Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

More documents

Recommendations

Info

kjelda, nr. 2 – 2009, årgang 18 ”vistr”, som tyder ”buplass med mat”, seinare ”føderåd”. ”Viste” er gardsnamn i Randaberg og på Voss, begge med gammal busetting, men bør eigne seg som bygdenamn. Jølster-namnet kan då vere ei samansetting av ”Jolmu”, eigeform av ”Jalma” og ”vistr”, altså ”buplass med mat ved Jalma”. At det var råd å bu så langt frå sjøen, må ha vore eit springande punkt då folk busette seg i innlandet. Namnet blir då både rettleiande om lokaliseringa og ein slags reklame. Her var mat nok. FORKLARING Formene Jolmstar og Joluister ligg nær kvarandre i tid, men er tilsynelatande svært ulike. Ei forklaring kan vere at begge skrivarane visste noko om opphavet til namnet, som var under radikal forenkling. I folkeleg uttale var uttalen alt blitt ”Jollstr”. Første skrivar la inn att ”m” til ”Jolmstar”, siste skrivar eit fyldigare andreledd ”-uister” til ”Jolluister”. Kanskje har han også skrive ”-vister”, som på 1500-talet blei mistolka til ”uister”? Når vi støter på namnet sidan, er forma stabilt ”Jøllster”, der ”o” har opna seg til ”ø”. NYTT ELVENAMN Då ”Jolmuvistr” var brote ned til 12 Eit langhus på 41 meter er den siste månaden avdekka og undersøkt av tre arkeologar frå Bergen Museum. Dei arkeologiske registreringane som tidlegare er utført av Kulturavdelinga i fylkeskommunen viste at bygningen var i bruk i folkevandringstida (400-570 e.Kr). Undersøkingane som Bergen Museum har gjort vil gje utfyllande kunnskap om når bygningen har vore i bruk, og korleis den vart brukt. Dei førebelse resultata viser at langhuset var 41 m langt og 7 m breitt. Arkeologane har også funne spor som tyder på at det har vore fire dører i huset, to på kvar langside. Det er også ting som tyder på at huset har vore delt i fem rom. I tillegg til langhuset er det funne fleire kokegroper og spor etter dyrking. Det er dyrkingsspor i form av ardspor og åkerlag. Det yngste åkerlaget er datert til vikingtida (800-1000), men det er forventa at dateringane på dei eldste åkerlaga vil bli trekt bak til eldre bronsealder (rundt 1500 f.Kr). Ei kokegrop er datert til romartid (0-400 f.Kr). Den faktiske kunnskapen me sit med i dag, er at dette området har vore nytta i årtusenet etter Kristus. ”Jollstr”, kunne folk ikkje lenger høyre at elvenamnet ”Jalma” låg inni bygdenamnet. Men det var viktig å ha eit elvenamn som knytte seg til bygdenamnet. Bygdenamnet var no eit betre særmerke for elva enn at ho ”jalma”. Dermed kom forma ”Jølstraelva”, som sidan blei forenkla til ”Jølstra”. Ein parallell til dette er ”Nausta” i Naustdal. Ei elv kan ikkje ”nauste”, og opphavet må vere ”Naustdalselva”, som så har fått ei kortform. INNSJØEN ”Jalma” kan ha vore namnet også på det store vatnet frå starten av. Men meir sannsynleg er forma ”Jolmu sær” (sjø). For ordet ”sær” har vore aktivt i området. Vi veit at Holsavatnet var ein ”sær”, og vi finn garden ”Seim” (av Særheimr) ved Breimsvatnet. Ved Jølstravatnet er namnet ”Sægrov” ein mogleg rest av at ein omtalte vatnet som ”sær”. Men også dette namnet blei det betre å knyte direkte til bygdenamnet, som ”Jølstravatnet”. JØLSTER OG JØLST Etter vanleg språkutvikling, skulle forma ”Jollstr” ha mista ”-r” etter gammalnorsk tid. Det skjedde ikkje. Forklaringa kan vere at ein oppfatta ordet som eit særnamn og heller skaut inn ein ”e” for å lette uttalen. ”Joluister” 1367 kan vere eit vitnemål om det. Kanskje hadde ein ei kjensle av at ”r” hørte med fordi den var innarbeidd i ”jølstring” og eigeforma ”jølstra-”. Også dativ levde vidare i jølstramålet. Dativforma, etter preposisjonen ”på”, skulle teoretisk bli ”Jollste” ut frå ”viste”. Men sidan forma var tydeleg nok utan ”e”, fall ein truleg ned på ”Jollst” ganske raskt, kanskje alt før samantrekkinga av namnet. Varianten ”Jølst”, som mange jølstringar likar å bruke, bør ein då reservere til uttrykket ”på Jølst”, slik praksis stort sett er. KONKLUSJON Med eit visst atterhald for at det er verbet ”jalma” som ligg i ”Jolmstar”, og eit større atterhald for å lese ”vistr” ut av forma ”Joluister”, har vi då ei forklaring på korleis Jølsternamnet og sekundærnamna er blitt til. Opphavet ligg i den brakande elva og i at området kring elv og vatn gav grunnlag for fast busetting. ”Jolmuvistr” var ”buplassen med mat ved elva Jalma”. Langhus på Ålhus i Jølster Av Marit Anita Skrede Etterarbeidet til utgravinga vil gje mange fleire svar på når området var brukt og kva aktivitet me kan knyta til huset og området rundt. Feltleiar Anita Haugen har sagt seg viljug til å skriva ein artikkel til Kjelda der ho fortel om resultata frå utgravinga. Denne artikkelen vil koma i julenummeret. Me ser fram til å få meir og inngåande kunnskap om dette spanande området – garden der Audun Hugleikson fekk ført opp borga si på 1200-talet! Feltleiar Anita Haugen skal skriva ein artikkel om utgravingane på Ålhus. Artikkelen blir presentert i julenummeret av Kjelda.
Kraftsats til formannskapet i Eivindvik prestegjeld Biletet viser Herresalen i Eivindvik til venstre for kyrkja. Huset vart bygt i 1819, og var prost Dahl sin bustad. (Fotograf: ukjend. SFFf-95155.0004) Formannskapslovene frå 1837 var ikkje krystallklårt utforma med omsyn til kor langt kommunane sitt kompetanseområde skulle strekkje seg. Det førte fleire gonger til konfliktar mellom dei nye styringsapparata og høgare autoritetar. Formannskapet i Eivindvik hamna allereie i 1838 i ein heftig krangel med amtmannen om grensene for myndigheitsfeltet deira. Eivindvik prestegjeld omfatta omlag det som i dag er kommunane Gulen og Solund. Det blei i 1837 utgangspunkt for eit eige formannskapsdistrikt (kommune) med «Eivindvigens anden skaber», prost Niels Griis Alstrup Dahl, som fyrste ordførar. Dahl kom til Eivindvik i 1804, og fram til han døydde i 1853 la han for dagen eit samfunnsengasjement utanom det vanlege. Det er for arbeidet innan jordbruk og folkeopplysing Dahl i ettertid har hausta størst anerkjenning, men han førte òg ein strid kamp mot alkohol, sedløyse og fattigdom. I Eivindvik fekk han skipa eit fattigstell som var mønstergyldig. Alle som ikkje kunne ta vare på seg sjølv, fekk eit anstendig tilbod om hjelp. Blant anna skal legdlemmene ha fått utdelt tobakk, og det var visst heller ikkje det minst «nødtørftige» dei fekk. Men offentleg forsorg kosta, og fattighjelp var ein av dei store kommunale utgiftspostane. Alle tiltak som kunne avgrensa dette kostnadssluket var såleis av det gode. Dahl såg særleg på alkohol som eit samfunnsnedbrytande element som førte mange ut i fattigdom og elende. Av eiga lomme kjøpte han opp tre gjestgjevarstader, for slik å sikre seg at det ikkje vart servert brennevin der. Rusdrykken førte ikkje berre til at kjelda, nr. 2 – 2009, årgang 18 Av Per Olav Bøyum bønder drakk seg frå gard og grunn, i fylgje Dahl var det òg ei kopling mellom brennevin og sedløyse: Med Nattesværmeriet vedblir det, trods alle Forsikringer, omtrent som før der hvor en har Brændevin i tilstrækkelige Mængder, andre Steder der dette er i Avtagende, minker ogsaa Nattesværmeiet som en naturlig Følge af det. Dahl formidla her synspunkt som går att i mange visitasmeldingar frå 1800-talet. Brennevin blei sett på som årsak til nattefrieri og uekte fødslar, og særleg ille skal det ha vore i delar av Sogn. Nattefrieri og horelivnad Det er ikkje overraskande at kampen mot alkohol og lauslivnad blei ført inn i det nyskipa formannskapet for Eivindvik, der Dahl sat som ordførar dei fyrste 12 åra. Saka som fekk amt- 13
Page 1 and 2: Kjelda Nr. 2 - Juni 2009. Årgang 1
Page 3 and 4: Innhald kjelda, nr. 2 - 2009, årga
Page 5 and 6: KULTURMINNEÅRET 2009 fortalde meg
Page 7 and 8: Vassenden Meieri kring 1940. Ekster
Page 9 and 10: BEDEHUS Vigslingsdagen - i det nye
Page 11: Kva tyder ”Jølster”? Biletet e
Page 15 and 16: Dahl viste sin stordom på mange fe
Page 17 and 18: Forbodstida Forbodet mot brennevin
Page 19 and 20: Årdal kommune 150 år Utover i 185
Page 21 and 22: 2. Post-mortem portrett av ukjent m
Page 23 and 24: kjelda, nr. 2 - 2009, årgang 18 5.
Page 25 and 26: kjelda, nr. 2 - 2009, årgang 18 So
Page 27 and 28: Di Blasi dreg på besøk til venen
Page 29 and 30: ønskje seg noko meir disiplin og k
Page 31 and 32: Etter andre verdskrigen hadde ni eu
Page 33 and 34: Sovjetisk stridsvogn på gata i Bud
Page 35 and 36: Vel blåst! Kontaktkonferansen 2009

Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?