nordmenn og nazismen - Fortid

vil avhenge av kompliserte tileignings- og tolkingsprosessar
der resultatet ikkje er gjeve på førehand.
Å sjå historia som lærestykke inneber å leggje hovudvekta
på dei normative, moralske og oppsedande funksjonane.
Dette er ein sentral funksjon for historia i utdanningsvesenet,
men er sjeldan ope til stades i kommersiell historiebruk.
Andre former for instrumentell historiebruk vil i
regelen ha innebygd meir eller mindre opne vurderingar
av kva som har vore godt, ettertraktingsverdig, rett og
edelt i høve til det vonde, range, foraktelege og skammelege.
Slike verdivurderingar vil òg vere nedfelte i freistnader
på å bruke historia til å skape orden og meining i
tilveret. Verdiar og normative vurderingar vil såleis ikkje
berre leggje føringar for korleis historia blir forstått, tolka
og brukt, historiebruken vil òg gjerne vere med å utdjupe
og forsterke normar og verdiar i samtida.
Fordi tilnærmingane til feltet er mangfaldige og har rot
i fleire ulike fag, er språkbruken innan feltet langt ifrå
eintydig og konsistent. Somme omgrep og tankemodellar
spring ut ifrå studiar av mentale og sosiale prosessar,
andre ut ifrå studiar av innhald og meining i ulike former
for kulturprodukt. Kulturelle prosessar, så også dei historiekulturelle,
inneber mentale operasjonar der kulturprodukt
med samansette teiknsystem og symbol skal forståast
og tolkast. For å forstå prosessane, må ein ikkje berre
kunne tolke teiknsystema, men også skjøne dei mentale
operasjonane som skaper meininga.
Henry Ford: Eit gründarsyn på historia
Eit døme på ein kjend historiebrukar og hans tilnærmingar
til historia kan gjere dette litt klarare. Dømet kan synast
uventa, for den amerikanske bilkongen Henry Ford
er mellom anna kjent i historikarkrinsar for utsegna ”history
is more or less bunk”; historie er i det store og heile
tullprat. Sitatet stod første gong på trykk i eit intervju i
Chicago Tribune 25. mai 1916, der Ford utdjupa synspunktet
sitt slik: ”Historie er tradisjon. Vi ønskjer ikkje
tradisjon. Vi ønskjer å leve i vår eiga tid, og den einaste
historia som er verd å bry seg med, er den vi skaper i dag.”
Uttalene var ikkje meint allment, men kom i samband
med ein diskusjon om USA skulle delta i første verdskrigen.
Likevel gjev sitatet eit fortetta uttrykk for det ein kan
kalle eit gründarsyn på historia. Gründaren ser seg sjølv
som eit handlingsmenneske med hovudoppgåve å forme
og føre verda omkring seg dit ho enno ikkje er. I ei verd i
rask endring er det er viktigare å kunne bryte med fortida
enn å lære av henne, og historia er irrelevant som grunnlag
for viktige avgjerder.
Når gründaren avviste tradisjonen, er det likevel uttrykk
for ein tenkemåte som grunnleggjande sett er historisk,
men som gjev samtida og framtida forrang framfor for-
fortid 2-2009 43
tida. Også den som ønskjer å sjå framover, ber likevel
med seg eit samansett utval meir eller mindre reflekterte
førestellingar, røynsler, verdiar og perspektiv frå fortida.
Menneskets handlingar blir meir prega av kvar dei vil enn
av kvar dei kjem frå hevda Jens Arup Seip. Som ei samanfatting
av det moderne menneskets sjølvforståing og vilje
er nok det rett. Men anten ein ser fortida som ressurs
eller hinder vil ho leggje kulturelle og mentale føringar
på korleis vi tolkar verda og freistar forme ho. Sagt med
andre ord vil vi alle vere berarar av ei eller anna form for
historiemedvit eller historieforståing, uavhengig av kva vi
sjølve meiner om det.
At ein mann med Henry Fords historieforståing grunnla
eit stort museum, er eit mindre paradoks enn det synest
ved første augekast. Museumsanlegga ligg i Dearborn
utanfor Detroit, og var frå først av ei idylliserande hylling
av ei førindustriell landsbygd og dei verdiane som Ford
meinte var knytt til ho. Framstillinga skulle òg tene eit
moralsk føremål med å vise korleis ei framtidsretta pionerånd
og god arbeidsdisiplin i fortida hadde ført verda
framover. Etter kvart kom fleire avdelingar til, slik at museet
kunne vise eit breitt bilete av det som museet sjølv
kallar ”The American Experience”.
Ei sentral avdeling er vigd til historia om transportmidla,
og eit berande formål med utstillingane er å vise ”menneska
og ideane som har nørt fantasien vår og endra liva
våre”, som det heiter på nettsidene til museet. Så vel utstillingane
av teknologiske nyvinningar som av amerikansk
daglegliv skulle såleis vise eit bilete av framgang og
vekst mot ei betre framtid, og av dei kreftene og ideala
som har bore fram denne utviklinga. Museet er såleis eit
resultat av ei formålsretta, medviten historieredigering, og
eit uttrykk for Fords eiga historieforståing. Samstundes
tente det til å heidre opphavsmannen i dobbeltrolla som
framtidsretta industripioner og som mesen og bevarar:
Museet vart eit monument over grunnleggjaren.
Fords tilhøve til historia vart såleis fleirfaldig. Han hadde
tankar om kvar han sjølv stod i ein historisk utviklingsgang,
han stødde arbeidet med å ta vare på materielle
minne om ei utvikling som hadde vore, og han brukte
gjerne fortida til å byggje opp under bestemte verdiar og
bodskapar. Gjennom dette var han òg med på å redigere
sitt eige ettermæle og gje retning til korleis ettertida skulle
forstå både han sjølv og det han stod for.
Det er likevel langt ifrå slik at alle dei som oppsøker musea
i Dearborn, brukar, forstår, og tolkar det dei finn der
på den måten opphavsmannen ønskte. Historiebrukarar
har ulike formål med og behov for å søke til historia, og
historia har funksjonar i kulturen som ikkje lèt seg utleie
av medvitne intensjonar. Historia, i dette tilfelle tilrettelagt
i eit museum, innbyr i det heile til ei rekkje forståingar
og tolkingar av ulik karakter, og historieforståing