in dit onderzoek worden verzameld, worden anoniem verwerkt! Op deze manier
houd ik rekening met de privacy van de cliënt en zijn gezin of medebewoners.
Graag vraag ik u of u schriftelijke toestemming wilt geven voor deelname aan dit onderzoek
door uw kind of familielid. U kunt uw toestemming geven door de drie bijgevoegde
verklaringen ondertekend terug te sturen in de bijgeleverde antwoordenveloppe. Frankeren
is hierbij niet nodig. Één van de verklaringen zult u dan ondertekend van mij terug krijgen.
Indien u niet mee wilt werken aan het onderzoek, zou u dit dan ook aan willen geven? Ik
verzoek u dan vriendelijk de brief, met de vermelding dat u niet wilt deelnemen aan het
onderzoek, binnen twee weken naar mij terug te sturen. In dat geval zal ik verder zoeken
naar andere deelnemers.
Ik wil u in verband met de voortgang van het onderzoek vriendelijk vragen of u binnen twee
weken mij kunt laten weten of u toestemming wilt geven voor dit onderzoek.
Nu rest mij alleen nog u bij voorbaat hartelijk te bedanken voor uw medewerking aan het
onderzoek. Wanneer u nog vragen of opmerkingen heeft dan hoor ik dat graag. U kunt dan
contact opnemen met mij via het volgende e-mailadres: a.enninga@student.rug.nl of via 06-
42409173 (Annemieke Enninga).
Met vriendelijke groet,
Annemieke Enninga (4 e -jaars studente Orthopedagogiek)
Onder leiding van mevrouw Prof. dr. C. Vlaskamp en mevrouw dr. A. van der Putten,
Rijksuniversiteit Groningen.
Bijlagen: - verklaring toestemming
- verklaring video opnamen (2x)
56

Verklaring toestemming
Deze verklaring dient ondertekend te worden door de ouder(s) of wettelijke
vertegenwoordiger van de cliënt.
Naam cliënt : ………………………………………………………
Voorziening/woonhuis :………………………………………………………
Naam vertegenwoordiger : ………………………………………………………
Geeft *wel / geen toestemming voor het bijhouden van een dagboek en het in kaart brengen
van de functionele vaardigheden van de cliënt aan A. Enninga, ten behoeve van een
onderzoek naar ‘de activering van mensen met ernstig verstandelijke en meervoudige
beperkingen’.
Geeft *wel / geen toestemming voor het analyseren van het dossier van de cliënt aan A.
Enninga, ten behoeve van een onderzoek naar ‘de activering van mensen met ernstig
verstandelijke en meervoudige beperkingen’.
Geeft *wel / geen toestemming voor het filmen van de cliënt aan A. Enninga, ten behoeve
van een onderzoek naar ‘de activering van mensen met ernstig verstandelijke en
meervoudige beperkingen’.
Er wordt ook gefilmd tijdens verzorgingsmomenten. Indien u hier bezwaar tegen heeft, kunt u
dit hieronder aangeven. Dan wordt er niet gefilmd tijdens deze momenten.
Geeft *wel / geen toestemming om de cliënt tijdens verzorgingsmomenten te filmen.
Datum : ………………………………………………………
Handtekening : ………………………………………………………
* aub doorstrepen wat niet van toepassing is.
57

Verklaring Rijksuniversiteit Groningen, Hans Knot
Hierbij verklaart één van de ouders van ……………………………..
toestemming te geven voor het maken van video-opnames ten bate van onderzoek
voor de afdeling Orthopedagogiek der Rijksuniversiteit te Groningen.
De ouder geeft wel/geen* toestemming om de opnames tevens te gebruiken voor
onderwijs aan de Rijksuniversiteit te Groningen, ten behoeve van de afdeling
Orthopedagogiek.
Leeftijd:
De opnames zullen een gebruiksperiode van in eerste instantie 5 jaren hebben en
mogen alleen worden gebruikt voor onderzoek (en onderwijs, indien hier
toestemming voor is gegeven). Het gaat om het onderzoek naar: 'de activering van
mensen met zeer ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen'. Het
onderzoek wordt uitgevoerd door Annemieke Enninga onder supervisie van mevr. dr.
A.A.J. van der Putten en mevr. Prof. dr. C. Vlaskamp.
* doorstrepen wat niet van toepassing is.
Datum:
Handtekeningen ouder/ voogd Handtekening bevoegde namens de
Rijksuniversiteit
Naam ouder:
Adres ouder:
Postcode:
Plaats:
Telefoon:
Hans Knot
58

Bijlage 2: instrumenten
Dagboekschema
Instructie
Het dagboek wordt bijgehouden vanaf het moment dat het ontbijt is afgelopen tot aan het
moment dat het avondeten begint. Wanneer er sprake is van sondevoeding graag starten op
het moment dat ze aangekleed in de woonkamer zitten. Tevens stoppen op het moment dat de
rest van de groep gaat avondeten.
o Met een verplaatsing wordt bedoeld dat iemand verplaatst in de ruimte, waarbij de positie
hetzelfde blijft.
o Met een transfer wordt de overgang van de ene positie, houding en/of situatie naar een
andere bedoeld. Hierbij kan ook sprake zijn van een verplaatsing in de ruimte, maar omdat
men wisselt van vb. rolstoel naar bed, toilet of een andere stoel noemt men het een
transfer. De positie, houding en/of situatie verandert.
In het dagboekschema wordt gevraagd naar de soort verplaatsing en de begintijd hiervan.
Voorbeeld:
- Jan rijdt om 9.10 uur in zijn rolstoel van de eettafel naar zijn slaapkamer.
- Een half uur later, 9.40 uur, gaat hij naar de wc.
- Om 10.00 uur is Jan op de wc klaar en gaat hij naar buiten met de begeleider. Dit is
een nieuwe verplaatsing en wordt dus weer genoteerd.
- Om 10.40 komt Jan binnen en gaat in de woonkamer radio luisteren.
- Jan wordt om 11.00 van de rolstoel op de mat gelegd
- Om 11.30 wordt Jan van de mat weer terug in de rolstoel gezet.
Deze verplaatsingen worden als volgt ingevuld:
Verplaatsing binnen de groep in de ruimte 9.10
Transfer 9.40 11.00
Verplaatsing van binnen naar de buitenlucht
Verplaatsing van de buitenlucht naar binnen
10.00
10.40
11.30
LET OP! Alleen het tijdstip van het naar de toilet gaan wordt genoteerd. NIET de
tussentijdse transfers van op en af de wc. Wat er tijdens een transfer gebeurt (op de wc of op
de mat etc.) hoeft hier niet genoteerd te worden. Wanneer de volgende verplaatsing/transfer
weer begint, wordt de begintijd genoteerd. In het voorbeeld is de volgende verplaatsing na de
wc transfer dat Jan om 10.40 van de wc komt en naar buiten gaat. Wanneer tijdens een
verplaatsing snel een jas aan of uit wordt getrokken hoeft de verplaatsing maar één keer te
worden genoteerd, omdat het een doorlopende verplaatsing is. Wanneer er echter veel tijd zit
tussen het aan- of uittrekken van de jas en de verplaatsing erna moet de verplaatsing na het
aan- of uitrekken van de jas WEL worden genoteerd. Wanneer er veel tijd zit tussen de
transfer en de verplaatsing erna moet deze verplaatsing apart genoteerd worden (bijvoorbeeld,
Jan wordt van de mat weer terug in de rolstoel gezet en wordt na 10 minuten pas verplaatst
59

naar bijvoorbeeld de slaapkamer). Wanneer de verplaatsing na een transfer een verplaatsing
van binnen naar buiten is of van buiten naar binnen, moet deze altijd worden genoteerd, ook
als er weinig tijd tussen de transfer en de verplaatsing zit.
Er wordt tevens gevraagd naar de motorische activatie van de cliënt. Hiermee wordt actieve
motorische activering bedoeld. Dit zijn situaties die aan de cliënt aangeboden worden en
bedoeld zijn om bewegen uit te lokken en niet zijn bedoeld om bijvoorbeeld te ontspannen.
Bovendien wordt gevraagd of de cliënt een motorische reactie geeft op de motorische
activatie.
Voorbeeld:
- Jan krijgt om 15.00 uur een bak macaroni aangeboden waarin hij met zijn handen kan
wroeten. Jan doet dit vervolgens ook.
- Jan krijgt om 16.30 uur een mobiel voor zich neergezet waar hij tegen aan kan slaan.
De cliënt doet dit niet.
Deze situaties wordt als volgt ingevuld:
15.00 J 16.30 N
LET OP! Wanneer er een verplaatsing plaatsvindt, ontstaat er een nieuwe situatie. Er dient
hierbij opnieuw aangegeven te worden wanneer er een motorische activatie plaatsvindt, ook
wanneer dit dezelfde motorische activatie betreft. Bijvoorbeeld:
- Jan heeft om 13.30 een mobiel voor zich gekregen waar hij tegen aan kan slaan. Hij
doet dit ook.
- Om 14.00 wordt Jan van de slaapkamer naar de woonkamer gebracht en de mobiel
verhuist mee. Jan gaat daar ook verder met tegen zijn mobiel slaan.
Dit wordt als volgt genoteerd:
13.30 J 14.00 J
Uiteraard wordt er in het schema bij verplaatsingen/transfers dan ook genoteerd dat Jan
verplaatst is binnen de groep in de ruimte
Verplaatsing binnen de groep in de ruimte 14.00
Hieronder volgt een tabel waarin enkele goede en foute voorbeelden worden gegeven van
actieve motorische activatie (dit zijn slechts voorbeelden en niet alle mogelijke activiteiten):
Motorische activatie Geen motorische activatie
Vingerverven Snoezelen
Kranten scheuren tv kijken
Mobiel Muziek ter ontspanning luisteren
Stampen/ dansen op muziek (voor)lezen
Bak macaroni om in te wroeten Voeten gemasseerd krijgen
Andere actieve activiteiten….. Andere passieve activiteiten….
60

Dagboekschema □ Groep □ Dagcentrum
Datum: Cliënt: Geboortedatum:
Verplaatsing/transfer
Begintijd verplaatsingen (meerdere tijdstippen zijn mogelijk)
Verplaatsing binnen de groep in de ruimte
Transfer
Verplaatsing van binnenshuis naar buitenshuis
Verplaatsing van buitenshuis naar binnenshuis
Lunchtijd: van…………….tot………………..uur
Activatie aangeboden = begintijd noteren
&
Motorische reactie op dat aanbod, ja of nee = J of N invullen achter desbetreffend tijd
Motorische activatie:
Hiermee wordt actieve
motorische activering bedoeld,
situaties die aan de cliënt
aangeboden worden en bedoeld
zijn om een beweging uit te
lokken.
Bijvoorbeeld: het aanbieden van
muziek met als doel om de cliënt
hierop te laten bewegen
(dansen/voeten stampen)
(en niet: het aanbieden van muziek
met als doel om te ontspannen)
Het dagboek wordt bijgehouden vanaf het ontbijt tot aan het avondeten

Vragenlijst voor begeleiders
Instructie
In beide lijsten gaat het om verplaatsingen en transfers.
o Met een verplaatsing wordt bedoeld dat iemand verplaatst in de ruimte, waarbij de positie
hetzelfde blijft.
Voorbeelden van verplaatsingen:
o Van de eettafel naar de slaapkamer rijdend in de rolstoel
o Van de woonkamer naar buiten om te wandelen in de rolstoel
o Van de voorkamer naar de achterkamer, schuivend op de billen
o Met een transfer wordt de overgang van de ene positie, houding en/of situatie naar een
andere bedoeld. Hierbij kan ook sprake zijn van een verplaatsing in de ruimte, maar omdat
men wisselt van vb. rolstoel naar bed, toilet of een andere stoel noemt men het een
transfer. De positie, houding en/of situatie verandert.
Voorbeelden van transfers:
o Toilettransfer
o Bedtransfer (van stoel naar bed en andersom)
o Stoel/rolstoeltransfer (van stoel naar staan en andersom of van stoel/bank naar
rolstoel en andersom)

Er wordt in deze vragenlijst gevraagd om het hokje aan te kruisen wat het meest van
toepassing is. Met het meest wordt bedoeld, het gedrag aankruisen wat bij de cliënt het meest
voorkomt. Uitzonderingen hierop hoeven niet vermeld te worden.
Datum: Cliënt: Geboortedatum:
□ Groep □ Dagcentrum
Deel A Verplaatsingen en transfers
1. Hoe verplaatst de cliënt zich doorgaans binnen de groep?
□ Zittend in de rolstoel waarbij hij/zij zelf de rolstoel voortbeweegt met zijn armen of
benen
□ Zittend in de rolstoel waarbij iemand anders hem/haar duwt
□ Zittend in de elektrische rolstoel waarbij hij/zij deze zelf kan besturen
□ Kruipen, rollend en/of schuivend op de billen
□ Lopend met een looprek of met ondersteuning van de begeleider
□ Anders, namelijk………………………………………….
2. Hoe gaat doorgaans de transfer van een stoel naar een mat of bed(box)?
□ Met de tillift
□ De cliënt wordt getild door begeleiders
□ De cliënt steunt tijdens de transfer, eventueel met hulp van de begeleiders, even op
zijn benen
□ Anders, namelijk…………………………………………
3. Hoe gaat doorgaans de transfer van een mat of bed(box) naar een stoel?
□ Met de tillift
□ De cliënt wordt getild door begeleiders
□ De cliënt steunt tijdens de transfer, eventueel met hulp van de begeleiders, even op
zijn benen
□ Anders, namelijk…………………………………………
4. Hoe gaat doorgaans de verzorgings-/toilettransfer?
□ Met de tillift
□ De cliënt wordt getild door begeleiders
□ De cliënt steunt tijdens de transfer, eventueel met hulp van de begeleiders, even op
zijn benen
□ Anders, namelijk…………………………………………
5. Hoe gaan doorgaans de eetmomenten?
□ De cliënt wordt helemaal gevoed door de begeleider
□ De cliënt eet zelfstandig met bestek en/of handen
□ De cliënt houdt eten zelf vast (bestek/hand) en wordt in de beweging naar de mond
begeleid door begeleider
□ Anders, namelijk……………………………………………
6. Hoe gaan doorgaans de drinkmomenten?
□ De cliënt wordt helemaal gevoed door de begeleider
63

□ De cliënt drink zelfstandig met een (drink)beker
□ De cliënt houdt de (drink)beker zelf vast en wordt in de beweging naar de mond
begeleid door de begeleider
□ Anders, namelijk…………………………………………..
7. Hoe verplaatst de cliënt zich doorgaans buitenshuis?
□ Zittend in de rolstoel waarbij hij/zij zelf de rolstoel voortbeweegt met zijn armen of
benen
□ Zittend in de rolstoel waarbij iemand anders hem/haar duwt
□ Zittend in de elektrische rolstoel waarbij hij/zij deze zelf kan besturen
□ Kruipend, rollend en/of schuivend op de billen
□ Lopend met een looprek of met ondersteuning van de begeleider
□ Anders, namelijk………………………………………….
Deel B Geplande bewegingsactiviteiten
1a. Is zwemmen een regulier gepland onderdeel van het dagprogramma van uw cliënt?
□ Ja □ Nee
1b. Zo ja, hoe vaak staat dit op het programma per week en wat is de duur (min.) per keer?
………keer per week & ………. minuten
2a. Is fysiotherapie een regulier gepland onderdeel van het dagprogramma van uw cliënt?
□ Ja □ Nee
2b. Zo ja, hoe vaak staat dit op het programma per week en wat is de duur (min.) per keer?
………keer per week & ………. minuten
3a. Is bewegingsagogiek een regulier gepland onderdeel van het dagprogramma van uw
cliënt?
□ Ja □ Nee
3b. Zo ja, wordt dit uitgevoerd in groepsverband of individueel?
□ Groepsverband □ Individueel
3c. Hoe vaak staat dit op het programma per week en wat is de duur (min.) per keer?
………keer per week & ………. minuten
4a. Is er nog een ander bewegingsgericht gepland onderdeel in het dagprogramma van uw
cliënt?
□ Ja □ Nee
4b. Zo ja, wat is dat? ………………………….
4c. Wordt dit uitgevoerd in groepsverband of individueel?
□ Groepsverband □ Individueel
4d. Hoe vaak staat dit op het programma per week en wat is de duur (min.) per keer?
………keer per week & ………. minuten
64

Analyseschema voor dossieronderzoek
Datum: ……………….. Cliënt: …………..
Geboortedatum: ………..
1. Welke van de volgende motorische disciplines zijn betrokken bij de cliënt?
□ Fysiotherapeut: vragenlijst gebruiken.
□ Ergotherapeut:
- Hoe vaak is deze bij de cliënt betrokken?
○ Op consultbasis ○ Elke week ○ Elke maand ○ Anders, namelijk……….
- Hoe lang duurt een sessie met de cliënt?
….. minuten.
□ Bewegingsagoog:
- Hoe vaak is deze bij de cliënt betrokken?
○ Op consultbasis ○ Elke week ○ Elke maand ○ Anders, namelijk……….
- Hoe lang is deze bij de cliënt betrokken?
….. minuten.
□ Zwemmen:
- Hoe vaak is de cliënt met deze activiteit bezig?
○ Elke week ○ Elke maand ○ Anders, namelijk………
- Hoe lang is de cliënt met deze activiteit bezig?
….. minuten.
□ Paardrijden:
- Hoe vaak is de cliënt met deze activiteit bezig?
○ Elke week ○ Elke maand ○ Anders, namelijk………
- Hoe lang is de cliënt met deze activiteit bezig?
….. minuten.
□ anders, namelijk………………………………………………………………………
- Hoe vaak is de cliënt met deze activiteit bezig?
○ Elke week ○ Elke maand ○ Anders, namelijk………
- Hoe lang is de cliënt met deze activiteit bezig?
….. minuten.
2. Wat staat er beschreven in het persoonsbeeld over motorische activering / motoriek /
bewegen / motorische ontwikkeling?
65

3. Welke doelen zijn gesteld over (motorische) activering? (exacte omschrijving)
4. Omschrijf per doel welke activiteiten worden ingezet om dit doel te bereiken.
5. Zijn er andere doelen te vinden waarvoor motorische activering wordt ingezet als middel?
(exacte omschrijving)
6. Worden andere motorische activiteiten beschreven zonder dat bekend is wat het doel ervan
is?
66

7. Eventuele opmerkingen en/of toevoegingen.
67

Vragenlijst voor de fysiotherapeut
Datum: Naam cliënt:
Geboortedatum: Fysiotherapeut:
1. Hoe vaak krijgt de cliënt fysiotherapie?
□ 1x per week
□ 1x per maand
□ Op consultbasis
□ Anders, namelijk…………………..
2. Hoe lang duurt de sessie doorgaans?
…… minuten.
3. Vindt de begeleiding door u individueel plaats of in groepsverband?
□ Individueel □ Groepsverband □ Zowel individueel als in groepsverband
4. Waar vindt de fysiotherapie plaats?
□ Op de groep
□ In een aparte ruimte
□ In een gymlokaal
□ Elders, namelijk……………………
□ Combinatie van ………………………….. & ………………………………
5. Waar bestaat de sessie uit?
□ Coachen van begeleiders/anderen
□ Beantwoorden van vragen
□ Monitoren van de cliënt
□ Screenen van de cliënt
□ Behandeling van de cliënt op cliëntniveau
□ Anders, namelijk………………………………………
□ Combinatie van ………………………….. & ………………………………
6. Omschrijf alle doelen waar op dit moment aan wordt gewerkt (exacte omschrijving).
68

7. Omschrijf per doel welke activiteiten worden ingezet om dit doel te bereiken.
8. Eventuele opmerkingen of toevoegingen:
69

Observatieschema videoanalyse
Instructie
Bewegingsactiviteit Uitleg
Tijdstip De exacte tijd waarop een beweging plaatsvindt, bijvoorbeeld 10.32
Beschrijving Een beschrijving van wat er precies op dat moment gebeurt, bijvoorbeeld Pietje eet zijn fruithapje op, waarbij hij zelf
zijn arm omhoog doet en bij zijn elleboog wordt ondersteund.
Beweging cliënt Uitleg
A = Actief De beweging wordt door de cliënt zelf gemaakt. Als de cliënt wordt begeleid/ondersteund door een begeleider, maar er
is duidelijk zichtbaar dat de cliënt zelf inbreng heeft in de uitvoering van de beweging, wordt dit ook als actief gezien.
We noemen iets al actief als iemand ‘iets’ zelf doet, dat kan een onderdeel zijn van een hele activiteit (vb. jas
aantrekken en zelf armen omhoog houden (helpen)). Dus eigenlijk vanaf de maximale ondersteuning.
P = Passief De beweging wordt door de begeleider uitgevoerd. De cliënt heeft zelf geen inbreng in de uitvoering van de beweging.
Soorten initiatief begeleider Voorbeelden
F = Fysiek contact Aanraken
V =Verbaal contact Praten, zingen tegen de cliënt
FV = Fysiek & verbaal contact Praten en aanraken tegen/ van de cliënt
G = Gebaren Gebaren met handen, gezichtsexpressie tegen de cliënt
GV = Gebaren & verbale taal Gebaren uitvoeren en deze mondeling toelichten tegen de cliënt
O = Overige Aanwezig, maar geen interactie, rolstoel duwen maar geen fysiek of verbaal contact
Bewegingsinitiatief Uitleg
G = Geactiveerd
De cliënt wordt door de begeleider uitgelokt om te bewegen. Dit wordt bijvoorbeeld gedaan door een
fysiek spelletje, verbale stimulatie of het gebruik van gebaren of het klaarzetten van een spelletje.
Z = Zelf initiatief
De cliënt beweegt uit zichzelf, zonder dat er iets wordt uitgelokt door de begeleider (ook wanneer cliënt zelf met een
spelletje gaat spelen, zonder dat begeleider dit verbaal/fysiek of met gebaren uitlokt of met een doel heeft neergezet).

Mate van ondersteuning Uitleg
T = Totaal Begeleider doet alles, cliënt geeft geen hulp
Max = Maximaal Begeleider doet meer dan de helft van de activiteit, kind geeft betekenisvolle hulp
G = Gemiddeld Begeleider doet ( minder dan) de helft van de activiteit
Min = Minimaal Begeleider geeft weinig hulp
S = Supervisie Begeleider geeft geen fysieke hulp, maar wel verbaal of heeft iets klaargezet
O = Onafhankelijk Geen fysieke begeleiding of supervisie nodig
De volgende gedragingen worden WEL gezien als beweging/activiteit:
Een verplaatsing
Een transfer (ook verzorgingsmomenten)
Eet- en drinkmomenten
Motorische activatie
Let op! De volgende gedragingen worden NIET gezien als beweging/activiteit:
Spastische bewegingen
Stereotype gedrag (zich herhalend/zelfstimulerend gedrag)
Zelfverwondend gedrag
Epileptische aanval
Voorbeeldsituatie: De cliënt gaat bewegen als de begeleider gitaar speelt
Beweging cliënt: A Soort initiatief begeleider:O Bewegingsinitiatief: G Mate ondersteuning: O
Beschrijving activiteit: P. zit in zijn rolstoel, de begeleider gaat voor hem staan en speelt gitaar. P beweegt met armen en hoofd en brabbelt hoge tonen.
71

Observatieschema Datum: Dagprogramma Cliënt:
Mate van ondersteuning
T = totaal Min = minimaal
Max = maximaal S = supervisie
G = gemiddeld O = onafhankelijk
Bewegingsinitiatief
G = geactiveerd
Z = zelf initiatief
Soort initiatief begeleider
F = fysiek G = gebaren
V = verbaal GV = gebaren-verbaal
FV = fysiek-verbaal O = overig
Beweging cliënt
A = actief
P = passief
Bewegingsactiviteit
Tijdstip:
Beschrijving:
Tijdstip:
Beschrijving:
Tijdstip:
Beschrijving:
Tijdstip:
Beschrijving:
72