seminar 05.qxd

More documents

Recommendations

Info

saman med dei danske landegrensene i mellomalderen, mens distribusjon av skifrig sandstein frå Sverige fell saman med dei svenske landegrensene (Carelli og Kresten 1997:124ff.). Den ulike distribusjonen tyder på separate handelsregionar (Carelli og Kresten 1997:126). Distribusjonen viser òg at steinbrotsverksemda i Hyllestad har vore såpass godt organisert, at ein allereie i vikingtid hadde etablert eit sterkt kontaktnettverk for utførselen av kvernstein. Kanskje tyder dette på at verksemda var leia av mektige stormenn som hadde kapasitet og ressursar til å opprette så vidtrekkande kontaktar. Eit tilsvarande kontaktnett for sandsteinen i Sverige kan ha gjort det vanskelegare for hyllestadsteinen å komme seg inn på denne marknaden. Det er særleg i austlege delar av det mellomalderske Danmark at vi finn hyllestadstein. Eit interessant aspekt som kan vere vert å nemne i denne samanhengen, er at dette området også ser ut til å ha vore hovudområdet for eksporten av kleberkar frå Noreg til Sydskandinavia på slutten av 700talet (Jensen 1990:126, Sindbæk 2004:104). Så, på tross av kronologiske forskjellar (eksporten av kleber er noko eldre enn eksporten av kvernstein) er det eit påfallande samanfall mellom distribusjonen av hyllestadstein og det område der kleberstein finst i størst mengde (Sindbæk 2004:104). Dette kan kanskje tyde på at rotfesta kontaktmønstre faktisk var avgjerande for distribusjonen av kvernstein frå Hyllestad allereie frå byrjinga av. Trass i den store kontakten mellom England og Noreg i vikingtid og mellomalder, er det så langt ikkje teikn på at hyllestadstein vart utført til England. I engelske tollrullar frå mellomalderen er ikkje kvernstein nemnt som importprodukt frå Noreg (Nedkvitne 1983). Arkeologiske funn i sørlege delar av England har heller ikkje påvist hyllestadstein, men derimot store mengder kvernstein av basaltlava frå Rhin-området (Carelli og Kresten 1997:126, Parkhouse 1997). 10 ORGANISERING AV HANDELEN Heile verksemda i Hyllestad, både produksjon og distribusjon av dei ulike produkta, er altså av eit slikt omfang og av ein slik karakter, at det mest sannsynleg måtte instansar med makt og ressursar til for å organisere både arbeid, transport og distribusjon. Undersøkingar kan tyde på at det var den politiske eliten i samfunnet som eigde og kontrollerte denne storstilte bergverksdrifta i Hyllestad. I mellomalderen var det Munkeliv kloster i Bergen og dei lokale prestane i Hyllestad og Øn som eigde gardane innafor steinbrotsområdet, og som dermed sat med makta. I yngre jernalder er det mykje som tyder på at lokale høvdingar rådde over verksemda (Baug 2001:90ff.). Kontroll over kysten må ha vore ein viktig føresetnad for utviklinga av langdistansekontaktar. Det er naturleg å tenke seg at dei same stormennene som truleg rådde over kvernsteinsproduksjonen, òg har hatt kontroll over skipsleia, og gjort utførselen av kvernstein mogleg. Etter reformasjonen var skipsleia i dette området kontrollert av Losna-ætta. Vi veit ikkje kor langt tilbake dette går. Tendensar i materialet viser altså at godskonsentrasjonen ved Åfjorden, og dermed òg kontrollen over området, kan gå langt tilbake i tid, kanskje tilbake til vikingtid. I vikingtid og tidleg mellomalder vart utanrikshandelen stort sett drive av storbønder og jordeigarar (Nedkvitne 1983:22). Det var overklassen som hadde ressursar til å stille med handelsskip. Det er difor ikkje usannsynleg at det var godseigarane i Hyllestad som stod bak utførselen av kvernstein, og at eksporten vart organisert direkte frå lokalområdet. Den storstilte utførselen av hyllestadstein kan sporast tilbake til slutten av 900-talet innafor danske område i mellomalderen (Carelli og Kresten 1997:120), men det kan vere verdt å merke seg at det eldste kvernsteinsfunnet faktisk kan daterast til perioden mellom 600-800-talet (Kresten & Melkerud 2001:2). Utførselen held fram i nyare tid, truleg
med ein nedgang på midten av 1500-talet. Det vide tidsrommet gjer det sannsynleg at handel og vareutveksling med hyllestadstein har skjedd innafor ulike sosiale og økonomiske kontekstar. Kvernsteinshandelen frå Hyllestad må difor ha endra karakter over tid. Det er først frå 1000-talet vi kan rekne med byar her i landet, sjølv om det truleg har vore tilløp til byoppkomst allereie i dei føregåande århundra (Helle 1992:8f.). Etter denne tid blir altså kvernsteinshandelen organisert gjennom byane. I mellomalderen veit vi at Bergen fungerte som stapel/transithavn for kvernstein. Kvernsteinane vart no lasta om og eksportert vidare frå norske byar, særleg frå Bergen, noko både arkeologiske funn og Bylova frå 1276 viser. Som nemnt var Munkeliv kloster og det lokale prestegodset dei største eigarane av steinbrotsområdet i mellomalderen. Det kan difor vere naturleg å tenke seg ei organisering, der ombodsmenn eller geistlege ved kloster og kyrkje kan ha spela ei viktig rolle i distribusjonen i mellomalderen, men gjennom handelsnettverket i byane. I løpet av 1100-talet utvikla Bergen seg til å bli det største og viktigaste handelssentrum i landet (Helle 1982:161). Produksjonsoverskotet frå gardane vart overført til jordeigarane, og byane vart dei viktigaste sentra for omsetning av overskotsprodukta til det jordeigande aristokratiet og dei kyrkjelege institusjonane. Produsentar og større mottakarar av naturalinntekter kunne for eiga rekning frakte varer til og frå Bergen (Helle 1982:355). Kvernsteinane kan difor ha vorte frakta med lokal transport frå Hyllestad til byen. Kongemakt, kyrkjelege institusjonar og stormenn tok elles aktiv del i utanrikshandelen i høgmellomalderen, både frå Bergen og andre byar. Her fekk dei sett ein del av naturalia inntektene sine inn i handel med utlandet (Helle 1982:367f.). Det er difor rimeleg å tenke seg at også jordeigarane i steinbrotsområdet har delteke aktivt i utførselen av hyllestadstein i mellomalderen. Men i vikingtid, før Bergen vart by, må det ha vore ei anna organisering av handelen. Sannsynlegvis vart kvernstein frå Hyllestad i denne perioden frakta direkte til former for preurbane busetnadar, samt byar og kjøpstader i Sydskandinavia. EIT MYNTFUNN I HYLLESTAD Det er vanskeleg å seie med sikkerheit korleis handelen med kvernstein føregjekk. Sannsynlegvis var byttehandelen dominerande i vikingtid og mellomalder i Skandinavia, men truleg vart også mynt og edelmetall brukt som betalingsmiddel. Eit myntfunn i Hyllestad kan difor ha samband med kvernsteinseksporten. Eit depotfunn med meir enn 90 myntar vart funne på neset mellom Hyllestadfjorden og Sørefjorden. Funnet kan kanskje tyde på at mynt vart brukt som betalingsmiddel for kvernstein allereie i vikingtid. ANDRE STEINPRODUKT Det var ikkje berre kvernstein som var viktige eksportvarer frå Norge i vikingtid og mellomalder, m.a. vart også store mengder kleberkar og skiferbryner frå Norge transportert sørover til ulike stader i Sydskandinavia i denne perioden. Kleber er ein steinsort som har vore i bruk heilt sidan steinalderen, og sjølv om materialet er sparsomt har vi både køller og hakker frå denne tida. I bronsealderen vart kleber teke i bruk som støypeformer for støyping av gjenstandar i bronse, og kanskje vart stein frå Noreg allereie på dette tidspunktet nytta som handelsvare. I Danmark er det nemleg funne store mengder støypeformer i kleber som vanskeleg kan forklarast som anna enn import frå Sverige eller Noreg (Skjølsvold 1961:107) . Likevel er det først i yngre jernalder at vi har ein så stor produksjon og distribusjon at vi kan snakke om ein regelrett handel/vareutveksling med klebersteinsgjenstandar. I yngre jernalder ser det ut til at vi får ein enorm oppsving i førekomsten av klebersteinskar rundt omkring i landet. Forskarar meiner også at ein no kan spore ei utstrakt og einsarta verksemd basert på masseproduksjon av gryter og kar 11
Page 1 and 2: RAPPORT FRÅ FAGSEMINAR Hyllestadse
Page 3 and 4: Innhald Føreord ..................
Page 5 and 6: Føreord Hyllestadseminaret vart f
Page 7 and 8: sjon heilt fram til 1500-1600-talet
Page 9: I nyare tid vart kvernsteinane tran
Page 13 and 14: Vasskvernstein heva or sjøen ved A
Page 15 and 16: Carelli, P. og P. Kresten 1997: Giv
Page 17 and 18: sium på proveniens, selv om glimme
Page 19 and 20: Figur 1: Steintyper i to byggetrinn
Page 21 and 22: Figur 2: Klebersteinbrudd (kvaderst
Page 23 and 24: undersøkt skikkelig. Det vi nå se
Page 25 and 26: Skibsbygning og søfart i vikingeti
Page 27 and 28: Ole Crumlin-Pedersen fra Nationalmu
Page 29 and 30: REJSEERFARINGER I WULFSTANS KØLVAN
Page 31 and 32: ning for Bergen viser det i hvor h
Page 33 and 34: Kysten som transportåre AV ARILD M
Page 35 and 36: Kart over en del av kysten i Sogn o
Page 37 and 38: Sjøfunn av steinprodukter som fort
Page 39 and 40: varder på Møkster i Austevoll som
Page 41 and 42: Gjerdeskatten fra Hyllestad - en ty
Page 43 and 44: Den yngste mynten i Gjerdeskatten v
Page 45 and 46: skulle det ha vært gode muligheter
Page 47 and 48: flere tilfeller der finnere har sme
Page 49 and 50: REGIONER TYSKE ANGELSAKSISKE FOR- P
Page 51 and 52: miska och sociala förhållanden un
Page 53 and 54: Handtverket har ein viktig plass i
Page 55 and 56: Fig. 1. Runben från Sigtuna (Tesch
Page 57 and 58: man också kunde beskriva symbolisk
Page 59 and 60: positioneringskampen med andra. Det
Page 61 and 62:
Kaupang och Birka. De var mötespla
Page 63 and 64:
DENNE PUBLIKASJONEN ER PRENTA MED S
show all

seminar 05.qxd

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?