Yeni Ümit Say 92 deneme.indd

Dinî Ýlimler ve Kültür Dergisi YIL: 23 SAYI: 92 NİSAN - MAYIS - HAZİRAN 2011 / 106702 - 2011/2
www.yeniumit.com.tr
FİYATI: 6.00 TL
Minaredeki bu avaz ötelerin sesi,
Yaratana çağırır duyan hemen herkesi;
Yerdeki ezanla göktekilerin bestesi
Ve muhtevâ itibarıyla melek şivesi.
•
Dar Bir Açıdan Bir Kez Daha Kur'ân (Yeni Başyazı)
Bütüncül ve Parçacı Yaklaşımlar Arasında Sünnet-i Nebeviyye
Peygamber Yolu'nun Ruh ve Mânâ Boyutu
Rahmet Peygamberinde Beyan
Firavun ve Genel Özellikleri

YENi ÜMiT
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
DAR BİR AÇIDAN
BİR KEZ DAHA
Kur’ân
Bugüne kadar Kur’ân’ı anlatma uğrunda nice
kalemler gözyaşı döktü ve inledi.. nice sineler
onun esintileriyle ürperdi ve titredi.. nice dimağlar
onun mucizevî büyülü atmosferinde iç
içe “ba’sü ba’de’l-mevt”lere erdi ve uhrevîleşti.
Bizimki kendini bilmezlik olsa da onun yeryüzünü
şereflendirdiği asırdan günümüze dek nice cins dimağlar
birer gavvâs gibi o “menhelü’l-azbi’l-mevrûd”a daldı
ve kendi çağdaşlarına ne cevherler ne cevherler sundu..!
Biz şimdilik, o harikulâde beyan âbidesiyle alâkalı
pek çok esrar ve incelikleri o alanın mahir üstadlarının
güzîde eserlerine havale ederek, dar bir çerçevede bir
kere daha “i’câz” ve “îcâz” demek istiyoruz.
İ’câz, sözlük itibarıyla güç yetirilememe, âciz bırakma,
benzerinin yapılamaması ve başkalarının
yapmaya, söylemeye muktedir olamayacağı aşkın bir
muhteva ve harika bir beyan demektir. Îcâz ise bir
mazmun ve mefhumu çok az kelime kullanarak özlü
söyleme; tabir-i diğerle, çok az ifade ile pek çok şey
işaretleme ve pek az sözle maksadın vâzıh olarak ifade
edilmesi mânâlarına gelmektedir.
Belâgat uleması, îcâz sözüyle alâkalı şu mütalaaları
serdederler: Bir söz, ifade edilmek istenen mânâyı
tam karşılayacak ölçüde ise buna “müsâvât” denir ki
beliğlerin beyanlarında en şayi olan da budur. Bazen
de bir faydadan ötürü ve tabiî “muktezâ-i hâl” veya
“muktezâ-i zâhir” esprisine bağlı olarak fazla kelimeler
kullanıldığı da olur ki buna da “ıtnab” denegelmiştir
ve kendi çerçevesinde bu da makbul bir ifade
tarzıdır. Oldukça az kelime veya haziflerle –maksadı
muhill olmama kaydıyla– ifade ve beyana da “îcâz” denir
ki, bu konuyla alâkalı Kur’ân-ı Kerim ve Sünnet-i
Sahîha’dan yüzlerce örnek göstermek mümkündür.
Aslında, üslûb-u beyan müsâvâtı gerektirdiği yerde
o yolu takip etmek; tavzih ve tefsire ihtiyaç duyulan
durumlarda ıtnab demek; bazen de herhangi bir
mazmun ve mefhumu ifadede, konuyu iğlâk etmeme
ve anlaşılmaz hâle getirmeme kaydıyla îcâz yolunu
seçmek ayn-ı belâgat, dolayısıyla da makbul ve müstahsendir.
Mevzu ile alâkalı Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan
ve Sünnet-i Sahîha’da bu ifade tarzlarının hemen
hepsinden değişik örnekler vermek mümkündür. Biz
burada daha ziyade Kur’ân’daki îcâz üzerinde durarak,
o deryadan sadece birkaç damla ile iktifa etmek
istiyoruz.
Belâgat ulemâsı ekseriyetle îcâzı iki nev’e taksim
ederler:
1-Îcâz-ı kısar
2-Îcâz-ı hazf
Belâgatçilerin, birkaç kelime ile pek çok hakikati
ifade etmenin unvanı saydıkları “îcâz-ı kısar”la alâkalı
Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan’da onlarca örnek bulmak
mümkündür. Evet,
2 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

אא
א den‘ אא
א
’a kadar farklı seviyelerde hep bu îcâz hakikatinin
nümâyân olduğu görülür. Ne var ki, biz şimdilik
konunun hususiyeti açısından belâgat erbabınca da
üzerinde durulmuş bir-iki örnekle iktifa etmeyi düşünüyoruz.
Meselâ; A’râf sûre-i celîlesindeki
אא
א
א
“Sen her zaman bağışlama (afv u safh) yolunu tut, iyiliği
emret ve cahillerle uğraşmaktan uzak dur.” (A’râf sûresi,
7/199) ferman-ı sübhânîsi üç cümleden ibaret olduğu
hâlde mehâsin-i ahlâkın bütün disiplinlerini câmi bir
beyan harikasıdır. Evet, bu engin beyan içinde bağışlama
ahlâkı, iyilik ve güzellik düşüncesini yaşayıp
yaşatma kararlılığı, bilgisiz ve densiz insanlarla tartışmalara
girmeme ciddiyeti, demagoji ve diyalektiklerle
faydasız dalaşmalarda bulunmama vakarı… türünden
pek çok hususun hemen hepsini bir solukta ifade
etme gibi bir câmiiyyet söz konusudur.
Üzerinde durulan âyetlerden biri de Bakara sûre-i
celîlesindeki א
אא
כ “Kısasta sizin için hayat
vardır.” (Bakara sûresi, 2/179) âyet-i câmiasıdır. Arap
beliğlerinin, bu mazmunu ifade adına ortaya attıkları
en parlak örnek א “Öldürmek öldürmeyi ortadan
kaldırır.” sözcüğü olmuştur. Beyan üstadlarının
bu konudaki mütalaaları bir yana, bizim gibi sıradan
insanların nazarında bile Kur’ân’ın beyanı karşısında
bu ifadenin ne kadar sönük kaldığı açıktır.
Her şeyden evvel bu sözde א kelimesi tekerrür
etmektedir ki, buna kelimenin iç mûsıkîsi de inzimam
edince hiss-i selim ve zevk-i selime aykırı olduğu
hemen hissedilir. Âyette ise mevzuun ve mazmunun
özünü aksettiren o engin iç mûsıkî ile beraber
böyle bir tekrar söz konusu değildir.
Sâniyen, “katl, katli ortadan kaldırır” yaklaşımı
yanlıştır; zira her öldürme öldürmeyi önlemez/önleyemez;
hatta bazen öldürme, peşi peşine öldürmeler
fasit dairesi bile oluşturabilir.
Sâlisen, âyetteki א ve אא kelimeleri, Kur’ân’ın
iç mûsıkîsi açısından gayet latîf düşmesine mukabil,
א ifadesinde kulağı ve hiss-i selimi tırmalayan
bir ses söz konusudur.
Râbian, âyette herhangi bir hazif mevcut olmadığı
hâlde burada
כ‏])‏
א] אא‏]‏
‏(א ]
hazfedilmiş ibarelerin mevcudiyeti bahis mevzuudur.
Hâmisen, âyette kısas sonucuyla hayat arasında bir
tıbâk mevcut olmasına karşılık, nazire olarak ortaya
konan ifadede böyle bir husus mevcut değildir.
Sâdisen, âyetteki kısas kelimesi öldürmenin berisinde
daha küçük cinayetleri de kapsamasına mukabil,
nazirede ise bunlara, delâletin hiçbir şekliyle işaret
söz konusu değildir.
Bu konuda üçüncü bir örnek olarak İhlâs sûre-i
celîlesi üzerinde de durulabilir. Kur’ân-ı Mu’cizü’l-
Beyan’ın pek çok yerinde îcâz vurgusunda bulunan
Bediüzzaman Hazretleri bu sûre ile alâkalı da şunları
söyler: Çok kısa olan İhlâs sûre-i celîlesinde üç
müspet, üç de menfî cümle mevcuttur. Sûre, bu altı
cümle ile altı mertebe tevhidi ifade ve ilanın yanında
o kadar da şirk envaını reddetmektedir.
Bu konuyla alâkalı Yirmi Beşinci Söz’deki o bahse
bakılabilir. Aslında o Hazret’in “İşârâtü’l-İ’câz” kitabı,
Kur’ân’daki bu tür cezâlet-i beyan örnekleri adına
mutlaka mütalaa edilmesi gerekli bir şaheser mahiyetindedir.
Diğer bir misal olarak, bütün şerlerin ve hayırların
özetini ihtiva eden
א
א
א
א
א
א
א
כ א
אא
“Şüphesiz Allah adalet ve istikameti, en engin mânâsıyla
ihsanı ve yakınlarına iyilikte bulunmayı emreder; hayâsızlığı,
çirkin ve nâhoş işleri, zulüm ve tecavüzü de yasaklar.” (Nahl
sûresi, 16/90) âyet-i kerimesi de îcâz açısından üzerinde
durulan veciz beyanlardandır.
Kur’ân-ı Mübin’de benzer îcâz türünün onlarcasını
göstermek mümkündür; ancak konunun hususiyeti
bu enginlikteki bir tahlile müsait olmadığından
biz de mecburen çerçeveyi dar tutmak zorundayız.
Burada meseleyi noktalayarak bir-iki örnekle îcâz-ı
hazf’e geçmek, birkaç âyet-i kerime ile ona da temas
ettikten sonra ayrı bir beyan sultanlığını işaretlemek
istiyoruz.
Belâgat âlimlerinin ifadelerine göre “îcâz-ı hazf”;
kelâmın bazı kısımlarının, onlara delâlet edecek lâfzî
veya mânevî bir karîne bırakılarak hazfedilmesi yani
zikredilmemesidir. Hazfedilen bir harf olabildiği gibi,
bazen bir kelime ve bir cümle de olabilir. Kur’ân-ı
Mu’cizü’l-Beyan’da bu tür hazfin de onlarca örneğini
göstermek mümkündür.
Meselâ, א
כ
“Ben iffetsiz biri değilim.” (Meryem
sûresi, 19/20) Burada כ olacakken harfi hazfedilmiştir.
İfadenin bu şekilde vârid olması, o esnadaki
konjonktüre ve heyecan hâline fevkalâde uygun düşmektedir.
Bir başka misal olarak:
אכ
כ
“Size
analarınızla evlenmek haram kılınmıştır.” (Nisâ sûresi,
4/23) âyetinde, evlenmek mânâsına gelen אכ keli-
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 3

mesi hazfedilmiştir; mesele vâzıh ve anlatılmak istenen
husus da gayet açıktır.
Bunun gibi, bu Kitab-ı Kerim’de, bazen א
“Rabbim beni yarlığa!” (A’râf sûresi, 7/151) beyanında
olduğu misillü muzafun ileyh ’sı hazf edilerek
îcâza gidilmiş; bazen אא א “Kim tevbe
edip salih amel işlerse” (Furkân sûresi, 25/71) âyetinde
olduğu türden
mevsufu hazfedilerek sıfatla yetinilmiş
ve bazen אde
כ כ
א
כא
“Zira arkaların da her sağlam gemiyi zorla gasp eden bir
melik vardı.” (Kehf sûresi, 18/79) beyanında olduğu gibi
sağlam mânâsına gelen א sıfatı zikredilmeyerek
mevsufla iktifa edilmiştir.
Îcâz-ı hazf cümlesinden olarak bazen birkaç
kelâmın birden hazfedildiği de olur. Sûre-i Yusuf’taki
א א .. “Beni gönderin.. Ey dosdoğru
sözlü Yusuf (dedi).” (Yusuf sûresi, 12/45-46) âyetinde
olduğu gibi. Maksadı muhill olmadan burada şu kelimelerin
hazfedildiği anlaşılmaktadır:
א
א א
]
א א [: א
“Beni Yusuf’a gönderin, [rüyanın tabirini O’na sorayım.
Bunun üzerine onlar da bu zâtı hapishaneye gönderdiler de
o:] Ey doğru sözlü Yusuf, dedi.”
Kur’ân-ı Kerim’de bu kabîlden o kadar çok hazif
vardır ki, bunların bütününü zikretmek bir mücellet
ister; bu ise bu dar tahlilin istiab haddini aşar.. tabiî
benim boyumu da...
Aslında Furkân-ı Mübin’deki i’câz ve îcâz hakikatiyle
alâkalı, me’ân ve beyan üstadları onun o kadar
çok derinliğinden söz etmişlerdir ki bunlardan her
biri tek başına onun “Kelâmullah” olduğunu göstermekte
ve aşkınlığına şehadet etmektedir. Fuhûl-ü
ulemânın o engin mülâhazalarını yine onların o harika
eserlerine bırakarak biz bu konuyu da çağımızdaki
bir beyan üstadının ifadelerine işaret ederek noktalamak
istiyoruz: Bediüzzaman, Kur’ân’daki i’câz adına,
onun nazmının cezâleti (söylenişte mazmûnu tam
aksettirmenin yanında fevkalâde âhengi, tebşir ettiğinde
içlere inşirah salan letafeti, tehditlerinde gönüllerde
ürperti ve râşeler hâsıl eden müessiriyeti demektir),
ifade zenginliğinin yanında hüsnü metaneti,
üslûbunun garîb ve orijinal olması, tarzının zerafet ve
güzelliği, ifadelerinin aşkınlık ve fâikiyeti, mânâsının
kuvvet, rasanet ve hakkaniyeti, lafızlarının fasîh, açık
ve anlaşılır olması… gibi mevzular üzerinde durur ve
bu hususların hepsini örnekleriyle ortaya koyar. Biz
bu konuyu da şimdilik o güzîde kaynaklara havale
ederek geçelim.
Bunlardan başka, Kur’ân-ı Mu’ciznümâ’nın gaybî
haberleri de onun mucize ve Hak kelâmı olduğunu
göstermektedir. Evet, bu harika beyan, varlığın
mebdeinden Hazreti Âdem Nebi’nin (alâ nebiyyinâ
ve aleyhissalâtü vesselâm) hilkat ve sergüzeşt-i hayatına,
evlâtlarının macerasından onun Allah’la münasebet
enginliğine kadar çok farklı konularda öyle detaylı
bilgiler verir ki, onun Allah kelâmı olduğu kabul
edilmediği takdirde bu geniş malumatın, bu kadar teferruatlı
bilginin izahı mümkün olmayacaktır. Keza
Kur’ân, Hazreti Nuh, Hazreti Hud, Hazreti Salih,
Hazreti İbrahim, Hazreti Lût ve diğer enbiyâ-i izâm
(alâ nebiyyinâ ve aleyhimussalâtü vesselâm) hazerâtından
ve onların kavimlerinden de bahseder, hem de onların
karakter ve tabiatlarını gayet net çizgilerle ortaya
koyarak tarih öncesi bu dönemleri öyle bir resmeder
ki, insan o upuzun geçmişi kendine has şivesi ve deseniyle
görüyor gibi olur.
Bütün bunların yanında Kur’ân, –zamanın tevil
ve tefsirine emanet– gelecekle alâkalı ihbarlarında o
kadar açık bir üslûpla meseleleri ortaya koyar ki bütün
bunlar İlm-i Muhit-i İlâhî’ye verilmediği takdirde
mâkul bir izahı mümkün olmayacaktır. Kur’ân-ı
Mu’cizü’l-Beyan’da bu türden de onlarca âyet-i kerime
göstermek mümkündür.. ve bu âyetlerden her
biri א כ
mahiyetinde- א diyen birer şahid-i sadık
dir. Bu cümleden olarak o,
כ
א א א א
א
א
א‏...‏
“İnşâallah siz kiminiz başını tamamen tıraş etmiş, kiminiz
de saçlarını kısaltmış olarak, herhangi bir korku söz konusu
olmadan mutlaka Mescid-i Haram’a gireceksiniz.” (Fetih
sûresi, 48/27) şeklinde ferman etmiştir. Aylar ve aylar
önce bu çerçevede verdiği haberler mevsimi gelince
bir bir gerçekleşmiş ve א
hakikati bir kere
daha vurgulanmıştır.
Bunun gibi yıllar ve yıllar önce Sâsânîlerle Romalılar
arasındaki savaşta yenilen Romalıların birkaç
sene içinde derlenip toparlanıp düşmanlarına galebe
çalacaklarını ifade eden
א א
א
א
א
“Elif, Lâm, Mîm. Romalılar, size yakın bir yerde yenik düştüler;
ne var ki bu mağlubiyetten sonra birkaç sene içinde onlar
yeniden galebe çalacaklardır; evvel ve âhir hüküm Allah’a
aittir; o gün mü’minler de kendi açılarından sevineceklerdir.”
(Rûm sûresi, 30/1-4) âyetinin müfâdı aynıyla birkaç
4 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

sene içinde gerçekleşmiştir ki, o gün aynı zamanda,
Bedir zaferiyle müslümanların da sevinç yaşadıkları
güne rastlamaktadır.. evet bu gaybî haber de bişâretin
ihtiva ettiği tarih çerçevesinde santim şaşmadan aynıyla
tahakkuk etmiştir. Müslümanların Mekke’de
gayet az, zayıf ve baskı altında bulundukları ve
Sâsânîlerin zafer naraları attıkları bir dönemde böyle
bir şeyin gerçekleşeceğine ihtimal vermek mümkün
değildi; ama Hazreti Ruh-u Seyyidi’l-Enâm (aleyhi
ekmelüttehâyâ) ve etrafındaki hakiki mü’minlerin bir
gün bütün bunların mutlaka tahakkuk edeceğine
inançları tamdı.
Farklı bir gaybî haber de Mâide sûresindeki
אכא
א
א א א כ
א
“Allah Seni, Sana zarar vermek isteyenlerin şerrinden koruyacaktır.
Şüphen olmasın, Allah asla kâfirlerin emellerine
ulaşmasına fırsat vermeyecektir.” (Mâide sûresi, 5/67) beyanıyla
ortaya konan hıfz u inayet ve teminât u riâyet
ifade eden âyettir. Şöyle ki, Efendimiz (aleyhissalâtü
vesselâm) bilhassa Mekke döneminde koruyucuları
az, düşmanları çok ve amansız olmasına, akla hayale
gelmedik onca komplo ve mekr u hileye rağmen
âyet-i celîlenin haber verdiği gibi olmuş, onların kötülük
planları ve entrikaları boşa çıkmış/çıkarılmış ve
o Masum-u Masûn kendi saadethanelerinde ruhunun
ufkuna yürüyeceği âna kadar hep ilâhî inayet ve
riayetle korunup kollanmış ve kötülüğe kilitlenmiş
o habis ruhların arzuları da kursaklarında kalmıştır.
Kur’ân-ı Kerim’de, herkese א כ א dedirtecek
âyetlerin ta’dâdını Allah bilir; biz bu hususu da geçen
şu iki-üç örnekle noktalayarak gaybî ihbârâta dair biraz
daha farklı bazı konuları hatırlatmak istiyoruz:
Kur’ân-ı Mübin, Fussılet sûre-i celîlesinde, tekvînî
emirlerin doğru okunacağı, varlık ve hâdiselerin hak
söyleyen birer fasîh lisan hâline geleceği ve bütün önyargısız
insanların da bu Mu’cizbeyan Kitab’ın hakkın
ta kendisi olduğunu ifade ve itiraf edecekleri günlerin
yakın olduğunu beyan sadedinde
א
א א אא א
“Biz onlara gerek âfâkta (dış dünya) gerek kendi öz varlıklarında
varlık ve birliğimizin delillerini göstereceğiz de onlara
Kur’ân’ın Allah’tan gelmiş bir hak ve hakikat olduğu tam
tebeyyün edecektir.” (Fussılet sûresi, 41/53) buyurur ki,
bugün makro ve mikro planda keşfedilip ortaya konan
bütün buluşlar ve onların işaretlediği hakikatler
milimi milimine bu ihbar-ı ilâhîyi doğrulamakta ve
Kur’ân’ın semâvîliğini haykırmaktadır.
Buna benzer hem bir ihbar-ı gaybî hem de hakikî
mü’minlere vaad u bişâret diyeceğimiz gerçekleşmiş
bir haberi de Nur sûre-i celîlesinin 55. âyeti işaretlemektedir.
Evet, yeryüzündeki hâkimiyet-i İslâmiyeden
yıllar ve yıllar önce Kur’ân-ı Mübin:
א
אא א א
כ אא א א
א א
כ
א א כא
כ א...‏
א
“Allah, daha önceki müminlere (Davud, Süleyman ve saireye..)
dünya hâkimiyeti lütfettiği gibi, sizin içinizden iman
edip salih amel işleyenlere kesin olarak aynı şeyi vaadetmektedir.
(Öyle ki) onlar için razı olup intihap ettiği İslâm dinini
yaşama, temsil etme imkân ve iktidarı bahşederek onları da o
korkulu dönemin arkasından tam bir güvene erdirecek; gayrı
onlar yalnız Bana ibadet edecek ve Bana asla şerik koşmayacaklar...”
şeklinde çok önemli bir bişârette bulunmuştur
ki mevsimi gelince de gönülden Allah’a inananlar
o gül devirlerini doya doya yaşamış ve ütopyalara
sığmayan tasavvurlar üstü içtimaî, iktisadî, ahlâkî ve
idarî sistemler tesis etmişlerdir. Bu konuyla alâkalı da
onlarca âyetten bahsetmek mümkündür ama biz bu
fasla da bir nokta koyarak o menba-ı mucizâtın daha
farklı bir yanını işaretlemeyi düşünüyoruz.
Evet, oldukça küçük birer işaretle geçiştirdiğimiz
gaybî ihbarların yanında, ilmî gelişmelerin sunduğu
daha derin, daha farklı bir bakış zaviyesi açısından
ve modern yorumlar çerçevesinde yorumlanmış ve
yorumlanabilir daha onlarca âyetten söz etmek de
mümkündür. Bu cümleden olarak da jinekoloji, embriyoloji,
astronomi, jeoloji ve diğer alanlarla alâkalı
bir hayli âyetten söz edilegelmiştir. Erbabı bu hususlarla
alâkalı mücelletler meydana getirmiş; Kur’ân-ı
Mu’cizü’l-Beyan’ın bu derinliğini de gözler önüne
sermiş ve bu tür tekvînî emirlerin tahlilinde de
א כ א א
hakikatini ortaya koymuşlardır. Bunların bütününü
burada serdetmek zordur; biz bu konuyu da bir-iki
küçük misalle işaretleyip geçeceğiz.
Embriyolojiyle alâkalı onlarca âyetten birkaçı şunlardan
ibarettir:
Kur’ân, Abese sûre-i celîlesinde şöyle buyurur:
כ א א
א
“Kahrolası nankör insan, ne kadar küfrân içinde o.. (Biliyor
musun) Yaratan onu neden yarattı? Onu bir nutfeden
yarattı; yarattı ve onu fevkalâde bir biçime koydu.” (Abese
sûresi, 80/17-19) Burada nutfeden kastedilen şeyin
“zigot” olduğu açıktır. İnsan sûresi ikinci âyetteki
א
cümlesiyle de spermin yumurtayla karışıp
birleşmesi ve döllenme vetiresi işaretlenmektedir.
Bunların yanında sperm ve yumurtanın oluşum
merkezi ve çıkış noktalarına da Târık sûresindeki
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 5

א
א א
א
א א
א א
“Şimdi insan bir de neden yaratıldığına baksın; o atılıp dökülen
bir mâyiden (yani menide sperm ve yumurtadan) yaratıldı.
Bir mâyi ki o arka kemik ile göğüs kemikleri arasından çıkmaktadır.
Onu böyle ilk yaratan Allah diriltmeye de kâdirdir.”
(Târık sûresi, 86/5-8) âyetleri işaret etmektedir. Evet,
bu âyetlerde sperm ve yumurtanın mezc u imtizâcıyla
malum döllenme vetiresi hatırlatılmaktadır ki, Kur’ân
farklı üslûplarla da olsa çok yerde hep bu hususu vurgular
ve insanları bu süreci düşünmeye davet eder.
Bu cümleden olarak Mü’minun sûresinde konu
daha bir detaylı anlatılarak şöyle buyurulur:
א
א
א א
א א א א א
כ א
כ א
א א א
א
א א א
כ אא א
א א
א
“Andolsun ki Biz insanı bir sülâle (çamur, balçık özü veya
bunların ihtiva ettiği elementler)den yarattık. Sonra onu (bu
unsurları, erkeklerin spermi ve kadınların yumurtası) nutfe
(zigot) hâline getirdik ve bu zigotu sağlam (tam donanımlı)
bir yere yerleştirdik. Daha sonra bu nutfeyi (rahmin cidarlarına)
yapışan, tutunan bir alaka hâline getirdik; müteakiben
o alakayı mudğaya (belirli belirsiz bir çiğnem ete) çevirdik;
bundan sonra da o mudğayı kemiklere dönüştürdük; bunun
ardından, kemiklere et giydirdik. (Bütün bu vetirenin sonunda)
onu hiçbir canlıya benzemeyen harika bir yaratılışa
mazhar eyledik. Yarattığı her şeyi en güzel şekilde halk u
takdir eden Allah’ın şanı ne yücedir!” (Mü’minun sûresi,
23/12-14) Tercüme azizliği ve mütercimin ufuk
darlığına rağmen konu o kadar açıktır ki buna ilâhî
mucize demenin ötesinde bir şey söylemek mümkün
değildir. Hac sûre-i celîlesinin beşinci âyeti ise
oraya mahsus siyak ve sibak çerçevesinde mevzuu bir
kez daha vurgular ve münsif vicdanlara bir kere daha
א כ א dedirtir.
Aslında, konuya müteallik onlarca âyetten bahsetmek
mümkündür ama embriyolojiyle alâkalı bu hususu
da noktalayarak yine bu Mu’cizbeyan Kitab’ın
farklı bir mucizesine temas etmek istiyoruz.
Modern yorumcular, astronomiye işaret eden bir
hayli âyetin var olduğundan söz ederler. Bu cümleden
olarak –daha önce de geçen ve makam münasebetiyle
bir kere daha zikredilecek olan– Fussılet sûresindeki
א
א א אא א
“Biz onlara gerek âfâkta (bütün buudlarıyla yer-gökler)
ve gerek kendi nefislerinde (anatomik, fizyolojik yapılarında,
ilm-i nefs ve ilm-i ruh açısından) âyetlerimizi (delil ve
burhanlar) göstereceğiz de onlar nazarında bu Kur’ân’ın
mutlak doğru olduğu tebeyyün edip ortaya çıkacaktır.”
(Fussılet sûresi, 41/53) âyet-i mübini, günümüzde dev
teleskoplarla âfâkın keşfedilip değerlendirileceğini;
ilm-i ebdân, ilm-i nefs ve ilm-i ruh… gibi konuların
da bizcesinin ortaya konacağını işaretlemektedir
ki –yarınların daha nelere gebe olduğu mahfuz– bu
babda da yine o Mu’cizbeyan Kitap selim vicdanlara
א א א
“O Kur’ân’ı Biz, hakkın ta kendisi olarak indirdik ve o
mutlak hakkın kendisi olarak nâzil oldu.” (İsrâ sûresi,
17/105) hakkaniyetini tescil ettirmektedir.
Âfâka ait bir diğer örnek de Yâsîn sûre-i celîlesindeki
א
א א
כ א
א
א א
כא א א א
כ כ
א א א א
א כ א
“Güneş de onlara bir âyet ve bir delildir, akar durur hep
yörüngesinde; bu, o Aziz ve her şeyi kuşatan ilm-i muhit
sahibinin takdir ve tayini iledir. Biz Ay için de bir kısım
menziller (metâli’) takdir ettik; o (bu menzillerdeki seyahatinin
sonunda) eski bir hurma çöpü gibi kavisimsi bir hâl
alır. Ne Güneş’in Ay’a yetişmesi ne de gecenin gündüzün
önüne geçmesi söz konusudur. Gökcisimlerinin hepsi değişik
bir yörüngede yüzer durur.” (Yâsîn sûresi, 36/38-40)
âyetleriyle ortaya konan hakikattir. Başta insanlar,
sonra hayvanî, nebatî hatta madenî varlıkların teşhiri
ve temâşâya sunulması adına bir meşher mahiyetinde
yaratılan yerküre; ay, güneş ve diğer gök cisimlerinin
hatta Samanyolu gibi galaksilerin, hep birer kanun-u
vahdetle iç içe pek çok gaye ve maksadı gerçekleştirmek
üzere feza-yı ıtlakta tıpkı gemiler gibi yüzüp
durduklarını, hem de her çağ insanının anlayabileceği
bir üslûpla vurgulamaktadır ki, günümüze kadar
tecrübe ve müşâhedeye dayanan pozitif hiçbir tespite
muhalif düşmemiştir ve düşmeyecektir de...
Bu hususu tenvir için değişik bir örnek olarak
Enbiyâ sûresindeki
א
א א כאא א
אא
א כא
א
כ אא
א
“O inkâr edenler bakıp görmezler mi gökler ve yer bitişik bir
bütündü de biz onları birbirinden ayırdık, (sonra da) hayat
sahibi her şeyi sudan yaratıp var ettik. (Buna rağmen) onlar
hâlâ inanmayacaklar mı?!.” (Enbiyâ sûresi, 21/30) âyetini
de gösterebiliriz. Evet, bu âyet-i kerime; güneş sistemi,
yerküre, hatta bütün gök cisimleri bulutumsu
ve bir arada iken her semavî cismin ve tabiî bu arada
küre-i arzın da o kütleden ayrılarak, ayrılıp belli safhalardan
geçirilerek hâlihazırdaki durumu aldıklarını,
6 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

hemen her devrin insanının anlayabileceği bir üslûpla
anlatmakta ve konunun detaylarını geleceğin araştırmacılarına
bırakmaktadır.
İsterseniz konuyu daha küçük ayrıntılarıyla biraz
daha açalım:
Evvelâ, Kur’ân-ı Mübin “O kâfirler bakıp görmezler
mi?!.” hitabıyla şu hususları işaretlemektedir:
Bütün semâvî cisimler ve bu arada yerkürenin,
bulutumsu (nebula) bir şekilde yapışık ve bitişikken
fevkalâde bir nizam ve intizam içinde hâlihazırdaki
harika keyfiyeti aldığının anlatılması o kadar açık bir
mucizedir ki bunları görmeyen kör, görüp de itiraf
etmeyen nankördür.
Sâniyen, yerkürenin de o bulutumsu kütleden ayrılarak,
ay, güneş ve diğer gezegenler gibi bir gök cismi
olduğu vurgulanmaktadır ki, son tecrübelerin ve
araştırmaların gösterdiği de bundan başka değildir.
Sâlisen, âyetteki üslûp ve ifade tarzından, arz u semanın
yaratılışından sularda canlı cisimlerin hilkatine
kadar geçen süre ile alâkalı –mahiyetlerinin müphemiyeti
mahfuz– farklı devirlere de işaret edilmektedir
ki, küre-i arzın serencâmesi sayılan bu devirleri, A’râf
sûresindeki
א
א
אא
א א א
כ
“Rabbiniz o Allah Teâlâdır ki semaları ve yeri altı günde
yarattı...” (A’râf sûresi, 7/54) âyeti daha açık ve net bir
şekilde vurgulamaktadır ve aşağı yukarı başta jeologlar
olmak üzere günümüzün ilim adamları da hemen
hemen aynı şeyi söylemektedirler.
Sema, yerküre ve atmosfer derken bizi çok alâkadar
eden şu hususu işaretlemek de tavzih adına herhâlde
yararlı olacaktır: Allah, Enbiyâ sûresinde
אא א
א א א
א
א
“Biz, (sizin üstünüzdeki atmosfer) semayı korunmuş (koruma
hususiyetli) bir tavan yaptık; onlarsa ondaki delillerden
hâlâ yüz çevirmektedirler.” (Enbiyâ sûresi, 21/32) buyurmaktadır
ki, bu, dünyanın da gök cisimlerinden
bir cisim olmasına rağmen, göktaşlarına, ultraviyole
ışınlarına ve güneş rüzgârlarına karşı atmosferiyle
korunma altına alınmış hususi bir gezegen olduğunu
vurgulamaktadır. Aslında bu sema-i dünyanın
ervâh-ı habîse ve şeytanlara karşı da bir perde olması
söz konusudur ama, burada onun bir zırh gibi yeryüzündekileri
ve hususiyle de canlıları koruyucu bir
sera vazifesi görmesi hususu daha açıktır. Bu atmosfer
örtüsünde, bir kısım basınçlar ve bunların hâsıl
ettiği gazların terkip ve terekkübü… gibi fizikî hususiyetlerle,
aralarında belli farklılıklar bulunan yedi
tabakanın mevcudiyetinden de bahsedilmektedir ki,
bunlar erbabının malumu olduğu üzere; 1-Troposfer,
2-Stratosfer, 3- Ozonosfer, 4- Mezosfer, 5- Termosfer,
6- İyonosfer, 7- Ekzosfer gibi isimlerle yâd
edilmektedirler.
Bu husus İslâm dünyasında farklı üslûpla da olsa,
şimdiye kadar o kadar çok dillendirildi ki, konunun
artık itiraz edilmez bir müteâref hâline geldiği söylenebilir.
Aslında Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan’da bu türden
tekvînî emirlerle alâkalı her biri birer mücellet
mevzuu onlarca âyet-i kerime göstermek mümkündür;
biz burada da şimdilik değişik âyetlerin birleşik
noktası açısından kesb-i hakikat etmiş –mevzuun detaylarını
o işin uzmanlarına havale ederek– bugüne
kadar yazılmış olan ve yazılması beklenen hususları
kuş bakışı bir kere daha işaretlemekle yetineceğiz.
Günümüzdeki ilmî araştırmalar sayesinde, yerkürenin
de bir zamanlar tıpkı bir ateş topu, daha sonra
sert bir kaya (kayaç) safhalarından geçtiği, güneş sistemiyle
alâkalı bir kısım özellikleri, müteakiben arzın
atmosferle korunma altına alındığı.. dağ ve tepelerin
dünyanın dengesini sağlama gibi icraat-ı ilâhiyeye
perdedârlık yaptıkları.. kozmik ışınların güneş kaynaklı
oldukları… gibi jeoloji, astronomi, embriyoloji
ve jinekoloji ile alâkalı ulûm-u müteârefe hâlini almış
nice tespitler vardır ki bunların hemen hepsini icmalen
de olsa Kur’ân’da görmek mümkündür. Evet,
elektron kameralarla, anne karnındaki yaratılma sürecinin
nasıl geliştiği, rahimde döllenen zigotun nasıl
iki-dört-sekiz-onaltı... şeklinde mitotik olarak çift çift
bölünüp bir tekâmül vetiresi takip ettiği; kezâ yavrunun
amniyon zarı (koruyan zar) ve decidua rahim duvarı
derûnunda üç karanlık içinde yaratılış sürecinden
geçtiği hususlarını işaretleyen bir hayli âyet mevcuttur.
Bunun gibi, ancak günümüzdeki keşif ve tespitlerle
belirlenmiş bulunan, dünyanın da diğer semavî
cisimler gibi bir gök cismi olduğu; güneşin, çevresindeki
gezegenlere göre bir merkez teşkil ettiği ve
etrafındaki peyklerin onun çevresinde dönüp durdukları;
yerküreyi atmosferin bir zırh gibi sarıp korumasının
yanında yağmurlardan rüzgârlara kadar pek
çok tekvînî emirlerin ilâhî icraata perdedarlık yaptığı;
dünyanın kendi eksenine bağlı dönüp durmasıyla gece
ve gündüz hâdiselerinin tenâvübî bir keyfiyet arz etmeleri,
diğer bütün seyyarelerde de aynı hususiyetin
benzer şekilde varolduğu ve koca Güneş Sistemi’nin
Samanyolu galaksisinin çekiminde bulunduğu... gibi
hususların bir bir nazara verilmesi, bu ilâhî kitabın
zaman, mekân üstü ve beşer idrakini aşan bir mucize
olduğunu göstermektedir.
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 7

YENi ÜMiT
Prof. Dr. Suat YILDIRIM *
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Kur’ân, öyle bir üslûba sahiptir ki, onun âyetlerini duyan
Arap ve Acem beliğleri ona secde etmiş, onun muhteva
güzelliklerini sezip anlayan hakikatşinas edipler, o Söz
Sultanı’nın yanında edeple iki büklüm olmuşlardır.
RÂGIB EL-ISFAHÂNÎ’NİN
MUKADDİMETÜ’T-TEFSİR’İNİN
KÖKLERİ ve KİTABIN TÜRKÇE’YE TERCÜMESİ 1
Râgıb el-Isfahânî’nin Mukaddimetu Câmii’t-Tefsir
kitabı, Kur’ân’ı anlamada, onun başlıca iletişim
aracı olan Arap dilinin inceliklerini bilmeye
pek büyük bir ehemmiyet verme özelliğine
sahiptir. Onun sergilediği başarı, kendisinin
bu alana katkılarıyla ilgili olduğu kadar, yararlandığı
filolojik birikim ile de alâkalıdır. İncelemeye girişmeden
önce, güçlü gövdesi üzerinde duran bir ağaca
benzetebileceğimiz bu eserin ana köklerine inmeye
çalışmada fayda görüyorum. Elbette bu ağacın sayılamayacak
kadar çok kılcalları da vardır. Diğer taraftan
bu kutlu ağaç R. Isfahânî’den sonra daha da güçlenip
meyvelerini vermiştir. Zamanımızda da uygun aşılamalarla
daha olgun semereler vermeyeceğini kimse
iddia edemez. Isfahânî’nin uzattığı bu filizin bile sağlam
bir dal olabileceği söylenebilir. Girişinin başında
kendini gösteren engin ve ihlâslı tevazuu sayesinde
Allah onu yükseltmiştir: “Gayem, Kur’ân tefsirine dair
Sahabe ve Tâbiun’un mücmel olarak ifade ettikleri güzellikler
hakkında tafsilat sunmaktır.”
8 | YENİ ÜMİT DERGİSİ
Filolojik altyapıyı bulmaya girişince:
1. Her şeyden önce Kur’ân-ı Hakîm’in , 2 א)‏
‏(‏א 3 (
‏(‏א
“Açık ve vâzıh Arapça ile” gibi tavsiflerini
görüyoruz. Bunlar Arapçanın üstünlüğünü göstermez.
Maksat, onun maksatlarının anlaşılması için,
esas iletişim aracı olan bu dili iyice bilmek gerektiğini
hatırlatmaktır. Ayrıca maksat, Kur’ân’ın mânâlarını
tam koruma altına almanın, onun etrafında bina edilecek
muhkem kalenin de Arapça ile kurulabileceğini
vurgulamaktır. Bu dil sağlam şekilde bilinip Kur’ân
ona göre anlaşılmazsa, hadde hesaba gelmeyecek sayısız
tevillerin nerede duracağı belli olmaz.
2. Hz. Peygamber aleyhi’s-salâtü ve’s-selâm’ın da
ilâhî tebligatı koruma gayesiyle Arap diline ihtimam
gösterme hususunda tavsiye ve örneklikleri olmuştur.
Ebu Hüreyre Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğunu
nakleder: א א
א א א Bu hadîsi
Beyhaki’den nakleden Süyuti ondan bir de şu hadîsi
nakleder: “Kim Kur’ân okur ve onu i’rab ederse her harfe
karşılık ona yirmi sevap vardır. Kim i’rab etmeksizin
okursa ona on sevap verilir.” 4 Süyuti’nin şu izahı oldukça
önemlidir: Bu hadîslerdeki i’rabtan maksat,
Kur’ân’ın lafızlarının mânâlarını bilmektir, yoksa
nahivcilerin ıstılahındaki i’rab değildir. Dil hatası
(lahn) yapmadan sakındırmadır. Çünkü i’rabsız kıraat,
okuma sayılmaz, onda sevap yoktur. Bu konulara

girişen kimsenin emin olması, bu sahanın kitaplarını
iyi araştırması gerekir. Bu hususta zan ile söz söylenmez.
Nitekim öz be öz Arap ve fasih lisan konuşan,
Kur’ân’ın kendi dilleriyle ve yine kendilerine inişine
şahit olan sahabe-i kiram bile mânâsını bilmedikleri
lâfızlar hakkında açıklama yapmaktan geri durmuşlardır.
Hz. Peygamber, konuştuğunda dil hatası yapan
birini işitince yanındakilere,
אכ א “Arkadaşınız
dil hatası yaptı, ona doğrusunu öğretiniz.” buyurmuştur.
Efendimiz bazen anlaşılmayan kelimelerin
eşanlamlılarını bildirmiştir: Bakara 2/143 âyetindeki
א kelimesini, א yani tam âdil, dengeli diye
açıklamıştır. 5 Bazen tarifini yapmıştır: 6 ve א kelimelerinin
anlamını soran birine,
: Ahlâk güzelliği,
א ise “vicdanını tırmalayıp seni huzursuz eden ve
başkalarının haberdar olmasını istemediğin şeydir.” 7
buyurmuştur.
Bazen kelimenin şer’i mânâsını bildirmiştir.
Meselâ Mâide/6 âyetinde geçen vech “yüz”ün âdeta
sınırlarını çizmiştir: “Kulaklar başa (א)’e dâhildir”
demiştir. Bir defasında sakalını örten bir adamı görünce
ona: “Aç onu, zira sakal yüze () dâhildir.” demişti. 8
Bazen mecazî anlamı açıklamıştır: Meselâ Bakara
2/187 âyetinde geçen “fecrin siyah ve beyaz ipliği”
hakkında; “Bu âyetten maksat sadece, gündüzün ağarması,
gecenin karanlığıdır.” 9 buyurmuştur. Bu konularda başka
hadîs örnekleri de vardır. 10
Kur’ân-ı Kerîm ve hadîs-i şerîflerin yönlendirmeleri
sebebiyle daha sahabe nesli yaşarken İbn Abbas
(ö.68/688) Ğaribu’l-Kur’ân konusunda bir Kur’ân sözlüğü
telif etmiş, ilmî çalışmalar başlamış, ikinci hicri
asırda Halil b. Ahmed (ö.175/791) Kitabu’l-Ayn gibi
mükemmel bir sözlük yazmıştır. Bedevilikten ilim ve
medeniyete geçişteki bu sürat, dünyada görülmemiş
bir hâdisedir.
3. Sahabeden Abdullah b. Abbas’ın (r.a) Arap filolojisi
bakımından önemli faaliyetleri olmuştur. Burada
onun dil bakımından önemli üç tutumuna kısaca
değineceğiz:
A) İbn Cerir Taberî ve başkaları onun şu ünlü
düsturunu naklederler: א א א “Şiir, Arapların
arşividir. Ne zaman Allah’ın, Arapların dili ile indirdiği
Kur’ân’dan her hangi bir mânâ gizli kalırsa, Arapların
divanlarına başvurup mânâsını orada arayınız.” 11 Ebu
Ubeyd, Fedâilu’l-Kur’ân’da, onun bu sözünü açıklamak
için, Kur’ân’daki kelimeleri açıklamak üzere şiirle
istişhâd ettiğini bildirmiştir. 12 Hârici önderlerinden
Nafi b. Ezrak, İbn Abbas Hazretlerine varıp ona:
“Sana Allah’ın kitabından bazı sorular soracağız. Sen bize
Arapların sözlerinden şahitlerini getirerek tefsir edeceksin.
Zîrâ Allah Kur’ân’ı Arapça indirmiştir.” İbn Abbas (r.a)
onun sorduğu 200 kadar kelimeye şiirle istişhâd ederek
cevap vermiştir. 13
Verdiği cevaplardan çoğunu Taberânî el-Mu’cemu’lkebir’de
ve İbnu’l-Enbari Kitabu’l-Vakf ve’l-ibtida’da
rivayet etmişlerdir. İbnu’l-Enbâri şöyle bir açıklama
yapma ihtiyacı duymuştur: Sahabe ve Tâbiun’un
Kur’ân’daki müşkil ve ğarib kelimeler hakkında çokça
şiirden delil getirdiklerini biliyoruz. İlim ehli olmayan
bazı kimseler, nahivcilerin bu uygulamalarını
şöyle diyerek red etmek isterler: “Böyle yapmakla şiiri
asıl kabul edip Kur’ân’ı ona tâbi yapmış oluyorsunuz.”
Oysa iş onların dediği gibi değildir. Bizim yaptığımız,
sadece Kur’ân’daki ğarib bir kelimeyi şiirdeki kullanılışıyla
anlamaya çalışmaktan ibarettir. Zîrâ Allah Teâlâ
14
א)‏
‏,(‏א 15 (
‏(‏א
“Kur’ânen Arabiyyen”
“bi lisanin Arabiyyin mübin” buyurmuştur. 16
B) Taberî ve başkaları 17 İbn Abbas’ın tefsiri dörde
ayırdığına dair meşhur taksimini naklederler:
a-Ümmetten, bilmemekte kimsenin mazereti bulunmayan
tefsir.
b-Arapların kendi dillerinden anladıkları tefsir.
c-Âlimlerin bilebilecekleri tefsir.
d-Allah Teâlâ’dan başkasının bilemeyeceği tefsir.
Zerkeşî şöyle der: İbn Abbas’ın bu taksimi isabetlidir.
Şöyle ki:
a) Bilmemekte kimsenin mazur görülemeyeceği
kısım, ilim ehlinin bilebileceği şer’i ahkâmı ve tevhid
delillerini teşkil eden kısımdır. Meselâ
א א
א
א א “Şunu bil ki, Allah’tan başka tanrı yoktur.” 18 sözünden,
herkes tevhidin yani O’nun ortağı olmadığını
ve O’nun uluhiyyetinin kasd edildiğini bilir. Fakat
’nın dilde nefy edatı, א’nın ise isbat için konulup hasr
ifade ettiğini bilmez. כא א אא א אא ve benzeri
emirlerin farziyyet ifade ettiğini vs. bilmese bile,
Müslüman toplumda yaşayan herkes bu hükümleri
zarurî olarak bilir.
b) Arapların kendi dillerinden anlayacakları kısımda,
onların lisanlarına müracaat edilir. Bu da lügat
ve i’rabdır. Lisan hususunda müfessirin, kelimelerin
mânâlarını ve oradaki isimlerin müsemmalarını bilmesi
gerekir. Ama bu, kıraat edene gerekmez. Diğer
taraftan Kur’ân lafızlarının içerdiği hususlar ilmi değil
de ameli gerektiriyorsa bu durumda haber-i vahid
veya iki kişinin haberi ve bir şiir beyti ile istişhâd
kâfidir. Eğer ilmi gerektiriyorsa bu yetmez; çünkü o
lafzın yayılmış olması ve şiir şevâhitleri lâzımdır. İ’rab
ise şayet i’rabdaki ihtilaf, mânâyı başka yöne çevirecek
olursa, dil hatasından kurtulmak için tevakkuf etmek
gerekir. Müfessir ile kâri’nin onları bilmeleri gerekir.
(…)
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 9

c) Âlimlerin bileceği kısım. Ahkâm istinbatı, mücmeli
beyan, umumu tahsis, iki veya daha fazla mânâya
gelen kelimeleri gibi konular âlimlere aittir. Onlar
da sırf kendi görüşlerine değil, delillere ve şevâhide
dayanırlar. İki mânâdan biri daha zâhir ise onu tercih
etmeleri gerekir. Bu hususta eşit olurlar, lügavî
kullanılış ile şer’î kullanılış arasında kalırlarsa, şer’î
mânâyı tercih etmeleri gerekir. Ama lügavî mânânın
kasd edildiğine delil olursa, bu durumda lügavî mânâ
tercih edilir (…) 19
d) Yalnız Allah Teâlâ’nın bildiği kısım: Kıyamet,
huruf-ı mukatta’a, ruh, ehl-i ilim nezdinde kat’i müteşabihat
kısmı. Bunların te’vili Kur’ân, hadîs ve icma ile
bildirilmedikçe kesin mânâlarını bilmek imkânsızdır.
İbn Abbas’ın bu dörtlü taksiminin, (b) ve (c) şıklarının
Arap dili ile doğrudan ilgili olduğu ve bunların
en geniş alanı kapsadığı âşikârdır.
C) İbn Abbas’ın önemli tefsir ilkelerinden olup,
üzerinde durduğumuz dil konusu ile ilgili olarak hatırlamamız
gereken bir husus da şudur: אא
20
אא א א Buna göre Cennet’te olan nimetlerle
dünyadaki şeylerin benzerliği sadece isimlerdeki benzerliktir.
Bu prensip, uhrevî hallerden bahseden âyetlerin
anlaşılması bakımından anahtar hükmündedir.
4. Ebu Ubeyde Ma’mer b. Müsenna (ö.209/824?)
Bu zat Kur’ân’ın, Arap dili üslûplarına göre tefsir
edilmesinin esas olduğunu vurgular. Ona göre Sahabe
ve Tâbiun Arapçaya vukufları sebebiyle daha
sonraki nesillerin İ’rab, Ğarib ve Meani ilimlerine
yerleştirdikleri konular hakkında pek sorma ihtiyacı
duymamışlardı. 21 Kur’ân’da Arap dilindeki özellikler
bulunur. Ezcümle ğarib kelimelerin kullanılması,
Arap dili üslûplarından hazf, ihtisar, çoğul kasd edildiği
halde lafzın tekil gelmesi, tesniye kasd edilip çoğul
gelmesi, canlı ve cansız varlıklarla ilgili anlatımların
insana ait ifade ile bildirilmesi, zâid harfler, te’kid için
sözün tekrarı, tekrardan kaçınmak için sözün mücmel
getirilmesi, takdim-te’hir, lafzın müzekker ve müennes
getirilmesi, isimlere bedel kinaye kullanılması
vb. hususlar Kur’ân’da da yer almaktadır. Hayvanlar
ve cansızlar hakkında insanlara dair kelimelerin; ğâib
yerine şahid (muhatap) veya aksine muhatap yerine
ğâib kullanılması, ayrıca takdim-te’hir, tevkid kullanılmasından
bahseder. 22
Ebu Ubeyde tarafından belirtilen bu hususlar,
kelimelerin etimolojik ve morfolojik yapıları ve i’rab
yönleri kadar, Arapçanın farklı yönlerini kapsadığı
gibi istiare, teşbih, temsil, teşhis, intak, kinaye gibi alanlar
da belagat, dolayısıyla mecaz kapsamına girmektedir. 23
Onun kullanışında mecaz, hakikatin zıddı olmaktan
çok, Arap dilinin ifade tarzlarıdır. Bu kitap, Kur’ân’ın,
rivayet ile tefsir edilmesi geleneğinden, filolojik tahlile
dayanan bir yoruma geçişin bir dönüm noktası sayılabilir.
Ebu Ubeyde, Kur’ân’ın anlaşılmasında ortaya
çıkan sorunların ekseriya ondaki ğarib kelimeler ve
mecazi ifadelerden ileri geldiğini görmesi üzerine bu
kitabı kaleme almıştır. 24 Fatiha ve Besmele tefsirinde,
müteallakın zikr edilmemesine “izmar” der. 25
)
( א א’deki ’nın, huruf-i zevâidden kelâmı tamamlama
için getirildiğini söyler. 26 Ebu Ubeyde’nin, Basra
ve Kûfe mekteplerinin tespit ettiği gramer kurallarından
çok, serbest filolojik yorumlara meyl edip kıyasa
dayalı olarak dili geniş bir biçimde kullandığı görülür.
O, Asma’i ve başka dilciler tarafından Kur’ân’ı şahsî
fikrine göre tefsir etmekle itham edilmiştir. Taberî’nin
onu dile dair bazı meselelerde tenkit etmesi, ondan
istifadesine mâni olmamıştır. Keza Ebû Ubeyd Kâsım
b. Sellâm, Zeccâc, İbn Hişam, Ezheri, İbn Düreyd
ve Cevheri bu kitaptan yararlanan müelliflerdendir.
Mecazu’l-Kur’ân; sarf, nahiv, lügat ve iştikak meseleleri
yanında mecaz, teşbih, temsil, kinaye, icaz, hazf,
takdim-te’hir gibi birçok teknik terimle birlikte şevâhid
olarak değerlendirilmiş, Cahiliye ve İslâm dönemlerine
ait zengin şiir hazinesine sahip olmasıyla, Arap
dili ve belâgati çalışmaları için temel kaynaklardan
biri olmuştur. 27
5. İbn Kuteybe (ö.276/889) Te’vilu Müşkili’l-
Kur’ân 28 kitabının mukaddimesinde Hz. Peygamber’e
(sallallahü aleyhi ve sellem) kitap mucizesinin verilmesini
lisanın ehemmiyetine delil olarak zikreder. Hz.
Musa ve Hz. İsa’ya (a.s) kendi zamanlarına ve muhitlerine
göre mucize verildiği gibi Hz. Muhammed’e
(sallallahü aleyhi ve sellem) de kitap şeklinde verildiğini
belirtir. 29 Kur’ân’ın bazı âyetlerini doğru anlamak için
lisan inceliklerine vâkıf olmak gerektiğini örneklerle
gösterir (Meselâ Yunus Sûresi 42 ve 43. âyetlerinde
sem’in basar’dan daha önemli olduğuna delil bulur:
“Zira Allah, aklın olmayışını sağırlıkla beraber zikrederken
körlükte sadece görmenin yokluğundan bahsetmiştir”.) 30
Kur’ân’ın az lafızla çok mânâlar ifade ettiğini belirtip
örneklerini verir. 31 Tefennün gayesiyle Arap dilinde
farklı üslûplarla anlatım bulunduğunu yazar. Meselâ,
der, bazen tahfif için ihtisar, bazen ifham için itâle yapılır.
Bazen te’kid için tekrar, bazen muhatapların
ekserisinin anlamayacağı şekilde ihfa’, bazen Arap
olmayanların bile anlayabilecekleri şekilde açık ifade
kullanılır. 32 Mânâda mütekarib kelimelerden, iştikakdan
bahseder. 33
Âyetlerin lafızlarının anlam ve sınırlarını belirlemek
ve bunların nasıl yorumlanacağını göstermek
için bu kitabı ve başka kitaplarını yazdığını ifade
eder. 34 Bu kitabına sadece yanlış anlamaya veya itiraza
sebep teşkil eden âyetleri alır. Mukaddimesin-
10 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

de belâgatle ilgili ğarib lâfızları açıklar. Kur’ân’ın dili
olan Arapçanın başlıca özelliklerini bir başlık altında
sıralar. 35 Bu eserin, Kur’ân eksenli, nahiv ağırlıklı bir
muhtevaya sahip olduğu göze çarpmaktadır. Âyet,
hadîslerden ve Arap şiirinden nakiller yapar. 36 “Hatta
İbn Kuteybe’nin bu kitabının mukaddimesini tamamen
dil-tefsir münasebetine hasrettiğini söylersek
yanlış olmayacaktır. Çünkü mukaddime baştan sona
Kur’ân eksenli izahlardan oluşmaktadır”. 37 İbn Kuteybe,
Kur’ân’ın her bir lafzının ne kadar geniş mânâlar
ihtiva ettiğinin iyice bilinmesi için birçok âyeti örnek
vermekte ve bunların üzerinde düşünülmesini istemektedir.
38 İbn Kuteybe bu eserinde mecaz, hakikat,
te’vil ve tefsir konularına yer vermektedir. Halil b.
Ahmed, Ebu Ubeyde, Ferra’ gibi dilcilerin yolundan
gitmiştir. 39 Ebu Ubeyd Kâsım b. Sellâm da hocaları
arasında zikredilir. 40 Doğrudan talebesi olmasa bile,
onun kitaplarından naklettiğini görmekteyiz.
6. Hâris b. Esed el-Muhasibi (ö.243/857) ve
Fehmu’l-Kur’ân 41 Kitabı
Bu zâtın Kur’ân tefsirine teşebbüs etmesi, onu
nahiv ve belâgatle ilgili bazı taraflara girmeye sevk
etmiştir. Nitekim hocası Ebu Ubeyd de böyle yapmıştı.
Muhasibi, nesih konusunu ayrıntılı olarak ele
aldıktan sonra takdim-te’hir, izmar, huruf-i zevâid, fasl ve
vasl konularına girmiştir. 42 Burada ayrıca Mecaz sahibi
Ebu Ubeyde’den nakil yaptığını görüyoruz. 43 Ayrıca
İbn Abbas, İbn Mes’ud, Mücahid gibi müfessirlere de
atıflarda bulunur.
Kur’ân nazil olmadan da Arap dilinde takdimte’hirin
bulunması sebebiyle Kur’ân’ın da bu üslûbu
kullandığını söyleyip örneklerini verir (Meselâ Şuara
26/208 âyetinde azabın takdim, inzarın te’hir edildiğini
bildirir,) 44 Huruf-i zevâide örnekler verir.
א א deki ’nın, A’raf 7/12’deki
כ א
deki ’nın, nefy için olmayıp, 45 zâid olduğunu bildirir.
Fehmu’l-Kur’ân yazarı Mu’tezile’yi eleştirmekte,
kendi döneminde kültürel ortama hâkim olan
Mu’tezile’ye karşı, aklî delillerle desteklediği nasları
da yeterince kullanmaktadır. Muhaliflerine cevap
verişinde delillere hâkimiyeti, görüşlere vukufu,
üslûbunun güzelliği ile dikkat çeker. 46 “Kur’ân fıkhı”
adı altında, Kur’ân’ı anlamadan bahseder.
7. Muhammed İbn Cerir et-Taberî (ö.310/922)
Taberî 47 tefsirinin uzun mukaddimesinin baş tarafında
Kur’ân’ın Arap dili ile beyan edildiğini vurgular.
O, muhatapların anlamayacakları bir lisan ile
peygamber ve kitap göndermenin doğru olmadığını
belirtir. Aksi olsaydı muhatap, hitaptan önce cahil
olduğu gibi hitaptan sonra da cahil kalacaktır. Allah
böyle saçma iş yapmaktan münezzehtir. Kur’ân Arapça
olduğundan, mânâları da Arapçanın mânâlarına
muvafıktır. Arap üslûplarına göre gönderildiği için
Arap dil ve edebiyatında bulunan îcaz, ihtisar, ihfa’, izhar,
itâle, iksar (çoğaltma) gibi üslûplar Kur’ân’da da
bulunmaktadır. 48 Taberî meseleye muhatap açısından
bakar. Sözü anlaması için fehm ve akıl vasfını haiz olması
gerektiğini söyler. 49
Taberî’nin bu hacimli ve önemli tefsirine Câmi’u’lbeyân
adını vermesi de eserin Kur’ân âyetlerinin yorumuna
ilişkin beyanı toplayıcı özelliklere sahip olduğunu
düşündürmektedir. 50
Tekrar Mukaddimetu’t-tefsir kitabımıza gelecek
olursak, bir nebze değindiğimiz bu kaynaklardaki filolojik
yönelişlerin hicri 5. asırdaki olgunlaşmış eserleri
hazırlamada büyük rolleri olduğunu anlıyoruz.
Râgıb’ın bu eseri, doğrusu bir mukaddime olmayıp
başlı başına bir Tefsir Usulü kitabıdır. Bu ilim dalının
da ilk örneklerinden olmasına rağmen, kıvama ermemiş
malzeme yığını alâmeti kesinlikle bulunmuyor.
Bu olgunluk onun, tefsir usulü alanında rutin sürecin
ötesinde bir yüksek atlama yaptığını düşündürüyor.
Dilin imkânlarını temel alarak yaptığı aklî muhakemelerle
çarpıcı tespitlerde bulunuyor. Bazı müşkil konuları
izahta mahareti, geniş perspektife sahip oluşu dikkat
çekiyor. Bin sene kadar önce bir insan tarafından
yazılıp da bu kadar güncel algılanabilecek eser kolay
kolay bulunamaz. Bunda kitabı çeviren Dr. Celalettin
Divlekci’nin akıcı Türkçesinin de payı var elbette.
Konuların hepsi de ilgi çekiyor: Sözün kısımları,
anlam ilişkileri bakımından kelimeler, lafız-anlam
örtüşmesi bakımından söz kategorileri ve örnekleri.
Anlam kaymaları, terkib edilen kelime çeşitleri, açık
ve kapalı anlamlar, kapalılığın türleri. Hitabın muhatap
tarafından anlaşılmasına engel olan üç husus:
Hitab edenin nitelikleri, hitabın özellikleri ve muhatabın
şartları. Genel olarak farklı anlamalara yol açan
sebepler: Lâfzı veya anlamı merkeze alma bu ihtilafın
temelinde yatar. Nitekim Allah Teâlâ ile ilgili bazı
müteşabih âyetler farklı yorumlanmıştır. Râgıb, tenzih
tarafını açıkça destekler. 51
Yaptırım ifade eden söz çeşitleri haber, emir ve
nehiy; çeşitleri ve örnekleriyle açıklanır. Çok sorulan
bir soru: “Kur’ân, mübin olduğu hâlde neden açıklamaya
ihtiyaç duyuluyor?” Kur’ân’ın beyanı konusunu
Râgıb etraflıca, câzip ve genel okuyucu seviyesine
göre açıklar. 52 Tefsir ve te’vil çeşitleri. Anlamı ifade
üslûpları, aynı şeyi farklı yönlerden anlatma, kelimeler
arasındaki semantik bağ, analitik sözcük bilgisi;
varlıkları, aslında sıfatları olan isimlerle adlandırma,
hakiki ve mecazî anlamlar, geniş bir bâb olan mecaz
türleri, hazif, ziyade, temsili anlatımlar. Geniş ve
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 11

dar anlamlar, umum-husus çeşitleri, Allah’ın fiilleri,
mecaz-ı mürsel çeşitleriyle fiillerin öznelerine izafe
edilmesi, sathî bakışla tutarsız sanılan (müşkil) âyetler
konusunda çelişkiyi giderme yöntemi, Kur’ân-ı
Hakîm’in bütün hikmetleri içerdiği hâlde insanların
ekserisinin onun hakikatlerini tam kavrayamamasının
sebepleri, ümmetin âlimlerini şereflendirmek ve
sevaplandırmak için içtihad imkânlarının bırakılması.
53 Kur’ân’ın, Arap dil ve edebiyatının üslûpları ile
indirilmiş olmasının izahı, Kur’ân’da anlam tabakaları;
âlimlerin, ilimlerinin kuvveti derecesinde ondan
yararlanmaları, Kur’ân’ın içerdiği altı ana konu,
ibadet felsefesi. Nesih hakkında orijinal ve etraflı
açıklama (ahkâmın asıllarında değil fürüatta neshin
cevazı), müteşabih âyetlerin hikmetleri, Kur’ân’da
anlaşılmayacak bir yer olur mu? Allah’ın hayata koyduğu
tekâmül kanunu, Tefsir ilminin şerefi, muteber
tefsirin şartları, Kur’ân’ın i’câzı, muvakkat ve sürekli
mucize. Râgıb, Kur’ân’ın zatında muciz olduğunu
vurguladıktan sonra, insanların nazire yapmalarını
ilâhî engellemeyi de i’câzdan sayar. Bu tarz sarfeyi
benimseyen Sünni âlimler vardır. Makalemizi bitirirken
şunu da belirtelim ki Râgıb’ın kısmen bize ulaşan
Tefsirini, bu Mukaddimesi açısından inceleyen bir
çalışma, önerdiği usulü uyguladığını belirtmektedir. 54
Kitabı tercüme eden Dr. Celalettin Divlekci, okuyucunun
yararlanmasını kolaylaştırmak için ayrıca alt
başlıklar, gereken yerlerde önemli dipnotlar koymuş.
Çalışma boyunca gözlemlenen ilmî titizlik ve düzgün
bir Türkçe, kitabı gerçekten okunaklı kılmış. Bu eseri
Türkçeye kazandırmasından dolayı kendisini tebrik
eder, bu kitaptan yararlanarak Kur’ân’ı anlama gayretlerini
artıran okuyucularımızın sayısını artırmasını
Cenâb-ı Allah’tan niyaz ederim.
* Marmara Üniv. İlâhiyat Fak. E. Öğretim Üyesi
syildirim@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1. Kitap Dr. Celaletin Divlekçi tarafından Türkçe’ye çevrilip İstanbul’da
Rağbet Yayınevi tarafından 2011’de yayınlanmıştır.
2. Yusuf 12/1.
3. Şuara 26/195.
4. İbn Ebî Şeybe, Musannef, Dâru’t-Tac, Beyrut 1989, 6/116; el-Hâkim, el-
Müstedrek ale’s-Sahîhayn, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1990, 2/477;
Ebû Ya’lâ el-Mevsılî, Müsned, thk. Hüseyin Selim Esed, Dâru’l-Me’mûn
li’t-Turâs, Dımaşk, 1986, 11/436; Süyuti, el-İtkan, 1/113, Mısır, 1370/1951.
Aynı yerde Beyhaki’den başka bir hadise daha yer verir.
5. Tirmizi, Tefsir bölümü; Ahmed b. Hanbel (el-Fethu’r-rabbani, 18/77);
Kenzu’l-ummal, 2/1-2; İbn Hacer, Fethu’l-Bari, 9/238.
6. Bakara 2/177.
7. Müslim, 45, hadis no:14; Tefsiru İbn Kesir, 3/87.
8. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/258; Ebu Davud, had. No.134; Taberî 10/32;
İbn Kesir, 2/508.
9. Buhari, Tefsir, 5/156; Müslim, 13, had. No.33; Ahmed b. Hanbel, el-
Fethu’-rabbani, 18/81.
10. Suat Yıldırım, Peygamberimizin Kur’ânı Tefsiri, 1/193-206, İst., Yeni
Akademi yay., 2006.
11. Taberî, 1/54; Süyuti, İtkan, 1/119.
12. Süyuti, İtkan,1/120.
13. Cevapları havi Risale Şam Zahiriye, Berlin kütüphanelerinde mevcutur.
Ğaribu’l-Kur’ân adlı, Ata b Ebi Rabah’ın ondan rivayet ettiği risale İstanbul
Atıf Ef ktp. Nr. 2815/8 yer alır. M. Fuad Abdülbaki Mu’cemu Ğaribi’l-Kur’ân
adı ile yayınlamıştır (Kahire, 1950).
14. Yusuf 12/1.
15. Şuara 26/195.
16. Süyuti, İtkan,1/119.
17. Age, 1/182.
18. Muhammed Sûresi 47/19.
19. İtkan 2/182 vd.
20. Tefsiru İbn Kesir, Bakara 2/25 âyetinin tefsirinde; Râzî, et-Tefsîru’l-Kebîr:
Mefâtîhu’l-Gayb, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1990, 33/220; İbn
Teymiyye, Mecmûu Fetâvâ, Cem’ ve Tertîb Abdurrahmân b. Muhammed
b. Kâsım el-Âsımî en-Necdî, Dâru Âlemi’l-Kutub, Riyad, 1991, 3/28; İbn
Hacer el-Askalânî, Fethu’l-Bârî bi-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, tahk. Abdulazîz b.
Abdillâh b. Abdurrahmân b. Baz, Muhibbuddîn el-Hatîb, Dâru’l-Ma’rife,
Beyrut, 6/321.
21. Ebu Ubeyde, Mecazu’l-Kur’ân, 1/8.
22. Age, 1/18-19
23. Ali Bulut, Erken Dönem Tefsir Mukaddimelerinin Tefsir Usulü Açısından
Değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2009, s. 125-126.
24. Adem Yerinde, DİA, “Mecazu’l-Kur’ân” md., XXVIII, 225.
25. Ebu Ubeyde, Mecaz, 1/20.
26. Age, 1/25.
27. Adem Yerinde, Agm., DİA, XXVIII, 226.
28. İbn Kuteybe, Te’vilu Müşkili’l-Kur’ân, Kahire, Daru’t-Türas, thk. Ahmed
Sakr, 1393/1973.
29. Age, s.12.
30. Age, s.7. Başka misaller için bu kitabın 4-11. sahifelerine bkz.
31. Age, s. 3.
32. Age, s. 13
33. Age, s.16.
34. Y. Şevki Yavuz, “İbn Kuteybe” md., DİA, XX, 149.
35. Age, s.12.
36. Ali Bulut, s. 69.
37. Age, s.127.
38. İbn Kuteybe, s. 3-11.
39. Y. Şevki Yavuz, Agm., DİA, XX,149.
40. Hüseyin Yazıcı, İbn Kuteybe md., XX, 145.
41. Fehmu’l-Kur’ân, thk. Hüseyn el-Kuvvetli, Daru’l-fikr, 1402/1982. Bu kitap
Türkçeye çevrilmiştir: Kitabu’l-Akl ve Fehmu’l-Kur’ân, İstanbul, İşaret Yay.,
2003.
42. H. el-Kuvvetli, Fehmu’l-Kur’ân, s. 259-260. Mesela Fasl ve Vasl konusunda
(s. 492-502) anlam itibariyle fasl edilmesi gerekli yerlerde vasl etmenin, vasl
gereken yerlerde fasl etmenin dil bakımından yanlışa yol açacağını belirtir.
43. Age, s. 260’da Âl-i İmrân 7. âyetindeki müteşabihat hakkında nakli yer
alır.
44. Age, s. 476.
45. Age, s. 488-491
46. Age, H. el-Kuvvetli’nin değerlendirmesi, s. 253-254.
47. Taberî, Câmiu’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân, mukaddime.
48. Age, 1/17-19.
49. Age, 1/57-58.
50. Ali Bulut, Erken Dönem Tefsir Mukaddimeleri, s. 150.
51. Tercüme s.12.
52. Age, s. 16-18.
53. Age, s. 39.
54. Mustafa Kiriş, er-Râgıb el-Isfahânî’nin Mukaddimetu’t-Tefsir Adlı Eseri ve Tefsir
Usulü Açısından Tefsirin Değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas 2006,
s.189.
12 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

YENi ÜMiT
Prof. Dr. Abdulhakim YÜCE *
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Bizim aksiyon ve düşünce hayatımızın temel dinamiği ruhî hayatımızdır; ruhî
hayatımızı da dinî düşüncelerimizden ayırmamız mümkün değildir. Bu milletin
her varoluş kavgası, İslâmî ruh ve mânâya sığınılarak gerçekleştirilmiştir.
“Peygamber Yolu”ndan kasıt, Efendimiz’in (sallallahü
aleyhi ve sellem) vahyin rehberliğinde yaşayarak
açtığı, mübarek sözleriyle izahını yapıp temel
prensiplerini koyduğu, insan fıtratına en uygun; en
kısa ve selâmetli tarzda ruhları tasfiye ve nefisleri
tezki ye eden, insanî latîfeleri inkişaf ettiren; bunun
yanında cismanî is teklerin ve bedenî arzuların aşılmasını
sağlayan; esmâ, sıfât ve şuûnât-ı ilâhiye adına
parlak bir ayna seviyesine ula şmayı netice veren ve
hedefi de sadece rızâ-i ilâhî olan yoldur. Bu yolu
aslına uygun anlayan, bütün asırlara mikyas olacak
misâlleriyle -her ferdin bu konuda eşit seviyede olduğu
söylenmese bile- toplum olarak yaşayan ve eksiksiz
bir şekilde bize aktaranlar da Efendimiz’in (sallallahü
aleyhi ve sellem) ashabı olmuştur. Bundan dolayı
daha sonra kaleme alınan İslâmî eserlerde bu yolun,
özellikle ruh ve mânâ boyutuna, sahabe mesleği adı
verilmiştir. Yazımızda bu mesleğin temel birkaç özelliğine
değinmeye gayret edeceğiz.
Sahabe Mesleği
Efendimiz’in sohbetine katılıp onun boyasıyla
boyanma şerefine eren, ölümü göze almadan imanlarını
izhar edemeyecekleri zor bir dönemde İslâm’a
sahip çıkan, bir ömür boyu yalana asla tenezzül etmeyerek
sıdk ve sadâkatle dine hizmet eden ve böylece
peygamberlerden sonra insanların en seçkinleri
ve faziletlileri olma pâyesini kazanan Ashâb-ı Kirâm
efendilerimizin, Allah’a kurbet yolunda takip ettikleri
yola ‘sahabe mesleği’ denilmiştir. ‘Velâyet-i
kübrâ’, ‘verâset-i nübüvvet’ ve ‘cadde-i kübrâ’ (Bkz: İmam
Rabbanî, Mektubât, I, 414, 260. Mektup) ifadeleriyle
de anılan sahabe mesleği, insanı bir bütün olarak ele
alan ve onun sadece kalbini değil akıl, ruh, sır, nefis
gibi latîfelerinin hepsini doyurmayı hedefleyen Peygamber
Yolu’dur. Bu yol saadet asrından sonraki
dönemlerde de Peygamber vârisi Hak Dostları tarafından
en geniş cadde ve en selâmetli yol kabul
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 13

edilmiştir. 1 En geniş caddedir, zîrâ her mümin kendi
fıtrat, kabiliyet ve gayretine uygun bir usûl ve seyirle
bu yolda yürüyebilir. En selâmetli yoldur, çünkü keramet
zannedilerek istidraçlar yaşama, ruhanî zevklere
mağlup olma.. kısaca, kazanma kuşağında kaybetme
tehlikesi bulunmamaktadır.
Sahabe Mesleğinin Bazı Temel Özellikleri
Sahabe Mesleği ruh ve mânâ boyutuyla incelendiğinde
üç ana özelliğinin öne çıktığı görülmektedir.
Bunlar Allah rızasını arama, engin bir ibadet
hayatı ve hayatın her alanına sirayet eden güzel
ahlâktır. Sahabe Mesleğini bütünüyle anlatmaya
yetmese bile, bir fikir vereceği kanaatiyle bu üç konu
üzerinde durmak istiyoruz.
Rızâ-ı İlâhî Hedefli Yaşamak veya Niyet Duruluğu
Sahabe Mesleğinin, konumuz açısından ilk önemli
özelliği her meselede Allah’ın rızasını arama gayretidir.
Rızâ-i ilâhî, yapılan amelin herhangi bir
beklentiye bağlanmadan, ibadet Rabbimizin hakkı ve
emri olduğu için yapılmasıdır. Zîrâ amel herhangi bir
beklentiye bağlandığında o beklenti o amelin karşılığı
olur ve o karşılık da beklentinin sığlığına mahkûm
kalır. Zevk-i ruhanî de bu beklentilerden biri sayılmıştır.
Zîrâ zevk-i ruhanî, amelin ona bağlandığı bir
iş değildir, amele terettüp eden bir şeydir; amelin gayesi
değil semeresidir.
Ayrıca kul açısından rıza, Allah’ın takdirlerini gönül
rahatlığıyla karşılamak, zâhiren çirkin görünen acı
hâdiselerde bile acele karar vermeyip O’nun icraatından
hoşnut olmak, her şeyden önce ve her şeyden artık
olarak O’nu sevmek, O’na yönelmek ve beklediklerini
de yalnızca O’ndan beklemek anlamına gelir.
Sahabe Efendilerimiz karşılaştıkları her meseleye,
“Acaba bu konuda Rabb’imizin bizden istediği nedir?”
sorusuna cevap arayarak yaklaşmışlardır. O’nun razı
olacağı hususları öğrenmek için de Kur’ân’a başvurmuş,
kelâm-ı ilâhîye karşı gönül kapılarını sonuna
kadar açmış ve marziyâtını kelâmından anlama hususunda
tarihte eşine rastlanamayacak bir cehd ve
gayret göstermişlerdir. Bu gayretin muvaffakiyetle
neticelendiğini ise Cenâb-ı Hak bildiriyor: “Birinci
dereceyi kazanan Muhacirler ve Ensar ile onlara güzelce
tâbi olanlar yok mu? Allah onlardan razı, onlar
da Allah’tan razı oldular. Allah onlara içlerinden ırmaklar
akan Cennetler hazırladı. Onlar oraya devamlı
kalmak üzere gireceklerdir. İşte en büyük mutluluk,
en büyük başarı budur!” (Tevbe, 9/100)
Sahabe mesleğinin önemli bir esası da yukarıda sözünü
ettiğimiz Allah rızası gereği keşf, keramet, ilâhî
sır ve tecellî gibi harikulâdeliklere talip olmamaktır.
Zîrâ velâyet yolları içinde en güzeli, en müstakimi,
en parlağı, en zengini, Sünnet-i Seniyye’ye ittibadır.
Bu özelliğiyle sahabîlerin velâyeti “velâyet-i kübrâ”
olarak adlandırılmış ve verâset-i nübüvvetten gelen
bir velâyet olarak görülmüştür. Onlar, çoğu velilerin
uğramak zorunda oldukları seyr ü sülûk duraklarına
uğramadan lütf-u ilâhî ile doğrudan doğruya hakikate
ulaşmışlardır.
Haddizatında, ashap harikulâde hâller bir yana,
ibadetleri, salih amelleri ve dine hizmetleri mukabilinde
dünyevî-uhrevî hiçbir beklentiye de girmemişlerdir.
Kulluk hesabına ortaya koydukları hayırlı
işleri Cehennem’den kurtulma ve Cennet’e girme
mülâhazalarına kat’iyen bağlamamışlar; yapıp ettiklerini
asla ebedî saadetin bir teminatı olarak görmemişlerdir.
İbadet ve ubudiyetlerini sadece Allah rızası için
yerine getirmiş; ateşten kurtulmayı da ebedî saadete
nail olmayı da hep Allah’ın lütfuna dayanarak ve İlâhî
rahmete ümit bağlayarak âdeta meccanen istemişlerdir.
Onlar, asıl kerametin kesintisiz Allah’ın rızasına
müteveccih bulunmada olduğuna inanarak bunun
dışındaki bütün fevkalâdeliklerden irâdî olarak uzak
durmaya çalışmış; iman, mârifet ve muhabbetin dışındaki
harikulâde hâllere ve hatta, yukarıda işaret
edildiği gibi, zevk-i ruhanî gibi mazhariyetlere karşı
kapalı kalmayı tercih etmişlerdir. Daha sonra bu durum
“maddî-mânevî füyûzât hislerinden feragat etme”
şeklinde ifade edilmiştir. 2
Gece Ruhban Gündüz Fürsân
Sahabeyi bir cümle ile anlatmak isteyenlerin 3 söylemiş
olduğu א א א
א א
“Onlar gece
rahip, gündüz atlıdırlar.” ifadesiyle sahabe mesleğinin
birbirini tamamlayan iki temel özelliğine işaret edilmiştir:
1. Rahip zannedilecek kadar engin bir ibadet hayatı
yaşamak… Elbette buradaki ruhbanlık, dünyayla
ilginin tamamen kesilmesi, hiç evlenmeme, halka karışmadan
ömrünü inzivada geçirme, bazı şeyleri kendine
haram kılma vb. anlamlar taşımaz. Burada ruhban
kelimesi, sahabenin, diğer ibadetlerin yanı sıra,
özellikle gece ibadetine gösterdikleri titizliklerini ifade
etmek için kullanılmıştır. Bu kelimeyi ilk söyleyen
kişinin bir Hristiyan olduğu hesaba katılınca, onları
anlatmak için kendi kültür dünyasındaki en uygun
kelimeyi kullandığı anlaşılacaktır. Nitekim Kur'ân-ı
Kerîm bu mânâya "ehl-i kitap içinde, gece saatlerinde
ayakta durup Allah’ın âyetlerini okuyarak secdeye kapanan
bir topluluk da vardır” (Âl-i İmrân, 3/113) âyetiyle işaret
etmiştir.
2. İlâhî mesajı dünyanın her tarafına ulaştırma
gayreti… Evvelkine geniş mânâsıyla mücahede, ikinci-
14 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

sine de yine geniş anlamıyla cihat denilebilir. Aslında,
Efendimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) “Bu ümmetin
ruhbanlığı Allah yolunda cihattır.” (Ahmed b. Hanbel,
Müsned, III, 266) beyanı da buna işaret etmektedir.
Evet, ümmet-i Muhammed’in maddeten ve mânen yükselişi
dünyayı kesben terk etmekle değil, i’lâ-yı kelimetullah
ile mümkündür. Dolayısıyla, müminlerin, zamanın
fitnelerinden korkarak inzivaya çekilmek yerine, uygun
bir üslûp kullanarak iyiliği emredip kötülükten
sakındırmak suretiyle fitne ve fesadı ortadan kaldırma
gayreti içine girmeleri tam bir sahabe mesleğidir.
Zikredilen iki durum bir arada düşünüldüğünde
şu anlaşılmaktadır: Samimi bir dava erinin mücahede
ve uzleti, onun kalbî, ruhî, hissî ve şuurî tezkiyeye
ulaşması açısından tamamen irşada hazırlanma gayreti
sayılır. Bu mücahede ve uzletin ferdî ve sürekli olanı
gece ibadetidir. 4
Şu hususu da zikretmekte fayda mülâhaza ediyoruz:
Genel olarak, her gün okunması âdet hâline getirilen
Kur’ân’dan bir miktar ve Hz. Peygamber’den
(sallallahü aleyhi ve sellem) gelen me’sûr dualarla, salât
ve selâma vird denmekle birlikte, gece kılınan namaza
da vird denilmiştir. Nitekim “Gece kılmayı âdet edindiği
virdine kalkamayıp kaçıran kimse, gündüz zevalden önce kılarsa
aynı sevabı alır.” (Müslim, Müsafirîn, 142; Ebû Davut,
Tatavvu’, 19; Tirmizî, Cum’a, 56; Neseî, Kıyamu’l-
Leyl, 65) müjdesini bizzat Hz. Peygamber (sallallahü
aleyhi ve sellem) vermiştir. Ayrıca vird, nafile namaz kılma,
Kur’ân okuma ve dua etmenin yanı sıra, tefekkür
ve ağlama anlamında da kullanılmıştır. Dolayısıyla
sahabe-i kiram efendilerimizin, özellikle gecelerini
yoğun ve engin bir evrâd u ezkâr atmosferinde geçiriyorlardı
denilebilir. Elbette bu keyfiyet sadece geceye
has bir davranış da değildi. Gece veya gündüz ne zaman
ve hangi ibadet olursa olsun sahabe aynı titizlik
ve derinlikte o ibadeti ihsan şuuruyla yerine getirirdi.
Kişi şayet sahabenin ortaya koydukları enginlikte
veya ona yakın ölçülerde ibadet ederse ondan hâsıl
olacak semereyi elde edebilir ki, ona kısaca ikinci fıtrat
denilmiştir. Malum İslâm’ın biri itikad, diğeri de
bu itikadın amelî ciheti olmak üzere iki yönü vardır.
İtikad, İslâm’ın temel iman esasları olan, Allah’a, meleklere,
kitaplara, peygamberlere, ahiret gününe ve
kadere inanma demektir. Bundan başka İslâm’ın bir
de amelî ciheti vardır ki, ibadet ü taat ve evrâd ü ezkâr
bu kategori içine girmektedir. İtikada ait meseleler,
İslâm’ın kökü, ibadete müteallik hususlar ise dalları
ve semereleri hükmündedir.
Ahlâk-ı Âliye
Sahabe mesleğinin temel özelliklerinden biri de
güzel ahlâkın her çeşidini, hayatın her safhasında ve
muhatap ayırımı yapmadan tatbik etmektir. Onlar bu
özelliklerini de şüphesiz, baştan başa ahlâk-ı âliye ile
donatılmış Kur’ân’ı gereğine uygun anlayıp yaşayan
En Mükemmel Rehber’den almışlardı. Aslında güzel
ahlâkın Kur’ân’ın arızasız temsil edilmesi mânâsına geldiği,
Hz. Âişe validemizin, Efendimiz’in ahlâkını anlatırken
söylediği “O’nun ahlâkı Kur’ân’dı” şeklindeki
sözlerinden anlaşılmaktadır. (Müslim, Müsafirîn, 139)
Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) hem maddî hem
de mânevî açıdan güzel ahlâk üzere yaratılmış, en güzel
şekliyle eğitilmiş ve güzel ahlâkı tamamlamak için
de risaletle serfiraz kılınmıştır. Efendimiz’den önceki
peygamberlerin de tamamı en güzel ahlâk üzere idiler.
Ancak Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)
bütün esmâ-i hüsnânın a’zam derecedeki tecellisine
mazhar olduğu gibi bütün güzel ahlâk prensiplerinin
de a’zam derecesini temsil etmekte ve hepsini bir arada
kendinde cemetmiş bulunmaktaydı. Güzel ahlâkı
tamamlama konusunu, ‘risaletinin diğer nebilerin
risaletini, kıyamete kadar başka bir risalete ihtiyaç
kalmayacak şekilde tamamlaması’ anlamında yorumlamak
da mümkündür. Aksi takdirde diğer nebilere
eksiklik îras edecek bir yaklaşıma kapı açılır ki o da
yanlış olur.
Diğer bir anlamı da şudur: İnsanlık, eksikliklerini
Allah Resulü’nün (sallallahü aleyhi ve sellem) getirdiği
ahlâk ile tamamlayacak ve neticede kâmil hale gelecektir.
Yani, Allah ahlâkıyla ahlâklanma, ancak Allah
Resulü’nün ahlâkını örnek edinmekle mümkün olacaktır.
Zaten sahabeyi sahabe yapan ve mesleklerini
en mükemmel yol haline getiren de Efendimiz’i adım
adım takip etmede gösterdikleri tehâlüktür. Sahabenin
bu güzel ahlâkına bir misal vermek istiyoruz:
Îsâr
Kelime olarak insanın, başkalarını kendisine tercih
etmesi demek olan îsâr; geniş anlamıyla toplumun
menfaat ve çıkarlarını şahsî çıkarlarından önce
düşünmek, şahsiliklere karşı bütün bütün kapanıp,
yaşama zevki yerine yaşatma hazzıyla var olmaktır.
Îsârın karşıtı cimrilik ve şahsî çıkar duygusudur
ki, Hak’tan, halktan ve Cennet’ten uzak kalmanın
âmili sayılmıştır. (Tirmizî, Birr, 40) Îsâr ruhundan
‘cûd’, ‘sehâ’ ve ‘ihsan’ sözcükleriyle ifade edeceğimiz
cömertlik, semâhat ve civanmertlik doğmuştur. Cûd,
mü’minin, gönlünde herhangi bir rahatsızlık duymadan,
sahip olduğu şeylerin, hiç olmazsa bir kısmını
infak etmesinin ve başkaları için var olabilmesinin
adıdır. Sehâ, müminin, infakı ve başkalarını düşünmeyi
önde götürmesi ve kendi mutluluğu içinde, hatta
onun da önünde onların mutluluğunu düşünebilmesi;
ihsan ise onun, ihtiyacı olduğu hâlde başkalarını
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 15

kendine tercih edebilmesidir. “Onlar, mü’minlere
verilen şeylerden nefislerinde herhangi bir kaygı duymaz
ve muhtaç olsalar bile onları kendilerine tercih
ederler.” (Haşr, 59/9) âyetiyle işaret edilmek istenen
îsâr zirvesi de işte budur.
Bu âyetin nüzûl sebebi olarak, sahabenin dillere
destan îsâr kahramanlığını gösteren şöyle bir hâdise
rivayet edilmektedir: Hz. Ebu Hüreyre anlatıyor: “Allah
Resulü’ne (sallallahü aleyhi ve sellem) (yemeğe ihtiyacı
olan) bir adam geldi. Resulullah (sallallahü aleyhi
ve sellem) hanımlarına haber gönderdi, ancak onlar
‘Yanımızda sudan başka (yiyecek) bir şey yok.’ dediler.
Bunun üzerine Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve
sellem), “Bu adamı kim misafir edecek?” dedi. Ensar’dan
bir zât -ki Ebu Talha olduğu zikredilmiştir- “Ben Yâ
Resulallah!” diye cevap verdi. Ve adamı alıp evine götürdü.
Hanımına, “Resulullah’ın misafirine yemek ikram
et.” dedi. Hanımı, “Vallahi benim yanımda çocuklarımın
yiyeceğinden başka bir şey yoktur.” dedi. Kocası da ona,
“Sen yemeği hazırla, kandili yak, çocuklar akşam yemeği istedikleri
zaman onları uyut.” dedi. Hanımı dediği gibi yaptı.
Sonra kandili düzeltiyor gibi yapıp söndürdü. Ev sahipleri
yemek yiyor gibi yapıp aç yattılar. Sabahleyin misafir
Resulullah’ın (sallallahü aleyhi ve sellem) yanına vardı.
Allah Resulü, “Bu gece Allah, yaptıklarından ötürü,
falan ve falandan son derece hoşnut oldu ve haklarında
şu âyeti inzal buyurdu: “Kendilerinde bir ihtiyaç olsa bile
onları kendilerine tercih ederler” dedi. (Buhari, Tefsir 59/6)
Îsâr ve cömertliğin ulaşılması güç zirvelerinden
birini gösteren bu durum sahabede, farklı derecelerde
de olsa, âdeta tabiî bir hâl almıştı. Zîrâ hem mal
hem de canlarını seve seve Allah rızası için harcayarak
cömertliğin her türlüsünün destanını yazmışlardı.
Onları anlatan kitaplar bu altın tablolarla bezelidir.
Bu durum da elbette Peygamber Yolu’nda gitmenin
bir neticesiydi, zîrâ O Peygamber (sallallahü aleyhi ve
sellem) mi’rac gibi bir makama yüceltilmiş olmasına
rağmen insanlığın kurtuluşu için onların içine geri
dönmüş ve kimsenin yapmaya güç yetiremeyeceği bir
îsâr ahlâkı ortaya koymuştu.
Netice
Allah Resulü (sallallahü aleyhi ve sellem) maddîmânevî
yapısının sağlamlığı, duygularının duruluğu,
düşüncelerinin resâneti ve meâliyâta açık vicdanının
enginliğiyle, Hakk’ın mesajlarını olduğu gibi almaya,
orijinalliğini koruyarak insanlığa aktarmaya ve gereğine
uygun uygulamaya müsait ve müstait bir fıtratta
yaratılmış; özü ve ruh safveti korunmuş, beşerî talim
ve terbiyenin tesirine karşı kapalı kalmış, sonra da vahiyle
donatılarak insanlığa gönderilmiş bir mürşid-i
kâmil-i mükemmildi.
Bu mükemmeliyet ile vahyin beraberliğinden yanılmaz
ve yanıltmaz bir yol, yani O’nun Sünnet’i meydana
geldi. İşte sahabe-i kiram bu Zâtı tanımış, O’ndan
terbiye almış, O’nu örnek edinmiş, O’nu takip etmiş
ve Sünnet’i bütünüyle hayatlarının ruhu kılmışlardı.
Onların bu konuda yanıltmaz tek kaynakları Kur’ân
idi. Sahabe, 1. Cenâb-ı Hakk’ın marziyatını anlamak
için Kur’ân’a bakıyordu; 2. Efendimiz’in ahlâkını anlamak
ve öğrenmek için Kur’ân’a bakıyordu; 3. Gece
ruhban-gündüz fürsan kıvamını yakalamak ve dengesini
korumak için Kur’ân’a bakıyordu. Bu bakışta
da Efendimiz’i âdeta bir prizma gibi görüyor, O’nun
rehberliğinde Kur’ân’ı anlamaya çalışıyorlardı. Mükemmel
bir ahlâka, fıtrat-ı sâniye oluşacak enginlikte
bir ibadet-cihad dengesine ve seviyesine, Rabbe ulaştıracak
kıvama ve risaletin temel hedeflerinden biri olan
ahlâk-ı âliyeyi yaşamaya, Kur’ân’ı hayata hayat yaparak
ulaşmaya çalıştılar ve elhak muvaffak da oldular.
Sahabeden sonra gelen nesiller de güçleri yettiği
ölçüde bu yolu takip etmişlerdir. Ancak Sünnet-i
Seniyye’nin her bir nevine tamamen bilfiil ittibâ etmek,
ehass-ı havassa dahi ancak müyesser olduğundan,
özellikle zühd dönemi adıyla meşhur olan asırlarda,
toplum olarak Peygamber Yolu’nu takip etmede zorluk
ve aksaklıklar ortaya çıkmış; neticede zâhid, nâsik,
âbid vb. adlar verilen bazı şahsiyetler belli konularda
temayüz etmiş ve onların yaşadığı bölgelerde daha
çok bu konuları öne çıkaran zühd ekolleri oluşmuştur.
Medine, Kûfe, Basra ve Horasan bu ekollere ev sahipliği
yapmış kutlu beldelerdendir. Emevî dönemindeki
bazı sebeplerden ötürü adı geçen ekollerde “gece
ruhban gündüz fürsan” dengesi tam korunamadığından
daha çok gece ruhbanlığı lehine gelişmelerin kaydedildiği
müşahede edilmiştir. Durum böyle olunca da
Sahabe Mesleğinden uzaklaşma söz konusu olmuştur.
Öyle ise Peygamber Yolu’nun ruh ve mânâ boyutunu
tekrar anlamak ve yaşayabilmek için sahabe mesleğinin
iyi araştırılması ve yaşanması elzemdir.
*
Iğdır Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi.
ayuce@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1. M. F. Gülen, Ölümsüzlük İksiri, s. 91.
2. Bkz: M. F. Gülen, Kırık Testi, Himmet, Teveccüh, İnfak ve Gayret,
19.12.2005.
3. Tarih kitaplarında ilk defa bu sözü, Müslümanlara esir düşen ve bir fırsatını
bulup kaçan bir Rum askerine, bir sefer dönüşü İstanbul’a gitmekte olan
İmparator Hirakl’ın, Müslümanların durumunu sorması üzerine söylediği
rivayet edilmektedir. Esaretten kurtulan askerin ifadeleri şu şekildedir: “Onlar
gündüz atlı savaşçı, gece ise rahiptirler. Zimmetlerindeki şeyin parasını
vermeden ondan yemezler. Selâm vermeden içeri girmezler. Bir kavme baskın
yapmadan önce karşı tarafı iyi araştırırlar.” Hirakl bunun üzerine şöyle
diyor: “Eğer doğru söylüyorsan onlar ayaklarımı bastığım bu yerlere sahip
olacaklardır.” Bkz: el-Bidaye ve’n-Nihaye, VII, 53; Tarih-i Taberî, III, 99.
4. Sahabenin geceleri ortaya koydukları engin ibadete dair misaller ve uygulamalar
için bkz: S. H. Affanî, Ruhbanu’l-Leyl 1-3, el-Cezire, 2002; A. Yüce,
Gece İbadeti, İzmir, 1996.
16 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

YENi ÜMiT
Doç. Dr. Yener ÖZTÜRK*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Bazen bütün sebepler toplandığı hâlde neticenin hâsıl olmaması da
gösteriyor ki, neticeyi meydana getirme gücü,
bizzat sebeplerin kendisinden değildir.
Sebeplerin
Sebepler; merhameti ve hikmeti sonsuz yüce
Allah’ın perde arkasından nimet ve ihsanlarını
takıp hayat sahiplerine uzattığı ipler/şeritler
gibidir. Ayrıca sebepler, Müsebbibü’l-Esbab’a
açılan pencerelerdir ki, biz bunlardan O’nun fiil ve
icraatlarını seyrederek O’nu tanımaya çalışırız.
Sebepler, kendilerinden ziyade, daimî düzenlerinin
(nizamlarının) delâletiyle daimî bir düzenleyiciyi
(bir Nâzımı) gösterir, O’na işaret ederler. Her bir
mevcut vazifesini –âdeta- şuurlu bir tarzda ifa eder ve
gücünü sonsuz derecede aşan bir biçimde küllî düzene
tâbi olur ki, bu da onların her şeye güç yetiren birisinin
ve her şeyi en ince teferruatıyla/detaylarıyla bilen
mutlak bir ilim sahibinin an be an emir ve iradesi
altında hareket ettiriliyor olduğunu ortaya koyar.
Son derece san’atlı ve hassas ölçülerle ayarlı (mükemmel)
olan sonuçların meydana gelişi cansız ve
şuursuz olan sebeplerin fizikî özellikleriyle izah edilemez.
Çünkü sebeplerde neticeleri plânlayacak ne
bir ilim, programlanan hususun gereğinin yerine getirebilmesine
karar verecek ne bir irade ve ne de bunları
yürürlüğe koyacak bir güç/kudret vardır. Sebepler
bu özelliklerden bütünüyle mahrumdurlar. Öyleyse,
kendileri yaratılmış olan sebepler, varoluş olgusunda
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 17

ir yaratıcı değil, sadece ve sadece birer aracı/vasıta
durumundadırlar. Onların düzenlenişi ve sebeplerine
bağlı olarak yeni bir varlığın ortaya çıkışı doğrudan
Allah’ın eseridir. Yani bir ‘sebep’ vasıtasıyla da olsa
her fiilin gerçek müessiri Allah’tır. 1
Sebeplerle alâkalı özet bir malumattan sonra şimdi
bu çerçevede izah bekleyen birkaç sorunun cevabını
-anlayabildiğimiz kadarıyla- bulmaya çalışacağız. İlgili
sualler sırasıyla şunlardır: 1. Sebeplerin sahip olduğu
özellikler ne ifade eder? 2. Sebeplerle sonuçların zaman
şeridindeki ardışık öge konumlarından (iktiranlarından)
çıkarılması gereken hüküm ne olmalıdır? 3.
Sebeplerden birinin yokluğunda neticenin oluşmaması
neyin delilidir?
Sebeplerin Sahip Olduğu Özellikler
Ne İfade Eder?
Cansız ve şuursuz olan eşya metafizik özelliklere
değil, fizikî özelliklere sahip kılınmıştır. Bu özellikler
de ‘o şeyin, kendisiyle ilişkilendirilmiş belli bir sonucu
kabule elverişli yapılarda yaratılmış olması’ anlamını
ifade eder. Buna göre her bir sebep, yaratılmış
olduğu gaye ve hedefe kendisini vardıracak (muvaffak
kılacak) aşkın özelliklere sahip ‘Bir’isine her ân
muhtaç durumdadır.
Sebeplerin Allah’ın tasarrufundan bağımsız olarak
sonucu kendi başlarına oluşturduğunu düşünmek,
-fizikî özellikleri dışında- onlarda fizikötesi aşkın/
mutlak niteliklerin de bulunduğunu kabullenmek
anlamına gelir. Bu ise salim mantıkla düşünebilenlerin
varacağı bir netice olmasa gerektir. Diğer taraftan
böyle bir bakış açısı, ‘gaye ve nizam delili’ ile Allah’ın
varlığına istidlalde bulunmayı da imkânsız hale getirir.
Allah’ın, insanların istediği sonuçları, doğrudan değil
de belli bir sebebe bağlı olarak yaratmasının hikmetleri
vardır. O hikmetlerden birisi şudur: Yüce Yaratıcı
biz kâinatı anlayabilelim, isimleri/unvanları itibariyle
kendisini daha yakından tanıyabilelim diye koymuş
olduğu kuralları, sebep-sonuç düzeninde yürütmeyi
dilemiştir. Ancak unutulmamalıdır ki, Yaratan’ın sonuçları
yaratmak için sebeplere ihtiyacı yoktur; çünkü
O, hiçbir şeye ihtiyacı olmayandır (İnnellahe ğaniyyun
ani’l-âlemîn). 2 Ancak, O’nun nasıl yarattığını anlamak
için bizim sebeplere bağlı olarak gerçekleştirilen bir yaratılış
düzeninin varlığına ihtiyacımız söz konusudur.
Eşyanın/sebeplerin, belli özelliklere sahip olması,
onların, sonuçları (müsebbebleri) kendi başlarına
gerçekleştirebilecekleri anlamına gelir mi? Sonuçların
Yüce Yaratıcı’nın tasarrufundan bağımsız olarak
meydana gelmesi mümkün müdür? Bu ve benzeri
sorular, düşünce ekollerini bir hayli meşgul etmiştir.
Bu çerçevede zihinlerde beliren muhtelif tereddütleri
izale sadedinde Kur’ân-ı Hakîm’in vermiş
olduğu cevaplara geçmeden önce, eşyadaki ‘özelliklerin’
varoluştaki yerlerinin anlaşılmasına yardımcı
olacak müşahhas bir örnek üzerinde duracağız.
Şimdi önümüzde sebep konumunda duran bir
ağaç ve onun sonucu olarak gözlemlenen bir meyve örneği
üzerinde yoğunlaşmaya çalışalım. Kozalite/illiyet
konusunda Allah’ın doğrudan tasarrufu yerine farklı
bir yorum geliştirenlere göre, ağaca baştan Yaratıcı tarafından
verilmiş olan özellikler bir meyvenin oluşumu
için yeterlidir; sonrasında ilâhî inayete/tasarrufa
gerek yoktur. Ne var ki böyle bir yaklaşımın ne selim
akıldan ne de Kur’ân’ın ifadelerinden onay alabilmesi
mümkündür. Bir diğer ifadeyle, böyle bir düşünce,
problemi çözücü bir cevap özelliği taşımamaktadır.
Çünkü ağaç üzerinde bulunan bir meyve, görüldüğü
kadar basit değildir, içeriği itibariyle son derece girift
bir yapıya sahiptir. Biz bugün çok iyi biliyoruz ki dış
görünümü itibariyle detaylarını fark edemediğimiz
bir meyve, içerisinde hücre isimli binlerce mikroskobik
dünyaları saklamaktadır. Ayrıca kendilerine has
yapıları olan bu nebatî hücreler, içlerinde muhtelif
organeller (organcıklar) ve genetik materyaller (kromozomlar)
taşımaktadırlar. Şu hâlde biz oluşumları
çok ince hesap, plân ve güç gerektiren bu varlıkların
meydana gelişini -Allah’ın tasarrufundan bağımsız
olarak- zerre miktar şuuru, bilgisi ve karar verme
gücü olmayan ağaçlara havale edemeyiz. Öyleyse biz
burada ancak ‘ağaç, üzerinde sonucun (meyvenin)
gerçekleştirildiği bir vasıtadan ibarettir’ diyebiliriz.
Burada, ‘sebepleri, sonuçları yapacak şekilde yaratan
Allah’tır’ denildiği için bunun bir problem olarak
görülmemesi gerekir, denilebilir. Yani, ‘nasıl olsa
sebepleri, o sonuçları yapacak şekilde yaratan yine
Allah’tır’ diyebildiğimiz için gönlümüzün bu konuda
rahat olması gerektiği istenebilir. Ancak böyle bir
anlayışın nereye vardığı/varacağı üzerinde dikkatlice
durulması gerekir. Zîrâ her bir sebep, aynı zamanda
bir başka sebebin sonucudur. Kur’ân-ı Kerîm ‘Allah,
her bir şeyin yaratıcısıdır’ (En’âm, 6/106; Ra’d, 13/16; Zümer,
39/62; Ğâfir, 40/62) demektedir. Unutulmamalıdır
ki ‘külle şey’in/her bir şey’ ifadesinin içinde hem
‘sebepler’ hem de ‘sonuçlar’ vardır. Aksi bir düşünce,
sadece sebeplerin ‘şey’ kapsamında olduğu, onların
arkasından gelen sonuçların ise ‘şey’ sözcüğünün dışında
kaldığı anlamına gelir ki, bu gerçekten izahı zor
bir durum olur. Kaldı ki, varlıkta ‘şu sebep’ veya ‘şu
da yalnızca bir sonuçtur’ diyebileceğimiz bir durum
da asla söz konusu değildir. Çünkü ‘sonuç’ dediğimiz
bir şey aynı zamanda başka bir şeyin ‘sebeb’idir. 3
Şu hâlde ilgili âyetlerdeki ‘her bir şeyin yaratıcısı
18 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

Allah’tır’ ifadesinden hareketle rahatlıkla diyebiliriz
ki her bir sebep gibi her bir sonuç da doğrudan Allah
tarafından var edilmiş/yaratılmış olmaktadır. Sebepleri
Allah’a verip, sonuçları da sebeplere verirsek, o
sebeplere de sahip çıkacak başka sebepler çıkar, diğer
bir ifadeyle, sebeplere tesir atfetmenin ucu, tüm yaratılışı
sebepler arasında dağıtmaya varır, sonuçta ‘Allah
bazı şeylerin yaratıcısıdır.’ bile diyemeyiz.
Sebeplerle Sonuçlar Arasındaki İktirandan
Çıkarılması Gereken Hüküm Ne Olmalıdır?
Bu âlemde sebep ve sonuçlar arasında ardışık öge
konumuna dayalı bir düzen vardır. Bir diğer ifadeyle,
zaman boyutunda belli sonuçların sürekli olarak belli
sebepleri takip ettiği bir düzen söz konusudur. Ancak
bundan, ‘Belli sonuçlar doğrudan belli sebepler tarafından
oluşturulmaktadır.’ anlamı çıkar mı? Bunun
mantıksal ispatı yapılabilir mi? Gerçekten bir şey, sırf
başka bir şeyden önce var diye, bir başka şeyi ‘yapıyor’
olabilir mi?
Meseleyi fiziğin yeni verileriyle değerlendiren
Fritjof Capra da bu çerçevede bize önemli bilgiler
vermektedir: Sebep sonuç arasında, öncelik-sonralık
farkı bize göredir. Aslında zaman, kâinatın temeli olan
hareketin bir yüzüdür. Geçmiş ve gelecek sadece bizim
zihnimize göredir. Atom seviyesinde artık sebepsonuç
sıralaması yoktur. Kuantum elektrodinamiğinde,
atom altı parçacıklar tanımlanırken, önce ve sonra
terimleri kullanılmaz. Bu, sebep ile sonuç arasında
doğrudan zorunlu bir ilişkinin olmadığını gösterir.
Bütün olaylar, birbiriyle karşılıklı bağıntılıdır, fakat
bu bağıntılar klasik anlamda nedensel değildir. 4
Sebeplerle sonuçları arasındaki münasebeti yaratılış
gerçeğiyle birlikte ele alıp değerlendiren fizikçi
Bouguenaya’nın yapmış olduğu değerlendirmeler ise
daha dikkat çekicidir: Sonucu sebepten bilme tavrı,
esasında varlığın ‘zamanın akışına tâbi bir biçimde’
algılanmasından kaynaklanmaktadır. Oysaki zaman
da mekân da Allah’ın yaratma fiilinin bizim tarafımızdan
algılanabilecek bir vücudu giymesinden (bir
şekli almasından) ibarettir. Ama bu yaratma fiilinin
sürekliliği, -o fiilin arkasındaki Yaratıcı’yı göremeyenler
için- yanlışlıkla maddeyi ve zamanı sabit ve
daimî görmekle sonuçlanıyor ki, bu, ‘sonucu sebebe
verme’ tavrını hiç sorgulamadan kabul eden insanların
anlayışından başka bir şey değildir. 5
Yaratılışın sebep-sonuç çizgisindeki düzeni yani
varlıkların zamansal olarak birbirleriyle olan ardışık
münasebetleri ve de madde ve kuvvetin birbirine son
derece yakın bağımlılığı insanı öylesine büyülemiştir
ki, vahyin vurgularını dikkate almayanlar her bir sonucu
ondan evvelki bir sebebe bağlamaya kendilerini
mecbur hissederler. 6 Şöyle ki insanlar, normal şartlarda
istediklerinin hemen hemen hepsine kavuşurlar.
Üstelik onlar, istediklerini elde etmenin incelikli
yollarını da bilirler; neyi, nerede, nasıl, hangi yolla
elde edebileceklerini tecrübeyle öğrenirler. Bir diğer
ifadeyle, istediklerini kendilerine yakın etmenin
yollarını bilirler. Bu da (istediklerine her defasında
kavuşmaları) onlara bir yakınlık ve garanti duygusu
verir. Öyle ki, sonuçlar her yerde, her zaman insanlara
garantiymiş gibi gelir. İşte bu durum, vahyin öğretilerine
yabancı olan insanlarda farkına varmadan
sonuçların sebepler tarafından meydana getirildiği
vehmini doğurur. Bir diğer ifadeyle, sebep ve sonuç
arasında değiştirilmeyen sıralama ve yakın ilişki yanlış
algılamalara sebep olur. 7 Oysaki bu yerleşik kanaatler,
gerçekte bir ‘gözlem’ sonucu oluşmuştur, dolayısıyla
sadece gözlemlerimizle doğrulanabilir.
Sonuç olarak, bir olayın (b’nin) her zaman başka
bir olaydan (a’dan) sonra gelmesi, söz konusu o olaya
‘Allah’ın şe’ni/fiili’ dememizi engellemez. Sonuçların
daima sebeplerin ardından gelişi, onların sebepler
tarafından icad edildiğini değil, bu sadece, her şeyin
yan yana var edildiği (yaratıldığı) eş-zamanlı bir beraberliği
(iktiranı) gösterir. Öyleyse, her bir sebep,
yaratılmış olduğu gaye ve hedefe kendisini muvaffak
kılacak/vardıracak aşkın özelliklere sahip bir Fâil’e
muhtaç durumdadır.
Kur’ân-ı Kerîm, bir kısım insanların (müşriklerin),
putlarla alâkalı yerleşik kanaatlerini değiştirebilmelerine
yardımcı olabilecek şu soruları yöneltir:
“..Onların yürüyecek ayakları, tutacak elleri mi var? Yoksa
görecek gözleri, işitecek kulakları mı var? (neleri var?)”
(A’râf, 7195. Keza bkz., 26/72-73) Şimdi bu soruları
sebeplere yöneltelim: Sebeplerin şuur, irade ve şefkat
gibi özellikleri mi var? Nesi var onların? Evet, meseleye
pozitif sorularla yaklaştığımızda, sebeplerin, -son
derece ince ve hassas birer san’at eseri olan sonuçları
var edilebilmesi için gerekli olan bilgi, plân, irade ve
güç gibi özelliklerin hiçbirisine sahip olmadıkları içinsonuçları
İlâhî tasarruftan bağımsız olarak meydana
getirebilmelerinin mümkün olamayacağı anlaşılmış
olacaktır. Bunun içindir ki, Kur’ân, bir âyetinde ‘her
bir şeyin yaratıcısı’nın Allah olduğu’ gerçeğine dikkat
çektikten sonra âyetin sonunu ‘her bir şeyin vekîli
O’dur” (Zümer, 39/62. Ayrıca bkz., En’âm, 6/102) şeklinde
bitirir. Bu âyetin anlamı gayet açıktır: Her bir
şeyi yaratan Allah olduğu gibi, onların işlerine vekâlet
eden (yürüten) de yine O’dur. Şu farkla ki, şuurlu
varlıkların işleri/fiilleri onların iradelerine bağlı olarak
görülür/gerçekleştirilir.
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 19

Sebeplerden Birinin Yokluğunda Sonucun Oluşmaması
Neyin Delilidir?
Sonuçları doğrudan maddî sebepler içinde arayanlar,
iddialarını savunabilmek için, ‘sebeplerden biri
olmadığı zaman sonuç (eser) meydana gelmemektedir,
bu da o sonucun oluşmasında etken bir unsur
olduğunun delili olmaz mı?’ derler.
Bu sorunun cevabına geçmeden önce, materyalistlerin
yatay bir ilişkiye dayalı ‘tümevarım’
prensibinin yanlışlığını dile getirmek için Yamina
Bouguenaya’nın vermiş olduğu örneği aktarmak istiyoruz:
Materyalist bilimciler güneş ışığı, su, hava, vs.
gibi sebeplerin, besinin oluşumunda etken/müessir
faktörler olduğunu söylerler. Bunu ‘ispat’ etmek için
de bir bitkiye su veya güneş ışığı vermeyerek bitkinin
sararıp solduğunu, yani fotosentez yapılmadığını;
dolayısıyla besin üretilmediğini gösterirler. ‘İşte’
derler ‘su veya güneş ışığı olmazsa besin üretilmiyor.’
Bu ‘olmazsa’dan hareketle ‘su veya güneş ışığı besin
üretir’ sonucuna ulaşırlar. Böylece tezlerini ispat
etmiş olduklarını zannederler. Dikkat edilirse, ‘bu
yaklaşım bir yanlışlamadır, bir ispat değildir.’ Onların
yaklaşımlarındaki yanlışlığı bir misal yardımıyla
resmedebiliriz: Bir televizyonun cihazının düğmesine/kumandasına
basıldığında ekranda bir görüntü
belirir. Ne zaman düğmeye bassak, karşımıza görüntü
çıkar. Düğmeye veya kumandaya basılmadığında
ise ekranda hiçbir görüntü belirmez. İşte materyalist
bilimcilerin olumsuz yaklaşım mantığına göre, ekrandaki
görüntüyü ‘düğme/kumanda’ yapar. Bunun
ispatı ise düğmeye basılmadığında ekranda görüntü
çıkmamasıdır. Düşünmezler ki, yayın dışarıdan yapılmaktadır,
görüntüyü neşreden düğme/kumanda
değildir. Düğme yalnızca televizyon cihazındaki düzenin
bir parçasıdır. Televizyonu yapan, ekranda görüntünün
belirmesi/alınması için düğmeyi kasdî olarak
oraya yerleştirmiştir. Şimdi birisi bize, görüntüyü
‘düğme’nin sağladığını kabul etmiyorsan, düğmeye
basmadan görüntüyü çıkart da görelim derse, bu ne
kadar mantıklı olur? Televizyonun düğmeye basılmadan
çalışmaması, görüntünün düğme tarafından
oluşturulduğu anlamına mı gelir? Elbetteki hayır. 8
Bu örnekten de anlaşılacağı üzere, bizim belli bir
sonuca ulaşmak için hazırladığımız her bir sebep,
İlâhî inayetin celbinin (alınmasının) birer şartı (‘şart-ı
adî’si) hükmündedir. İstenilen şartların yerine getirilmesinden
sonrası, yani, beklediğimiz oluşum, dönüşüm
ve değişimlerin varlık sahasına çıkması ise O’nun
inayetiyle (ilgi ve tasarrufuyla) gerçekleşmektedir.
Sebeplerden birisinin yokluğuyla sonucun meydana
gelmemesi, ‘sebebin sonucu yaptığı’ iddiasını
‘doğrulayıcı’ bir delil değildir. Bir sonucun, sebebi
(veya sebepleri) olmadan var olmaması, Yüce
Yaratıcı’nın yaratma biçimiyle/âdetiyle ilgili bir husus
olup bu sadece, belli bir sonucun belli bir sebep
ile beraber yapılmakta olduğunun delilidir. Başka bir
ifadeyle bu, sebep-sonuç ilişkisinin bir düzen içerisinde
kurulmuş olmasının ispatıdır, yani, sonucun
var edilmesi için şart olarak koşulan vesilelerin hazır
olmaması (yerine getirilmemiş olması) sebebiyle, sonucun/eserin
yaratılmadığının ispatıdır.
Özetle ifade edecek olursak, Allah, sonuçları, sebeplerine/şartlarına
bağlı bir düzen içerisinde varlık
sahasına çıkarmayı dilemiştir. Sebep-sonuç çizgisinde
düzenli bir süreklilikle sürdürülen bu nizam, O’nun
‘âdet-i sübhaniye’sidir. O, bu âdetini değiştirmediği
için de bu düzen (sebep-sonuç birlikteliği) devam etmektedir.
Sonuç
Kâinattaki ince ve hassas varoluşlar, boş bir kâğıda
görünmez bir kalemin ucunun dokunulmasıyla yazılan
birer yazı gibidir. Mutlak bir ilim ve kudret var ki
yazıyor, yaratıyor, hareket veriyor. Fakat bu kalemin
sahibi (Yaratıcısı) görülmüyor; O’nunla bizim aramızda
sadece, fiilleri/yaratışları yer alıyor.
Sebepler gibi sonuçlar da Allah tarafından yaratılmaktadır.
Eğer, ‘sebeple ilişkili her bir netice (müsebbeb)
doğrudan Allah’ın eseridir’ denilmezse, o zaman
cansız ve şuursuz sebeplere aşkın ve mutlak sıfatları
vermek zorunda kalırız. Bunun da tevhid inancıyla
telifi mümkün olmaz. Öyleyse biz, Allah’ın icraatındaki
tekliği (tevhîd-i ef’âli) ancak sebeplerin hakiki bir
tesire sahip olmadığını idrak ettiğimizde tasdik etmiş
oluruz ve ancak bu sayede O’nun isim ve sıfatlarını
tanıma imkânı bulmuş oluruz.
* Dicle Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
yozturk@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1. Tafsilatlı bilgi için bkz. B. Said Nursî, Sözler, Şahdamar yay., İzmir 2006,
s. 559-562; 944-947.
2. Bkz., Âl-i İmrân 3/197; Ankebût 296; Lukman 31/26; Hacc 22/64. Ayrıca
İhlâs sûresindeki ‘Samed’ ism-i celîli de bu gerçeği ifade eder.
3. Mesela, ağaç hem bir sonuç hem de aynı zamanda bir sebeptir. Meyvesinin
sebebi olan ağaç aynı zamanda ‘tohum’unun bir sonucudur.
4. Capra, Fritjof, Batı Düşüncesinde Dönüm Noktası, (çev.: Mustafa Armağan),
İnsan yay., İstanbul 1992., s.36.
5. Bouguenaya, Bilimin Marifetullah Boyutları, Karakalem yay., İstanbul 1998,
s.48.
6. Yıldırım, Kozmik Perde, Çağlayan yay. İzmir tsz., s.61.
7. Bunun içindir ki, Yüce Yaratıcı, zihinlerin/akılların sebep ve kanunlar ağına
takılıp kalmasını önlemek için, zaman zaman farklı (olağan dışı) icraatlarda
bulunur.
8 Bouguenaya, age., s.171. Tabiatıyla, aktarmış olduğumuz bu örneğin anlatmaya
çalıştığımız hususla birebir örtüşmesi mümkün değildir. Biz böyle
bir örneği burada sadece akla ufuk açması amacıyla vermiş bulunmaktayız.
20 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

Kur’ân
YENi ÜMiT
Yrd. Doç. Dr. Alican DAĞDEVİREN*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Tilâvetinde
Temsil
İnsanın, komutanının karşısında emir tekrarı yapıyor gibi kelimesi
kelimesine ve her kelimenin ruhî seviyesine göre üzerine basa basa,
onlardan zevk duya duya ve o kelimeleri âdeta içiyor gibi okuması,
Kur’ân’a ve Sahib-i Kur’ân’a karşı saygısının ifadesidir.
Giriş
Kur’ân, okumaya yönelik bir emir (Alak, 96/1)
ile nazil olan ve bu okumanın tertil (Furkân, 25/32;
Müzzemmil, 73/4) niteliği taşımasını vurgulayan İlâhî
bir kitaptır. Tertil ile okumanın en belirgin özelliği
de tefekkür hedefleyen bir okuma tarzı olmasıdır.
Dolayısıyla Kur’ân okuma, anlam eksenli olmalı,
düşünmeye, anlamaya ve uygulamaya yönlendirici
tarzda yapılmalıdır. Nitekim Hz. Peygamber’in
(aleyhisselâm) Kur’ân’ı güzel bir sesle okuması ve
sesini çevresindekilerin duyacağı bir tonda bazen
yükseltip bazen alçaltarak, hüzünlü ve duygulu bir
tarzda kullanması; düşünmeye sevk eden bir okuyuşun
prensiplerini içerir niteliktedir (Bkz. Buhârî,
Ezan 727; Ebû Dâvud, Ref’i’s-Savt bi’l-Kıraeti 1327,
1333; İbn Mâce, Hüsnü’s-Savt bi’l-Kur’ân 1337). Bu itibarla
okumanın sesli yapıldığı yerlerde, ses hep aynı
perdenin kullanımıyla monoton bir yapı sunmamalı,
mânâyı dikkate alan, yukarı ve aşağı hareketli bir seyir
izleyen tarzda olmalıdır. Kur’ân tilâvetinde ses tonu
“temsil” prensiplerine göre belirlenir. Kur’ân okurken
ses tonunun dikkate alındığı temsili şu şekilde ele
almamız mümkündür:
A. Temsilin Tanımı ve Önemi
Temsil sözlükte, “birinin verdiği yetkiye dayanarak
onun adına hareket etme”, “bir şeyi canlandırma”,
“özümleme” ve “benzetme” gibi anlamlar taşımaktadır.
Tilâvet kelimesi ise sözlük anlamıyla “terk etmek”,
“tâbi olmak” ve “okumak”, terim anlamıyla
“Kur’ân okumak” demektir. İki sözcüğün oluşturduğu
“temsilî tilâvet” kavramı ise “Kur’ân kıraatinde, mânâ
edatlarını rollerine, kelimeleri mânâlarına, âyetleri
mefhumlarına uygun bir ses tonu ile okumaya” denir. 1
Kur’ân okumada, harflerin kendilerine özgü yapılarına
ve niteliklerine uygun telâffuz edilmeleri,
tecvid kurallarının uygulanması ve makam önemli
hususlardandır. Ancak Kur’ân tilâvetinin önemli
dinamiklerinden biri de hiç şüphesiz, İlâhî hitabı
i’câzına uygun bir ses tonu ile okuyabilme yani
tilâvette, mânâyı aksettiren ses tonu kullanmaktır. Bu
husus, İlâhî hitabı anlayacak anlam bilgisine, gerektiği
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 21

yerde sese uygun perdeyi verebilecek ve muhtevanın
enginlik ve zenginliğini ortaya koyacak bir seslendirme/icra
kabiliyetine bağlı önemli bir dinamiktir.
Temsilde ana prensip, hissederek okumak ve onu
başkalarına da hissettirmektir. Kur’ân, okuyucunun
hissederek okuması ve bunu yansıtan bir tarz/temsil
kullanması hâlinde gönüllere tesir eder. Dinleyeni
huzur verici iklimine çeker.
B. Temsilî Tilâvet Prensipleri
Kur’ân tilâvetinde son derece önemli bir yeri olan
temsil konusunu birkaç ana başlık hâlinde ele almamız
mümkündür:
1. Ses Tonunu Alçaltmak (Hafd-ı Savt)
Temsilî okuma prensiplerinin ilki “ses tonunu
alçaltmak/hafd-ı savt”tır. Kur’ân kıraatinde mânânın
gerektirdiği yerlerde ses tonunu ve perdesini indirmek
ve mahzun bir tavır ile okuyuşu seslendirmek
gerekir. Aksi takdirde, uygun olmayan yerlerde gereksiz
yere sesi yükseltmek mesajdan çok şey götürebilir.
Ses tonunun ve perdesinin indirilmesi gereken
yerler:
a) Zem İfade Eden veya Bâtıl Sözleri Yansıtan
Âyetler
Kur’ân-ı Kerîm’de inkârcıların asılsız iddialarını,
Allah’a, peygamberlere ve inananlara yönelik aşağılayıcı,
kınayıcı ve karalayıcı sözlerini ifade eden âyetlerin
alçak ve hafif bir ses tonu ile okunması gerekir.
Meselâ müşriklerin, Hz. Peygamber’i (aleyhissalâtü
vesselâm); normal insanların söylemeyecekleri tuhaf
sözler söyleyen, büyü yüzünden aklî dengesi bozulmuş
bir adam olarak nitelendirdikleri ve müminlere
א
א א
“Sizler, büyülenmiş, bir adamın peşinden gidiyorsunuz”
(Furkân, 25/8) dedikleri bu ve benzeri âyetlerin, alçak
ve hafif bir ses tonu ile okunması gerekmektedir.
Çünkü müşrikler, Hz. Peygamber’e yönelik böyle
küstahça sözleriyle O’na hakaret etme ve O’nu küçük
düşürme gayesindedirler.
İnkârcılardan hikâye edilen bu tür âyetlerde hafif
bir ses tonu kullanmak, âdeta onların inkâr ve iftiralarının
şiddetini ses tonuyla azaltma, sözlerini etkisiz,
cılız bir çaba olarak nitelendirme anlamına gelir.
b) Dua, Yakarış ve Pişmanlık İçeren Âyetler
Gerek peygamberlerin gerek sair inananların Yüce
Allah’a dua, yakarış ve pişmanlıklarını dile getirdikleri
âyetlerin, ses perdesinin indirimiyle okunması
gerekir. Nitekim bu, Yüce Dergâh’a el açmanın da
âdâbıdır.
Dua âyetlerine bir örnek olması açısından Bakara
Sûresi’nin son âyetleri dikkat çekicidir:
א
א כ
א א
א אא א א א א א א א
א
א א א א
א א
א
א אכ א
א
א א
א א
א א א א
"Rabbimiz, unuttuklarımızdan ya da yanıldıklarımızdan
dolayı bizi sorumlu tutma. Rabbimiz, bizden öncekilere
yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme. Rabbimiz, kendisine
güç yetiremeyeceğimiz şeyi bize taşıtma. Bizi affet, bizi
bağışla. Bize merhamet et, Sen bizim Mevlâ’mızsın. Kâfirler
topluluğuna karşı bize yardım et." (Bakara, 2/286)
Dua, güçsüzlüğünün bilincinde olan kulun, Yüce
Allah’ın affına ve hoşgörüsüne sığınma isteğidir. Bu
tür âyetler, ümit, sevgi ve heyecan atmosferi içerisinde
bulunan kalplerin ürpertisini ve ruhların süzülüşünü
tasvir eden; mahzun ve tatlı bir nağme şeklinde hafif
bir ses perdesi ile sunulmalıdır (Kutup, Fî Zılâli’l-
Kur’ân, I, 345-346). Bu tatlı ses perdesi; duaya yakıcı
bir yumuşaklık, istek, yöneliş ve yakarış atmosferine
uygun nitelik katar.
Ayrıca inkârcıların pişmanlıklarını dile getirdikleri
âyetlerin de alçak ve hafif bir ses tonu ile okunması
uygun olur.
Meselâ, vaktiyle sürekli yaşayacaklarına, hiç ölmeyeceklerine
dair yemin eden inkârcıların kaçınılmaz
akıbeti gördüklerinde
א כ
א א
א
א א
“Ey Rabbimiz, bizimle hesaplaşmayı yakın bir sürenin sonuna
ertele de senin çağrına olumlu cevap verip, peygamberlere
uyalım.” (İbrahim, 14/44) demeleri alçak bir ses
tonu ile okunmalıdır.
c) İnananların ya da Meleklerin Bazı Sorularının ve
İsteklerinin İfade Edildiği Âyetler
Bu tür âyetlerin de ses tonunun düşürülerek okunması
gerekir. Aksi ses tonunun kullanılması, ilâhî
hükümlerle ilgili olarak şüphe, tereddüt veya eleştiri
vurgusu sayılabilir. Bu konuyla ilgili olarak birkaç
misâlin ele alınması konuyu daha anlaşılır kılacaktır:
Hz. İbrahim (alâ nebiyyinâ ve aleyhisselâm) peygamberin,
ölülerin tekrar diriltilmelerine dair bir arzusunun
tasvir edildiği
א
כ א
א א א
“Rabbim, bana ölüleri nasıl dirilttiğini göster.” (Bakara,
2/ 260) âyeti hafif ses tonu ile okunmalıdır. Bu âyette
söz konusu olan istek, iman için bir belge isteği ya
da güçlendirici arayışı değildir. Bu arzunun, imanın
22 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

varlığı, sarsılmazlığı, eksiksizliği ve kararlılığı ile de
ilgisi yoktur. Bu arzu ilâhî sırrın mahiyetine, oluş ve
gerçekleşme anında tanık olmaya dâir bir ruhî özlemdir.
Allah’ın yaratma sanatının içyüzünü yakından
görmeye yönelik bu arzu; içli, yumuşak huylu, hoşnut
(Tevbe, 9/114), tevhid dinine tâbi (Nisâ, 4/125),
şükreden (Nahl, 16/121), ibadete düşkün ve Allah’ın
dostu Hz. İbrahim’den gelen (Nisâ, 4/125), dolayısıyla
da tüm bu özellikleri aksettiren zarif ve hafif bir ses
tonu kullanılmalıdır.
Meleklerin yeryüzünde insan türünün yaratılması
konusundaki yaklaşımlarının sergilendiği
א
א כ
א א א
“Â! oradaki nizamı bozacak ve yeryüzünü kan bulayacak
bir mahlûk mu yaratacaksın?” (Bakara, 2/ 30) âyeti de
hafif ses tonu ile okunmalıdır.
Bu tür âyetleri alçak ve hafif ses tonu ile okuma;
Yüce Yaratıcı’ya karşı kulluğun gereği, saygı ve hürmetin
yansımasıdır. Aksi tarz, tavır ve kontrolsüz ses
tonu, bu tür ifadeleri “sorgulama” boyutuna iter.
d) Hz. Peygamber’e Uyarı gibi Gözüken Âyetler
Kur’ân-ı Kerîm, bazen Peygamber Efendimiz’in
(sallallahü aleyhi ve sellem) bazı davranışlarıyla ilgili
olarak uyarı gibi anlaşılabilecek bir üslûb kullanır. Bu
tür âyetlerin alçak ve hafif bir ses tonu ile okunmaları
gerekir. Nitekim uyarı gibi gözüken bir âyete bakıldığında
gerek seçilen kelimelerin gerek dizilimin ses
tonuna dikkat edilmesini hissettiren bir üslûp ihtiva
ettiği görülür.
Meselâ Tebük Savaşı’na katılanları methetmek,
katılmayanları yermek için nazil olduğu ifade edilen,
א אכ
א א כ
א כ א א
“Hay Allah seni affedesice! Niçin sence doğru söyleyenler iyice
belli oluncaya ve yalancılar da meydana çıkıncaya kadar
beklemeyip izin isteyen o münafıklara izin verdin?” (Tevbe,
9/43) âyetinde bu durum açıkça görülmektedir. Bu
anlatımda, lütufkârâne bir sitem ile önce, “Hay Allah
seni affedesice!” denilerek “af” kelimesi zikredilmiş,
sonra, “Niçin onlara izin verdin?” şeklinde yumuşak bir
uyarı yapılmak suretiyle latif bir nazım gözetilmiştir.
2. Ses Tonunu Yükseltmek (Ref-i’ Savt)
Temsilî okuma prensiplerinin bir diğeri “ses tonunu
yükseltmek/ref-i’ savt”tır. Kur’ân kıraatinde
mânânın gerektirdiği yerlerde ses tonunu ve perdesini
yükseltmek ve canlı bir tavır ile okuyuşu seslendirmek
gerekir. Nitekim yüksek ses, fikirleri vurgulamak
için etkili bir tarzdır.
Yüksek ses tonu ile okunması gereken yerler:
a) İlâhî Emir ve Yasakların İfade edildiği Âyetler
Yüce Allah’ın insanlığa yönelik emir ve yasaklarının
konu edildiği âyetlerin yüksek ses tonu ile okunması
gerekir.
İlâhî emirlere bir örnek olması açısından Mutaffifîn
Sûresi’nden bir âyeti ele almamız uygun olacaktır. Bu
sûrede, Cennet’in nitelikleri anlatıldıktan, Cennet’in
arzulanmaya değer yönlerine dikkat çekildikten sonra
gelen א
א א
כ "O hâlde yarışanlar bunun
için yarışsınlar." (Mutaffifîn, 83/26) âyeti yüksek ses
tonuyla okunmalıdır. Bu emir, gerçekten özendirmede
son derece etkili ve kesin anlamı olan bir vurgudur.
“İsteyenler, arzu edenler bunu arzulasınlar.” Çünkü
“Uğrunda yarışılmaya değecek olan kazanç budur.”
denilmektedir. Âyeti yüksek ses tonuyla okuma; çalışıp
didinme, mücadele etme ve yarışmaya değer olan
ilâhî mükâfatın altını çizer bir nitelik taşır.
Yüce Allah’ın yasaklarının ifade edildiği, dolayısıyla
da yüksek ses tonuyla okunması gereken âyetlere
dâir bir örnek ise şöyledir:
כ
א
“Bilmediğin şeyin ardına düşme.” (İsrâ, 17/36). Bir
haber, hâdise veya hareket hakkında kesin bir hüküm
vermeden önce ciddi bir araştırma yapılması
Kur’ân’ın temel öğretilerindendir. Kalbin ve aklın bu
metotla hareket etmesi durumunda; inanç dünyasında
kuruntu ve saçmalıklara, hüküm, yargı ve sosyal
münasebetler dünyasında zan ve şüphelere, araştırma
ve bilim dünyasında sathî hükümler ve kuruntulara
dayalı teorilere meydan verilmez. İşte bu tür âyetler,
belirgin bir perdeye sahip yüksek ses tonuyla, dikkat
çekici bir tarzda okunmak suretiyle ilâhî yasaklama ve
uyarı anlamını pekiştirir.
b) Hak ve Hakikati Yansıtan Âyetler
Dinî, ilmî ve sosyal gerçeklerin ifade edildiği
âyetler yüksek bir ses tonu ile okunurlar.
Meselâ Kur’ân’ın doğruluğundan şüphe edilmemesi
gereken ilâhî bir kitap olduğunun vurgulandığı
א
אכ כ
“Doğru olduğu şüphesiz olan bu Kitap” (Bakara, 2/2) âyeti
yüksek ses tonu ile okunur. Bu ses tonu Kur’ân’ın
doğruluğunun ve gerçekliğinin ilânı niteliği taşır.
İhlâs Sûresi de bütünüyle yüksek ses tonuyla
okunması gereken bir sûredir:
א א א א
א א
כ כ
“De ki: O Allah Birdir. Allah Samed'dir. O doğurmamış
ve doğmamıştır. Hiçbir şey O'nun dengi olmamıştır.” (İhlâs,
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 23

112/1-4). Tevhid inancını ortaya koyan bu sûre gerek
içerdiği mesaj itibariyle, gerek “söyle/deki” şeklindeki
ilâna yönelik emir niteliği taşıyan başlangıcıyla, gerek
âyet sonlarında yer alan ve yapısında belirgin okuma
özelliği bulunan harf (dal harfi) yapısıyla yüksek ses
tonuna okuyucuyu sevk etmektedir.
c) Müjde, Mükâfat ve Rahmet İçeren Âyetler
Sevindirici haberler ihtiva eden âyetler, yapılan
iyiliklere karşı sunulacak ilâhî lütuf, armağan ve
mükâfatları haber veren, bağışlama yarlıgama ve merhamet
niteliği taşıyan âyetlerin yüksek ses tonuyla
okunması uygundur.
Yüksek ses tonuyla okumaya uygun yapısıyla dikkatleri
çeken Kadir Sûresi, özellikle
א א א
כ א א
א
א א כ
“Kadir gecesi bin aydan hayırlıdır. Melekler ve Ruh
(Cebrail) o gecede Rablerinin izniyle her türlü iş için iner.
O gece, tanyerinin ağarmasına kadar bir esenliktir.” (Kadir,
97/3-5) âyetlerinde yüksek ses perdesi ile okunmalıdır.
İnsanın içine işleyen, parlak, sevecen ve müjdeler
dolu ışık seli yayan bu âyetler, bu gecenin kapsadığı
büyük anlamları canlandırması açısından canlı ve
yüksek ses tonu ile okunmalıdır.
Yûnus Sûresi’ndeki, kendilerini Allah’a bağlayan
imanları nedeniyle, iyi işlere yöneltilen ve doğru yolu
görmeleri sağlanan mesut insanların eriştiği yüce
mertebe de yüksek ses tonu ile ifade edilmesi gereken
âyetlerdendir. Âhiret hayatının varlığını kabul eden,
yüce huzura çıkarılmalarını bekleyen, insanlığın olgunluk
yoluna giren takva sahiplerine söz verilen
Cennet... Sürekli bir hoşnutluk içinde Allah’ı yücelten
ve O’na şükreden, O’na iman edenlerin ve güzel
davranışlarda bulunanların mükâfat yeri... :
א
א
א א אא א א אא
א א א א
“İman edip iyi ameller işleyenlere gelince, Rabbleri onları
imanları sayesinde doğru yola iletir, nimet cennetlerinde altlarından
nehirler akar.” (Yûnus, 10/9)
3. Kelimelerde Ses Vurgusu Yapmak
Sese vurgu yaparak okumak, gerek kelimelerin
müstakil hüviyetlerini ortaya koymak gerek kelime
mânâlarına kuvvet kazandırmak açısından oldukça
mühimdir. Dolayısıyla kelimelerin ilk harflerine biraz
vurgu/baskı yaparak okumak da temsilin belli başlı
şartlarındandır:
a) Olumsuzluk bildiren “mâ: ‏”‏א (mâ-i nâfiye) da
sese ton verilir:
כ
111/2) (Leheb, א א א א
א א
67/3) (Mülk, א
א
א א (Mü’min, 40/18)
“Mâ-i mevsûle”de ise sese hiç ton vermemeğe ve
normal okumaya dikkat etmelidir. Özellikle bu edatta
sese vurgu yaparak okumak anlam değişmesine yol
açar. Meselâ inananların dikkatlerini Allah katındaki
mükâfata çeken ve bu mükâfatın oyun, eğlence, ticaret
ve hayatın diğer uğraşılarından daha hayırlı olduğunu
belirten א א א
א
א “Allah’ın
yanında bulunan eğlenceden ve ticaretten daha hayırlıdır.”
(Cuma, 62/11) âyetindeki “mâ” edatı pes perdeden ve
alçak bir sada ile okunmalıdır. Bu edatta ses tonunu
yükseltmek âyetin anlamını olumsuz yönde etkiler.
Nitekim Allah’ın katındaki mükâfatı önemsemeye
yönelik bu âyet, sözü edilen edatın alçak bir ses tonuyla
okunmaması hâlinde, oyun ve eğlencenin ilâhî
mükâfattan daha değerli olması anlamına gelebilecek
bir yanlışa götürür.
Aşağıdaki âyetlerdeki “mâ” edatında da sesin yükseltilmesi
anlam bozulmasına sebebiyet vereceğinden,
söz konusu edatın hafif bir ses tonuyla okunması
gerekir:
3
א
2 א
א א
א
4
אכ א כ
כ
b) Bütün olumsuzluk bildirilen “lâ: ” edatlarında
sese ton verilerek âyette ifade edilen olumsuz yapı
vurgulanır:
6
כ א 5
7
א
כ
Tebrie “lâ”sındaki vurgu ve ton diğerlerinden
daha çoktur:
9
א א א א
א 8
א א א א
c) Tahsis ifade eden “li: ”; tekit belirten “le: ”
harfinde sese tonlu bir perde verilir.
12
11
10 כ
d) İstisna harflerinde sese vurgu yapmak da temsil
şartlarındandır. 13
15
א
א א
14 א
א א א
א
16
א א
א א א א
e) Aynı iki harekeli harf yan yana gelince, ikincisine
vurgu yapılarak okunur.
19
כ 18 כ
17 כא
כ
Temsilî okumada bütün bunları yapmaya çalışırken
tabiî olmaya ve temsili yapmacıklığa taşımama-
24 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

ya özen göstermek gerekir. 20 Zîrâ sese ton verme ve
vurgu yapma esnasında mübalağa, okuyuştaki ahengi
bozar. 21
Sonuç
Kur’ân, gerek yapı gerek anlam dokusundaki
âhengiyle asırlar boyu gönüllere tesir etmiştir. Anlam
dokusu, ona inananların hayat tarzlarını belirlerken,
yapıya dâir âhengi; inanan inanmayan herkesi kendisine
hayran bırakmıştır. Bu gönülleri fetheden okuma,
harflerinin özgün yapısını ön plâna çıkaran, okunma
kuralları (tecvid) gözetilen, anlamı da dikkate alındığından
yerine göre duygulu ve mahzun, yerine göre
coşkulu bir özellik (temsil) taşımaktadır.
Mânâdan soyutlanmış dolayısıyla da ses hacmi ya
da tonunda hiçbir değişiklik yapılmadan okuma biçimi,
özgün değil, sıradan ve monotondur. Oysaki yerli
yerince sesi alçaltmak ya da yükseltmek hem okuyuşa
canlılık kazandırır hem de mânâyı güçlendirir. Yani
ses perdesinin uygun kullanımı; anlamı berraklaştırır,
bir sözcüğe genel anlamından daha güçlü bir mânâ
katar. Ancak ne var ki, günümüzde anlam dikkate alınarak
okuma neredeyse yok denecek kadar azalmıştır.
Dolayısıyla İlâhî mesajın anlaşılarak okunup, haz duyulan
özgün tilâveti ile sunumu için Kur’ân öğretiminde,
temsil yeniden ve dikkatle ele alınmalıdır.
* Sakarya Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
adagdeviren@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1 Sağman, Ali Rıza, İlaveli Yeni Sağman Tecvidi, Bahar Yayınları, 5. Baskı,
İstanbul-1958, s. 36.
2 Âl-i İmrân, 3/18; Şûrâ, 42/14; Câsiye, 45/1.
3 Felak, 113/2.
4 Mâide, 5/48.
5 Bakara, 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmran, 3/170; Mâide, 5/69;
En’âm, 6/48; A’râf, 7/35; Yûnus, 10/62; Ahkâf, 46/13.
6 Bakara, 2/233, 234, 235, 236, 240; Nisâ, 4/23, 24, 102; Mümtehine, 60/10.
7 Yûsuf, 12/92.
8 Muhammed, 47/19.
9 Âl-i İmran, 3/18.
10 Beyyine, 98/8.
11 Ankebût, 29/51.
12 Bakara, 2/97; Âl-i İmrân, 3/124; A’râf, 7/2; Tevbe, 9/61; Yûnus, 10/57;
Hûd, 11/120; İbrahim, 14/41; Hicr, 15/77, 88; İsrâ, 17/82; Nûr, 24/30;
Neml, 27/2, 77; Ankebût, 29/44; Câsiye, 45/3; Muhammed, 47/19; Fetih,
48/20; Münâfikûn, 63/8; Nûh, 71/28
13 Bkz. Sağman, Tecvid, s. 36-39.
14 Yâsîn, 36/17.
15 Muhammed, 47/18.
16 Beyyine, 98/5.
17 Âl-i İmrân, 3/41.
18 Kevser, 108/2.
19 Fecr, 89/6; Fil, 105/1.
20 Bkz. Çetin, Abdurrahman, Kur’ân Okuma Esasları, Sahaflar Kitap Sarayı,
İstanbul-ts, s. 128.
21 Bkz. Dağdeviren, Alican, Kur’ân Okuma Sanatı, Yeni Akademi Yayınları,
İstanbul, 2009, s. 161-180.
O'nun âsârı karşısında dönerken başlar,
Dökülüverir seccadeye gözlerden yaşlar;
Bir nokta gibi kalır meâdlar ve meaşlar
Ruh harıl harıl hâle gelir nefis yavaşlar…
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 25

YENi ÜMiT
Mehmet DERE *
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
(sallallahü aleyhi ve sellem)
Yetimlere Şefkati
Şefkat, Cenâb-ı Hakk’ın birer sanatı olmaları itibarıyla herkese ve her şeye
karşı alâka duyma; başkalarının dertlerine ortak olma, kederlerini paylaşma,
yardımlarına koşma; karşılıksız, sâfi ve ivazsız sevgi besleme; mazlumların,
mağdurların maruz kaldıkları sıkıntıları göğüsleme ve bir anne içtenliğiyle
onların üzerine titreme gibi mânâlara gelmektedir.
“Yetim” kelimesi sözlüklerde ergenlik çağına gelmeden
babası ölen kız veya erkek çocuğu olarak tarif
edilmektedir. (Ayverdi 2006, 3: 3652; Eren 1988; 2:
1627; Doğan 1996, 1144)
Câhiliye döneminde bakımsızlık, boşama kolaylığı,
savaşlar, kadına değer vermeme ve ölüm gibi sebeplerle
dul ve yetimlerin sayısı çok fazla idi. Anne
ve babanın ölmesi hâlinde yetimleri gözetmek seyyidlerin,
yani kabile reislerinin görevlerinden biriydi.
Kabileler arasında sık sık savaşlar meydana geldiği
için, vesayet altına giren yetim kızların sayısı fazlaydı.
Bir velînin velayeti altında on-on beş kadar yetim kız
bulunduğu olurdu. Yetimler kendilerini müdafaadan
aciz oldukları için, büyük vârisler onların haklarına
riayet etmez, onlara bir şey vermezlerdi. (Sarıçam
2005; 348; Fayda 1993, 7: 18)
Yetimler vâris olamadıkları için genellikle önemli bir
mal varlığına sahip olamazlardı. Teamüle göre bir
kimse, velayeti altındaki yetim kızın üzerine maşlahını
(Altı üstü bir olan ve kol yerine yarıkları bulunan
bir çeşit elbise) atarsa, örfen bu hareket, “Bu
kız benimdir.” anlamına gelirdi. Bu durumda kızın
velîsinden başka bir kimse onu nikâhlamaya asla talip
olamazdı. Velî, şayet yetim kız hoşuna giderse, kendisi
nikâhlardı. Bu takdirde kızın emsali arasındaki
teamüle göre takdir ve tayin edilen mehiri vermezdi.
Bununla birlikte, kızcağızın veraset gereği sahip
olduğu malını kendi malıyla birlikte idare eder ve o
maldan kendisi istifade ederdi. Yetime ise bir şey vermezdi.
Kız hoşuna gitmezse veya dulu nikâh etmek
istemezse, başkasıyla evlenmesine de engel olurdu.
Nikâhlamadığını başkasına vermediği gibi, malına bir
an önce vâris olabilmek için türlü işkencelerle ağır işlerde
kullanırdı. (Yazır 1993, 2: 466; Sarıçam 348)
26 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

Yukarıda görüldüğü üzere yetimlere câhiliye toplumunda
uygulanan kötü muameleler, bir sosyal
problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple,
hem Kur’ân-ı Kerîm’de hem de Hz. Peygamber’in
(sallallahü aleyhi ve sellem) hadîslerinde, o dönemdeki
diğer problemlere olduğu gibi bu hususa da genişçe
yer verildiği ve üzerinde önemle durulduğu görülmektedir.
Nitekim Kur’ân’da ve hadîslerde, yetimlere
uygulanan kötü muameleler yerilmiş ve yetimler
ve onların hakları korunarak himaye altına alınmıştır.
Kur’ân-ı Kerîm’de ve Hz. Peygamber’in (sallallahü
aleyhi ve sellem) hadîslerinde, yetimlerle ilgili karşılaşılabilecek
her durum için esaslar gösterilmiş; müminlerin
bu konuda yapmaları ve kaçınmaları gereken
davranışlar geniş bir çerçevede ortaya konmuştur.
İslâm’da yetimlerle ilgili olarak; onlara iyilik yapmak
(Bakara, 2/83, 177, 220; Nisâ, 4/36, 127), ikramda
bulunmak (Fecr, 89/17), kollayıp gözetmek (Nisâ,
427), âdil davranmak (Nisâ, 4/3, 127), yedirip içirmek
(İnsan, 76/8; Beled, 90/15-16), infakta bulunmak
(Bakara, 2/215), horlayıp incitmemek (Duhâ, 93/9;
Mâ’ûn, 107/1-2) emredilmektedir.
İslâm yetim mallarının korunmasına çok büyük
önem vermiş; yetim malı yiyenleri çok ağır bir dille
eleştirmiş, yetim malı yiyenlerin hem bu dünyada
hem de ahirette çok büyük hüsrana uğrayacaklarını
bildirmiştir: “Haksızlıkla yetim malı yiyenler, karınlarına
ancak ateş doldurmuş olurlar. Onlar, çılgın bir
ateşe gireceklerdir.” (Nisâ, 4/10). Bir hadîs-i şerîfte de
“yetim malı yemek” yedi büyük günahtan biri sayılmıştır.(Buhârî,
Vesâyâ, 23; Müslim, İman, 145; Nesâî,
Vesâyâ, 12; Ebû Davud, Vesâyâ,10)
“Rüşd çağına erişinceye kadar, yetimin malına,
sadece en iyi tutumla yaklaşın.”(En’âm, 6/152) ve
“Haksız yere yetim malı yiyenler, karınlarına ancak
ateş doldurmuş olurlar. Onlar, çılgın bir ateşe gireceklerdir.”
(Nisâ, 4/10) âyetlerinin nâzil olması üzerine
Müslümanlar yetimlerin mallarından el çektiler.
Onların mallarını yemek bir tarafa, yetimlerin mallarının
kendi mallarına karışmamasına dikkat etmeye
başladılar. Öyle ki, yetimin önünden artan yemeği yemekten
bile çekiniyorlardı. Evlerinde yetim bulunanlar
onun yiyeceğini ve içeceğini ayırdılar. Onlara ayrı
bir ev tahsis ettiler. Bu durum, mallarını korumaktan/çalıştırmaktan
aciz olan yetimlerin de aleyhine
olduğu gibi yetim hâmilerine de güç geliyordu. Bazı
sahabiler, Allah Resûlü’ne gelerek şunları söyledi: “Ya
Resûlallah, hepimiz yetimleri oturtacak ayrı bir eve,
onlara ayrı yiyecek ve içecek verecek güce sahip değiliz.”
İşte bu yanlış anlamayı bertaraf edip konuya açıklık
getirmek maksadıyla şu âyet-i kerîme nazil oldu:
“Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: ‘Onları
iyi yetiştirmek daha hayırlıdır.’ Eğer onlarla birlikte
yaşarsanız, bilin ki onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah,
işleri bozanla düzelteni bilir.” (Bakara, 2/220; Yazır, 2:
68) Bu âyet, “yetim malına yaklaşmamak, el sürmemek”
talimatını getiren nassların “kötü niyetlileri; işleri
düzeltmek değil bozmak olanları” hedef aldığını,
iyi niyetli olanların bundan çekinmeleri için herhangi
bir sebep bulunmadığını bildirmiş, kendilerine emanet
edilen yetimlerin, onların hem kendilerini iyileştirmek
(onları koruyup kollamak, maddî-manevî her
türlü ihtiyaçlarını karşılamak, eğitim-öğretimleriyle
yakından ilgilenmek, hayırlı bir insan olarak büyüyüp
yetişmelerini sağlamak vs.), hem de mallarını
iyileştirmek (mallarını korumak, çalıştırarak, kiraya
vererek vs. gelirinin/kazancının artmasını sağlamak,
zamanı gelince şahitler huzurunda yetimin malını en
güzel şekilde kendisine teslim etmek vs) için gayret
sarf etmeleri gerektiği hatırlatılarak, “çekinmede aşırılığı”
tasvip etmemiştir. (Komisyon 2006, 1: 348-349)
İslâm’ın yetimlere ne kadar büyük önem verdiğini,
şu örnek çok iyi ortaya koymaktadır: Ensârdan Evs
b. Sâbit ölünce, geride bir dul hanım ve üç yetim kız
bırakır. Ölen kişinin hiç oğlu yoktur. Amcası oğulları,
onun malının tamamını alırlar. Dul kadına ve yetim
üç kıza bir şey vermezler. Kadın, durumu Allah
Resûlüne şikâyet eder ve Allah Resûlü onlara adam
gönderir. Vârisler, malın kendilerine ait olduğunu
söylerler. Çünkü câhiliye Arap âdetine göre, mirasa
yalnız ölen kimsenin erkek akrabası vâris olurdu.
Bu olay üzerine şu âyet-i kerîme nazil olur: “Anne
babanın ve yakınların bıraktıklarından erkeklere bir
pay vardır. Anne babanın ve yakınların bıraktıklarından
kadınlara da bir pay vardır.” (Nisâ, 4/7) Bu âyet
üzerine Allah Resûlü, hemen onlara haber gönderip,
Allah’ın kadınlara da mirastan pay ayırdığını bildirir.
(Yazır 2: 474)
Yetim malını yememek kadar onu korumak ve
başkalarının yemesine engel olmak da önemlidir.
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de bazı âyet-i kerîmeler
özellikle yetim malının korunmasına yönelik vurgular
taşımaktadır: “Rüşdüne erişinceye kadar yetimin
malına ancak en güzel şekilde yaklaşın.” (En’âm,
6/152; Ayrıca bkn: Nisâ, 4/2, 6; İsrâ, 17/34) Şüphesiz
meşruiyet içinde bütün insanların malları dokunulmaz
olmakla birlikte, zayıf ve korumasız olmalarından
dolayı yetimlerin malları daha çok saldırı veya
istismara açık olduğu için, ayette bu hususta özellikle
titiz olunması gerektiğine dikkat çekilmiştir. Ayrıca
yetimin malına bütünüyle ilgisiz kalmak, bu malın
zaman içinde ticarî değerinin kaybolmasına veya en
azından bir artış sağlamamasına yol açacağından, bu
malla ilgilenmeye izin verilmiş, hattâ “en iyi ve en gü-
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 27

zel” kaydından anlaşıldığı kadarıyla ilgilenmek; ticaret
yapıp, kiraya verip vs. gelirinin/kazancının artmasını
sağlamak zımnen teşvik edilmiştir. Zîrâ en iyi ve en
güzeli yapmak faziletin gereğidir. (Komisyon 2: 488)
Velîler (veya vasîler) kusurları sebebiyle velayetleri/vesayetleri
devam ettiği sürece, malı teslim zamanına
kadar yetim çocuğun mallarını kullanabilirler:
Velî, fakir olduğu takdirde, işini yürütmesinin bedeli
olarak, yetimin malından yiyebilir/harcayabilir. Bu da
maruf (makûl) ölçüde ve israfa varmaksızın olmalıdır.
Velî zengin olduğu takdirde, böyle bir hakkı yoktur.
Ancak zengin velî, ihtiyaç durumunda, sadece yetecek
kadar alabilir. Durumu düzeldiğinde geri ödemesi gerekir.
(Yazır 2: 462) Nitekim bir kişi, Allah Resûlü’ne
(sallallahü aleyhi ve sellem) gelerek: “Ya Resûlullah!
Ben fakirim, hiçbir şeyim yok, üstelik bir de yetimim
var.” deyince, Allah Resûlü, o kimseye şöyle buyurdu:
“Yetimin malından ye! Ancak bunu yaparken ne
israfa kaç, ne aceleci ol, ne de yetimin malını kendine
mal et.” (Ebû Dâvud, Vesâyâ, 8; Nesâî, Vesâyâ, 11)
Yetim malını yemeye, gasp etmeye, yetimin iyi/
değerli malını kendi kötü/değersiz malı ile değiştirmeye
kalkışan; kendi malına iyi bakan, kazancını artıran
buna mukabil yetimin malına hor ve kötü bakan,
âtıl bırakan velî, görev ve yetkisini kötüye kullanmış,
emanete hıyanet etmiş olmaktadır. Nitekim ilgili bir
âyette de: “Yetimlere mallarını verin, temizi pis olanla
(helali haramla) değişmeyin. Onların mallarını kendi
mallarınıza katarak yemeyin. Çünkü bu, büyük bir
günahtır.” (Nisâ, 4/2) buyrularak yetim malını haksız
yere yemenin, gasp etmenin haram olduğu; velînin
kendi malının helâl olduğu, dolayısıyla temizi (iyiyi),
pis (kötü) olanla değiştirmenin helâli bırakıp haramı,
hakkı olmayan şeyi almak ve yemek olduğu bildirilmiştir.
(Komisyon 2: 14)
Kur’ân-ı Kerîm’de “Rabbin, Seni yetim bilip barındırmadı
mı?” (Duhâ, 93/6) buyrularak bizzat Hz.
Peygamber’in yetim olarak büyüdüğü vurgulanmakta,
Allah’ın O’nu yetim iken himaye edip koruyup
kolladığı belirtilmekte; Hz Peygamber’e yetimlere iyi
davranması, şefkat ve merhamet göstermesi, onların
hak ve hukukuna saygı ve özen göstermesi emredilmektedir.
(Komisyon 5: 639; Yazır 8: 510)
Şefkat Peygamberi, peygamberlikle serfiraz olmadan
önce de yetimlerle ilgilenirdi ancak onların
haklarıyla ilgili ilâhî düzenlemeler peygamberliğinin
ilk yıllarıyla başlar. Habeşistan’a giden muhâcirlerin
başkanı Câfer b. Ebû Tâlib, Necâşî’nin huzurunda
İslâm’ı ve Müslümanları savunmak maksadıyla
yaptığı konuşmada “cahiliye döneminde kuvvetlilerin
zayıfları ezdiğini” söylemiş, Allah Resûlü’nün
ise zayıfların yanında yer alarak onları himaye edip
haklarına sahip çıktığını; Resûlullah’ın “yetim malını
yemeyi yasakladığını”, O’nun yetimleri koruyup
gözettiğini, onların hak ve hukukunu koruduğunu;
Resûlullah’ın, kendilerine de zayıfların ve yetimlerin
hak ve hukukunu koruyup gözetmeleri hususunda
tavsiyelerde bulunduğunu bildirmiştir. (Hamidullah
1990, 1: 299)
Yetimlerin Hâmisi Allah Resûlü’nün yetimlere
karşı tutumunun en güzel örneğini ünlü sahâbi Enes
b. Mâlik’e (r.a.) olan davranışlarında görmekteyiz.
Hz. Peygamber, yetim olan Enes b. Mâlik’i himayesine
almış, Hz. Enes’in tâlim ve terbiyesiyle çok yakından
ilgilenmiştir. (Canan 1995, 11: 213)
Hz. Enes, Resûlullah’a on yıl hizmet ettiğini,
O’nun kendisine daima şefkatle ve merhametle davrandığını,
Resûlullah’tan bir defa bile azar işitmediğini
(Buhârî, Edeb, 39, Savm, 53, Menâkıb, 23; Müslim,
Fezâil, 52, 82; Tirmizî, Birr, 69); bir hatası yüzünden
kendisini ikaz edecek olan hanımlarına, Resûlullah’ın
“Bırakın çocuğu!” dediğini söylemiştir.(Buhârî, Vesâyâ,
25; Ebû Davud, Edeb, 1; Müslim, Fedail, 54)
Şefkat Peygamberi, içinde yetim barındıran ve yetime
iyi davranılan, onların her türlü ihtiyacının karşılandığı
eve/kişilere büyük önem vermiş ve şeref atfetmiş;
bu konuda şunları söylemiştir: “Müslümanlar
içinde en hayırlı ev, kendisine iyi davranılan yetimin
bulunduğu evdir. En kötü ev de kendisine kötülük
yapılan yetimin bulunduğu evdir.” (İbni Mâce, Edeb,
6) Yine bir hadîste: “Ben ve yetime iyi davranan kimse
(şehadet ve orta parmağını birleştirerek) Cennet’te
şöyle yan yanayız.” buyurmuştur. (Buhârî, Edeb, 24;
Talâk,14, 25; Müslim, Zühd, 42.)
Allah Resûlü (sallallahü aleyhi ve sellem), yetimle
ilgilenmenin dinî, sosyal ve ahlakî bir görev olduğunu,
onları korumasına alıp iyi davranan, bakımı ve
eğitimiyle yakından ilgilenen, ihtiyaçlarını gideren
kimselerin ahirette büyük mükâfata erişeceğini bildirmiştir.
Nitekim konuyla ilgili hadîslerde de şöyle
buyrulmaktadır: “Kim Allah rızası için bir yetimin
başını okşarsa, elinin dokunduğu her saç sayısınca
iyilik yazılır. Kim, yanında bulunan yetim erkek veya
kız çocuğuna iyi davranırsa, Ben ve o kimse (şehadet
ve orta parmağını birleştirerek) Cennet’te şu ikisi gibi
kardeşiz.” (Ahmet b. Hanbel, 5: 250)
“Beni hakla gönderen Allah’a yemin olsun ki, yetime
merhamet edene, ona yumuşak konuşana, onun
yetimliğine ve zayıflığına acıyana ve Allah’ın kendisine
lütfettiği imkânlarla şımarıp komşusuna tepeden
bakmayana, Allah kıyamet gününde azap etmez.”
(İbni Hanbel 2: 263, 387)
28 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

“Kim, Müslümanların arasında bulunan bir yetimi
alarak yedirmek, içirmek üzere evine götürürse,
affedilmeyecek bir günah (şirk) işlemediği takdirde,
Yüce Allah o kimseyi mutlaka Cennet’ine koyacaktır.”
(Tirmizî, Birr, 14)
“Kim üç yetimi himaye ederse, gecesini namazla,
gündüzünü oruçla geçirmiş, Allah yolunda cihad etmiş
gibi olur. Ben ve o kimse (baş parmağını ve orta
parmağını birleştirerek) Cennet’te şu ikisi gibi kardeşiz.”
(İbni Mâce, Edeb, 6)
Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), huzuruna
gelerek kalbinin katılığından yakınan bir adama,
şunu tavsiye etmiştir: “Kalbinin yumuşamasını istiyorsan,
yoksulu doyur ve yetimin başını okşa.” (İbni
Hanbel 2: 263, 383, 387)
Şefkat Peygamberi, yetim haklarının korunmasına
da çok büyük önem vermiş, bu hususta “Sizi şu
iki zayıf kimsenin, yetimin ve kadının haklarını çiğnemekten
şiddetle sakındırırım.” (İbni Mâce, Edeb,
6) buyurarak bu konudaki titizliğini ortaya koymuş;
yetim malını koruyacak durumda olmayanların bu işi
üstlenmemelerini, yetim malının velâyetini üzerine
almamalarını tavsiye etmiştir. Resûlullah, bu hususla
ilgili olarak Ebû Zer el-Gıfârî’ye kendisini (fıtraten
idareciliğe müsait olmadığına dikkat çekerek ona yetim
malının velâyetini üzerine almamasını tembihlemiştir.
(Ebû Davud, Vesâyâ, 4; Nesâî, Vesâyâ, 10)
Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) döneminde
devletin de yetimleri korumaya büyük önem verdiğini
görmekteyiz. Avn b. Ebû Cühayfe, babasından şu
sözü nakleder: “Bize Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve
sellem) bir zekât memuru geldi. Zekâtı zenginlerimizden
alıp fakirlerimize verdi. Ben yetim bir çocuktum,
bana da bir deve verdi.” (Tirmizî, Zekât, 21)
Yetimlerin hâmisi Hz. Muhammed (sallallahü
aleyhi ve sellem), şehitlerin geride bıraktıkları yetim çocuklarıyla
da çok yakından ilgilenmiş, onlara çok büyük
şefkat ve merhamet göstermiş; onların her türlü
ihtiyacını karşılamıştır.
Beşîr b. Akrebe adlı sahâbi anlatıyor: “Babam
Akabe, Uhud Savaşı’nda şehit düşünce ağlayarak
Resûlullah’ın yanına gittim. Resûlullah, bana “Ey
sevgili yavrucak! Ağlama, ben baban olsam, Aişe
de annen olsa istemez misin?” diye sorunca ben de
“Elbette ki isterim ya Resûlullah!” dedim. Bunun
üzerine Resûlullah, benim başımı okşadı. (Şu anda)
saçlarım ağardığı halde Resûlullah’ın başımı okşadığı
yerler hâlâ siyah kalmıştır. (Buhârî, et-Tarih’ul-Kebir,
2: 78; Çakan 1992, 6: 4 vd.)
Peygamberimiz, Mûte Savaşı’nda şehit düşen
Câfer b. Ebû Tâlib’in (r.a.) şehit olduğunu duyunca
hemen onun evine koşmuş, mübarek gözyaşları içinde
Câfer’in yetim çocuklarını bağrına basıp koklamış;
yas tutmaları nedeniyle Câfer’in ailesine yemek yapılmasını
emretmiştir. (Tirmizî, Cenâiz, 21; Ebû Davud,
Cenâiz, 30)
Peygamberimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem), daha
sonraları da bu aileyle çok yakından ilgilendiğini
görmekteyiz. Abdullah b. Câfer (r.a.), Resûlullah’ın
kendileriyle çok yakından ilgilendiğini şu tatlı hatırasıyla
anlatmaktadır: Bir gün sokakta oynuyordum.
Resûlullah, beni görünce oradakilere “Abdullah’ı
deveme bindiriniz.” dedi, oradakiler de beni deveye
bindirdiler. Daha sonra Resûlullah, benim başımı
okşamaya başladı ve her okşamasında: “Ey Allahım!
Câfer’in evlatlarına Sen sahip çık.” diye dua etti. (İbni
Hanbel, 1: 205)
Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz ki, câhiliye döneminde
yetimlerin hem kendilerinin hem de mallarının
korunmasına önem verilmemiş, her türlü haksızlığa
uğramışlardır. İslâm ise toplumda sosyal bir
yara olan yetimler konusuna çok büyük önem vermiş,
yetimlerin hak ve hukukunu gözeterek problemlerini
çözüme kavuşturmuştur. Bizzat Resûlullah’ın kendisi,
yetimlerle çok yakından ilgilenmiş, onlara son
derece müşfik ve merhametli davranmış; onların her
türlü ihtiyacını karşılamış, toplum içindeki durumlarının
daha iyi bir seviyeye gelmesi için birtakım düzenlemeler
yapmış; ashabına da yetimler hususunda
çok önemli tavsiyelerde bulunmuştur.
Müslüman olarak bizlere düşen görev, himayemizdeki
veya çevremizdeki yetimlerle çok yakından
ilgilenip onlara iyi davranmalı, her türlü ihtiyaçlarını
karşılamalı; hak ve hukukunu her zaman koruyup
gözetmeliyiz.
* Araştırmacı-Yazar
mdere@yeniumit.com.tr
Bibliyografya
Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, C. 1-3, Kubbealtı Neşriyat,
İstanbul 2006.
Canan, İbrahim, “Enes b. Mâlik”, DİA., C. 11, TDV. Yay., İstanbul 1995.
Çakan, İ. Lütfü, “Beşîr b. Akrebe”, DİA., C. 6. TDV. Yay., İst. 1992.
Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, 11. basım, İz Yay., İstanbul 1996.
Eren, Hamza vdğr, Türkçe Sözlük, C. 1-2, TDK. Yay., Ankara 1988.
Fayda, Mustafa, “Câhiliye”, DİA., C. 7, TDV. Yay., İstanbul 1993.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, C. 1-2, İrfan
Yay., İst., 1990.
İbni Hanbel, Ahmet (241/855), Müsned, Çağrı Yay., İstanbul 1982.
Komisyon, Kur’ân Yolu-Tefsir-Meâl, C. 1-5, 2. basım, DİB. Yay., Ankara
2006.
Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed (s.a.s.) ve Evrensel Mesajı, DİB. Yay., 4.
basım, Ankara 2005.
Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, C. 1-9, Çelik-Şûra Yay.,
İstanbul 1993.
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 29

YENi ÜMiT
Prof. Dr. Cafer Sadık YARAN*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Aç herkese, açabildiğin kadar sineni; ummanlar gibi olsun!
İnançla geril ve insana sevgi duy; kalmasın alâka duymadığın
ve el uzatmadığın mahzun bir gönül!..
Mevlâna ve Evrensel Çağrısı
Mevlâna, İslâm medeniyeti içinde yetişip, hem
bu medeniyet içinde hem de bu medeniyetin
dışındaki neredeyse bütün uygarlıklar ve
kültürlerde tanınan, sevilen, sayılan, hayran olunan, çok
okunan ve rehber edinilen mümtaz İslâm büyüklerinin
başında gelmektedir. Zira bazı İslâm bilginleri ve düşünürleri
vardır ki Müslümanlar arasında çok tanınıp
sevilmelerine, sayılmalarına rağmen, İslâm âleminin
dışında tanınmazlar. Bunların, özel bir isim vermeyi gerektirmeyecek
kadar çok örneği vardır. Başka bazı İslâm
bilgin ve düşünürleri de vardır ki onlar İslâm âleminde
tanındıkları ve takip edildiklerinden çok daha fazla
30 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

İslâm dışı âlemde takip edilmiş ve taraftar bulmuşlardır.
Meselâ büyük İslâm filozoflarından İbn Rüşd
ve eserlerinin İslâm dünyasında pek tanınmadığı ve
teşvik edilmediği dönemlerde, Batı dünyasında İbn
Rüşdçülük (Averroizm) denilen ve birçok takipçisi
olan bir felsefe akımı ortaya çıkmıştır. Mevlâna ise bu
iki grubun başarısını da aşan ve hem İslâm dünyasında
hem de öteki dinler ve kültürlerin egemen olduğu
dünyada tanınmış ve sevilmiş; böylece evrensel bir
başarıya imza atmış ender değerlerimizden ve gurur
kaynaklarımızdan biridir.
Mevlâna bu başarıyı – bugün ile kıyaslanabilecek
ölçekte olmasa da - daha ölmeden önce görmüş, insanlığa
karşı bir büyük sorumluluğu yerine getirmiş
olmanın huzurunu tatmış ve buna şükretmiştir:
Girdik susanlar arasına yattık uyuduk!
Çığlığımız sınırları aşmıştı nasıl olsa!
Mevlâna’nın, çığlığının aştığını söylediği sınırlar
o günlerde belki Anadolu Selçuklu Devleti’nin
sınırlarıydı, belki Orta Doğu’nun ve Balkanların,
belki de en fazla Hind’in ve Çin’in sınırlarıydı. Bugünse
Mevlâna’nın çığlığı kıtalar ötesine ulaşmış,
Endonezya’dan Amerika’ya, Güney Afrika’dan Rusya’ya
kadar pek çok ülkede tanınmakta ve hattâ bu
ülkelerin diline yeni çevrilen kitapları en çok satan
kitaplar arasında aylarca liste başı olarak kalmaktadır.
Kısacası Mevlâna kelimenin tam anlamıyla evrenseldir.
Bunun başlıca sebeplerinden biri de ana çağrısının
ve ikincil düzeyde çağrılarının da evrensel olmasıdır.
Mevlâna’nın Ana Evrensel Çağrısı: “Gel!”
Mevlâna’nın ana evrensel çağrısı herhalde şu meşhur
dizelerde yer alan çağrıdır:
“Gel, ne olursan ol, gel!
İster tanrıtanımaz, ister ateşe tapar,
İster bin kere tövbeni bozmuş ol.
Bizim dergahımız umutsuzluk dergahı değil,
Gel, ne olursan ol, gel!”
Burada Mevlâna’nın, çağrı ihtiyacı içinde olduğunu
hissettiği üç grup insana hitap ettiği anlaşılmaktadır.
Bunlar, bütün insanlar dört grup olarak düşünüldüğünde,
birinin dışında kalan üç grubun tamamı
gibi gözükmektedir. Birinci grup, tanrıtanımazlar,
ateistler ya da herhangi bir dine veya kutsala inanmayanlardır.
İkinci grup, biraz genelleştirilmiş bir ifadeyle
belirtmek mümkünse, İslâm dışındaki dinlere
inananlardır. Üçüncü grup da Müslüman olmakla
birlikte, Müslümanlığının gereklerini yerine getirmeyen
ya da getiremeyen, günahkârlık ve tövbekârlık
sarmalından bir türlü tam olarak kurtulamayan Müslümanlardır.
Dördüncü grup ise çağrıya muhatap olmak
yerine çağrıya icabet edenleri kucaklamakla, kabullenmekle
ve onları ümide yönlendirmekle görevli
ve bu görevi yerine getirmekte liyakatli olanlardır.
Burada zikredilen insan grupları bir anlamda Asr
Sûresi’nde zikredilmeyenler ve hüsrana uğramakla
yahut ziyan içinde olmakla uyarılanlardır.
Asra yemin ederim ki insan gerçekten ziyan içindedir.
Bundan ancak iman edip iyi ameller işleyenler, birbirlerine
hakkı tavsiye edenler ve sabrı tavsiye edenler müstesnadır.
[103.001-3]
Bu âyetlerde belirtildiği gibi, zararda, ziyanda,
hüsranda olmak hiçbir insan için cebrî kader değildir;
her insan için, son nefesine kadar umudun, kurtuluşun
ve kâra geçişin kapısı açıktır. İşte Mevlâna
onlara, ömürleri olduğu sürece hüsranın kaçınılmaz
olmadığını, umudun, kurtuluşun, erdemli ve ebedi
mutluluğun mümkün olduğunu söylemekte ve bu
yönde çağrısını büyük bir içtenlikle ve hoşgörü ile
yapmaktadır. “Bu zaten çok doğal bir çağrı, bunda ne
var ki?” diye düşünülmemelidir. Umuda çağrı, her
düşünürün de her din adamının da bu kadar açık yüreklilikle,
bu kadar içtenlikle ve bu kadar evrensel bir
dille yapabildiği bir şey değildir. Nitekim 20. yüzyılın
en önemli felsefe akımlarından biri olan Varoluşçuluğun
(Egzistansiyalizm) önde gelen filozoflarından
birçoğu, çok yerinde bir kararla insan sorunlarıyla ilgilenmeyi
felsefenin ana problemi olarak görmüş, insanın
yalnızlık, yabancılaşma, umutsuzluk, özgürlük
çabası, ölüm kaygısı ve benzeri sorunlarıyla uğraşmış;
ama sonuçta hiçbiri insana büyük bir umut vaat etmemiş
ve en sonunda söyleyebildikleri, aslında en
doğru gözüken intiharı seçmektense her şeye isyan
ve başkaldırı ile yetinilmesi gibi tavsiyeler olmuştur.
Özellikle günahkâr Müslümanlar ve hele hele öteki
dinlere mensup insanlar konusunda hiç de ümitvar
konuşmayan, ve “korku ve ümit” dengesini korkudan
yana bozan pek çok din adamının olduğu da herhalde
inkâr edilemez. Dolayısıyla, Mevlâna’nın umuda yönelik
“gel” çağrısı, kültürel kapsamı itibarıyla da günümüz
dünyası başta olmak üzere her zaman ihtiyaç
duyulması itibarıyla da evrensel bir çağrıdır.
Mevlâna’nın evrensel çağrısı bir tek “Gel” çağrısından
ibaret olmadığı gibi, birkaç sayfada özetlene-
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 31

ilecek üç-beş çağrıdan ibaret de değildir. Bununla
birlikte, burada örnek kabilinden Mevlâna’nın birkaç
evrensel çağrısını daha hatırlayabiliriz.
Mevlâna’nın Kişisel Gelişime Yönelik Evrensel
Çağrısı: “Bağı çöz, Hür ol!”
Bağı çöz, hür ol ey oğul, niceye bir gümüşe, altına bağlanacaksın?
Denizi bir testiye döksen ne kadar alır? Bir günlük su
ancak.
Harislerin göz testileri dolmadı gitti; sedef, elde ettiğini
yeter bulmadıkça inciyle dolmadı.
Kimin elbisesi bir aşk yüzünden yırtıldıysa, hırstan,
ayıptan tamamıyla arındı o. (Mesnevi, 19-21)
Bütün büyük bilgeler gibi Mevlâna’nın tüm insanlara
yaptığı çağrıların en önemlilerinden biri de
bağımsız bir birey, hürriyetine kavuşmuş bir ben,
kendini gerçekleştirmiş bir benlik ve ahlâki gelişimini
tamamlamış bir yetkin insan (insan-ı kâmil) olabilmektir.
İnsanın terakkisinin, istidat ve kabiliyetlerini
geliştirmesinin önündeki en büyük engel, sürekli
başka şeylere ve başka kimselere karşı bağımlı olarak
kalmaktır. Bunu söylemek, başka şeyler ve başka insanlara
karşı hiçbir bağımız olmasın demek değildir;
zîrâ bu, ne mümkündür ne de arzu edilebilecek bir
şeydir. Burada kastedilen bizim kişisel gelişimimizi
ve özgürlüğümüzü engelleyecek derecede başkalarına
bağlı ve hatta bağımlı, tutuklu olmak hâlidir. Bu
bağımlılık, bazen mal-mülk ve para gibi maddî şeylere,
bazen yeme-içme, zevk-sefa gibi bedeni şeylere,
bazen de şan-şöhret ve itibar gibi toplumsal içerikli
şeylere yönelik aşırı hırslar ve tutkular olabilmektedir.
Burada kötü görülen şey, bunların varlığı değil, insanı
esir alan ve hürriyetini engelleyen bir hırsa dönüşmüş
hâlleridir. Bu hale dönüşen hırs, ruhsal gelişim ve
ahlâkî erdemlilik açısından büyük bir tehlike, bir ayıp,
bir hastalıktır. Mevlâna bu olumsuz hâlin ana tedavi
yolunu da göstermektedir: Aşk yahut sevgi, “bütün
illetlerimizin hekimi”dir (Mesnevi, 23). Bir cümleyle
özetlemek gerekirse, Mevlâna’ya göre, yetkin insan ya
da kendini gerçekleştirmiş, istidat ve kabiliyetleri rızayı
ilahi yolunda inkişaf ettirmiş insan olmanın yolu,
hürriyetten, hür olmaktan geçer; hür olabilmenin
en büyük engeli, hırslarımız ve aşırı tutkularımızdır;
hırslar ve bağımlılık gibi illetlerden kurtulabilmemizin
en kestirme ve kesin yolu da aşktır yahut sevgidir.
Mevlâna’nın Toplumsal Barışa Yönelik Evrensel
Çağrısı: “Buluştur, Birleştir, Ayrılık Yoluna Ayak
Basma!”
Mevlâna, insanların toplum halinde yaşamak zorunda
olduklarının farkında olduğu gibi, böyle yaşamanın
ferdî bir inziva içinde yaşamaktan, hatta şehirde
yaşamanın köyde yaşamaktan daha üstün olduğu
kanaatindedir. Toplum hâlinde yaşamak farklılıkların
bir arada yaşaması demek olduğuna ve barış içinde
yaşamak da insan toplumları için ideal bir hedef olduğuna
göre, farklılıklara karşı saygılı ve hoşgörülü
olmak, ve farklı özellikleri olanları ötekileştirerek
ayırmak değil, benzer yönlerini dikkate alarak birleştirmek
ve buluşturmak, daha doğru ve daha bilgece
bir tutum olsa gerektir. Günümüzün her geçen gün
daha fazla çok kültürlü, çok dilli ve çok dinli hale gelen
toplumlarında, tolere edilebilir farklılıklara saygı
ve hoşgörü ile yaklaşabilme özelliğini kazanmak, bu
zamana kadar olduğundan çok daha büyük bir önem
arzetmektedir. Mevlâna, Mesnevî’sinde, çobanından
peygamberine kadar tüm insanların bu özelliği kazanmasına
yönelik evrensel bir çağrıyı olağanüstü bir
edeple ve edebîlikle hepimize hatırlatmaktadır:
Musa, yolda bir çoban gördü; A Tanrı, A Allah diyordu;
Nerdesin ki kulun olayım senin; çarığını dikeyim, saçlarını
tarayayım senin.
Elbiseni yıkayayım, bitlerini kırayım senin; A ulular
ulusu, süt getireyim sunayım sana. ....
Musa dedi ki: Eyvahlar olsun; pek kötü bir hale düşmüşsün;
Müslüman olmada kafir oldun gitti.
Kime söylüyorsun bu sözleri? Amcana, dayına mı?....
....
Çoban, ey Musa dedi; ağzımı diktin, bağladın, pişmanlıktan
canımı yaktın-yandırdın.
Elbisesini yırttı, yana-yakıla bir âh etti; başını aldı, çöllerin
yolunu tuttu.
....
Musa’ya Tanrı’dan vahiy geldi; Tanrı dedi ki: Kulumuzu
bizden ayırdın.
Sen, buluşturmak, birleştirmek için mi geldin, ayırmak
için mi?
Gücün yettikçe ayrılık yoluna ayak basma;.... (Mesnevi,
1718-1750).
* Ondokuz Mayıs Ünv . İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi
cyaran@yeniumit.com.tr
32 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

YENi ÜMiT
Dr. M. Selim ARIK*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
İffet; çirkin söz ve fiillerden uzak kalma, hayâ ve edep
dairesinde bulunma, doğruluk, dürüstlük ve ahlâkî
değerlere bağlılık üzere yaşama demektir.
Hayâ ve İffet
Duygusu
Hayânın sözlük anlamı “utanma, çekinme”dir.
Ahlâkî bir terim olarak ise hayâ “nefsin çirkin
davranışlarından rahatsız olma, onları
terk etme” mânâsına gelmektedir. Malikî
âlimlerinden Kâdı İyâz (544/1149) hayâyı, “Kötü bir
işin yapılmasından ve iyi bir işin terk edilmesinden
dolayı insanın yüzünü kızartan bir sıkıntıdır.” şeklinde
ifade eder. Ayrıca “kınama ve yermek” anlamındaki
“âr” kelimesi de “hayâ” ile eş anlamlı olarak
kullanılmaktadır. İffet ise sözlükte “temiz olmak,
haramdan uzak durmak, helâl ve güzel olmayan söz
ve davranışlardan sakınmak” anlamına gelmektedir.
Ahlâkî bir terim olarak iffet, “yeme içme ve cinsî arzu
konusunda ölçülü olmak, aşırı istekleri bastırıp nefsi,
dinin ve aklın buyruğu altına sokmak suretiyle kazanılan
güzel ahlâk” 1 mânâsında kullanılmaktadır.
Görüldüğü gibi hayâ, insana has fıtrî bir duygudur.
Bu duygu, insanı, her istediğini yapmaktan alıkoyan
en önemli özelliklerden biridir. Şu hâlde insan
yaratılışında var olan hayâ, İslâm dinin özü olan
iman ile beslenip gelişince insanda iffet olarak, ar ve
ayıplara karşı en büyük kalkan şekline dönüşmektedir.
İnsandaki hayâ, iman ve iffetten ayrıldığı takdirde
tek başına kötülüklere karşı direnemeyerek sarsılacak,
yırtılacak, hattâ yıkılabilecektir. İslâm ahlâkçıları insanda
üç temel duygunun bulunduğunu belirtirler.
Bunlar; kuvve-i akliye, kuvve-i gadabiye ve kuvve-i
şeheviye’dir. Kuvve-i akliye, hakikatleri görüp, fay-
da veya zarar getirecek şeyleri birbirinden ayırt etme
melekesidir. Kuvve-i gadabiye, kin, hiddet, kızgınlık
ve atılganlık gibi hislerin kaynağıdır. Kuvve-i şeheviye,
arzu, iştiha ve cismanî hazların menşeidir. Bu
duyguların ifrat ve tefrit mertebeleri ile bir de vasat
mertebesi bulunmaktadır. Nitekim kuvve-i şeheviyenin
ifrat mertebesi, hayâ hissinden tamamen sıyrılarak
her türlü cürümü işlemek ki buna “fücûr”
denir. Tefrit derecesi ise helâl nimetlere karşı hissiz
ve hareketsiz kalma durumu ki buna da “humûd”
denir. Vasat derecesi de meşru dairedeki zevk ve
lezzetlere karşı istekli davranmanın yanı sıra, gayr-i
meşru arzu ve iştihalara iradî olarak kapalı kalmadır
ki buna da “iffet” denilmektedir. Bu açıdan iffet, iradenin
gücünü kullanarak cismanî ve behimî arzuları
kontrol altına almaktır. Ragıb el-İsfehanî (502/1108),
Kur’ân-ı Kerîm’deki iffetli olmayı isteme anlamındaki
“isti’faf” kavramını, bir çeşit alışkanlık kesbederek,
kendine disiplin uygulayarak ruhunda bu erdemi geliştirmeye
çalışma şeklinde açıklar. 2 Dolayısıyla iffet,
nefiste yerleşen ve şehvetin insanlara galebe çalmasını
önleyen perdedir. O hâlde insanın aşırı zevklerden
uzak durmasının iffet ve erdem sayılabilmesi için
öncelikle bu tutumun bizzat kendi bilinçli tercihine
dayanması ve güçlü bir iradî gayret ile gerçekleştirmesi
gerekir. Psikolojik veya bedenî bir zaafiyetten,
âcizlik, korkaklık ve bilgisizlikten yahut başka bir engelden
dolayı zevklerini terk eden kişi hakiki anlamda
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 33

iffetli ve erdemli sayılamaz. 3 İnsandaki hayâ ve iffet
birbirini tamamlayan iki güzel ahlâkî haslettir. Zîrâ
tasavvuf literatüründe de “hayâ” ve “iffet” büyük bir
ahlâkî fazilet olarak kabul edilmektedir. İlk sufîlerden
Ebu Süleyman ed-Dârânî (215/830), insanların genellikle
dört sebepten dolayı iyi işler yaptıklarını belirterek,
bunların “havf (Allah’ın azabından korkma),
reca (Allah’ın rahmetinden ümit etme), tâzim (yalnız
Allah’a hürmet etme) ve hayâ (utanma)” olduğunu
belirtir.
Kısacası hayâ, kötülüğü terk etme veya hayrı tercih
etme, iffet ise; seçilen bu güzel ahlâkı karakter olarak
ortaya koymaktır. O halde fıtrî hayâ, tıpkı insan tabiatında
saklı bulunan diğer iyilik nüveleri gibi, insanı
insan yapan mârifet dinamikleriyle beslendiği ve takviye
edildiği ölçüde gelişir, kalbî ve ruhî hayatın bir
derinliği hâline gelir. Sınırsız isteklerine set çeker ve
engeller. Fakat iman ve mârifetle geliştirilmez, ihsan
şuuruyla takviye edilmezse, bu duygular körelerek,
insanlığın maddî ve mânevî yıkılışına sebep olur. Nitekim
Lut kavmi, hayâ ve iffet duygusundan mahrum
olduğundan helâk olmuştur.
Kur’ân’da Hayâ ve İffet
Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen “hayâ” ve “iffet”
kelimelerine bakıldığında anlam olarak birbirlerini
tamamlar mahiyette kullanıldıkları görülmektedir.
Mesela Kasas Sûresi’nde (25. âyet), Hz. Şuayb’ın
kızlarından birinin hayâ ile yürüyerek Hz. Musa ile
konuşması anlatılmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’de, A’râf
Sûresi’nin 26. âyetindeki “libasü’t-takvâ” (takva elbisesi)
insanın yaratılıştan sahip olduğu, onun ruhunu
bezeyip ahlâkını koruyan “hayâ” anlamında tefsir
edilmektedir.
Yukarıda belirtildiği gibi hayâ, insanda fıtrî olarak
bulunan bir duygudur. Dolayısıyla bu duyguya sahip
olan insan, yaratılış gayesini ve yaratıcısını hiçbir
zaman unutmamalıdır. Kur’ân-ı Kerîm’de iffet ile
alâkalı âyetler de şöyledir: Meselâ Bakara Sûresi’nde
(273. âyet) mal yardımı yapılmasına en çok layık olan
yoksulların özelliklerinden bahsedilirken “iffetli davranışları
sebebiyle onların zengin zannedildiği” anlatılmaktadır.
Demek ki onlar fakir olmalarına rağmen
iffetli ve haysiyetli olmalarından, yani kimseden bir
şey istemeye tenezzül etmeyip, yoksulluğa katlanmalarından,
sıkıntılara seve seve göğüs germelerinden,
izzet-i nefislerini korumalarından dolayı zengin sanılmaktadır.
Böylece bu insanların muhtaç olmalarına
rağmen yüzsuyu dökerek dilenmedikleri belirtilmektedir.
4 Peygamberimiz de yardıma en layık olan
kimselerin iffetini korumaya çalışan yoksullar olduğunu
bildirmiştir. 5 Nur Sûresi’nde ise evlenme vakti
gelmiş bekârları evlendirmeyi öğütleyen âyetin devamında
(32-33. âyetler) bu durum “Evlenme imkânı
bulamayanlar ise Allah’ın lütfu ile yeterli imkâna kavuşuncaya
kadar iffetlerini korusunlar.” şeklinde haber
verilmektedir.
Kur’ân’daki iffetle ilgili âyetlerin ikisi (Bakara
273; Nisâ 6) mal mülk, yeme içme konularında ölçülü
ve kanaatkâr olmayı, diğer ikisi de (Nur 33 ve 60)
beşerî arzu ve isteklerde ölçülü ve edepli davranmayı
ifade etmektedir. Yine Hz. Musa’nın, Hz. Şuayb’ın
(a.s) yanında ücretli olarak çalıştığı 8-10 yıl boyunca
iffetini koruduğundan övgüyle bahsedilmektedir. 6
Kur’ân-ı Kerîm’de Cenâb-ı Hak, kurtuluşa eren bahtiyar
kişilerin, iman eden, iffetli, hayâlı olan ve edep
yerlerini koruyanlar olduklarını haber vermektedir.
(Bkz. Mü’minîn 23/5-7) Yine Kur’ân, iffetli yaşayan
erkek ve kadınlara ayrı ayrı Allah’ın mağfiretini ve
âhiretteki sürprizlerini hatırlatmaktadır. (Bkz. Ahzâb
33/35) Ayrıca Kur’ân, Hz. Yusuf ve Hz. Meryem gibi
iffet âbidesi şahsiyetlerin hayâ ve edeple ilgili davranışlarını
örnek olarak anlatmaktadır. Nitekim Hz.
Yusuf, vezirinin hanımından gelen bir günah çağrısı
karşısında “Yâ Rabbi! Zindan, bu kadınların beni davet
ettikleri o işten daha iyidir.” (Yusuf 12/33) demiş,
iffetine toz kondurmaktansa senelerce hapiste yatmayı
göze almıştır. Hattâ kralın rüyasını yorumlaması ve
hapishaneden çıkması için kendisine gönderilen elçiye
“Efendine önce sor: kadınlar ellerini niye kesmişti?”
(Yusuf 12/50-51) diyerek öncelikle suçsuzluğunu
ve iffetinin tescilini istemiştir. Nitekim kadınlar da
suçlarını itiraf edince hapishaneden çıkmıştır.
Yine Cenâb-ı Hakk’ın “İffet ve namusunu gerektiği
gibi koruyan Meryem’i an. Biz ona ruhumuzdan
üfledik, hem onu, hem oğlunu cümle âlem için bir
ibret yaptık.” (Enbiya 21/91) diyerek anlattığı Hz.
Meryem de bütün insanlık için tam bir iffet örneğidir.
Hz. Meryem “Keşke bu iş başıma gelmeden öleydim,
adı sanı unutulup gitmiş biri olaydım.” (Meryem
19/23) diyerek, Hz. İsa’nın babasız doğumunu diline
dolayanlara karşı üzüntülerini dile getiren iffetli bir
Cennet kadını olmuştur.
Sünnet’te Hayâ ve İffet Kavramları
Peygamberimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) “Hayâ
sadece iyilik getirir.” 7 buyurmuştur. Sahabe-i kiram,
Hz. Peygamber’e hayâ dinden midir, diye sorunca,
Peygamberimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) “Evet. Hattâ
o dinin tamamıdır.” buyurmuşlardır. Ardından da
34 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

Peygamberimiz “Hayâ, haramlardan sakınmak, diline
sahip olmak ve iffetli yaşamaktır.” 8 şeklinde haber
vermişlerdir. Yine Peygamberimiz (sallallâhu aleyhi ve
sellem) bir defasında Ensar’dan bir şahsa uğramıştı. Bu
şahıs kardeşine “Niçin bu kadar utanıyorsun? Fazla
utangaçlık sana zarar verir.” şeklinde öğüt veriyordu.
Bunun üzerine Peygamberimiz (sallallahu aleyhi
ve sellem) o şahsa hitaben “Onu kendi hâline bırak.
Zîrâ hayâ imandandır.” 9 buyurmuşlardır. Şüphesiz
ki en hayâlı insan Peygamberimiz’dir (sallallahu aleyhi
ve sellem). Nitekim sahabiler onun, evinde edebiyle
oturan bir genç kızdan daha hayâlı olduğunu belirtmişlerdir.
10 Demek ki hayâ ve mürüvvet bir insanda
olması gereken en önemli özellikler arasında bulunmalıdır.
Mürüvvet, “açıktan yapıldığında hayâ duyulan
bir işi, gizli olarak da yapmamak” 11 anlamında
ahlâkî bir terimdir. Sahabîler içinde hayâsıyla şöhret
bulan Hz. Osman, bir defasında Peygamberimiz’in
yanına gitmişti. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve
sellem), kendisini ziyarete gelen Hz. Ebu Bekir ve
Hz. Ömer’i rahat bir vaziyette karşıladığı hâlde, Hz.
Osman geldiğinde hemen derlenip toplanmıştır. Bunun
sebebi sorulduğunda “Meleklerin bile hayâ ettiği
insandan benim hayâ etmemem doğru olmaz.” 12 demiştir.
Nitekim Hz. Osman cahiliye devrinde de iffet
ve hayâsını korumuştur. 13 Peygamberimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem) “Her dinin bir ahlâkı vardır. İslâm’ın
ahlâkı da hayâdır” 14 buyurmuştur.
Hayâ, Müslümanların en belirleyici ahlâkî nitelikleri
ve değer ölçüleri arasında yer almalıdır. Peygamber
Efendimiz, bütün peygamberlerin değişmez
bir hakikat olarak bildirdiği “Eğer utanmıyorsan istediğini
yapabilirsin!” 15 sözünü naklederek, çarpıcı
bir üslûpla İslâm ahlâkındaki hayâyı öğretmeye çalıştığı
bilinmektedir. Buhari şarihi Aynî (855/1451)
cevâmiü’l-kelim mahiyetinde olan bu hadisi açıklarken
hadisteki “dilediğini yap!” vecizesini beş başlık
altında şöyle yorumlamaktadır:
“Kendine göre iyi veya kötü kabul ettiğin bir işi,
halkın ayıplamasından çekinmez ve ar duygusunu
da yitirmişsen, dilediğini yap!” Buna göre hadisteki
“yap” emri, tevbih (kınama) anlamını taşımaktadır.
Hadisteki “yap” emri hakiki anlamda da kullanılmış
olabilir. O takdirde mânâ “Yaptığın işin doğruluğundan
emin isen, bu fiilde utanılacak bir şey de
yoksa (o işi) yap!” demektir.
Hadisteki emir “vaîd” (korkutmak) için olabilir:
Bu takdirde mânâ “yap, cezasını görürsün” anlamına
gelir ki aynı zamanda bir tehdit ve sakındırmayı ifade
etmektedir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’deki “Dilediğinizi
yapın! Doğrusu Allah yaptıklarınızı görendir”
(Fussilet 41/40) âyeti bu hususa işaret etmektedir.
Hadîs, hayânın hayırlı işlere engel olmamasına işarettir.
Bu da “Edeb ve hayan hayırlı işlere mâni olmasın,
dolayısıyla hayırlı işleri yap!” anlamına gelmektedir.
Nitekim Hz. Âişe Validemiz “Ensar kadınları ne
iyi kadınlardır! Zîrâ onların hayâ ve edepleri kendilerini
dinlerini öğrenmekten alıkoymadı (bilmediklerini
sordular)” (Buhari, İlim, 50) buyurmuşlardır.
Hadîs, zemdeki (kötülemede) mübalağayı göstermektedir.
Şöyle ki “Senin hayâ ve edep duygunu terk
etmen, bu yaptığın işten daha büyüktür (kötüdür)” 16
Çünkü hayâ, Allah’ın koymuş olduğu fıtri bir duygudur.
İnsanlarda iyilik alâmetleri “ar” ve “hayâ”, kötülük
alâmetleri de “arsızlık” ve “hayâsızlık” şeklinde
ortaya çıkar. Demek ki, hayâdan mahrum olan insanı,
artık kötülüklerden alıkoyacak, haramdan uzaklaştıracak
bir engel kalmamıştır. Böyle kişiler, dilediğini
yapar, istediği gibi yaşar ve sorumluluktan kaçarlar.
Oysa insanın dünyada bir sorumluluğu vardır. Bu
sorumluluk duygusu da hayâ ile şekillenir. Peygamberimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem) “Fuhuş (kötülük)
bir şeyde bulunursa mutlaka onu çirkinleştirir. Hayâ
da bir şeyde bulunursa onu mutlaka güzelleştirir.” 17
buyurmuşlardır.
Yukarıda belirtildiği gibi hayâ, Allah’tan ve insanlardan
utanmak şeklinde olabileceği gibi, bir de insanın
kendi kişiliğinden hayâ etmesi olarak da yorumlanabilir.
Zîra kendi nefsine karşı hayâlı olan kişiler,
başkalarına karşı da hayâlı olacaklardır. Bunun için
Allah, bu duyguyu insanın fıtratına koymuştur. Nitekim
İmam Gazzali, çocukta temyiz melekesinin ilk
alâmetlerinden birinin hayâ duygusu olduğunu belirtmektedir.”
18 Demek ki bu duygular bozulmadığı
müddetçe insanlardaki ahlâkî yapı da bozulmayacaktır.
Hadîsin ifadesiyle hayânın büsbütün hayır olması,
başta harama kayma, haksızlık, rüşvet, kandırma
ve bencillik duygularının ortadan kalkması anlamını
taşımaktadır. Bunun için hayâ, sadece bir duygu değil,
aynı zamanda hayata yansımalıdır. Peygamberimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem) hayânın Allah katındaki
önemini şöyle anlatmaktadır: Allah, bir insanı helâk
etmek istedi mi, ondan önce hayâyı çeker alır. Hayâsı
bir kere gitti mi sen ona artık herkesin nefretini kazanmış
bir kimse olarak rastlarsın. Herkesin nefretini
kazanmış olarak rastladığın kimseden emanet çekilip
alınır. Artık o, güvenilmeyen kimse olarak bilinir.” 19
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 35

Demek ki hayâ, Allah'ın razı olduğu tüm güzel vasıfların
kaynağıdır.
Hayâ ve İffet Örnekleri
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), mahşerin
dehşet verici tehlikelerinden bahsederken Allah’ın
arşının gölgesi altına sığınacak olan yedi grup insandan
söz etmektedir. Bu gruplardan birisinin de namus
ve haysiyetini muhafazada, fevkalâde hassas ve
şehevanî isteklerine olabildiğince karşı kararlı bir babayiğit
olduğu belirtilir. Zîrâ o, güzellik ve servet sahibi
bir kadının günaha davetine “Ben Allah’tan korkarım.”
çığlığıyla reddetmiş iradeli bir delikanlıdır. 20
Ayrıca tefsirlerde şöyle bir hâdise nakledilir: İbadetle
meşgul olan bir delikanlıya kadının biri musallat olmuş.
Delikanlı kadınla birlikte bir eve girecek iken şu
âyet diline dolanıyor:
א א א כא
א אא א
“Kalbleri Allah’a karşı saygıyla dolu olanlar, şeytandan
bir vesvese (günah) gelecek olsa hemen kendilerini
toplarlar ve Allah’ı hatırlarlar.” 21 Genç, bu
âyet-i kerîmenin tesiriyle Allah korkusundan orada
düşmüş, vefat etmiştir. Hz. Ömer (r.a.), bu olayı duyunca
delikanlının babasını taziyeye ve tebrik etmeye
gitmiştir. 22
Yine önceki ümmetlerden, günahlardan hiç sakınmayan
“Kifl” ismindeki bir şahıs, vermiş olduğu altın
mukabilinde ihtiyaçlı bir kadını zinaya zorlamıştı.
Kadın da Allah korkusundan ağlamaya başlayınca, o
şahıs bu manzara karşısında “Sen Allah’ın huzurunda
nasıl hesap vereceğini düşünüyorsun, o halde ben de
senden alacağımı sildim ve seni serbest bırakıyorum,
artık ben de bir daha Allah’a asi olmayacağım.” demiştir.
O akşam ölünce kapısına “Allah Kifl’i affetmiştir”
23 müjdesi yazılmıştır. Çünkü Kifl, bu kötülüğü
bir daha yapmamaya azmetmiş ve onu Allah için
terk etmiştir.
Yağmurda mağaraya sığınan ve o esnada bir kaya
parçasının mağaranın ağzını kapatmasıyla çıkamayan
üç kişiden birinin salih ameli ve iffet kahramanlığı
da şöyle nakledilir: Bu kişi, sevdiği bir amca kızıyla
nikâhsız beraber olmayı istemiş; fakat kız kabul etmemiştir.
Bir kıtlık senesinde, kız eline düşmüş ve ona
tekrar yüz yirmi dinar vererek beraber olmayı teklif
etmiştir. Çaresiz kalan ve teklifi kabul eden kızcağız
“Allah’tan kork da iffetime dokunma!” deyince, bu
sözden çok etkilenen delikanlı, Allah korkusundan
dolayı kızı bırakmıştır. Verdiği yiyeceği ve parayı da
geri almamıştır. Allah onun bu davranışından dolayı
amelini kabul etmiş ve bu ameli onun mağaradan
kurtulmasına vesile olmuştur. 24
Bir defasında Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve
sellem) nefsanî hislerine hâkim olamayan, bunun için
zina etmek isteyen bir genç gelmiş. Peygamberimiz
onu karşısına almış, “Ey delikanlı! Annenin veya kız
kardeşinin zina etmesine razı olur musun?” demiş.
Genç: “Hayır, Yâ Resulallah!” diye cevap vermiş. Bunun
üzerine Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem),
“O hâlde hiç kimse annesi veya kız kardeşiyle
zina edilmesine razı olmaz. Zira senin zina etmek istediğin
kadın, ya birisinin annesi veya kız kardeşi olacaktır.”
buyurmuş. Genç, gösterilen bu şefkatten ve
yapılan mantıklı izahtan sonra pişman ve mahcup bir
vaziyette ayrılırken, Peygamberimiz (sallallahu aleyhi
ve sellem) “Ey Allah’ım! Bu gencin günahını bağışla,
kalbini temizle ve iffetini koru.” diyerek dua etmiştir.
Bu genç, bundan sonraki hayatında harama hiç yaklaşmamış
ve iffetli yaşamıştır. 25
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) “Başkalarının
eşlerine iffetli olun ki sizin eşlerinize de iffetli
davranılsın.” 26 buyurarak, iffetin toplumda ahlâk ve karakter
hâline gelmesinin zaruretine işaret etmişlerdir.
Şu hâlde Müslüman’ın sadece iman edip dinin emrettiği
ibadetleri yerine getirmesi kâmil anlamda Müslüman
olmasını ifade etmez. Zîrâ insanın iffet, hayâ,
edep, zühd, kanaat gibi faziletlerle donanması ve din
bakımından günah sayılan, aklıselim sahibi insanlarca
da ayıp ve kötü kabul edilen tutum ve davranışlardan
uzak durması gerekmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’deki
א א א
א
“Günahın gizlisinden de açığından da uzak durun.” 27
âyeti, günahın her türlüsünden kaçınmayı dinde ve
ahlâkta kemale ulaşmanın ön şartı olduğunu göstermektedir.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) “Her kim
ağzına ve apış arasına hâkim olacağına dair bana söz
verirse, ben de onun Cennet’e girmesine kefil olurum.”
28 buyurarak, kişinin özellikle ağzından çıkan
sözlerle namusunu muhafaza etmesini hatırlatmaktadır.
Böylece hayânın ve iffetin İslâm ahlâkında önemli
bir yeri olduğuna işaret etmişlerdir. O hâlde hayâ
ve iffetin, öncelikle ruhî bir meleke hâline getirilmesi
gerekmektedir. Dolayısıyla insan yeme içme ve cinsî
arzularını disiplin altına alarak ruhunu bu yönde terbiye
etmelidir. Bedenî hazlara ve nefsanî aşırılıklara
ilgi duymaktan kurtarılmış bir ruhî yapıya “kalbin iffeti”
denir. İffetli yaşamak ise eli, dili, gözü, kulağı ve
genel olarak bütün bedeni haramlardan uzak tutmak-
36 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

tır. Ticaret ahlâkına veya meslek namusuna dikkat
ederek çalışmak da iffetli olmanın bir başka yönüdür.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) “Yâ Rabbi!
Sen’den hidayet, takva, iffet ve gönül zenginliği diliyorum.”
29 şeklinde dua ederek, bizlere Allah’tan iffetli
yaşamak için dua etmeyi öğretmektedir.
Sedd-i Zerâyî Yönüyle Hayâ ve İffet
Fıkıh literatüründeki “sedd-i zerâyî” kavramı
İslâm hukukunun kaynakları arasında sayılmaktadır.
30 “Sedd” kelimesi men etme ve engelleme anlamına
gelmektedir, “zerâyî” de sebep ve yol mânâsına
gelen “zerîa” kelimesinin çoğuludur. Şu hâlde usul-i
fıkıh terimi olarak “sedd-i zerâyi”, fenalıklara ve günahlara
götüren yolları tıkamayı, harama sebep olabilecek
fiillerden kaçınmayı ifade etmektedir. Meselâ
zina büyük bir günahtır. Harama bakmak ise bu
günaha götüren bir sebep olduğu için o da günah
sayılmış ve yasaklanmıştır. Nasıl ki duvarla çevrilmemiş
koru etrafında otlatılan sürülerin koruya her
an girmesi muhtemelse, haramlara götüren şüpheli
şeylerin etrafında dolaşanların da günaha girmesi o
derece muhtemeldir. Dinin hoş görmediği şüpheli
şeylerin etrafında dolaşan insanın zamanla haramlara
günahlara kayacağı hadiste bildirilerek, davarlarını
koru etrafında otlatan çobanın çok sürmeden koruya
dalabileceği teşbihiyle anlatılmıştır. 31 Peygamberimiz
“Sizden biriniz yanında mahremi bulunmayan bir
kadınla baş başa kalmasın.” 32 buyurarak, günümüzdeki
içtimâî yaraya da işaret etmişlerdir.
Şu hâlde göz görür, kulak dinler, dil telâffuz eder,
davranışlar bu kurguları tasdik eder. Oysa daha tahayyül
aşamasında günahın önü kesilmeli ve sonuna
ulaşmasına mâni olunmalıdır. Nitekim harama nazar
önü alınmadığı takdirde harama girmeye sebeptir. İnsanın
kendi el emeği ve alın teriyle kazanması, başkasının
malına göz dikmemesi, daha çok kazanma hırsıyla
gayr-i meşru daireye el uzatmaması ve dilencilik
yapmaması da iffetin ayrı bir yönüdür. Hayâ ve iffetin
yansıması, kalb, dil, göz, kulak, el, ayak gibi uzuvları
günahlardan koruyup, helâl dairedeki zevk ve lezzetlerle
iktifa ederek haramlardan uzaklaşmakla ortaya
çıkar. Şu hâlde ahlâkî değerlere bağlı ve günahlardan
uzak kalmanın en önemli vesilelerinden biri de
“sedd-i zerâyî” prensibine uygun davranarak, ayakları
kaydıracak tehlikeli bölgelere yaklaşmamaktır.
Sonuç
İnsandaki hayâ ve iffet duygusu yaratılış gereği
olup, kaynağı da iman ve İslâm ahlâkıdır. Çünkü insandaki
bu duygular, kişinin çirkin söz ve fiillerden
uzak kalmasını, doğruluk, dürüstlük ve ahlâkî değerlere
bağlılık üzere yaşamasını sağlamaktadır. Çekingenlik
ve utanma da demek olan hayâ; sofiye ıstılahında,
Allah korkusu ve Allah mehâbetiyle O’nun
istemediği şeylerden çekinmek mânâsına gelir. Böyle
bir hissin, insan tabiatında bulunan hayâ duygusuna
dayanması, o şahsı, edep ve saygı mevzuunda daha
temkinli, daha tutarlı kılar. Temelde böyle bir hissi
bulunmayan veya yetiştiği çevre itibarıyla onu yitiren
şahıslarda ise böyle bir hayâ duygusunu geliştirmek
zor olsa gerek. Hayâyı ikiye ayırmak da mümkündür:
Birincisi; Fıtrî hayâ ki, buna hayâ-i nefsî de diyebiliriz;
insanı pek çok ar ve ayıp sayılan şeyleri işlemekten
alıkoyar. İkincisi, imandan gelen hayâdır ve İslâm
dininin önemli bir derinliğini teşkil eder. Fıtrî hayâ,
İslâm dininin ruhundaki hayâ ile beslenip gelişince ar
ve ayıplara karşı en büyük mânia teşekkül etmiş sayılır.
İnsan bunlardan biriyle tek başına kaldığı zamanlarda
ise bazı ahvâl ve şerâit altında sarsılır, devrilir,
hattâ bazen bütün bütün yıkılabilir. 33
* Araştırmacı-Yazar
sarik@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1 Bkz. Çağrıcı, Mustafa “İffet” DİA, XXI, 506.
2 Ragıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s. 342.
3 Gazzali, İhya, III, 105.
4 Bkz. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, II, 226.
5 Bkz. Buhari, Tefsir, 2/48.
6 İbn Mace, Ruhûn, 5.
7 Buhari, Edeb, 77.
8 Tabaranî, Mu’cemü’l-Kebir, XIX, 29.
9 Müslim, İman, 59.
10 Bkz. Buhari, Edeb, 73.
11 el-Maverdi, Edebü’d-dünya ve’d-din, s. 315.
12 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 71.
13 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 163.
14 İbn Mace, Zühd, 17.
15 Buhari, Edeb, 78.
16 Aynî, Umdetü’l-Kari, 16/64.
17 Tirmizi, Birr, 47.
18 Gazzali, İhya, III, 72.
19 İbn Mace, Fiten, 27.
20 Buhari, Hudud, 19.
21 A’raf 7/201.
22 İbn Kesir, Muhtasar-ı Sabuni, II, 78.
23 Tirmizi, Sıfatu’l-Kıyame, 48.
24 Bkz. Buhari, Enbiya, 52.
25 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 257.
26 Suyuti, el-Fethu’l-Kebir, II, 229.
27 El-Enam 6/120.
28 Buhari, Rikak, 23.
29 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 389, 439.
30 Bkz. Zekiyyüddin Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, T. D. V.
Yayınları (Ter. İ. Kafi Dönmez), s. 202.
31 Buhari, Büyu, 2.
32 Buhari, Nikah, 111.
33 Bkz. Gülen, M. Fethullah, Kalbin Zümrüt Tepeleri, I, 131.
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 37

Uyan Ey Gözlerim
Uyan ey gözlerim gafletten uyan!
Uyan uykusu çok gözlerim uyan!
Azrail’in kastı canadır, inan!
Uyan ey gözlerim gafletten uyan!
Uyan uykusu çok gözlerim uyan!
Seherde uyanırlar cümle kuşlar,
Dill-u dillerince tesbihe başlar,
Tevhid eyler dağlar taşlar ağaçlar,
Uyan ey gözlerim gafletten uyan!
Uyan uykusu çok gözlerim uyan!
Semâvâtın kapuların açarlar,
Mü’minlere rahmet suyun saçarlar…
Seherde kalkana hülle biçerler,
Uyan ey gözlerim gafletten uyan!
Uyan uykusu çok gözlerim uyan!
Bu dünya fânîdir sakın aldanma,
Mağrur olup tac u tahta dayanma,
Yedi iklim benim deyu güvenme,
Uyan ey gözlerim gafletten uyan!
Uyan uykusu çok gözlerim uyan
Benim, Murad kulun, suçumu affet!
Suçum bağışlayub günahım ref’et!
Rasûl’ün sancağı dibinde haşret!
Uyan ey gözlerim gafletten uyan!
Uyan uykusu çok gözlerim uyan!
Muradi (III. Sultan Murad)
38 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

Yâ Rasülallah
Yanarsam nâr-ı aşkınla yanayım yâ Resûlallah
Ezelden bağrı yanık bir gedâyım yâ Resûlallah
Hevâ-yi nefsime tâbî olup pek çok günah ettim
Huzûra hangi yüz ile varayım, yâ Resulallah
Harîm-i Ravzana sürmüş iken rûy-ı siyahım ah
Yine cürm ü günaha mübtelâyım, yâ Resûlallah
Kapında boynu bağlı bir esirim destgîrim ol
Garibim bîkesim bî dest ü pâyım yâ Resûlallah
Kulun Leylâ’ya şahım, var iken dergâh-ı ihsanın
Varıp ben hangi şâhâ yalvarâyım, yâ Resûlallah
Leyla Hanım
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 39

YENi ÜMiT
Doç. Dr. Ayhan TEKİNEŞ*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Rahmet Peygamberi'nde
Beyan
K
elam/söz, yaratılışın hem başlangıcı hem
de gayesidir. Varlık, söz ile bu âleme adım
atmış, yaratılış sözle başlamıştır. Yaratılışın
başlangıcı, yokluğun bağrına atılan “kün/
ol” sözüdür. 1 Allah, konuşma kabiliyetini yalnızca
insanlara bahşetmiştir. “O, insanı yarattı; ona beyanı/
konuşmayı öğretti” 2 âyetinde yaratılışla birlikte insana
bahşedilen en büyük nimetin konuşma kabiliyeti
olduğu bildirilmiştir. İnsan söz ile bezenmiş ve söz ile
teklife muhatap kılınmış ve kurtuluşa kelime-i tevhid
ile yani tevhid sözüyle ulaşmıştır. “Kudret kaleminin
ucundan yokluğa akan mürekkebin ilk damlası beyan,
Yaratıcıyla-yaratılan arasındaki sırlı münasebeti keşfedip
ortaya koyan da yine beyandır.” 3 ifadesinde dile
getirildiği gibi söz, hem kâinatın başlangıcı hem de
bilinmezleri bilinir hale getiren sırlı bir anahtardır.
Yaratılışla birlikte konuşma kabiliyetine mazhar
olan insan, aynı anda söze/kelam’a da muhatap
kılınmıştır. İlk insan Âdem (aleyhi ve alâ nebiyyine
es-salatü ve’s-selâm), kendisine vahiy indirilmiş ilk
peygamber, bir başka deyişle ilahi hitabın ilk muhatabı,
kendisiyle ilk konuşulmuş (mükellem) ve beyan
kabiliyeti verilmiş ilk insandır. 4 Hazreti Adem’e
(aleyhi's-selâm) varlıkların isimleri öğretilerek talim
süreci başlamıştır. 5 Ancak bu küllî bir talimdir. Eşyanın
yalnızca adları öğretilmiş; mâhiyetleri hakkında
tafsilatlı bilgi verilmemiştir. Tafsil, daha sonra indirilen
vahiylerle beyan edilmiştir. İnsanoğlu, vahyin
aydınlığı ve yaratılışına konulan öğrenme kabiliyeti
ile bilgiyi çoğaltarak tafsile ulaşmıştır. Bilginin vahiyle
nasıl tekâmül ettiği şöyle ifade edilmiştir: “Hazreti
Âdem’de icmalen tecellî eden ilim ve beyan hakikati,
Kur’ân vesayetinde Hazreti Ruh-u Seyyidi’l-Enâm’la
tafsile ulaşmış, beklenen meyvesini vermiş ve hükmünü
tam icra etmiştir.” 6
Beyan nedir?
Bilmenin ilk safhası bir şeyin adını bilmektir.
Daha sonra mâhiyetinin “beyan”ı ile o şeyin bilinmesi
tamamlanmış olur. Beyan, kelimesi bâne fiilinin
masdarı ya da ebâne veya beyyene fiillerinin ism-i
masdarıdır. Beyan, açık ve âşikar olmak anlamına
gelir. Beyan, geçişli bir fiil olarak da kullanıldığı için
açıklamak anlamını da ifade eder. Beyan, konuşanın
muhataba maksadı açıklaması, kapalı olanı açıklama
ya da mânâyı izhar etme gibi anlamlara gelmektedir.
Ancak beyandaki açıklama zekice yapılmış bir açıklamadır.
Bir hakikati ya da bir mânâyı zeka ve fetanetle
izah etmeye beyan denilir. 7 Delil anlamına gelen “el-
Beyyine” kelimesinin, bir görüşe göre, beyan masdarından
gelmesi de beyanın delile dayalı bir açıklama
olduğunu göstermektedir. Nitekim beyyine, “kendisi
gayet açık ve aşikâr olan ve bir davayı açık bir surette
ispat eden yani kendi beyyin, gayrı mübeyyin olan
delil-i vâzıh” şeklinde tanımlanmıştır. 8 Bu durumda
beyanı, yalnızca bir açıklama olarak görmemek, bir
açıklama modeli kabul etmek gerekecektir.
Sözdeki açıklık gibi fiil ve davranışlardaki açıklık
da önemlidir. Beyan kelimesi ile, bir görüşe göre,
aynı kökten gelen tebyîn masdarında tesebbüt ve teenni
anlamı da vardır. 9 Teenni ise sözde olabileceği
gibi davranışlarda da olabilir.
Kur’ân-ı Kerim’de üç yerde “beyan” kelimesi geçmektedir,
Rahman sûresinde (âyet 4) geçen beyan,
konuşma kabiliyeti, Âl-i İmrân sûresindeki (âyet 138)
“İşte bu bütün insanlara yöneltilmiş bir açıklamadır”
âyetinde açıklama, Kıyâmet sûresinde ise (âyet 19)
“Sonra onu (Kur’ân’ı) açıklamak da Bize ait bir iştir”
âyetinde de Kur’ân’ın tefsiri ve açıklaması anlamlarındadır.
10
Beyan, bazen nesneler hakkında o güne kadar bilinmeyen
hususların değişik bir söyleyişle, bedî’ bir
üslupla ortaya konulmasıyla gerçekleşir. Zaten açıklamanın
güzelliği ile ifade güzelliğini birbirinden
ayrı düşünmek güçtür. Bu nedenle beyan anlatım ve
üslûp güzelliği mânâsında da kullanılmıştır.
40 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

Beyan-Rahmet İlişkisi
Beyan ile rahmet arasında yakın bir alâka vardır.
Cenâb-ı Hak, “Ey Resûlüm, işte sana bu kutlu kitabı
indirdik ki her şeyi açıklasın (tibyânen) ve doğru
yolu göstersin, Müslümanlara rahmetin ve müjdenin
ta kendisi olsun” 11 âyetinde Kur’ân’ın her şeyi açıklamasının
insanlar için rahmet olduğunu ifade etmiştir.
İnsanın yaratılışında ve simasında Cenâb-ı Hakk’ın
Rahmân ismi tecelli ettiği gibi, insana beyan kabiliyeti
verilmesinde de Rahman isminin tecellisi vardır.
Nitekim, Rahmân sûresinin hemen başındaki “Rahman
Kur’ân’ı öğretti, insanı yarattı, ona konuşmayı
öğretti” âyetlerinde Kur’ân, insanın yaratılışı ve konuşma
ile Rahman ismi arasındaki alâkaya işaret edilmektedir.
Bütün âlemlere rahmet olarak gönderilen
Resûl-i Ekrem Efendimiz’deki rahmet tecellilerinden
birisi de O’na verilen beyan kabiliyetidir.
Peygamber Efendimiz’e özel bir beyan kabiliyeti
verildiği gibi ilahi bir tavzifle tebyîn yetkisi de verilmiştir.
Tebyîn, geçişli bir kalıp olarak, bir şeyi açıklamak
anlamındadır. “Sana da ey Resûlüm bu zikri indirdik
ki kendilerine indirileni insanlara açıklayasın (li
tübeyyine)” 12 âyetinde olduğu gibi insanlara indirilen
Kur’ân’ı açıklama yetkisi Resûl-i Ekrem Efendimiz’e
Cenâb-ı Hak tarafından verilmiştir. Kendisine verilen
söz söyleme kabiliyetini Allah Resûlü (sallallâhü aleyhi
ve sellem), “Bana cevâmi’u’l-kelim verildi” hadisiyle
ifade etmiştir. Cevâmi’ul-kelim, hem Kur’ân hem
de Allah Resûlü’nün sözlerindeki câmi ifadelerdir. 13
Câmi, yani çok farklı mânâları ihtiva eden özlü sözler
söyleme kabiliyeti Peygamber Efendimiz’in hususiyetlerinden
birisidir.
Saadet asrına gelinceye kadar insanlık âlemi bir cihetle
ümmî idi. Özellikle Cahiliye Arapları ümmi bir
kavimdi. Basit bilgi, saf hikmet onlar için kâfiydi. Allah
Teâlâ, ümmîlere aralarından ümmi Peygamber’i
(sallallâhü aleyhi ve sellem), onlara Kitab’ı ve hikmeti
öğretmesi için göndermiştir. 14 Kur’ân-ı Kerim’de, Kitapla
birlikte anılan hikmet ile kastedilen sünnet’tir.
Allah Teâlâ’nın Peygamberi’ne indirdiği hikmet,
varlık âlemi ve ulvi hakikatlerin beyanıdır. Sükûtu
ve tefekkürü konuşmaya tercih eden, konuştuğunda
kısa ve öz ifadelerle maksadını ifade eden Peygamber
Efendimiz’in (sallallâhü aleyhi ve sellem) binlerce sözü
muhafaza edilmişse, her sözü ilâhî maksatları açıklayan,
varlığı anlamlandıran bir hikmet kabul edildiği
içindir. Hikmetin Kitap ile birlikte zikredilmesi de
Kur’ân’ın nüzûlünden sonra hikmet yoluyla hakikate
ulaşmanın ancak sünnetle mümkün olacağını
göstermektedir. Ezelî hikmet Hazreti Muhammed’e
(sallallâhü aleyhi ve sellem) verilmiş; hakikati beyan yetkisi
O’na tahsis edilmiştir. “Biz her peygamberi, kendi
milletinin lisanı ile gönderdik, ta ki onlara hakikatleri
iyice açıklasın” 15 âyetinde ifade edildiği gibi bütün
peygamberler gibi o da kavmine anladıkları lisanla, en
güzel şekilde hitap etmiştir. Allah Resûlü’nün kavmine
anladıkları lisanla ve açık bir üslupla hitap etmesi
onlar için büyük bir rahmettir.
Edeb ile rahmet arasında da yakın bir alâka vardır.
Edebin hale yansıması rahmet, dile yansıması ise
fesahat ve belagat şeklinde tezahür etmektedir. Arap
edebiyatını ve tarihini çok iyi bilen Hazret-i Ebû Bekr
(r.a), Peygamber Efendimiz’in (sallallâhü aleyhi ve sellem)
konuşmasındaki güzelliğin, şair ve ediplerle mukayese
edilmesinin imkânsız olduğunu görerek, bir
gün Peygamberimiz’e “Senden daha güzel konuşan
birisini görmedim; seni kim edeblendirdi?” diye sorunca;
Allah Resûlü (s.a), “Edebi bana Rabbim öğretti
ve en güzel edebi bana verdi” diye cevap vermiştir. 16
Burada edeb kelimesi ile “güzel söz söyleme” kabiliyetinin
kaynağının yaratılıştan gelen hulkî ve ahlaki
özellikler olduğuna işaret edilmiştir. Söz söyleme
sanatı insanların fıtratına konulmuş bir melekedir.
İnsanlar, tekellüm ile fıtratlarında olanı dışarıya yansıtırlar,
iç dünyalarını açık ederler. Lisan ile yaratılışta
var olan dile getirilir. İnsan fıtratında bulunan özellikler
dil ile açığa çıkar. Yaratılışında şairlik özelliği
bulunmayan kişilerin şiir söyleyebilmesi mümkün
olmadığı gibi, fıtraten hakîm olmayanın hikmetli söz
söylemesi de imkânsızdır.
Beyanın Büyüsü
Beyan, bazen öyle etkilidir ki, dile getirilen husus
muhataplar üzerinde sanki ilk defa duyuluyormuş
hissi uyandırır. Söz, insanın varlıkla temasını sağlar.
Var olan şeylerin beyan ile farkına varırız. Sihirli bir
ışık gibi beyan, sırlı hakikatlerin keşf edilmesini sağlar.
Peygamber Efendimiz (sallallâhü aleyhi ve sellem),
etkili ve güzel bir üslûpla maksadını anlatan birini
dinleyince, “Beyanın öylesi vardır ki, sanki sihirdir”
buyurarak, beyanın bu gücüne ve büyüsüne işaret
etmiştir. 17 Cahiliye Arapları, anlayamadıkları güçleri,
açıklayamadıkları olayları sihir olarak nitelendirmişlerdir.
Efendimiz, gerçekte insanlar üzerinde sihir ve
büyü etkisi yapan bir şey varsa onun da beyan olduğunu
söyleyerek, beyanın gücüne duyduğu hayranlığı
dile getirmiştir.
Sözde öyle bir sihir etkisi vardır ki, tek bir söz
insanın hayatını değiştirebilir, hatta cennetlik mi cehennemlik
mi olduğunu belirleyebilir. Söylenen bir
tek söz insana ebedi cenneti kazandırabileceği gibi
cehenneme gitmesine de sebep olabilir. Hatta Hassân
b. Sâbit (r.a) hakkındaki “Allah, Cibrîl ile Hassân’ı teyid
ediyor” hadisinde de belirtildiği gibi güzel sözle
melekler arasında sırlı bir bağ vardır. 18
Allah Teâlâ’yı tesbih, takdis ve tahmid ifadeleriyle
anmak da sadakadır. Allah’ın anıldığı kelimelerin
öyle bir değeri vardır ki, ahiretteki karşılığı mizânda
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 41

her şeyden daha ağır gelir. Sözün değerini bilen Allah
dostları, dinledikleri güzel bir söz için dünyevi her
şeyini feda etmeyi göze almışlardır. Hazreti İbrahim
(a.s), yanına gelen meleklerin “Subbûhun Kuddûsun
Rabbu’l-melâiketi ve’r-Rûh” diye zikrettiğini duyunca
bir defa daha duyabilmek için malının üçte birini
bağışlayacağını söyler; melekler aynı tesbihi tekrarlayınca
Hz. İbrahim, bir defa daha duyabilmek için
bütün malını bağışlayacağını söyler. 19
Güzel sözde öyle bir iksir vardır ki, bazen insana
sadaka sevabı kazandırır. Allah Resûlü (sallallâhü aleyhi
ve sellem) “Güzel söz sadakadır” buyurmuştur. 20 Sözle
insanlara yardımcı olmak, yol göstermek de sadakadır.
Nitekim Resûl-i Ekrem (sallallâhü aleyhi ve sellem)
“Halini anlatamayan bir kişinin yerine konuşmak/
beyan, sadakadır” buyurarak, başkası yerine konuşma
ve ona yardımcı olmanın da sadaka sevabı kazandırabileceğini
ifade etmiştir. 21
Günümüzde bilginin çoğalması ve bilgiye ulaşma
imkânlarının artmasıyla birlikte bilgi eski değerini
yitirmeye başlamış; üslûp güzelliği, ikna edici anlatım
ve tutarlı açıklama modelleri, bir başka deyişle
beyan daha fazla itibar görmeye başlamıştır. Bu açıdan
Resul-i Ekrem’in hayata ve varlık âlemine dair
açıklama modelleri olan hadisleri hem ihtiva ettikleri
hikmetler hem de edebi özellikleri itibarıyla daha bir
ehemmiyet kazanmıştır.
Beyanın Tesiri
Bir sözün gücü ve değeri yalnızca edebî güzelliğiyle
sınırlı değildir. Söze kıymet kazandıran unsurlardan
birisi de makamdır. Sözün kime ve nasıl söylendiği
de son derece önemlidir. Nitekim Allah Resûlu
(sallallâhü aleyhi ve sellem), cihadın en faziletlisinin, her
yerde hakkı söylemek ve adalet üzere konuşmak olduğunu
belirtmiştir. 22
Ayrıca üzerine konuşulan konunun mâhiyeti de
sözün önemini artıran hususlardandır. Peygamber
Efendimiz, Kur’ân’ı beyan etmiş; âhiret âlemini anlatmış
ve kâinatın sırlarını açıklamıştır. Metafizik
hakikatleri dile getirmenin yanında ahlaki ve ameli
beyanlarda bulunmuştur. Birbirinden farklı alanlarda
aynı derecede hikmetli sözler söylemesi O’nun beyan
kabiliyetinin eşsizliğini göstermektedir.
Sözün yalnızca fasih ve bediî güzelliğe sahip olması
yeterli değildir. Söz, her şeyden önce doğru, hikmetli,
âdil ve hak olmalıdır. Peygamber Efendimiz, neşeli ve
öfkeli de olsa her zaman hakkı söylemiştir. 23
Sözün gücü, kalp ile lisan birliğindedir. Sözün
kalpteki duygu ve düşünceyi yansıtması, sözü etkili
ve sahih kılar. Peygamber Efendimiz, Hazret-i Ömer
(r.a) hakkında “Allah azze ve celle, hakkı Ömer’in lisanı
ve kalbi ile dile getirdi (darebe bi’l-hakkı)” 24 buyurarak,
kalb ve lisan birliğinin önemine işaret etmiştir.
Nitekim Kur’ân-ı Kerim’de de şairler, hayallerin
peşinde koşmak ve yapmayacakları sözleri söylediklerinden
dolayı kınanmıştır. 25
Sonuç
Resûl-i Ekrem Efendimiz, Kur’ân-ı Kerim’in
kendisine verdiği beyan yetkisi ile varlık, insan ve
hayatı açıklamıştır. Bu sebeple asırlar onun sözlerini
eskitememiştir. Zaman içinde O’nun sözleri yitik
hikmet haline gelmemiş ya da eskilerden kalma sözlere
dönüşmemiştir. Aksine insanın ve hayatın hakikati
anlaşıldıkça, hadislerdeki psikolojik ve sosyolojik
tahlillerin isabeti ve önemi daha da artmıştır. Onun
sözleri her zaman yeni (hadîs) ve hikmetleri câmi
olma özelliğini muhafaza etmiştir.
Kainatın sırları aralandıkça, Allah Resûlü’nün kainatla
ilgili açıklamalarının vakıaya mutabakatı ortaya
çıkmıştır. Zira o, beyan döneminin Peygamberi’dir.
Onun açıkladığı hakikatlerin değişmesi, bildirdiği
haberlerde yanılması, kısaca beyanlarının gerçek dışı
olması mümkün değildir.
Beyan, yaratılışla birlikte fıtrata konulmuş ilahi bir
bağıştır. Beyan kabiliyeti, fiilî ve lisanî dua vesilesiyle
Cenâb-ı Hakk’ın lütfuyla inkişaf eder. Beyanın meyvesi
ise sözün tesirindedir. Sözün tesiri ise kalb-lisan
uyumuna bağlıdır.
Hâsılı insanı, hayatı ve kâinatı açıklayan, fizik ötesi
ile uyumlu; halis niyet, asla sadakat, hakikate bağlılık
aşkıyla söylenen sözler, bütün insanlar için yağmur
damlaları gibi rahmet vesilesidir.
* Sakarya Ünv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi
atekines@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1. Fethullan Gülen, Beyan, İstanbul 2004, s. 19.
2. Rahmân sûresi, 55/3, 4.
3. Gülen, Beyan, s. 19.
4. Ahmed b. Hanbel, 5/178.
5. Bakara sûresi, 2/31.
6. Gülen, Beyan, s. 28.
7. Fîrûzâbâdî, beyan’ı, “el-ifsâh me’a zekâin”, şeklinde açıklar. bk. a.mlf.,
el-Kâmûsu’l-muhît, BYN mad., Asım Efendi, bu cümleyi, “Zeka ve fetanete
mukârin bir mânâ ve maksûdu ifsâh ve izhâr eylemek mânâsınadır”
şeklinde ifade eder. bk. a.mlf., Kâmûs Tercemesi, BYN mad.
8. Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul 1979, 1/405.
9. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Beyrut ty., BYN mad.
10. İbrahim Muhammed, es-Sünnetu Beyânen li’l-Kur’ân, Kahire 1993, s. 25, 26.
11. en-Nahl sûresi, 16/89.
12. Nahl sûresi, 16/44.
13. Hadisin farklı rivayetleri için bk. İbn Receb el-Hanbelî, Câmi’u’l-ulûm ve’lhikem,
Beyrut 1997, s. 54, 55.
14. el-Cumu’a sûresi, 62/2.
15. İbrahîm sûresi, 14/4.
16. Râfi’î, İ’câzu’l-Kur’ân, Beyrut 1990, s. 301.
17. Buhârî, Nikâh, 47; Müslim, Cum’a, 47.
18. Tirmizî, Edeb, 70.
19. Gülen, “Meleklerin Tesbihi”,
20. Buhârî, Cihâd, 128.
21. Ahmed b. Hanbel, 5/154.
22. İbn Mâce, Fiten, 20; Ahmed b. Hanbel, 5/251.
23. Nesâî, Sehv, 62; Ahmed b. Hanbel, 4/264.
24. Ahmed b. Hanbel, 5/145.
25. eş-Şu’ara sûresi, 26/225, 226.
42 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

YENi ÜMiT
Prof. Dr. Mesut ERDAL*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Seyyid Kutub
Düşünce ve aksiyon insanı, bazen vefalı bir vatan evlâdı, bazen düşünce
buudlu bir hareket insanı, bazen bir ilim âşığı, bazen dâhi bir sanatkâr,
bazen bir devlet adamı, bazen de bunların hepsidir.
Seyyid Kutub’un (ö.1966) hayatına geçmeden
evvel, onun yaşadığı dönemin siyâsî, ictimaî
ve edebî ortamına kısaca göz atmak faydalı olacaktır.
Çünkü bir düşünür ve edip, bir bakıma
neşet ettiği cemiyetin aynası ve eseridir. Ayrıca içinde
bulundukları siyasî, kültürel, ekonomik ve sosyal şartları
etkiledikleri kadar kendileri de etkilenmişlerdir.
Mısır, diğer pek çok İslâm ülkesi gibi, Osmanlı’nın
gerilemesi ve inhitatı sonrası gelen kötü yöneticiler
sebebiyle, önce Fransız, sonra da İngiliz emperyalizminin
ülkede uzun süreli kültürel dejenerasyonuna
maruz kalmış olan bir ülkedir. Burada bir dönem
Fransa toplum mühendisliği yapmış; buna mukabil
eşitlik, adalet ve bağımsızlık isteyen Mısırlılar, yönetime
karşı birçok isyan ve halk hareketlerine girişmişlerdir.
Meselâ Ahmed Urâbî (ö.1914) isyanı
bunların başında gelir. Mısır, bu hâdiseden sonra
İngiliz emperyalizminin kontrolüne girer ve ülkede
parlamenter rejime son verilir. Ordu, İngiliz subay ve
yöneticilerinin gözetimi altında yeniden düzenlenir.
1. Dünya Savaşı’ndan sonra İngilizler, Hidiv Abbas’ın
iktidarına son verip Mısır’ın Osmanlı İmparatorluğu
ile bağlarını kesince halkta ve siyasî çevrelerde ciddi
infiale sebep olurlar.
1917’de Kral Fuad’ın başa geçmesinin akabinde,
halk 1919 yılında bazı sebeplerle ayaklanır. Halkın
ayaklanması karşısında İngilizler, tutuklu olan Sa’d
Zağlûl ve arkadaşlarını serbest bırakırlar. 1920 yılından
itibaren İngilizlerle parlamenter hayata geçiş
konusunda bir dizi görüşme yapılır ve parlamenter
hayata izin verilir ve daha sonra Sa’d Zağlûl başkanlığındaki
el-Vefd Partisi iktidara gelir. Ama İngilizler
ülkeyi fiilen yönetmeye devam ederler. Buna karşı
tepkilerin sürmesi üzerine İngilizler, hükümeti de
parlamentoyu da feshederler. Bu açık müdahale karşısında
siyasî partiler ve diğer cemiyetler, sömürüye
karşı işbirliği yapmayı kararlaştırırlar. 1927 yılında
siyasî partiler emperyalizme kaba kuvvetle karşılık
verme konusunda anlaşırlar. Her yerde çatışmalar
başlayınca, İngilizler, olaylardan Vefd Partisi’ni sorumlu
tutarak yöneticilerini tutuklarlar.
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 43

1930–1935 yılları arasında Mısır’da öğrenci hareketleri
meydana gelir. Bu eylemler karşısında İngilizler
bağımsızlık için müzakerelere yanaşmak ve ülkenin bir
ölçüde bağımsızlık hakkını tanımak zorunda kalırlar.
1936 yılındaki bu olumlu gelişmeden sonra halk
biraz rahat nefes alır. Ne var ki, İngilizlerle yapılan
antlaşmada, ülke aleyhinde birçok madde vardır. Antlaşmaya
göre, İngilizler, Süveyş Kanalı bölgesinde on
binden fazla asker ve hava gücü bulundurmak, savaş
durumunda ülkenin liman ve sahillerini kullanmak
gibi haklara sahiplerdir.
Diğer taraftan 1949 yılında tahliye edilen Hasan
el-Bennâ, aynı yılın şubat ayında faili meçhul bir cinayete
kurban gider. Anarşik olayların yayılması üzerine,
Kral Faruk, İngilizlerle işbirliği yaparak ülkede
sıkıyönetim ilân eder. Bütün halk güçleri yerli ve yabancı
emperyalizme cephe alır ve ülke 1951 yılında
tam bir kaos ortamı içine girer.
Bu karışık duruma ve krallık yönetimine son vermek
için, 23 Temmuz 1952 tarihinde, ordunun “Hür
subaylar” olarak bilinen bir kanadı tarafından ihtilâl
yapılır. Darbeden sonra Tümgeneral Muhammed
Necib devlet başkanı olur. Ancak iki yıl sonra Cemal
Abdünnasır yönetime el koyarak Necib’i görevden
uzaklaştırır. Abdünnasır dönemi tam bir dikta ve zulüm
dönemidir. Abdulkadir Udeh ve Seyyid Kutub
başta olmak üzere çok sayıda Müslüman ilim adamı
ve düşünür onun zamanında idam edilmiştir.
Fikrî, İctimaî ve Edebî Durum
Asrımızın ilk yarısında Mısır, edebiyat çevrelerinin
yoğun tartışmalarına da sahne olur. Tartışmacıların
başında, Tâhâ Hüseyn, Muhammed Hüseyn
Heykel, Ahmed Emin ve Abbas Mahmud el-Akkâd
gibi şahsiyetler bulunmaktaydı. Eleştirilere karşı geleneklerini
savunma durumunda bulunan muhafazakâr
çevrelerin başında da Mustafa Sâdık er-Râfiî, Ahmed
Zeki Paşa, Muhammed Ferit Vecdi, Mahmud Muhammed
Şâkir ve Ali Tantavî gibi şahsiyetler vardır.
Bu iki grup arasında, genellikle edebiyat konularına
dâir, sözlü ve yazılı münakaşalar olurdu.
Genç kalemlerden olmasına rağmen Seyyid
Kutub’un da bu tartışmalara coşkuyla katıldığı görülür.
O, gençlik döneminde Abbas Mahmud el-
Akkâd’ın yanında ve Mustafa Sâdık er-Râfiî’nin karşısında
yer alır. Kutub’un makaleleri onların da yazdığı
ünlü dergi ve gazetelerde yayınlanırdı. O, özellikle
hocası el-Akkad’a toz kondurmazdı. El-Akkâd’ın Kutub
üzerindeki etkisi, hayat boyu sürmez ve edebiyat
hayatının ilk yıllarından öteye geçmez. Artık o, kendi
üslûbunu bulmuş, bağımsız bir fikrî ve edebî ekolün
temsilcisi olarak temayüz etmiştir.
HAYATI
Seyyid Kutub, 1906 yılında Mısır’ın Asyot iline
bağlı Mûşe köyünde doğdu. Bu köye aynı zamanda
“Şeyh Abdulfettah’ın beldesi” de denirdi.
Seyyid Kutub’un ailesi çok zengin olmamakla birlikte
seçkin ve asildi; köy içinde de itibar, şeref ve ilim
üstünlüğü ile tanınırdı. Devlet görevlileri, sürekli bu
haneye gelip giderlerdi. Zaman zaman burada geniş
yemek ziyafetleri verilirdi. Bütün köy halkı gelir, bu
hanede Kur’ân okunurdu. Bu, senede birden fazla yapılırdı.
Bunların küçük Seyyid’in ruhunda derin izler
bıraktığı muhakkaktır.
Babasının adı, el-Hâc Kutub İbrahim’dir. Kutub
İbrahim, mütedeyyin, cemaatle namaza devam eden
ve Allah’la irtibatına önem veren biridir. Namazlara
giderken Seyyid’i de yanında götürürdü. Seyyid, on
yaşına bastıktan sonra namaza tek başına gitmeye başladı.
Nitekim Seyyid Kutub, “Meşâhidü’l-kıyâme” adlı
eserinin başında, bu eseri telifinde ve ruhunda ahiret
duygusunun şekillenmesinde babasının büyük rolü
olduğunu ifade eder.
Seyyid Kutub’un annesi köyde parmakla gösterilen
bir ailedendir. Kutub’un dört kardeşi vardı; ikisi
Ezher’de okumuştu. Dolayısıyla bu aile, hem dînî
hem de ilmî bir saygınlığa sahipti. Dayılarından biri
olan Ahmed Hüseyin Osman, Kahire’de oturur ve
gazetecilik yapar, Ahmed el-Mûşî adıyla yazılar yazardı.
Seyyid Kutub, öğrenim için Kahire’ye geldiğinde
bu dayısının evinde ikamet etmiştir.
Dindar bir kadın olan annesi sabırlı ve cömertti.
Yemek yapar, işçilere gönderir ve bu vesileyle Allah’a
kurbiyet kazanmaya çalışırdı. Kur’ân dinlemeyi çok
sever ve çok etkilenirdi. Seyyid Kutub ilk İslâmî eseri
olan et-Tasvîru’l-fenniyyu fi’l-Kur’ân’ı annesine şu
cümlelerle ithaf etmiştir:
“… Anneciğim! Beni bırakıp gittin. Şimdi hayalimde
senin son hareketlerini canlandırıyorum: Evde
radyonun başına oturmuş Kur’ân dinliyorsun, kalb
ve basiretinle Kur’ân’ın maksatlarını ve inceliklerini
anladığın, yüz hatlarından belli oluyor...”
Seyyid’in annesi, babasının ikinci eşi ve Seyyid Kutub
da ailenin ilk erkek çocuğuydu. Bu sebeple onun
üzerine çok titremişlerdi. Annesi devamlı ona büyük
adam olmasını telkin ederdi. Bundan olsa gerektir ki
Seyyid Kutub, çocukluğunda oyunlardan hep kaçınmıştır.
Nitekim kendisi de bunu annesinden gelen
telkinlere bağlar. Annesi, Kahire’ye yerleştikten bir
süre sonra vefat etti (1940). Seyyid annesinin ölümü
üzerine “Anneciğim” diye başlayan üç ayrı ağıt (mersiye)
yazmıştır.
Seyyid Kutub’un dört kardeşi vardı. Biri kendisinden
üç yaş büyük olan Nefîse’dir. Bu, onun diğer
44 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

kardeşleri gibi kalem erbabı değildi. Seyyid Kutub,
otobiyografi türündeki “Tıflun mine’l-karye”sinde, bu
ablasından isim tasrih etmeksizin bahseder. Seyyid’in
küçüğü Emine, edebî çalışmaları ile bilinir. el-
Atyâfu’l-Erbaa adlı eserde önemli katkısı vardır. Diğer
kardeşi Muhammed Kutub, İngiliz Dili’nin yanısıra
pedagoji ve psikoloji bölümlerinden de formasyon
almış, 1972’de Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi’ne hoca
olarak girmiştir. Yirmiye yakın eseri vardır. Hamide,
en küçük kardeşidir. Seyyid Kutub, ondan eş-Şâtıu’l-
Mechûl adlı eserinde söz etmiştir. Hamide’nin, el-
Muslimûn ve el-İhvânu’l-Muslimûn dergilerinde makaleleri
yayımlanmıştır.
Seyyid altı yaşına basınca (1912) ailesi ilkokula
göndermeye karar verir. Seyyid, sekiz yaşlarındayken
Kur’ân’ı ezberlemeye başladı. Üç yıl içinde muvaffak
oldu ve Kur’ân’ı ezberledi.
Dikkatimizi çeken bir husus da Seyyid’in henüz
ilkokulda iken şiir ve edebiyata olan merakıdır. Bir
gün öğretmeni, ona, Sabit el-Cercâvî adlı bir şairin
divanı ile Muhammed Beg el-Hudarî’nin bir kitabını
verir, Seyyid Kutub da bu iki kitabı okur ve çok
etkilenir. Kutub bu okulundan 1918’de mezun olur.
Bundan sonraki tahsilini Kahire’deki dayısının yanında
kalarak devam ettirecektir.
Seyyid Kutub, 1920’de Kahire’deki dayısının yanına
gider ve orada bir yıldan fazla bekledikten sonra
öğretmen okuluna kaydını yaptırır. Çünkü bu okula
giriş için asgari on beş yaşını doldurmak gerekiyordu.
Burada üç yıl okuduktan sonra ilkokul öğretmenliği
diplomasını alır.
Öğretmen okulunda başarı gösterenlere, Dâru’lulûm
Fakültesinin hazırlık sınıfına kaydolma imkânı
veriliyordu. Seyyid de başarılı öğrencilerden olduğu
için, buraya kaydını yaptırdı. Bu okulda hazırlıkla birlikte
beş yıl okudu ve Arap Dili ve Edebiyatı lisans
diploması alarak mezun oldu.
Seyyid, fakültede oldukça faal bir öğrenciydi.
Özellikle de şair ve edipleri sert üslûpla tenkit etmesiyle
dikkatleri üzerine çekerdi. Bunun sebebi, ondaki
edebî zevk ve bundan daha önemlisi de felsefî
konulara olan ilgisidir. Ahmed Şevkî (ö.1932) ve
Mustafa Sâdık er-Râfiî (ö.1937) onun tenkit ettiği
şahsiyetlerdendir. Fakülte yıllarında Kutup gazete ve
dergilere de yazı gönderirdi. Mezun olduktan sonra
‘Dâru’l-ulûm Cemiyeti’nin kurulmasına iştirak eder.
Bu cemiyet Mecelletü dâri’l-ulûm adıyla üç ayda bir yayımlanan
bir dergi çıkarmaya başlar. Seyyid Kutub da
bu dergide birçok makale yazar.
Kutub, Dâru’l-ulûm’dan mezun olduktan hemen
sonra Maârif Bakanlığı’na bağlı okullarda öğretmenliğe
başlar. Yaklaşık altı sene çeşitli okullarda görev
yaptıktan sonra bakanlığa geçer. Burada bir süre Kültür
Müdürlüğü gözetiminde Arapça dili uzmanı olarak
çalışır. Daha sonra, tercüme ve istatistik dairesine
atanır. Dört yıl burada çalışmasının ardından, ilk
öğretim müfettişliğine getirilir. Bir yıl sonra Kültür
Genel Müdürlüğü bünyesine tekrar alınır. 1948 yılı
sonlarına kadar burada çalışır. Aynı yıl, bakanlıktaki
plânlamacıların organizesiyle, uzman bir heyetle birlikte
eğitim ve metotları üzerinde araştırmalarda bulunmak
üzere ABD’ye gider. Seyyid Kutub, burada
yaklaşık iki yıl kalır, ülkesine 1950 yılının 8. ayında
döner. Döndüğünde, hükümetin beklediği Seyyid
Kutub’dan ziyade, Batının tuttuğu yolu eleştiren ve
Batı hayranlarını kınayan bir Seyyid Kutub karşılarına
çıkar. Bilhassa Maarif Vekili İsmail el-Kabânî’yi çok
eleştirir. Nihayet Maarif Vekâleti’nin fikirlerini açıklamasına
engel olmak istemesi üzerine, 1952 yılında
bakanlıktaki görevinden de ayrılır.
Bakanlığa istifasını sunar, ama bakan, istifasından
dönmesi için onu ikna etmeye çalışır; hattâ dilekçesini
bir yıl işleme koymaz. Fakat ısrar edince, bakan
istemeyerek de olsa istifayı Bakanlar Kurulu’na sunar.
Seyyid Kutub’un istifası, Bakanlar Kurulu’nun
13.1.1954 tarihli kararıyla, dilekçesini verdiği gün
olan 18.10.1952 tarihinden itibaren kabul edilir.
Kutub, çalışma hayatında sıradan bir görevli olmamış,
eğitim ve öğretimle ilgili teklifler getirerek aktif bir
memur olmuştur. Özellikle de Amerika’dan dönüşünden
sonra birkaç teklif ve bunlarla ilgili gayret gösterdiği
sabittir. Ancak getirdiği teklifler o zamanın siyasî
otoritelerini eleştirerek sunulduğu için bir anlamda
sürgün sayılabilecek tayinlerle pasifize edilmiştir.
Zamanın yöneticilerinin tepkisini çeken Seyyid
Kutub, maalesef en sonunda, yönetimi devirmek ve
o günün devlet başkanını öldürmeyi plânlama ithamıyla
yargılanır; hakkında verilen idam hükmü de
02.08.1966 gecesi infaz edilir ve bir İslâm şehidi olarak
Hakk’a yürür.
Seyyid Kutub, idam kararından sonra kendisini
ziyaret için gelenlere, “Üzülmeyin, rüyamda
Rasûlullah’ı gördüm, beyaz bir at üzerindeydi. ‘Sen
üzerine düşeni yaptın, şehitlik sana kutlu olsun’
dedi.” diyerek ihlâs, samimiyet ve Allah’a olan teslimiyet
ve bağlılığını ifade etmiştir.
Seyyid Kutub’un İlmî ve Edebî Şahsiyeti
Seyyid Kutub, 20. asrın 2. çeyreğinde Mısır’ın
yetiştirdiği önemli bir mütefekkir ve edîplerinden,
muasır Arap edebiyatının da en bariz üç dört şahsiyetinden
biri olarak kabul edilen bir İslâm âlimi ve
mütefekkiridir.
Abbas Mahmûd el-Akkad’ın bir bakıma öğrencisi
ve muhiplerinden olmasına mukabil, hür düşünme-
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 45

sini engelleyen her şeyden kurtulmaya çalışmıştır.
Her şeyden evvel o, bir insan ve Müslüman olarak
ahlâk ve davranışlarıyla çok hassas ve şefkatli biriydi.
İnancına ve davasına hizmet için elinden gelen her
çareye başvurmuş ve her türlü sıkıntıya katlanmıştı.
İnançlarından ve hak bildiklerinden taviz vermeyi hiç
düşünmedi. Yazdığı kitapları önce güvendiği yakınlarına
okur, görüşlerini alır ve değiştirilmesi gereken
yerler olursa ısrar etmeden değiştirirdi. İhlâs ve samimiyet
onun en mümtaz özelliklerindendi. Gözü
pek ve sıkıntılara göğüs geren bir karaktere sahipti.
Samimiyet ve fedâkârlıkla çalışıldığı takdirde birçok
şey yapılabileceğine ve başarılabileceğine inanırdı.
Seyyid Kutub ve eserleri üzerinde yirmiye yakın
kitap yazan ve bir bakıma Seyyid Kutub uzmanı denilebilecek
bir yazar olan Salah Abdulfettah el-Hâlidi,
onun İslâmî hayatını ve ilmî şahsiyetini beş kısımda
incelemiştir:
İslâmî bir vasatta doğup büyümesi, Kahire’ye gidip
İslâmî kültüre yabancılaşması, dînî hakikatlerde
şüphe ve tereddütle geçen fetret dönemi. Kur’ân’a
yönelmesi ve onu edebî maksatlar için incelemesi ve
Kur’ân’ın onda tesir uyarması ve onu imânî kemâlâta
yükseltmesi.
Seyyid Kutub’un 1925–1940 yılları arasında yaşadığı
fetret dönemi, Batı’nın materyalist felsefesini
okuyarak geçirdiği ve çokları tarafından bilinmeyen
inişli çıkışlı bir dönemdir. Bu dönem zarfında İslâmî
eserlerle hiç meşgul olmamıştır. 1940’ı takip eden ilk
yıllarda Kur’ân’ı sadece edebî açıdan incelemiş ve et-
Tasvîr’ul-Fenniyyü fi’l-Kur’ân’ı telif etmiştir.
Onu fikri bunalıma götüren âmillerin başında, bir
dönem felsefeye çokça dalmasıdır. Bunu daha sonra
kendisi şu cümleleriyle itiraf edecektir: “Bu satırların
yazarı, yaşadığı kırk sene boyunca başka vadilerde
gezip dolaşmış, sonra da düşünce dünyasının gerçek
dinamiklerine dönmüş bir kişidir. Ömrümün kırk
yılını orada geçirdiğimden pişman değilim; çünkü o
dönemde cahiliyyeyi bütün yönleriyle tanıdım.”
Seyyid Kutub, ilk dönemde daima şikâyet eden,
sorular sorup cevap aramaya çalışan, hayret ve endişe
içindeki bir ruh hâletine sahipti. Küçüklüğünde almış
olduğu fazilet ve değer ölçüleri ile batı düşüncesi
arasında rahatsız edici bir çelişki yaşadı ama, onun
fıtrat ve vicdanı bu fikrî girdap içinde bozulmadı ve
kaybolmadı.
Sosyalizmi savundu mu?
Bazıları onun yazdığı el-Adâletü’l-ictimâiyye
fi’l-İslâm (İslâm’da Sosyal Adalet), Ma’reketü’l-İslâm
ve’r-re’simâliyye (İslâm-Kapitalizm Çatışması) ve es-
Selâmü’l-Âlemî ve’l-İslâm (Dünya Barışı ve İslâm) adlı
kitaplarında, ilk bakışta sosyalist tesir altında yazıldığı
intibaı uyandıracak ifadeler bulunduğundan hareketle,
sosyalizmi savunmuş olduğunu ileri sürmüşlerdir.
Fakat onu en yakından tanıyanlardan biri olan kardeşi
Prof. Muhammed Kutub, böyle bir iddiayı tamamen
reddederek şöyle cevap verir:
“O günlerde Mısır, komünizm tehlikesi ve tehdidi
altında idi. Komünistler genç beyinlere seslenmeye
çalışıyordu. Seyyid Kutub, bu eserleri yazarak komünizme
ihtiyacın bulunmadığı, komünistlerin yapmak
istediği şeylerin daha mükemmel şekliyle İslâm’da
bulunduğunu belirtmek istemiş ve komünizmin sahte
maskesini indirmiştir.” Ona göre Seyyid Kutub,
komünizm ve sosyalizm gibi, kapitalizme de karşıdır.
Sadece kapitalizmin çirkinliklerini ortaya çıkarmak
ve İslâm’la uyuşmadığını belirtmek için Ma’reketü’l-
İslâm ve’r-re’simâliyye adlı kitabını telif etmiştir.
Kutub hakkında onun dinde reform düşüncesinde
olduğunu ileri sürenler de görülmüştür. Fakat o,
bizzat hayatta iken bu hususa şu ifadeleriyle açıklık
getirmiştir:
“Bazı Müslümanların zannettiği gibi biz İslâm’ın
bir reforma ihtiyacı olduğuna inanmıyoruz. Zîrâ her
şeyden evvel İslâm, kendi bünyesinde tam ve mükemmeldir.
Bizim yapmamız gereken şey, eksik anlayışımıza,
gaflet ve tembelliğimize bir çözüm bularak din
karşısındaki tavrımızı ve durumumuzu düzeltmektir.
Bizim yeniden İslâmî hayat için hâriçten getirilecek
düsturlara ihtiyacımız yoktur. Biz asıl terkedilmiş değerlerimize
sahip çıkıp onlara sarılmaya muhtacız.”
Seyyid Kutub’un Siyasî, İlmî ve Edebî Yönü
Seyyid Kutub’un siyasî yönünün bulunduğu ve
bazı eserlerinde o günün sıkıntılı ve ağır şartlarını
yansıtan yorumları olmuştur. Aslında sert yorum ve
mesajlarını o günkü konjonktürü düşünüp empati
yapabilirsek daha iyimser değerlendirmemiz mümkündür.
Onun ve mensup olduğu cemaatin çektiği
işkenceler, acılar ve imtihanları göz önüne getirelim:
Başta Müslüman olduğunu iddia eden ve İslâmiyet’i
hiç kimseye bırakmayan birileri iktidarda. Ama aynı
iktidar, tüm Müslümanlara kan kusturuyor. Hapishanelerde
işkence altında can verenler vs.. Öyle bir
psikolojik ortam oluşturulmuş ki, sanki radikalizm
hortlatılmak istenmiş ve bunun ortamı olgunlaştırılmış.
Ayrıca Seyyid Kutup hapisteyken, onun sinirlerini
bozucu ve ruhî dengesini alabora edici bir
kısım ilâçlar verilip verilmediğinden de emin değiliz.
Elhâsıl, Kutub’un sert yorumlarını o gün itibariyle
üzerinde uygulanan fizikî ve psikolojik baskıyla irtibatlandırmak
en doğrusudur. Eminim ki Kutup normal
şartlar altında yazacağı bir eserde insanları tekfir
edici ve sert ifadeler kullanmazdı.
Esefle belirtelim ki onun siyasî yorumları sebe-
46 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

iyle ilmî ve edebî cephesinin revnaktarlığı gölgede
kalmıştır. Bu nedenle biz onun bu yönüne işaret etmeyi
daha uygun görmekteyiz. Onun ilmî ve edebî
yönünü onun tefsirindeki bir-iki örnekle ifade ederek,
daha geniş malumat için okuyucuları tefsirine
yönlendireceğiz.
1.Misal: Seyyid Kutub faizin kötülük ve fena neticelerini
ifade eden כא
א א כ א
א
א א א “Faiz yiyenler, şeytan
çarpmış kimselerin cinnet nöbetinden kalktığı gibi kalkarlar.”
(Bakara, 2/275) mealindeki âyet hakkında ilginç
bir tespit yapmakta ve bunu kendine has edebî tarzıyla
izah etmektedir:
“Acaba hangi mânevî tehdit bu mücessem, hareket
ve hayat dolu tablonun derecesine çıkabilir? İnsanların
bildiği ve tanıdığı cin çarpmış bir saralının sureti
canlanıyor gözümüzün önünde... İşte âyet, faizcilerin
hislerini tahrik etmek için, onları bulundukları ve
alışkın oldukları iktisadî nizamdan uzaklaştırmak ve
sert bir şekilde ırgalamak üzere rolünü oynaması için
bu tabloyu gözler önüne getiriyor. Aynı zamanda bu
âyet, günümüzde yaşanan bir gerçeği de ifade etmektedir.
Tefsirlerin çoğu bu korkunç suretteki kıyamdan
maksadın, kıyamet günü dirilişi olduğunu kaydetmişlerdir.
Fakat gördüğümüz kadarıyla bu suret
bugün insanların hayatlarında da bizzat vardır. Bu anlam,
bundan sonra gelen âyetteki Allah ve Resûlü’ne
(sallallahü aleyhi ve sellem) harb açmış olma tehdit ve
uyarısı ile de uygunluk arz eder.”
2. Misâl: Müfessirimiz, א
כ
כ
“Ağızlarından çıkan o söz ne dehşetli bir söz!” (Kehf, 18/5)
âyetini mûsikî ritim açısından şöyle tahlil etmektedir:
“Bu âyetteki lafızlar dizilişleriyle ve melodisiyle
onların söyledikleri kelimenin azametini ifade etmeye
katkıda bulunmaktadır. Âyet, dinleyiciyi fecaat ve
azametle yüzleştirmek ve atmosferi bunlarla doldurmak
için
כ
(büyük oldu) kelimesiyle başlıyor. “Büyük
kelime”yi, daha ziyade dikkat çekmek için cümledeki
zamiri için temyiz yapıyor: כ
כ
(kelime
yönüyle büyük oldu) Bu kelimeyi sanki ağızlarından
rastgele çıkıveren bir kelime haline getiriyor:
א
א
kelimesi de kendi âhenk ve melodisiyle söz
konusu kelimenin büyütülmesine iştirak ediyor. İşte
bunu telaffuz eden biri, bu kelimedeki med ile ağzını
açar. Sonra iki hâ harfi peşi peşine gelir ve ağız, kelimenin
sonundaki mîm harfiyle kapanmadan evvel,
bu iki hâ harfiyle dolar. Böylece cümlenin nazmı ile
lafızların melodisi, mânânın tasvirinde müşterek rol
oynamış olurlar.”
Eserlerine gelince; Seyyid Kutub geriye edebî,
dinî pek çok eser bıraktı. Bunlardan en meşhuru ‘Fî
Zılâli’l-Kur’ân’ ismiyle telif ettiği edebî ve ictimâî
tefsir olarak değerlendirilen Kur’ân tefsiridir. Dilimize
Yoldaki İşaretler diye çevirilen Meâlim fi’t-tarîk,
Kur’ân’da Edebî Tasvîr ismiyle tercüme edilen et-
Tasvîru’l-fenniyyü fi’l-Kur’ân ve İslâm’da Sosyal Adâlet
diye yayımlanan el-Adâletü’l-ictimâiyye fi’l-İslâm isimli
eserleri mevcuttur. Bunların yanı sıra yirminin üzerinde
eseri vardır.
Sonuç
Netice olarak Seyyid Kutup Mısır tarihinin oldukça
karmaşık döneminde yaşamış, samimi ve aynı
zamanda idealist bir Müslüman şahsiyet olarak karşımıza
çıkmaktadır. Yazdığı tefsirinde bir müminin
iman coşkusunu duymamak elde değildir. Ne var
ki o, insanlığı buhrandan, sömürüden ve anarşiden
kurtaracak İslâm reçetesini doğru tespit eden, ama bu
reçeteyi tatbik noktasında bilhassa sert ve radikal söylemleriyle
öne çıkarılan bir İslâm âlimidir. Bu durum
da onun ilmî ve edebî yönünden istifadeyi asgarî düzeye
indirmiştir.
* Dicle Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
merdal@yeniumit.com.tr
KAYNAKLAR
• Abdurrahman er-Râfıî, es-Sevretül-Urâbiyye, Dâru’l-Meârif, Mısır,
1983.
• Fehd b. Abdirrahman b. Süleyman er-Rûmî, İtticâhâtü’l-Tefsîr fi’l-
Karni’r-Râbia Aşar, Riyad, 1986.
• Adil Nüveyhiz, Mucemu’l-Müfessirin, Beyrut, 1983
• Muhammed Seyyid el-Vekîl, Kubra’l-Harekâti’l-İslâmiyye, Dâru’l-
Müctema’, Cidde, 1986
• Ahmed Cemal el-Amrî, ed-Dirâsât fi’t-Tefsiri’l-Mevdûî, Kahire, 1986.
• Hamide Kutup ve diğerleri, el-Atyâfu’l-Erbaa, Daru Lübnan, 2. basım,
Beyrut 1967.
• Salâh Abdulfettah el-Hâlidî, Seyyid Kutup Mine’l-Mîlâd ile’l-istişhâd,
Dâru’l-Kalem- Dâru’ş-Şâmiye, l.basım, Kahire, 1991.
• Seyyid Kutub, Tıflun mine’l-karye, “Dârul-hikme, Beyrut, ths.
• Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l- Kur’ân, Beyrut, 1987.
• Luveys Avd, Târîhul-Fikri-Mısriyyi’l-hadîs, el-Hey’etül-Mısriyye li’lâmmeli’l-Kitâb,
Mısır, 1980.
• Celâl Yahya, el-’Âlemu’l-’Arabiyyu’l-Hadîs, Dâru’l-Meârif, Mısır, 1982.
• H. Kâmil Yılmaz, Seyyid Kutub: Hayatı, Fikirleri, Eserleri, İst., 1980.
• Sami Zubaida, İslâm, The People & The State (Political ideas &
Movements in the middle east, I. B.- Tauris & Co. Ltd, London 1993.
• Muhammed Ali Kutub, Seyyid Kutub ev Sevretu’l-Fikri’l-lslâmî, Dâru’l-
Hadîs, Beyrut, 1976. Mesut Erdal, Fî Zılâli’l-Kur’ân ve İ’câz Açısından
Değeri, Işık Akademi Yay., İst., 2007.
• Sarmış, İbrahim, Bir Düşünür Olarak Seyyid Kutub, Fecr yay., Ankara,
1992.
• Hannâ el-Fâhûrî, el-Câmi’ fî Târîhi’l-Edebil-Arabî, (Dârul-Cîl, 1.
basım, Beyrut 1986.
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 47

YENi ÜMiT
Yrd. Doç. Dr. Musa Kâzım GÜLÇÜR*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
ve Genel Özellikleri
Giriş
Mısır tarihinde yaygın ve bilinen anlamıyla ‘Firavun’
terimi ilk olarak M.Ö. on dördüncü yüzyılda 4.
Amenhotep yönetimindeki yeni krallık döneminden
itibaren kullanılmaya başlamıştır. Hz. Yusuf
(aleyhisselâm) bu tarihten en az iki yüz yıl önce Hiksoslar döneminde
yaşamıştı. 1 Firavun kelimesinin kullanımı Hiksoslar
döneminin sona ermesinden itibaren söz konusudur. Firavun
kelimesi başlangıçta “krallık sarayı” anlamına gelirken, yeni
krallıktan itibaren (18. hanedandan başlar; M.Ö. 1539–1292) bugün
bilinen anlamda kullanılmış, yirmi ikinci sülale dönemine
doğru ise (M.Ö. 945–730) sadece bir saygı unvanı olmuştur. 2
Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Yusuf dönemindeki Mısır yöneticisinden
söz edilirken “hükümdar, kral, sultan” anlamlarına
gelen “el-melik” kelimesi, Hz. Musa dönemindeki Mısır yöneticisi
içinse “Firavun” kelimesi kullanılmaktadır ki, bu ayrım
Kur’ân-ı Kerîm’in mucizevî yönlerinden sadece birisidir.
Kur’ân-ı Kerîm’de Firavun ile ilgili anlatımlar, kısa bölümler
hâlinde yirmi bir kadar sûrede yer alırken, A’râf
(7/103–137), Yunus (10/75–90), Tâhâ (20/43–79), Şuarâ
(26/11–68), Kasas (28/36–42) ve Mü’min (40/24–29)
sûrelerinde ise ayrıntılı bir şekilde yer almaktadır. Firavun kelimesinin
geçtiği âyet-i kerîmelerin sayısı ise yetmiş dörttür.
Firavun ve melei 3 Musa peygamber aracılığı ile gelen mucizeleri
sihir diyerek inkâr etmişlerdir. Ancak bu inkârları ile
de kalmamış, Musa (aleyhisselâm) ve beraberindekileri ülkedeki
yönetimi ele geçirmeye çalışmakla suçlamışlardır.
Soykırım ve Katliam Yaptırması
א
א
א
א
א
“Firavun dedi ki: Oğullarını taktîl ederiz, kadınlarını da sağ
bırakırız ve hiç şüpheniz olmasın ki, biz onların üstünde kahir
hükümranlarız.” (Kasas, 28/4)
Âyet-i kerîmede geçen “taktîl” kelimesi, aşırı katliam yapmak
veya sık sık öldürmek anlamına gelmektir ki ‘katl’ ve
‘zebih’ kelimelerinden (Bakara, 2/49; Kasas, 28/4) daha kapsamlıdır.
Bir mânâda soykırım demektir. Firavun’un en kötü
yönlerinden birisi de budur. Firavun melei, bütün erkek ço-
48 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

cukların öldürülmesi konusunda Firavunu teşvik etmiş,
Hz. Musa’nın dünyaya geleceği sırada bir önceki
Firavun döneminde İsrail oğullarının çoğalmamaları
için yapılan bu uygulama, Hz. Musa’ya tâbi olanlara
da uygulanarak, ikinci bir işkence ve katliam dönemi
başlatılmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de bu durum: “Biz,
hem sen bize gelmeden önce, hem de sen bize peygamber
olarak geldikten sonra işkencelere maruz kaldık!”
(Araf, 7/129) şeklinde belirtilmektedir. Firavun
ve meleinin, inanan insanlara karşı uygulamak istedikleri
bu ikinci soykırım teşebbüslerine tam olarak
ulaşamadıkları anlaşılmaktadır (Mümin, 40/25).
Halka Korku Salması
א
א
א א
“Firavun ve kavminin kendilerine işkence etmesinden
korkuya düştükleri için kavminden bir grup
gençten başka kimse Musa’ya iman etmedi. Çünkü
Firavun yeryüzünde ululuk taslayan (bir diktatör) ve
haddi aşanlardan idi.” (Yunus, 10/83)
Bir tehlike karşısında şiddetli heyecan ve dehşete
kapılma haliyle ortaya çıkan duyu durumuna “korku”
denmektedir. Bu duyu durumu, irade ve mantıkla
kontrol altına alınamayan, insanın içini daraltan yakın
bir tehdit hissidir.
İşte azgın, haddini aşmış, küfürde olduk ça ileri
gitmiş, israfçı ve yücelik taslayan Firavun idaresindeki
halk, inanç özgürlüğüne sahip olmadığı gibi
aynı zamanda idareden de büyük bir korku ve endişe
duymaktaydılar. Bu büyük korkunun neticesinde
âyet-i kerîmede belirtildiği üzere Hz. Musa’ya (a.s)
inananların sayısı oldukça az seviyede kalmıştır. Burada
“zürriyet” kelimesi ile kastedilen, iman edenlerin
sayısının az olduğunu belirtmektir. İbn Abbas:
“Sayıca önemsiz bir topluluk ‘zürriyet’ lâfzıyla ifade
edilir” demektedir. Hz. Musa’ya (a.s) inanan kimselerin
sayıca az olmalarının sebebi, Firavun’un kendisine
muhalefet eden kimselere dehşetli işkenceler ve
katliamlar uygulamasıdır. Fi ravun, uyguladığı bu cezalarla
Hz. Musa’ya (a.s) inananları dinlerinden döndürmeye
çalışmıştır.
İlâhlık İddia Etmesi
א
כ א א א
“Adamlarını topladı ve onlara: ‘Sizin en yüce rabbiniz
benim!’ dedi.” (Naziat, 79/23-24)
Firavun, yaratıcıyı kabul etmeyen bir mülhit ve
materyalistti. Bu yönüyle o âdeta aklını yitirmiş bir insan
görünümündedir. Firavun'a, “Ben si zin en büyük
tanrınızım.” dedirten duygu, insanın içindeki yetkinlik
ve yüksel me isteğinin sapkın bir hâlidir. Çünkü
gerçek yetkinlik ve yüksekliğe ancak mârifetullahta
derinleşmek, rıza-i ilâhî yörüngeli yaşamak ve ilâhî
ahlâka bezenmekle ulaşıla bilir. Bunun dışındaki bütün
benlik ve şeref iddiaları aslında bir sefalet ve düşüştür.
Firavun, iddiasındaki gibi azametli ve cesur birisi
de değildir. Tam tersine bütün müstebitler gibi oldukça
korkak ve riyakârdır. Zor durumda kaldığında
geri çekilmekte ve: “Bana bu konuda ne emredersiniz?”
(A’râf, 7/110; Şuara, 26/35) diyerek etrafındakilerden
âdeta yardım dilenmektedir. “Siz ne düşünüyor,
ne diyor, ne teklif ediyorsunuz?” yerine “Bana ne
emrediyorsunuz?” demesi, yönetim ve işleri yürütme
yetkisinin, danışma meclisinin elinde bulunduğunu
itiraf etmek demektir. Bu da Firavun’un güttüğü dava
açısından temel çelişkilerden birisidir. Demek oluyor
ki Firavun, önemli bir olayın sıkıntısı altında kalınca,
tanrılık davasını geçici olarak bir tarafa bırakıp, kulları
saydığı adamlarından ve memurlarından meydana
gelen topluluğa karşı “Ne emrediyorsunuz?” demektedir.
4
Büyüden ve Büyücülerden Medet Umması
Firavun, hastalık derecesinde kendisini tanrı konumunda
gördüğü ve inandığı hâlde (Kasas, 28/38;
Şuara, 26/29) büyücü rahiplerden medet ummuş, sadece
yönetimde etkin olacakları vaadi ile değil ama
aynı zamanda büyü yapmaları konusunda onlara baskı
uygulayarak (Tâhâ, 20/73) Hz. Musa’ya (a.s) karşı
mücadeleye girişmiştir. Firavun ve melei, aslında büyücü
rahiplere inanan kimseler değillerdi. Onlar için
asıl önemli olan halkın Firavun’u ilâh şeklinde telakkisinin
devamı idi (Şuara, 26/40). Sihirbazları gayrete
getirmek ve Hz. Musa (a.s) karşısında bu büyücülerin
galip gelebilmelerini temin etmek için onlara idarede
söz sahibi olacakları yalanını bile söylemiştir (Şuara,
26/40,42).
Ancak yaptıkları büyülerin işe yaramadığını gören
ve gözleri hakikate açılan rahipler, Hz. Musa’nın (a.s)
getirdiği mucizelerin Allah katından olduğunu derhal
anlamış ve iman etmişlerdir. Firavun bu defa iman
eden sihirbazlara zulüm ve işkence yolunu seçmiştir.
כ
כ
א
כ
א
א א א
א
“Firavun dedi ki: Demek siz, benden izin almadan
ona iman ettiniz! Şüphe yok ki bu, yerleşik Kıpti
zümresini yurtlarından sürmek için, sizin şehirde beraberce
plânladığınız, gizli bir oyundur. Ama yakında
bileceksiniz başınıza gelecekleri!” (A’râf, 7/123)
Allah’a ve Peygamber’ine iman edildiğinde hak-
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 49

sızlık ve tahakküm yollarının kapanacağını gören Firavun,
bu sözüyle kamuoyunu yanıltmak ve heyecan
vermek için siyasî bir entrika çevirmektedir. Tamamıyla
aleyhine sonuçlanan yarışmayı, kendi iddiasını
ispat eden bir olaymış gibi göstermeye çalışmakta ve
aslında kendisi bir nevi siyasî sihirbazlık ve şarlatanlık
yapmaktadır. Böylece Hz. Musa’nın peygamberliğine
olduğu gibi, onu tasdik eden sihirbazların imanları
hakkında da yok yere şüpheler uydurup ortaya atmakta
ve kamuoyunun zihnini bulandırmaktadır. 5
Din Konusunda Şüphe Yayması ve Ülke Bölünecek
Propagandası
Firavun, sihri en iyi bilenler diyerek seçtiği kimselerin,
büyük kalabalığın huzurunda Hz. Musa’nın (a.s)
nübüvvetine iman ettiklerini görünce, bu durumun Hz.
Musa’nın nübüvvetinin sıhhatine güçlü bir delil olacağı
endişesini duymuştur. Kavminin, Hz. Musa’nın nübüvvetine
inanmalarına engel olsun diye, o anda halkın
kulağına iki çeşit şüphe atmaya çalışmıştır:
Attığı birinci şüphe, onun: “Bu, hiç şüphesiz ki şehirde
kurduğunuz bir tuzaktır.” şeklindeki sözüdür.
Abdullah b. Mes’ud diyor ki: “Meydanda toplanıp
karşılıklı yarışmaya girmeden önce Musa, sihirbazların
liderine: “Eğer ben sana galip gelecek olursam
bana iman eder ve getirdiğim dinin hak olduğuna şahitlik
eder misin?” diye sormuş, sihirbazların lideri
ise: “Yemin olsun, yarın öyle bir sihir yapacağım ki,
hiçbir sihir ona galip gelemez. Şayet sen bana galip
gelecek olursan ben sana iman edeceğim ve getirdiğinin
hak olduğuna şahitlik edeceğim.” demiştir. Bu
konuşmayı gözlemiş olan Firavun, daha sonra bu
konuşmayı çarptırarak: “Bu sizin kurduğunuz bir tuzaktır.”
demiş ve böylece halkın arasına Hz. Musa’nın
(a.s) peygamberliği ile ilgili şüphe yaymak istemiştir. 6
Yaymaya çalıştığı ikinci şüphe ise Hz. Musa (a.s) ile
sihirbazların maksatlarının, güya aralarındaki anlaşmaya
göre, hâkim unsurların ülkeden çıkarılacağını,
rejimin değiştirileceğini ve hâkimiyetlerinin sona erdirileceğini
öne sürmek olmuştur.
Halkı Gruplara ve Hiziplere Ayırması
Firavun, hem zulmedebilmek hem de zulme
dayalı saltanatını devam ettirebilmek için, halkı birbirine
yakın veya zıt çeşitli grup ve hiziplere ayırmaktaydı.
Böylece toplumdaki muhale fet duygusunu, bu
hizipler ve gruplar arasındaki sürtüşmelere kanalize
etmekte, neticede o toplumdaki mevcut muhalefet
potansiyelini, birbirlerine vuruşturarak pasif hâle getirmekteydi.
Kur’ân-ı Kerîm bu hususa şöyle işaret
etmektedir:
א
א
א א
א כא
א
א
“Firavun, (Mısır) toprağında gerçekten azmış, halkını
çeşitli sınıflara bölmüştü. Onlardan güçsüzleştirdiği
sınıfın oğullarını boğazlıyor, kızlarını ise sağ bırakıyordu.
Firavun kesin bir şekilde çokça fesat çıkaran
bozgunculardandı.” (Kasas, 28/4)
Halkını Küçümsemesi
א א
כאא
א א
“Firavun halkını küçümsedi, onlar da ona itaat ettiler.
Doğrusu onlar yoldan iyice çıkmış bir toplum
idi.” (Zuhruf, 43/54)
Firavun, kendisini diğer insanlardan daha farklı,
daha üstün ve önemli biri olarak görmekte, kendisini
en başarılı, en güzel, en zeki olarak değerlendirmekteydi.
Fakat ondaki bu büyüklük duygusu özgüven
taşıyan bir büyüklük duygusu değildi. Sürekli dışarıdan
onay görme beklentisindeydi ve oldukça da kırılgandı.
Fakat bu kırılganlığının, kendindeki büyüklük
duygusuna olan güveninin azlığından kaynaklandığını
görememekteydi. Kırılganlığına, sürekli başkalarını
suçlama ve aşağılama duygusu eşlik etmekteydi. Bu
yönü ile Firavun’da narsistik kişilik bozukluğu yani
büyüklenmecilik ve üstünlük duygusu, halkı küçümseme,
aşağılama ve değersiz görme şeklinde tezahür
etmektedir.
Sahte İlâhlar İdeolojisi Üretmesi
א א
א א
כ כ
“Firavun’un halkının melei: ‘Ne yapıyorsun, seni
ve senin tanrılarını terk etsinler, ülkede bozgunculuk
yapsınlar diye Musa ile inananlarını kendi hallerine
mi bırakacaksın?’ dediler.” (A’râf, 7/127)
Burada “seni ve ilâhlarını” denilmesinde Firavun’un
taptığı bir takım mabutlar varmış gibi anlaşılabilir.
Hâlbuki Firavun kendisinden üstün bir ilâh
kabul etmiyor, “Ben sizin en büyük Rabbinizim” diyordu
(Nâziât, 19/24). Bu durumda “senin ilâhların”
sözü “senin taptığın, senin ibadet ettiğin mabutların”
demek değil, “senin hoşlanıp, kabul ettiğin, tapılsın
diye izin verdiğin mabutlar” anlamında kullanılmış
demektir. Bu da Firavun’un halkın itikadını bozmak
için bir takım sahte mabutlar oluşturduğunu ortaya
koymaktadır.
Mucizelerle Alay Etmesi
כ א
א א א
א א
“Musa, âyetlerimizle onlara gidince onlar alay
edip gülmeye koyuldular” (Zuhruf, 43/46–47) âyet-i
50 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

kerîmesinin mantuk ve mefhumunca, hakikatleri
küçümsemek veya onlarla alay etmek, Firavun’un
kendisini yüceltmek için kullandığı zalimce bir yöntemdir.
Bu tür davranış gösterenlerin maksadı, diğer
insanlara göre üstün niteliklere sahip olduklarını vurgulamaktır.
Günümüzde de Allah’ın kudretini ve yaratma
mucizesini, canlı ve cansız varlıklardaki büyük düzeni,
kâinatta akılları durduran dengeyi tesadüf olarak
değerlendirip göz ardı edenler, Firavun’un, Hz.
Musa’nın (a.s) mucizelerine sihir diyerek inkâra sapmasındaki
benzer bir tavrı sergilemiş olmaktadırlar.
Devasa Tapınaklar ve Dikilitaşlar Yaptırması
Allah (celle celâlühü), bundan binlerce sene önce
Mısır’ın yönetiminde diktatör olarak söz sahibi olan
Firavun’un karakteristik özelliklerinden birisinin
א א
/ zi’l-evtâd” (Fecr, 89/10) olduğunu
belirtmektedir. Bu âyet-i kerîmede yer alan “evtâd”
kelimesi değişmeceli olarak izzet ve hâkimiyet,
Firavun’un insanlara azap etmek için yaptırdığı bir
düzenek, Firavun’un ordusu, Firavun’un kalabalık
cemaati gibi mânâlarda anlaşılmıştır. 7 Ancak bilindiği
üzere Firavun idaresinin en belirgin özelliklerinden
birisi de kutsallaştırmaya çalıştıkları kendi mezarları
yani piramitlerdir. Bu piramitlerin yanı sıra, yukarıya
doğru incelerek yükselen ve tepesinde küçük birer
piramit örneği bulunan dikilitaşlar da şehirlere Firavunların
hâkimiyet alâmeti olarak dikilmiştir.
Bütün bu açılardan bakıldığında, âyet-i kerîmede
yer alan “zi’l-evtâd” tabiri, diğer anlam tabakalarının
yanında -Allahu a’lem- “piramitler ve dikilitaşlar sahibi”
şeklinde de anlaşılabilir.
Gayet Yüksek Kule Yaptırması
Kur’ân-ı Kerîm’de Kasas ve Mü’min sûrelerinde
Firavun, yardımcısı Haman’a şöyle demektedir:
כ
א א
א א
א
א
א א אא א
א אכ
“Firavun dedi ki: ‘Ey benim danışmanlarım ve
devlet adamlarım! Ben sizin benden başka bir ilâhınız
olduğunu bilmiyorum. Hâmân! Haydi, benim için
tuğla ocağını tutuştur, balçığı pişir, fazlaca tuğla imal
ettirip benim için öyle yüksek bir kule yap ki, belki
de onun vasıtasıyla yükselip Musa’nın (varlığını iddia
ettiği) Tanrısını görürüm! Aslında, ben onun yalancının
biri olduğu görüşündeyim!” (Kasas, 28/38)
Kur’ân-ı Kerîm’in anlattığı bu kule yakın zamana
kadar bulunamamıştı. Ancak 1984 yılında, İskenderiye
limanının birkaç yüz metre açığında yer alan ve
ağırlıkları 10 ile 75 ton arasında değişen pembe granitten
dev bloklar tespit edilmiştir. Bir Mısır bilimci
olan Jean Pierre Corteggiani’ye göre, bu dev granit
bloklar İskenderiye Feneri’ne aittir.
Ayrıca Ranke tarafından hazırlanan Dictionary
of Personal Names of the New Kingdom adlı Mısır
isimleri sözlüğünde, Hâmân’ın, Taş Ocakları İşçilerinin
Şefi olduğu kayıtlıdır. 8 Hiyerogliflerde Hâmân’ın
isminin yanındaki ayıraç ise onun Firavun’un yardımcısı
olduğunu göstermektedir. Çünkü Mısırlılar,
kelimeleri çok özel bir durum olmadıkça hep bitişik
yazmaktaydılar. Bu hiyerogliflerin okunabilmesi,
Kur’ân’da açıklandığı gibi Hâmân’ın Eski Mısır’da
yaşadığını ve Firavuna yapılar inşa eden bir kişi olduğu
ortaya çıkarmıştır.
Firavun İdaresinin Âfetlerle Uyarılması
Allah (celle celâlühü) Firavun hanedanı düşünüp ibret
alsın diye, onları senelerce kuraklık, kıtlık, tufan,
çekirge, kan, haşerat, kurbağa istilası ve ürün azlığı ile
cezalandırmıştır. Ancak yine de Firavun hanedanı ve
melei inkârlarında inat edip büyüklük taslamaya devam
etmiş, sıkıntıların tek sebebi olarak inananları
görmüş ve onları uğursuzlukla suçlamışlardır. Ancak
ilginç bir şekilde Firavun ve melei her sıkıntıda Hz.
Musa’ya (a.s) müracaat ederek, üzerlerindeki maddî
ve mânevî felâketleri gidermesi için Allah’a dua etmesini
istemişlerdir. Bununla kalmamış, maruz oldukları
felaket şayet uzaklaşır ve refaha kavuşurlarsa
inananlardan olacaklarına da söz vermişlerdir. Ancak
her defasında sözlerinden dönmüşler, arkasından da
yok edilmişlerdir (A’râf, 7/130–136).
Firavun ve hanedanının bu yok oluşu Orta Krallık
döneminin sonlarına ait bir papirüste 9 açlık, kuraklık,
kölelerin Mısırlıların servetleriyle kaçışı ve ülke çapındaki
ölümler şeklinde tasvir edilmektedir. Bu papirüs,
Mısır sosyetesinin ölümünü, Firavun’un yıkılışını
ve Allah’a isyanları karşılığında başlarına gelmiş
felâketleri anlatan anlamlı bir el yazmasıdır. 10
Horlanan, aşağılanan ve ezilen insanlar ise bu sabırlarına
karşılık Allah’ın bereketlerle donattığı Mısır
coğrafyasının doğularına ve batılarına vâris kılınmışlardır
(A’râf, 7/137).
Sonuç
Kur’ân-ı Kerîm’deki tasvirlerin genel hatları arasında
görebildiğimiz kadarı ile Firavun, ilâhlık iddiasında
bulunan bir şaşkın, kendisinden başka tanrı
olup olmadığını anlamak için gayet yüksek kule yaptıracak
kadar da marazi ruha sahip bir sapkındır. O,
halkını küçümseyerek zayıfları ezen, gerçeklerden
uzak yaşayan bir kraldır. Firavun portresinin en temel
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 51

özelliği ise Allah’ın kâinattaki hâkimiyetini reddetmesidir.
Firavun’un ilâhlık ve rablik iddiası, kendisinden
başka itaat edilecek, kanun koyacak, yönetecek güç
tanımadığını göstermektedir. Firavun ve hanedanı,
kendilerini mülkün tek hâkimi saymışlardır. Böylece
küçük bir azınlık servet içinde yüzerken, halkın büyük
çoğunluğu köleleştirilmiş, açlık ve sefalet içinde
bırakılmışlardır.
Âyet-i kerîmelerin, Firavun’u fert olarak ele almaktan
çok, Firavun aile si (âl-i Fir’avn), avenesi
(mele’), kavmi ve askerleri (cünûd) şeklinde erkânıyla
birlikte zikretmesi, Firavun’u tek bir kişi olmaktan
daha çok zalim bir zihniyet, karanlık bir odak ve dehşetli
bir merkez olarak işaretlemektedir denilebilir.
Kur’ân’da en az altı sûrede ayrıntılı olarak yer alan
Hz. Musa (a.s) ile Firavun kıssasında pek çok hikmetler
bulunmakla birlikte, bu yazıda oldukça sınırlı sayılabilecek
özelliklere değinebildik. Bu kıssalar ve tekrarlarında
Firavun ve cemiyetinin haksız bir şekilde
büyüklenmeleri, mucizeleri gördüklerinde “sihirdir”
demeleri, halkın Firavun ve cemiyetinden korkması,
Firavun ve meleinin ziynet ve servet içerisinde yüzmeleri
gibi hususlar işlenmektedir. Firavunlar, düz
Mısır coğrafyasında kendi hükümranlık alâmetleri
olarak gayet yüksek ve büyük piramitler inşa ettirmiş,
yekpare dikilitaşlar yaptırmışlardır. İsrail oğullarının
maruz kaldıkları işkenceler ve onlardaki müthiş ölüm
korkuları da bu sûrelerde yer alan konulardır.
* İstanbul Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
mgulcur@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1. http://www.islamic-awareness.org/Quran/Contrad/External/josephdetail.
html
2. Ana Britannica, Ana Yayıncılık, 12/235.
3. Mele: Bir rey üzerine bir araya gelip şekil ve görünüşü insanın gözlerini,
kıymet ve önemleri de insanların gönüllerini dolduran cemaat, bütün
adına söz söylemeye yetkili kişilerin teşkil ettikleri heyet, danışma meclisi.
Görülüyor ki, bu mânâ, zamanımızda Frenklerin “sosyete” adını verdikleri
cemiyet mânâsınadır. Bunda bir maksat üzere toplanmış olmak, iyi
anlaşma, uzlaşma ve kıymetli olma en esaslı anlamı teşkil eder. Meselâ bir
dernek, bir kabine ve bir parlamento, bir ordu ve herhangi bir toplumun
bütünü adına söz söylemeye yetkili kişilerin bir araya gelip bir heyet teşkil
etmesi hep birer “mele” demek olur. Ve önde gelen eşrafa “mele” denilmesi
de bu yüzdendir. (Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Azim
Neşriyat, 4/90–91.)
4. Yazır, 4/93–94.
5. Elmalılı, 4/97.
6. Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yayınevi,
4/97–98.
7. Râzi, 19/41.
8. Hermann Ranke, Die Ägyptischen Personennamen, Verzeichnis der
Namen, Verlag Von J. J. Augustin in Glückstadt, Band I, 1935, Band II,
1952.
9. Mısır’da, 19. yüzyılın başlarında bulunan bu papirüs, Hollanda’daki Leiden
Müzesi’ne götürülmüş ve A. H. Gardiner tarafından 1909’da tercüme
edilmiştir. Papirüsün tamamı “Admonitions of an Egyptian from a Heiratic
Papyrus in Leiden (Leiden’deki Papirüste Bir Mısırlının Nasihatleri)” adlı
kitapta yer almaktadır.
10. http://ohr.edu/yhiy/article.php/838
Çoraklaşmış dört bir yan yeşil kubbede gözler,
Hasretle kavrulan sineler yolunu gözler;
O'na teveccüh olsa zâil olur pürüzler,
Şimdilerde onu heceliyor bütün sözler.
52 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

Giriş
YENi ÜMiT
Prof. Dr. Vehbe Mustafa ez-ZUHAYLÎ*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Bütüncül ve Parçacı Yaklaşımlar Arasında
Sünnet-i Nebeviyye
Âlemlerin Rabbi Allah Teâlâ’ya sonsuz hamd
ü senâlar, bütün peygamberlerin sonuncusu Hz.
Muhammed’e (sallallahü aleyhi ve sellem), O’nun aile
ve dava arkadaşlarına ve kıyamete kadar sadakat içinde
yolunun yolcusu olanlara salât u selâm olsun.
Sünnet-i Nebeviye, Kur’ân-ı Kerîm’in prensip,
hüküm ve kanunlarını detaylı bir şekilde beyan
etme; mücmel âyetleri izah ve tafsil etme; mutlak
ve kapsayıcı olan hükümlerini bazı kayıtlarla takyit
ve sınırlama; umumî olan hükümlerini tahsîs; İslâm
hukukunun içerik ve kapsama alanı ile ilgili gerek teorik,
gerekse tatbik açısından engin ve zengin veriler
sunma gibi fonksiyonlara sahip Kur’ân-ı Kerîm’den
sonra İslâm hukukunun ekseni mesabesinde bir unsur
olması ve “O kendi heva ve hevesiyle konuşmuyor.
O, kendisine vahyedilen bir vahiyden başka bir
şey değildir.” (Necm: 3-4) âyetinin anlamı gereğince
mânâ itibariyle Cenâb-ı Hakk’ın yüce dergâhından
indirilmiş bir vahiy olmasına rağmen, içteki ve dıştaki
İslâm düşmanları, Kur’ân-ı Kerîm’in mucizevîliği
karşısında aciz kalıp onun hakkında insanların kalb ve
kafalarında şüphe uyandırmaktan ümitlerini kesince
nazarlarını Sünnet-i Seniyyeye çevirmiş; bir kısmı
tamamını inkâr ederek, bir kısmı da küllî bakış açısından
mahrum parçacı bir yaklaşımla ele alarak onu
tamamen devre dışı bırakmak istemişlerdir.
Ne var ki, bir kısım hevâ ve heveslerin mahkûmu,
İslâm hukuk ve yapısına kasteden bazı canilerin mantık
ve düşüncesinin zebûnu olan bu hak duygusundan
yoksun iftiracı, maksatlı ve hakikatten uzak kimseler,
geçmişte olduğu gibi bugün de ya Sünnet’in
sübûtu ya da onu kabul etmek ve Müslümanların
pratik hayatını İslâm hukuk sisteminin ışıktan tayfları
altında inşa etmeyi kabul etmekle beraber onun anlam
ve medlûlü etrafında çeşitli şüpheler uyandırmak
suretiyle, şer’î ve mantıkî dayanağı olmayan sudan
bahanelerle onunla amel etmenin zaruret ve önemini
azaltma yolunda ellerinden geleni artlarına koymamışlardır.
Hakikatte İslâm hukukuna kasteden bu caniler,
bugün Pakistan ve Hindistan’da “Kur’âncılar”
(Mealciler) veya bir kısım şeytânî duygu ve isteklerle
şer’î hükümleri iptal etmeye kalkışan ve kendilerini
tecdit ehli (yenilikçi) zannedenler gibidir. Bunları
bizzat Kur’ân-ı Kerîm’in sarih âyetleri ve nübüvvetin
getirdikleri alıp bir kenara atmaktadır. İşin doğrusu
bunlar ya iftiracı bir topluluk, ya beyinsizler takımı, ya
ilimden nasibi olmayan cahiller, yahut birtakım bidatçi
ve şüpheli eğilim sahiplerinden başkaları değildir.
Ben de konumum itibariyle, iman, akide, ibadet,
ahlâk, muamelat, aile hukuku gibi çeşitli alanlarda,
sünnet-i nebeviye vasıtasıyla sabit olmuş hüküm ve
kanunların bulunduğunu çok açık ve net bir biçimde
ispat etmek suretiyle, Sünnet-i Nebeviye’ye dil uzatan
ve onun aleyhine yazı yazanların yanlı ve yanlış
görüşlerini ortaya dökme hususunda – âcizane – bir
katkıda bulunmak istedim. Bu meyanda ele almak istediğim
konuları şu şekilde sıralayabilirim:
Kısaca Sünnet-i Nebeviye’nin Delil Oluşu
Sübût bulmuş Sünnet-i Nebeviye’nin kapsama
alanı (içerdiği konular).
Sünnet-i Nebeviye’nin İslâm hukuku üzerindeki
etkisi.
Hak ve hakîkati apaçık beyan eden ve doğru yolu
gösteren Allah’tır. (celle celâlühü)
Sünnet-i Nebeviye’nin Delil Oluşu
Sünnet-i Nebeviye’de usulüne göre sabit olmuş
her şey, kesinlikle, umumî olarak, hukukun bütün
alanlarında muteber bir delildir. O, bu konuda varit
olan birçok delil ve bürhan sebebiyle, Kur’ân-ı
Kerîm’den hemen sonra İslâm hukukunun ikinci
kaynağıdır. Bu delillerin en önemlileri sekiz tanedir. 2
Âyet-i Kerîmeler: Kur’ân-ı Kerîm’de Sünnet ile
amel etmeye irşat ve teşvik eden, hattâ açık emirlerle
onunla amel etmeyi farz kılan birçok âyet-i kerîme
vardır, bunlardan bazıları şunlardır:
Ey iman edenler! (Bütün emir ve yasaklarında) Allah’a
(celle celâlühü) itaat edin, Rasûle itaat edin… (Nisâ: 59)
Allah (celle celâlühü) ve Rasûlü (sallallahü aleyhi ve
sellem) bir meselede hükmünü verdiği zaman mümin
bir erkek veya mümin bir kadının kendileri ile alâkalı
o meselede başka bir tercihte bulunma hakkı yoktur.
Kim Allah (celle celâlühü) ve Rasûlüne (sallallahü aleyhi
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 53

ve sellem) isyan ederse besbelli bir sapıklığa düşmüş
demektir. (Ahzâb: 36)
Rasûlüllah’ın (sallallahü aleyhi ve sellem) sizi çağırmasını
ve sizin için duasını, birbirinizi davet etmeniz
ve birbirinize duanızla bir tutmayın; O’nu (sallallahü
aleyhi ve sellem) aranızda birbirinizi çağırdığınız gibi de
çağırmayın; birbirinize seslendiğiniz gibi O’na (sallallahü
aleyhi ve sellem) seslenmeyin. Elbette Allah (celle
celâlühü), toplantı anında içinizden birbirlerini siper
edinerek sıvışıp gidenleri biliyor. Allah Rasûlü’nün
(sallallahü aleyhi ve sellem) emrine muhalefet edenler,
başlarına bir belanın veya pek acı bir azabın gelmesinden
korkup çekinsinler. (Nur: 63)
Vücûba (farziyet), muhalefet ve isyan edenleri
uyarmaya, azapla şiddetli bir şekilde sakındırmaya
delâlet eden emir hakkında varit olan bu örnekler,
Resûlüllah’a (sallallahü aleyhi ve sellem) kavlî, fiilî ve
takrîrî sünnetlerinde itaat ve inkıyadın kesin bir şekilde
farz olduğuna delâlet etmektedir. Aksi takdirde, nübüvvetin
anlamını yitireceği ve O’nun (sallallahü aleyhi
ve sellem) öğretilerini inkâr eden kişinin kâfir, sapıklığa
düşmüş ve nübüvvetin mutedil ve müstakim çizgisinden
uzaklaşarak onun gereklerini yerine getirmeyen
serazatlar takımından olacağı beyan edilmektedir.
Sünnet-i Şerife’nin bizzat kendisi: Bizzat
Sünnet-i Serîfe, kendisine saygı ve ihtiramın farz olduğunu
ve bunun da Rasûlullah’ın (sallallahü aleyhi ve
sellem) risaletinin tebliğ ve ilânının bir parçasını teşkil
ettiğini ispat etmektedir. Zîrâ Peygamber Efendimiz,
hem kendisini, hem de başkasını gösteren bir güneş
gibi, sahih hadîs-i şerîflerinde, güneş kadar açık ifadelerle,
Kur’ân-ı Kerîm’in mazmun ve muhtevasını vurgulamaktadır.
O hadîslerden birkaç tanesi şunlardır:
Dikkat edin! Bana Kur’ân ve onun bir benzeri
(misli) verilmiştir. Ve yine dikkat edin! Karnı tıka
basa dolu bir adamın, koltuğuna kurulmuş oturduğu
yerden ahkâm keserek “Siz Kur’ân’a bakın ve onunla
yetinin; onda gördüğünüz helâlı helâl; haramı da haram
sayın ve ötesine geçmeyin” demesi pek yakındır.
Ancak şunu unutmayın ki, Allah Resûlü’nün (sallallahü
aleyhi ve sellem) haram kıldığı şey, bizzat Cenâb-ı
Hakk’ın haram kıldığı gibidir. 3
Size iki şey bıraktım, onlara sımsıkı sarıldığınız
müddetçe asla dalâlet ve sapkınlığa düşmezsiniz: Yüce
Allah’ın (celle celâlühü) Kitabı ve O’nun (celle celâlühü)
Peygamberinin (sallallahü aleyhi ve sellem) Sünnet’i. 4
Size Cenâb-ı Hakk’a karşı saygılı olup takva dairesinde
yaşamanızı, başınızdaki Habeşistanlı bir köle
dahi olsa dinleyip itaat etmenizi tavsiye ediyorum; zîrâ
benden sonra yaşayanlar birçok anlaşmazlık ve ihtilaflar
göreceklerdir. Bu sebeple, benim Sünnet’ime uyunuz,
hak ve hidayet üzere devam eden raşit halifelerin yol
ve yönteminden ayrılmayınız. Bunlara azı dişlerinizle
sımsıkı sarılınız ve sakın ola, Kur’ân ve Sünnet’te aslıesası
olmayan şeylere yaklaşmayasınız; çünkü aslı-esası
olmayan her şey bidattir ve her bidat de bir dalâlettir. 5
İşte bütün bu hadîs-i şerîfler, Sünnet’in tamamını
veya bir kısmını bırakıp serazat yaşamayı yasaklayan
kesin direktiflerdir; çünkü İslâm hukuku veya hükümleri
asla parçalanamaz.
Sünnet’e olan ihtiyaç: Cenâb-ı Hak, “Biz bu
kitapta hiçbir şeyi ihmal etmedik.” (En’âm: 6/38) ve
“İşte bu, bütün insanlara yöneltilen bir açıklamadır,
haramlardan korunacak muttakiler için bir hidayet
ve öğüttür” (Âl-i İmrân: 3/138) buyurmaktadır. Ancak
bununla, genel prensip ve hükümlerin, cüzî değil
küllî temel kaidelerin açıklanmasını kast etmiştir.
Bunun delili de realitedir; zîrâ yüzlerce cüzî hüküm
vardır ki bunlar ancak Sünnet aracılığıyla öğrenilebilmiştir.
Sünnet ise ayıklama, seçme ve parçalama
kabul etmeyen genel, mutlak, kapsamlı ve şümullü
bir lafızdır. Namaz, oruç, zekât, hac vb ibadetler;
muamelât, suç ve cezalar; evlenme, boşanma, miras,
vasiyet, vakıf vb aile hukuku ile ilgili hükümlerin detaylarını
Sünnet’in açıklaması buna örnek verilebilir.
Çünkü Müslümanlar, bu hükümleri, ancak sünnet
sayesinde öğrenebilmişlerdir. Sünnet, İslâm hukukunun
içerdiği bütün konu ve alanları kapsamaktadır ve
kesinlikle ayıklama, seçme ve parçalama kabul etmez.
Hakikatin ifadesi olan İmam Evzaî’nin (r) şu sözü
bu konuyu yeteri kadar açıklamaktadır: “Kitab’ın
Sünnet’e olan ihtiyacı, Sünnet’in Kitab’a olan ihtiyacından
daha fazladır; çünkü Sünnet, Kitab’ın maksat
ve muradını açıklar.”
Ancak, gün ortasındaki bir güneş gibi hakikati;
yani Sünnet’i açık beyan gördüğümüz hâlde, birilerinin
kalkıp onu inkâr etmesi veya abluka altına alması
veya eda ettiği fonksiyonu durdurması veyahut sayılı
birkaç hükümle sınırlı görmesi ne kadar üzücü bir
hâdisedir!
Bu konuda Şeyh Muhammed el-Hudarî (rahmetullah
aleyh) şöyle demektedir: “Özetle ifade etmek
gerekirse, Sünnet’in delil ve hüccet olma hususu,
Müslümanların ittifakla (icma) kabul ettiği dinin “zaruriyyat”
kısmındandır ve Kur’ân-ı Kerîm de bunu
ifade etmektedir.” 6
Şevkânî (rahmetullah aleyh) ise konuya şu sözleriyle
açıklık getirmektedir: “Sözün özü şudur; sünnet-i
mutahharanın, delil, hüccet ve müstakil bir teşri kaynağı
olması meselesi, dînî bir zarurettir ve bunu böyle
kabul etmeyenler ancak dinin ruhunu kavrayamamış
tali’sizlerdir.” 7
54 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

İşte hiç kimsenin ününü, namını ve ilmî mertebesini
inkâr edemeyeceği ilk dönem ve günümüz
âlimlerinin konu hakkındaki görüşleri böyledir.
Sünnet vahiydir veya vahiy hükmündedir:
Resulüllah Efendimiz’den (sallallahü aleyhi ve sellem)
sâdır olan şeyler iki kısımdır, biri, Cenâb-ı Hak’tan
aldığı şer’î hükümleri insanlara tebliğ ve ilan; diğeri
ise talim ve irşattır.
Şer’î hükümlerin tebliğ ve ilanı kesinlikle vahiydir.
Hanefîler, bunu, “vahy-i zâhir” (açık vahiy) olarak
adlandırmaktadırlar. Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve
sellem), bu görevinde hata ve unutmadan masum ve
mahfuzdur. Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem), ya
bizzat bunun vahiy olduğunu açıkça ifade eder ya da
bu konuda bir beyanda bulunmayıp susar. Birincisi:
Kur’ân’dır ki o kendisi ile ibadet edilen, en kısa suresinin
bir benzerini getirmekle bütün ins ve cinne
meydan okunan vahy-i metlüvv’dür, mucizedir. Ve
yine vahy-i gayr-i metlüvv olan ve “Yüce Allah (celle
celâlühü) buyurdu.” diye başlayan kutsî hadis 8 de bu
kısımdandır. İkincisi: Efendimiz’in (sallallahü aleyhi
ve sellem) mübarek ağzından sâdır olan, ancak az önceki
ifadelerden herhangi birisi ile başlamayan normal
hadîstir. Bu da yukarıda geçen âyetlerin anlamı
gereğince yine vahiydir. “O kendi hevâ ve hevesiyle
konuşmuyor. O, kendisine vahyedilen bir vahiyden
başka bir şey değildir.” (Necm: 53/3-4). “Ben ancak ve
ancak bana vahyedilene uyarım” (Yunus: 10 / 15)
Efendimiz’den (sallallahü aleyhi ve sellem) talim ve
irşat maksatlı sâdır olan şeylere gelince, eğer Cenâb-ı
Hak onları kabul ve muvafakat ederse onlar da vahiy
mesabesinde veya hükmündedir. Efendimiz’in (sallallahü
aleyhi ve sellem), hakkında vahiy indirilmeyen
konulardaki kendi içtihadı vasıtasıyla verdiği hükümler
bu kısımdandır. Hanefîler bu çeşit vahyi, “vahy-i
bâtın” olarak adlandırmışlardır. Ancak Yüce Allah’ın
(celle celâlühü) takrir etmedikleri, Sünnet’ten değildir.
Peygamberimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem)
ismeti: Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), diğer
bütün peygamberler gibi, büyük ve küçük günah işlemekten
masumdur. Cenâb-ı Hak’tan aldığı hükümleri
insanlığa tebliğ ve ilan vazifesinde yalan, hata ve
nisyandan; peygamberliğinden önce ve sonra küfürden
masum ve mahfuzdur.
Bütün ehl-i din ve şeriat, peygamberlerin, tebliğ
ve ilan vazifesini ihlâl edecek her türlü noksanlıklara
karşı, Cenâb-ı Hakk’ın (celle celâlühü) ismet ve hıfzıyla
masum ve mahfuz olmasının farz oluşu konusunda
ittifak etmişlerdir. Çünkü bu, Cenâb-ı Hakk’ın onlar
vasıtasıyla meydana getirdiği mucizelerin anlamının
bir gereğidir; eğer böyle bir şey caiz ve mümkün olsaydı
mucizelerin bir anlam ve fonksiyonu kalmazdı,
bu ise muhal ve imkânsızdır.
Cenâb-ı Hak, şöyle buyurmaktadır: “Ey Rasûl!
Yüce Rabbin katından sana indirileni tebliğ ve ilan et,
eğer yapmazsan onun risalet vazifesini yerine getirmemiş
olursun. Allah (celle celâlühü) seni bütün insanlığa
karşı koruyacaktır.” (Maide: 5/67). Efendimiz (sallallahü
aleyhi ve sellem) ise bu konuya şu sözleriyle tavzih
etmiştir: “Yüce Allah’ın (celle celâlühü) yapmanızı emrettiği
her şeyi, ben de emrettim; O’nun (celle celâlühü)
yapmanızı yasakladığı her şeyi ben de yasakladım.” 9
Asr-ı Saadet’te Sünnet’e bağlılık: Efendimiz’in
ilk muhatabı olma pâyesine mazhar olan sahabe
efendilerimiz, en ufak meselelerde dahi ihmal veya
terk etmeksizin, seçme veya parçalama yapmadan
Sünnet-i Nebeviye’nin bütününe bağlı kalmış ve
Peygamberimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) kavlî, fiilî
ve takrîrî bütün emir ve yasaklarına karşı tam itaat ve
inkıyat içinde olmuşlardır. Eğer kendileri bir konuda
içtihat ederlerse, bunu Hz. Peygamber’in (sallallahü
aleyhi ve sellem) onayına sunarlar, o da bunu onaylarsa
(ikrar) artık bu hüküm Cenâb-ı Hak tarafından onaylanmış
demektir. Zîrâ çağ, vahiy çağı olduğu için,
Cenâb-ı Hak (celle celâlühü), Peygamber’in (sallallahü
aleyhi ve sellem) içtihad hatasını onaylayıp o hata üzerine
kalmasına müsaade etmez ki bu yanlış bütün ümmete
de sirayet etsin. Bütün bu emir, yasak ve ikrarların her
biri için, herkes tarafından bilinen birçok örnek vardır
ve bu konudaki rivayetler sabit, çok açık ve nettir.
İcma: İlk ve sonraki nesillerinden (selef ve haleften)
bütün sahabe efendilerimiz (ra), gerek Peygamberimiz
(sallallahü aleyhi ve sellem) hayattayken gerekse
ahiret yurduna intikal ettikten sonra, sünnete uymanın
zaruret ve farziyeti konusunda ittifak etmişlerdir.
Daha önce de geçtiği üzere, Efendimiz hayattayken
O’nun (sallallahü aleyhi ve sellem) vermiş olduğu bütün
hükümleri uyguladıkları, emir ve yasaklarını özenle
yerine getirdikleri gibi; Muaz b. Cebel’in (ra) “Eğer
aradığın konunun hükmünü Kur’ân’da bulamazsan
ne yaparsın?” “Allah Resulü’nün Sünnet’ine göre
hüküm veririm.” 10 meşhur hadîsinin anlamı gereğince,
Kur’ân-ı Kerîm’de varid olan bir hüküm ile
Resûlullah Efendimiz’den (sallallahü aleyhi ve sellem)
gelen bir hükme uymanın zaruret ve farziyeti arasında
bir fark gözetmiyorlardı. Raşit halifeler de Kur’ân’da
bir konunun hükmünü bulamadıkları zaman aynı
yönteme başvurdukları bilinmektedir. Sahabe neslinden
sonraki bütün İslâm mezhep ve ekollerinin imam
ve âlimleri de bu konuda böyle davranmışlardır.
Akıl: Cenâb-ı Hak, Yüce Peygamberine risalet
ve elçiliğini tebliğ ve ilân etmesini ve O’nun vahyine
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 55

ittiba etmesini emretmiştir. Bu tebliğ ve ilan vazifesi
de Kur’ân-ı Kerîm’i okutmak ve mânâ ve muhtevasını
beyan etmek suretiyle gerçekleşmiştir. Yüce
Peygamberimiz’in, hata, unutma ve günaha girme gibi
konularda Cenâb-ı Hakk’ın ismet ve hıfz dairesinde
olduğunun delillerini daha önce ele almıştık. Buna
göre İslâm hukuku Kur’ân ve Peygamberimiz’in sözleri,
fiilleri ve takrirlerinden oluşmaktadır.
Allâme Muhammed Takiyy el-Hakim şöyle der: Bu,
sünnetin delil ve hüccet oluşu hakkındaki en sağlam delillerinden
biridir. Ve bunu inkâr etmek, akıl ve mantık
açısından nübüvveti inkâr etmekle eş değerdir. 11
Muhammed el-Gazali ise bu konuda şöyle demektedir:
Sünnet, Kur’ân’la beraber İslâm’ın temel
ve direğidir, o Kur’ân’ın ebedî ışığının uzantısı ve
mânâsının tefsiri, hedef ve tavsiyelerini gerçekleştiren
gaye ölçüsünde bir vesiledir. Sünnetsiz bir fıkıh
düşünülemeyeceği gibi, fıkıhsız bir Sünnet de düşünülemez;
dinî hükümler de diğerlerinden kopuk şekilde
tek bir hadîsten alınmaz, bilakis konu hakkındaki
tüm hadisler bir araya getirilir ve toplanan hadîsler
Kur’ân’ın yanıltmaz rehberliği ve sonsuz ışığı altında
mukayese edilir. İşte Kur’ân, hadîslerin amel ettiği
ana çerçevedir. Hadîsler, Kur’ân’ın çizdiği çerçevenin
dışına çıkamaz. Sahih hadîslerdeki hükümler, Peygamber
Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) tarafından
ilâhî teyit ve rabbanî beyan vasıtasıyla Kur’ân’dan
çıkarılmış ve ondan alınmıştır. Sünnet, Kur’ân mesajının
nebevî beyan ve açıklaması, Cenâb-ı Hakk’ın
Peygamberine (sallallahü aleyhi ve sellem) Kur’ân’ın
özetle ele aldığı konuları detaylı bir şekilde izah etmesi
için bir aydınlatma ve yol göstermesidir.
Sünnet-i Nebeviye’nin İhtiva Ettiği Konular
Sünnet-i Nebeviye’nin tafsîlî hükümlerde kapsadığı
alan, Kur’ân’ın kapsadığı alandan daha geniştir;
gayb ve şehadet âlemleri hakkındaki inançla ilgili
konular, Cennet, Cehennem, sırat, mizan, hesap ve
sual, kader ve kadere imanla ilgili mevzuların açıklanması,
kaderciliğin yerilmesi gibi insanın dünya ve
ahirette muhtaç olduğu her şeyi içerdiği gibi, iman
ve İslâm’ın rükünlerini, ilim ve ilim âdâbını, astronomi
bilimlerini, Kur’ân’ın tilâvet ve tefsirini, sûrelerin
faziletlerini, peygamberlik müessesesini, ölüm öncesi
ve sonrası hâdiseleri, ilâhî vahyin aydınlık tayfları altında
gayb ve gelecekte olacak hâdiselerin haber verilmesi
gibi konuları da ihtiva eder.
Yine bazı peygamberlerin, sahabelerin ve sonraki
kuşaktan gelen bir kısım zatların, kutsal mekân
ve zaman dilimlerinin faziletlerini, tıp ve tedaviyi ve
peygamber tavsiyesi nebevî ilaçları, dua ve rukye gibi
konuları da içine almaktadır.
İslâm’da savaş, barış ve anlaşmalar hukuku; temizlik
ve insan fıtratının özellikleri; namaz, oruç, hac,
zekât, sadaka, yeminler, kefaretler, adaklar, yasaklar
ve mubahlar, avlanma, kurban, helâl ve haram yiyecekler,
Cuma, cemaat, bayram, yağmur ve korku namazları
gibi özel namaz çeşitleri vb hususlardan oluşan
ibadetler fıkhı da Sünnet’in kapsama alanındadır.
Aynı şekilde alışveriş, kiralama, şirket, rehin (teminat),
hibe, borç, selem satışı ve şuf’a, nişan, evlilik,
boşanma, hul’ (kadının kocasına para ödeyerek boşanması),
çocuk bakımı (dadılık), zıhar, lian, vakıf, vasiyet,
miras gibi muamelatla ilgili konuları da ihtiva eder.
Cinayetler, had cezaları, kısas, diyet, kasâme, tazir
cezaları, yargı ve yargılama âdâbı, şahitlik, yemin,
ikrar ve karine gibi ispat yolları, halifelik ve emirlik,
dünyanın (dünyaya bakan tarafının) yerilmesi, şefkat,
rahmet, gazap, riya, yardımlaşma, cömertlik, cimrilik,
dua ve zikirler, yeme-içme, giyinme, takı, koku
sürme âdâbı, resim, nakış, zenginlik, fakirlik, kendini
beğenme, kin, nefret ve kıskançlık gibi âdâp ve ahlâka
ait genel kuralları da ele alır.
İşte Sünnet’in ele alıp incelediği konu çerçevesi
bu kadar geniş bir alana yayılmıştır. Bu ve buna benzer
konular “fıkh-ı ekber” ismi altına toplanmıştır.
Bu kadar yoğun miktardaki hükümlerin tafsilatı
ancak sünnet vasıtasıyla öğrenilmiştir. Bütün bu gerçeklere
rağmen, Sünnet’i inkâr edenler veya etrafında
şüphe uyandırmaya çalışanlar veya ondan uzaklaşanlar,
bunu ancak ve ancak katmerli cehalet, dalâlet ve
İslâm’dan uzak olma bataklığına saplandıkları için
yapmaktadırlar.
Efendimiz Hz. Muhammed Mustafa’nın (sallallahü
aleyhi ve sellem) Sünnet’inden elde edilen bunca hükümler,
seleften halefe nesiller boyu kuşaktan kuşağa
aktarılmış ve İslâm’ın saf, arı ve duru metodu üzerine
inşa ettikleri hayat dokularının temel ve ayrılmaz bir
parçası olmuştur.
Sünnet-i Nebeviye’nin İslâm Hukuku Üzerindeki
Tesiri
Kur’ân ve Sünnet arasında sağlam ve kopmaz bir
bağ olduğunu; Kur’ân’daki birçok hukukî prensip,
ibadet, muamelat ve diğer konulara ait hükümlerin
genel ve küllî bir şekilde yer aldığını gördük.
Meselâ namaz kılma, oruç tutma, zekât verme,
hacca gitme emirleri genel olarak anlatılmış, Sünnet
ise farzını, vacibini, müstehabbını, bunların nasıl eda
edileceğini, vaktini, zamanını ve mekânını beyan etmiştir.
İnsanlar arasında vâki olan muamelatla alâkalı
işlerin rükünlerini, şartlarını, sahihini, bâtılını, fasidini,
ibadet ve muamelat kurallarına muhalefet edenlerin
cezalarını yine Sünnet belirlemiştir.
56 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

Faiz ve insanların mallarını bâtıl yol ve yöntemlerle
yemek, Kur’ân’da haram kılınmıştır; Sünnet ise
hangi işlemlerin faiz dairesine girdiğini açıklamıştır;
çünkü her fazlalık haram değildir. Yine Sünnet, çalma,
gasp etme, yağmalama gibi bâtıl yol ve yöntemlerin
neler olduğunu; ayrıca hâsıl olan zararı giderme
(temin) usullerini ve akdi bozan tehlikelerin neler
olduğunu açıklığa kavuşturmuştur. Meselâ “Yanında
olmayan şeyi satma.” 12 buyurmuş ve “Alışveriş ancak
karşılıklı rıza ile gerçekleşir.” 13 hadîsinde karşılıklı rızayı
şart koşmuştur.
Ayrıca Sünnet, Kur’ân’da olmayan yeni hükümler
de getirmiştir; akitlerde muhayyerlik, satış hususunda
ortak ve komşunun şuf’a hakkının (alım önceliği)
yasallığı gibi.
Muhayyerlik konusuna örnek: Alışverişte bulunanların
karşılıklı rızalarının gerçekleşmesi için
“meclis muhayyerliği” konusunda varit olan hadiste
şöyle buyrulmuştur: “Alışveriş yapanlar birbirlerinden
ayrılmadıkça veya biri diğerine ‘muhayyersin’
derse (akdi bozmakta) muhayyerdirler” 14
Malda kusur bulunması durumundaki muhayyerlik:
Bu konuda da şu hadîs varit olmuştur: “Alış-veriş
yaptığın zaman ‘Kandırma ve aldatma yoktur ve üç gün
içinde alıp almama konusunda muhayyerim’ de.” 15
Malda kusur bulunması durumundaki muhayyerliğe
başka bir örnek: “Müslüman, Müslüman’ın
kardeşidir; bir Müslüman Müslüman kardeşiyle alışveriş
yapıp bir mal sattığında sattığı malda bir kusur
varsa bunu mutlaka beyan etmesi gerekir. Aksi takdirde
haram işlemiş olur.” 16 Diğer muhayyerlik konuları
da böyledir ve sayıları on yedi adettir.
Ortak veya komşuya herhangi bir zararın gelmesini
engelleyen şuf’a sistemine gelince, ortak veya
komşu, ortak veya komşunun yabancıya sattığını satın
alarak mülkiyetine geçirme hakkına sahiptir. Ortak
veya ortağın olmaması durumunda komşunun
bu hakkı ile ilgili birçok hadis-i şerif vardır. Cabir
b. Abdullah’tan (ra) rivayet edilen hadis bunlardan
bir tanesidir. “Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem),
taksim edilmedikçe her malda (akar) şuf’a hakkı bulunduğuna
hükmetmiştir, ancak araya sınırlar konup
yollar tayin edilince şuf’a hakkı kalkar.” 17 Semüre b.
Cündep hadîsi de buna örnektir: “Evin komşusu, eve
bir başkasından daha çok hak sahibidir.” 18
Saldırganı defetme hususunda varit olan hadîsler de
bu konuya ışık tutmaktadır: “Dinini muhafaza yolunda
öldürülen şehittir; kanını muhafaza yolunda öldürülen
şehittir; malını muhafaza yolunda öldürülen şehittir;
ailesini muhafaza yolunda öldürülen yine şehittir.” 19
Yarışma ve bahis, istismar akitlerinin (müzaraa;
yani ziraî ortaklık ve musakat gibi) meşruiyeti (yasallığı),
vekâlet, şirket, hacr, hisse, ikrah ve istihkak vb
hakkında varit olan hadîsler ve yine cinayet ve ceza
hükümleri, aile hükümleri, miras, vasiyet ve vakıf sistemi
hakkında varit olan bu hadîsler muamelatla ilgili
yüzlerce hükümden sadece bir kaçıdır.
İşte bütün bu hükümleri, Sünnet-i Nebeviye dışında
hangi yolla öğrenebiliriz? Bizler bu hususları
ancak onlarca ciltlik sahih hadisleri şerh eden kitaplardan
öğrendik.
Acaba Sünnet düşmanları, şu yüce ve kesin beyan
karşısında yanlışlıklarının farkına varıp gaflet uykusundan
uyanırlar mı; yoksa cehalet, dalâlet ve çarpıklıkları
içinde yaşamaya devam mı ederler?
“Elbette bunda, içinde bir kalp taşıyan veya zihnini
derleyip toplayarak can kulağıyla dinleyen kimseler
için alacak bir ders vardır.” (Kâf: 50/35)
* Dimaşk Üniv. Hukuk Fak. Eski Dekanı ve İslâm
Hukuku Bölümü Eski Başkanı
Tercüme: Yavuz Acar
vzuhayli@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1. Peygamber Yolu Sempozyumu’nda tebliğ olarak sunulmuştur. İstanbul/
Türkiye 10-11/10/2010.
2. Mevsuatü’l-Fıkhi’l-İslâmi el-Muasır, Vehbe ez-Zuhaylî: s: 68-90.
3. Ebu Davut, Tirmizî ve Hâkim Mikdam b. Ma’dikerib’ten (ra) rivayet
etmiştir. (Camiu’l-Usul: 1/190 ve sonrası).
4. Malik b. Enes “Muvatta”da “belağ” olarak rivayet etmiştir. Bu mânâda
birçok hadis vardır, bkz: Camiu’l-Usul, İbn el-Esir: 1/196-190.
5. Ebu Davut – metindeki hadisin lafzı da ona aittir – ve Tirmizî Irbaz b.
Sariye (ra) hadisinden rivayet etmiştir. (Camiu’l-Usul: 1/187-189).
6. Usulü’l-Fıkh, sf: 334.
7. İrşadü’l-Fuhûl, sf: 33.
8. Kutsî hadis, Rasûlullah’ın (sas) Cebrail (as) vasıtasıyla veya doğrudan
vahiy yoluyla Cenâb-ı Hak’tan rivayet ettiği ve dilediği sözlerle ifade etme
yetkisi olan, yani söz ve lafız kendisine, ancak mânâ ve muhteva Cenâb-ı
Hakk’a ait olan hadislere denir ve “Cenâb-ı Hak şöyle buyurdu” diye
başlar.
9. İmam Şafiî’nin (r) er-Risale’sinde rivayet ettiği sahih bir hadistir.
10. İbn Abdulber, Ebu Davut ve Tirmizî Muaz’dan (ra) rivayet etmişlerdir.
(Nasbu’r-Raye: 3/63).
11. el-Usulü’l-Âmme li’l-Fikhi’l-Mukarin, sf: 128.
12. Ahmet ve “Sünen” sahipleri, Abdullah b. Ömer’den rivayet etmiştir.
Hasen ve sahih bir hadistir.
13. Beyhakî ve İbn-i Mace, Ebu Said el-Hudri’den rivayet etmiş ve İbn-i
Hibban da sahih olduğunu belirtmiştir.
14. İmam Malik Muvatta’ında rivayet emiştir. Ayrıca bu hadisi Buharî ve
Müslim de rivayet etmiştir.
15. Buharî, Müslim, Ebu Davut, Nesaî, İmam Malik, Beyhakî ve Hâkim
İbn-i Ömer’den rivayet etmişlerdir.
16. Ahmed, İbn-i Mace, Darakutnî, Hâkim ve Tabaranî Ukbe b. Âmir’den
rivayet etmiştir.
17. Ahmet, Buharî, Ebu Davut ve İbn-i Mace rivayet etmiştir. İbn-i Mace
hadis için sahih demiştir.
18. Ahmet, Ebu Davut ve Tirmizî rivayet etmiştir. Tirmizî hadis için sahih
demiştir.
19. Dört “Sünen” sahibi Said b. Zeyd’den rivayet etmiştir. İmam Tirmizî
hadis için “sahihtir” demiştir.
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 57

YENi ÜMiT
Doç. Dr. Muhittin AKGÜL*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
BİR İLİM ve ZÜHD KAHRAMANI
Süfyan-ı Sevrî Hazretleri
Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılmasına büyük emekleri
olan, bundan dolayı da Tefsir Usulü literatürüne
“müfessir” unvanıyla geçen zevatı,
sahabe ve tâbiîn dönemlerinde, Mekke, Medine
ve Kûfe ekolleri olarak üç kategoride ele alabiliriz.
Mekke ekolünün başında, Allah Resûlü’nün (sallallahü
aleyhi ve sellem) de mübarek dualarına mazhar olan
İbn Abbas; Medine ekolünün başında Zeyd b. Eslem
el-Adevî; Kûfe ekolünün başında ise Peygamber
Efendimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) değişik övgülerine
mazhar olan İbn Mesud Hazretleri gelmektedir.
Tebe-i Tâbiîn asrına gelince, bu dönemdeki müfessirler,
başlangıçtan kendi dönemlerine kadar gelen
bütün ekolleri birleştirmiş, rivayetleri toplamış
ve böylece tefsire ayrı bir zenginlik katmışlardır. Bu
dönemin önde gelen müfessirleri, Şu’be b. Haccac
(v.160), Süfyan-ı Sevrî (v.161), Veki’ b. Cerrah
(v.197), Süfyan b. Uyeyne (v.198), Yezid b. Harun
(v.206) ve İshak b. Râhuyeh’tir (238). Bu zâtların tefsirleri
müstakil olarak günümüze kadar ulaşmasa da
Taberi ve daha sonraki bütün müfessirlerin asıl kaynaklarını
teşkil etmiştir.
Tanıtacağımız şahsiyet, yukarıda ismi geçenlerden,
hadîs, fıkıh ve tefsirde önemli bir sima olan
Süfyan-ı Sevrî’dir. Sevrî’nin babası Said b. Mesruk,
devrinin önemli şahsiyetlerindendir. Muhaddislerin,
sika (hadiste güvenilir) olarak kabul ettikleri sınıftandır.
İlim ve takvada, devrinin önde gelenlerindendir.
Kûfe’de yetişmiş, Abbasi Halifesi Mansur’un kadılık
teklifini kabul etmemiş, oradan ayrılarak Mekke-
Medine’de hayatını sürdürmüştür. Daha sonra da
Halife Mehdi’nin kadılıkla ilgili teklifini kabul etmemiş,
Basra’ya gitmiş ve orada vefat etmiştir. 1
Süfyan-ı Sevrî, hicri 97’de Kûfe’de doğmuş, 161
yılında da Basra’da vefat etmiştir. Sevrî, küçük yaşta
ilim tedrisine başlamış, erken yaşlarda çevresindeki
kimselerin dikkatini çekmiştir. Devrinin önde gelen
pek çok âliminden ders almıştır. Fıkıhta müstakil bir
mezhep sahibi olup, zamanla takipçisi olmadığından
mezhebi yaygınlık kazanmamıştır. Özellikle hadîs,
tefsir ve fıkıhta önemli bir simadır.
Yaşadığı Dönemin Genel Durumu
Süfyan-ı Sevrî’nin hayatı, Emevîler’in son dönemi
ile Abbasiler’in ilk yıllarına rastlamaktadır. Hadîslerin
cem ve hıfz işinin zirvede olduğu bir dönem olduğu
gibi, değişik konularda ictihad da yine bu dönemdedir.
Ebû Hanife Hazretleri, İmam Malik, Evzai gibi
İslâm tarihinin özellikle fıkıh sahasının zirvesini tutanlar
bu dönemin parlak simalarından sadece birkaçıdır.
Bu dönem, Mu’tezile, Cehmiyye, Mürcie gibi
Ehl-i Sünnet’in dışındaki fırkaların da ortaya çıkışına
rastlamaktadır. Bu dönem, aynı zamanda bid’at fırkaların
da ortaya çıktığı bir asırdır. Yine Fudayl b. Iyaz,
Ebû Süleyman ed-Dârâni gibi mâneviyat dünyasının
zirveleri de aynı asırda yaşamışlardır. 2
Eserleri
Tek ciltlik bir tefsiri olup, sahabe ve tâbiinin rivayetleriyle
Kur’ân’ı tefsir etmiştir. Hadîse dair el-
Câmiu’l-Kebir ve el-Câmiu’s-Sağir eserleri vardır. Fıkıhla
ilgili olarak da Kitâbu’l-Ferâiz adlı eseri vardır.
Kur’ân’la Meşguliyeti
Süfyan, bir mü’min için hayatın gayesi olan
Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılmasını her şeye tercih eder
ve şöyle derdi: “Bir mü’minin kalbinde, Kur’ân’ın
anlaşılmasıyla dünya metaı arkasında koşmak, asla
beraber bulunmaz.” 3
Yine o, Kur’ân-ı Kerîm’le meşguliyeti her şeyden
daha faziletli olarak kabul ederdi. Bir defasında kendisine:
“Allah yolunda savaşan kimseden mi, Kur’ân-ı
Kerîm okuyandan mı daha çok hoşlanırsınız?” diye
sorulduğunda Süfyan: “Elbette Kur’ân okuyan benim
katımda daha sevimlidir. Zîrâ Allah Resûlü (sallallahü
aleyhi ve sellem): “Sizin en hayırlınız, Kur’ân’ı öğrenen
ve öğretendir, buyuruyor.” cevabını vermiştir. 4
Hadîsle Meşguliyeti
Süfyan, devrindeki âlimler tarafından da bir otorite
olarak kabul edilmektedir. Devrinin önemli simalarından
Abdullah ibn Mübarek: “1100 kişiden
ilim yazdım. Ancak Süfyan-ı Sevrî’den daha faziletlisini
görmedim.” demiştir. Yine hadîste devasa bir
isim olan Şu’be, Yahya b. Main ve dönemin önemli
âlimleri de: “Süfyan, hadîste emirü’l-mü’minindir.” 5
takdirleriyle bu hususa vurgu yapmışlardır.
Said b. Mansur da konuyla ilgili olarak: “İmam
Malik’i gördüm. Hadîs için sağa sola gidiyordu. Ar-
58 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

kasında da onu adım adım takip eden biri vardı ki, o
da Süfyan-ı Sevrî idi. Âdeta bir talebenin, hocasından
ilim öğrenmesi gibi ondan ilim öğreniyordu. İmam
Malik ne zaman herhangi bir davranış sergilese,
Süfyan onun aynısını yapıyordu. 6 Süfyan, devrinde
büyük bir hadîs otoritesidir. Nitekim Sevrî bir defasında,
adaşı ve aynı zamanda o dönemin önde gelen
âlimlerinden biri olan Süfyan b. Uyeyne’ye, neden
hadîs rivayet etmediğini sorunca, ondan “Sen hayatta
iken ben bunu yapamam!” 7 şeklinde bir cevap almıştır.
Süfyan b. Uyeyne de: “Devrin büyük muhaddisleri
Süfyan’ın yanına gelip, ondan konuyla ilgili alacaklarını
alırlardı.” 8 demektedir.
Süfyan, hadîs rivayeti konusunda son derece titizdir.
Bu titizliğini konuyla ilgili söylediği şu sözler de
açıkça ortaya koymaktadır: “Kendi hakkımda Cehennem
ateşinden en fazla korktuğum şey, hadîs rivayetidir.
Hadîsle imtihan, altının ateşle imtihanından
daha çetindir.” 9
Süfyan, Allah Resûlü’nün (sallallahü aleyhi ve sellem)
Sünnet’i dediğimiz söz, davranış ve takrirlerinin
tespit edilip sonraki nesillere aktarılmasını, âdeta
hayatının gayesi hâline getirmişti. Ona göre insanlar
için hadîsten daha faydalı bir şey yoktu. 10 Hadîslerin
belletilmesine o kadar önem verirdi ki, “Şayet bir
kimsenin hadîs öğrenme niyetinde olduğunu bilsem,
evine kadar gider de onu öğretirdim.” 11 sözü de bunu
göstermektedir.
Süfyan, başkaları tarafından rüyada görülmüştür
ve bu rüyalarda bile onun hadîs ilmine dikkat çektiği
anlatılmaktadır. Konuyla ilgili olarak Abdurrahman
b. Mehdi, babasından şunu nakletmektedir: “Süfyan’ı
rüyamda gördüm. Ona hangi şeyi daha faziletli bulduğunu
sorunca, en faziletli şeyin hadîs olduğunu
söyledi.” 12 Süfyan, hâlis bir niyetle hadîsle meşguliyetten
daha hayırlı bir amel olmadığını söyleyince, hâlis
niyetin ne olduğu sorulmuş. O da: “Kendisiyle Allah
rızası ve ahiret yurdu istenilen şeydir.” demiştir. 13
İlmî derinliği müsellem olan Süfyan için Bişr b.
Hâris: “İlim sanki Süfyan’ın kaşlarının arasındaydı.
Dilediğini oradan alır, dilediğini de bırakırdı.” 14 demektedir.
Kendisinden herhangi bir nasihat isteyeni,
en faydalı bir şekilde irşad ederdi. Nitekim kendisiyle
karşılaşan ve nasihat etmesini isteyen birine: “Dünyaya,
dünyada kalacağın kadar, ahirete de ahirette kalacağın
kadar çalış vesselâm!” demişti. 15
İlimden Gaye
Süfyan, ilmin önemine vurgu yaparak, ilmi âdeta bir
doktora benzetir ve ilmin, hastalığın bulunduğu yere
ancak şifayı getirdiğini söylerdi. 16 Süfyan ilim talebini,
falanın filandan öğrendiği bir şey değil de asıl ilim talebinin
Allah’a karşı saygı ve korku olduğunu belirtirdi. 17
Süfyan, ilmin, memuriyet için değil de Allah rızası
için olmasına çok önem verirdi. Bir defasında oldukça
üzüntülüydü. Kendisine üzüntüsünün sebebi sorulunca
şu anlamlı cevabı verdi: “Ben bu kadar insanı
önüme aldım, onlara hadîs, fıkıh ve tefsir okuttum.
Fakat gördüm ki, bu insanların çoğu kadılık veya bir
başka memuriyet alıp devlete intisap ediyorlar. Bu
durum beni çok üzüyor. Yarın mahşer gününde,
onların yaptıklarının hesabı da benden sorulur diye
çok korkuyorum.” 18 Muhtemelen Süfyan-ı Sevrî’nin
buradaki endişesi, devlette memur olmanın haramlığından
değil, insanların öğrendikleri ilmi, sadece bir
yerlere gelmek için bir vesile olarak kullanıp, ilimde
asıl maksat olan mârifet derinliğinin hedeflenmemesidir.
Süfyan, sadece ilimle meşgul olup, ibadet hayatını
gevşek tutan biri değildi. İlimle ibadetin birbirinden
ayrılmayan bir bütünün iki parçası olduğunu kabul
ederdi. Özellikle gece hayatına önem verir ve Cenâb-ı
Hakk’ın verdiği nimetlerin şükrünü yerine getirmeye
özen gösterirdi. Nitekim Süfyan b. Uyeyne’nin anlattığına
göre bir defasında gece vakti yemek yiyip de yemekten
doyunca: “Eşeğin alafı (yiyeceği) bol olunca,
yapacağı iş de fazla olur.” demiş ve geceyi sabaha kadar
ibadetle geçirmiştir. Uyeyne devamla der ki, Süfyan
bir defasında bizi evine davet etmiş ve bize sütle
yanında bir şeyler ikram etmişti. Yemeğin ortasına
gelince: “Kalkın da iki rekât bu nimetlere karşı şükür
olarak namaz kılalım.” 19 hatırlatmasını yapmıştı.
Beklentisiz Olması
Sevrî, aynı zamanda dünyevî makamlar karşısında
hiçbir beklentisi olmayan ve dönemin idarecilerinden
bir şeyler elde etmek için onlara yakın durmayan
biriydi. Makam teklifleri karşısında müstenkif davranmış,
böyle bir işin insana getireceği ağır sorumluluktan
duyduğu endişeden olacak ki, asla yapılan
cazip idarecilik tekliflerini kabul etmemişti. Nitekim
nakledildiğine göre Süfyan-ı Sevrî, Halife Mehdi tarafından
huzuruna çağrıldığında, halifenin yanına
herhangi bir insanın yanına girer gibi girmiş, hilâfet
makamını zikretmeksizin herhangi bir mü’mine verilen
selâmı vermişti. Halifenin adamlarından Rebi’
ise o sırada elindeki kılıcına yaslanarak, halifenin Süfyanla
ilgili kararını beklemekteydi. Halife onu güler
bir yüzle karşılayarak şöyle dedi:
“Ey Süfyan! Bizden, oradan buraya, buradan oraya
köşe bucak kaçıp duruyordun. Seni yakalayıp da bir şey
yapamayacağımızı zannediyordun? İşte şimdi gördüğün
gibi elimizdesin. Söyle bakalım korkuyor musun
sana bir kötülük yapacağımızdan?” Bu soru karşısında
hiçbir korku duymayan Süfyan şöyle cevap verdi:
“Şayet benim hakkımda, istediğin bu kararı vere-
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 59

cek olursan, hak ile bâtılı birbirinden ayırt eden Melik
ve Kadir sıfatlarına sahip olan Allah Teâlâ da senin
hakkında hükmünü icra eder.” Bu fütursuz cevap
karşısında şaşıran Mehdi’ye, yanındaki adamı Rebi’
hemen araya girerek: Ey emire’l-mü’minin, müsaade
et de bunun kellesini alayım!” deyince Mehdi:
“Sus! Şaşırdın mı? Süfyan gibileri öldürüp de onların
mutluluğu bizim de şekavetimiz olacak bir sonucu
mu arzu ediyorsun?” dedi. Sonra da adamlarına
Süfyan’ın Kûfe kadısı olması için ferman yazmalarını
emretti. Fermanı alan Süfyan, halifenin yanından çıkar
çıkmaz, aldığı fermanı Dicle nehrine atarak tekrar
kayıplara karıştı. Her yerde aranmasına rağmen bir
türlü bulunamayınca, onun yerine kadılık makamını
Şerik b. Nehai üstlendi. 20
Muhtemelen halife kendisini bu işe oldukça ehil
bir kimse olarak görüp, bu önemli vazifeyi ona vermek
istemesine rağmen Sevrî, derin mesuliyet şuuru
ve ahirette, yapacağı işlerden tek tek hesap verme
endişesinden dolayı, bu görevi kabul etmekte diretiyordu.
Böylece Süfyan, oldukça cazip olan bir teklifi
kabul etmemiş, aynı zamanda kıyamete kadar gelecek
âlimlere de konuyla ilgili önemli bir örneklik teşkil
etmiştir.
Mânevî Derinliği
Süfyan-ı Sevrî, ilminin yanında mânevî olarak da
derindi. O, bu dünyada insanın kazanıp elde ettiklerinin
ne kadar büyük bir mesuliyet getirdiği şuuruyla
şöyle demektedir: “Arkada on bin dirhem bırakıp ondan
kıyamet gününde hesap vermektense, fakir olup
insanlara muhtaç olmayı tercih ederim.” 21 Yine O:
“İnsanın ahirete ait amellerinin karşılığını dünyada
beklemesinden daha kötü bir istek yoktur.” 22 diyerek,
mü’minlerin yaptıkları işler karşısında herhangi bir
beklenti içine girmemelerine dikkatleri çekmiştir.
Allah korkusu da Süfyan’da oldukça derindir. O,
günahlarından değil, imansız gideceğinden tir tir titremektedir.
Nitekim arkadaşı olan ve aynı zamanda
hizmetine de bakan Mücîb b. Musa el-İsbahanî’nin
anlattığına göre, bir defasında Mekke’den dönerken
yolda Süfyan hüngür hüngür ağlamaya başlamış. “Bu
ağlaman günahlarından dolayı mı?” deyince, bineğindeki
eşyaların içinden bir çubuğu alıp yere atmış
ve: “Günahlar, şu attığım çubuktan daha basit bir şey.
Allah’a karşı imansız gideceğimden endişe ediyorum!”
23 demiştir.
Onun bu mânevî derinliğine işaret eden olaylardan
birisi de şudur. Bir defasında Allah Resûlü’nü
(sallallahü aleyhi ve sellem) rüyasında görmüştür. Kendi
anlatımıyla hâdise şöyledir: “Makam-ı İbrahim ile
Rükün arasında uyuyakalmıştım. Birden bana doğru
gelen birisini gördüm. Bana yaklaşarak: ‘Sen böyle bir
mekânda uyuyor musun? Burası öyle bir mekândır
ki, dualar asla geri çevrilmez.’ dedi. Derken hemen
uyanıp toparlandım, Müslüman ve mü’minlere dua
ettim. O kadar uzun dualar ettim ki gözlerim tekrar
kapanıp kendimden geçmişim. Bir de ne göreyim!
Allah Resûlü (sallallahü aleyhi ve sellem) bana doğru
yaklaştı. Ben de: ’Yâ Resûlallah! Nu’man lakabıyla
anılan Kûfe’deki o adam (Ebû Hanife) hakkında
ne diyorsun? Onun dediklerini alayım mı?’ deyince
Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem): ‘Onun dediklerini
al ve onlarla amel et. O ne iyi bir insandır!’
buyurdular. Derken uyandım. Sabah ezanları okunuyordu.
Gerçekten o güne kadar Ebu Hanife ile ilgili
içimde bazı hoş olmayan hisler vardı. Gördüğüm bu
hâdiseden sonra hemen Allah Teâlâ’ya bunlardan dolayı
tevbe istiğfarda bulundum.” 24
Fakirlere Karşı Tutumu
Süfyan, fakirlere karşı da oldukça hassas davranır,
meclislerinde onlara büyük değer verirdi. Nitekim
bir rivayete göre zenginlerin kendilerini en alt derecede
gördükleri yer Süfyan’ın meclisleri olduğu gibi,
fakirlerin de kendilerini en itibarlı gördükleri yer,
yine Süfyan’ın meclisleriydi. 25
Doğruyu Her Yerde Dile Getirmesi
Süfyan-ı Sevrî’nin, Halife Harun Reşid’e yazdığı
mektup ise örnek bir âlim davranışını gösterir. Harun
Reşid halife olunca, eski bir dostu ve arkadaşı olan
Süfyan’ın da kendisine gelip biat etmesini bekler.
Ancak Süfyan hiç de onun gibi düşünmez. Derken
Harun Reşid artık dayanamaz ve bir mektup yazıp
Süfyan-ı Sevrî’ye gönderir. Mektubunda biraz da sitemle:
“Herkes geldi biat etti, alacağını aldı. Hâlbuki
benim gözlerim hep seni bekledi durdu.” der. Süfyan,
gelen mektubu kendisi açıp okumaz. Talebelerinden
birine okutur. “Bir zalimin yazdığı mektuba
ben el süremem!” der. Sonra da cevabı aynı kâğıdın
arkasına yazdırır. Talebesi, kirli bir kâğıda, halifeye
gidecek mektubu yazmak uygun olmaz mânâsına
itirazda bulunursa da bu büyük insan ona şu cevabı
verir: “Eğer bu kâğıt milletin malından alınmışsa onu
geri göndermiş olacağız. Eğer kendi malından ise benim
onun için harcayacak param yok...”
Sonra da şunları dikte ettirir:
“Harun, halife oldun. Milletin parasını sağa-sola
savurdun. Beni de bu işe şahit tutmak için yanına
çağırıyorsun. Unutma, bir gün Rabbinin huzuruna
çıkacak ve bütün bu yaptıklarından hesap vereceksin…”
diye başlayarak uzun uzun nasihatlerde bulunur.
Hâdisenin gerisini, Harun Reşid’in sarayında
bulunan bir müşahit bize şöyle nakletmektedir:
Harun Reşid, mektubu alıp okudu. Hıçkıra hıç-
60 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

kıra ağladı. Her namazdan sonra bu mektubu getirtip
okutuyor ve ardından da: “Senin gibi bir dost, esas bu
günlerimde benim yanımda olmalıydı. İşte o zaman
inhiraftan, kaymaktan kurtulmuş olurdum...” derdi. 26
Aslında Harun Reşid, kendinden önce halifelik
yapmış raşid halifelere benzemek için her türlü
gayreti sarfeden biriydi. Buna rağmen Sevrî’nin ona
zalim demesi, muhtemelen onun daha dikkatli davranması,
kendisiyle yakın arkadaş olması dolayısıyla
nazının geçmesi ve irşad makamında olmasından dolayıdır.
Yoksa Harun Reşid’in anladığımız mânâda bir
zalim olmasından değildir.
Doğruyu Görünce Hemen Kabul Ederdi
Süfyan, aynı zamanda doğruyu gördüğünde daha
önceki kararından vazgeçen, doğru karşısında bildiğinin
tam tersi bile olsa direnmeyen kadirşinas bir
simaydı. Bir defasında kendisi, Mukatil b. Hayyan,
Hammad b. Seleme ve devrin önde gelen uleması
kendi aralarında toplanarak dediler ki: “Fakihlik yaptığını
zanneden Numan b. Sabit (Ebû Hanife), aslında
kıyastan başka bir şey yapmıyor. Beraberce yanına gidip,
yaptığının kıyastan başka bir şey olmadığını kendisine
söyleyelim ve bu konuda kendisiyle münakaşa
edelim. Şayet yaptığının kıyas olduğunu kabul ederse,
o zaman da kendisine kıyaslar yapmakla büyük bir
hata işlediğini hatırlatalım. Zîrâ kıyası ilk yapan şeytandır.
Nitekim şeytan Allah Teâlâ’ya: ‘Beni ateşten,
Âdem’i topraktan yarattın!’ demişti.”
Ebu Hanife Hazretleri, bunlarla Cuma günü Kûfe
Camiî’nde münazaraya girişti. Kullandığı yöntemle
ilgili delillerini ortaya koydu. Gösterilen bu deliller
karşısında hepsi Ebû Hanife Hazretlerine: “Sen gerçekten
ulemanın efendisi (yani en büyüğüsün)! Hakkında
olumsuz şeyler konuştuğumuzdan dolayı bizi
bağışla! Gerçekten senin hakkında delilsiz ve bilmeden
konuşmuşuz” dediler. Ebû Hanife Hazretleri de
büyük bir olgunluk göstererek onları mazur gördü ve
hiçbir şey demedi. 27
İdarecilere Karşı Cesareti
Süfyan, yaşadığı dönemdeki idarecilere karşı da
oldukça cesur davranmış, yanlışlarını düzeltici yollar
bulmuş ve derin Kur’ân bilgisiyle âdeta onları dize
getirmiştir. İdarecilerden hiçbir zaman beklenti içinde
olmamış ve onların verdiği yüksek meblağları asla
kabul etmemiştir. Buna örnek olarak şu hâdiseyi verebiliriz.
Bir defasında zamanın halifesi Harun Reşid,
eşi Zübeyde’nin üzerine evlenmek istemiş ve bunu
eşine açmış. Eşi ona böyle bir şeyin asla helâl olmayacağını
söyleyince, Harun Reşid, böyle bir evliliğin
helâl olduğu konusunda ısrar etmiş. Bu defa eşi: “O
zaman beni bırakır ondan sonra dilediğinle evlenirsin!”
deyince Harun Reşid ona: “Aramızda hüküm
vermesi için Süfyan’a ne dersin deyince, Zübeyde:
“Tamam o olur.” demiş. Harun Reşid Süfyan’a, eşi
Zübeyde’nin, kendi üzerine ikinci bir hanımla evlenmesini
helâl görmediğini söyleyip, birden fazla
evlenmenin cevazıyla ilgili Nisâ Sûre’si 3. âyetindeki
konuyla ilgili:
א
א א
כ א א א
כא
“Dilediğiniz kadınlardan iki, üç veya dört tane evlenin…”
kısmını okumuş. Sonra da susup Süfyan’ın
fetvasını beklemeye koyulmuş. Süfyan Harun Reşid’e
âyetin geri kalanını da okumasını istemiş. Âyetin geri
kalan kısmında ise: א
א
“Şayet
adaletle davranamamaktan endişe ederseniz, o
zaman birle yetinin” hususu vardır. Süfyan, Harun
Reşid’e: “Sen adaletli davranamazsın.” diyerek, böyle
bir evliliğin onun için helâl olmayacağını bildirmiştir.
Süfyan’ın, bu cesaret ve adaletle verdiği fetva karşısında
duygulanan Harun Reşid, kendisine on bin dirhem
verilmesini emretmişse de Süfyan bunu kesinlikle
kabul etmemiştir. 28
Süfyan, adaletli halifelerin beş kişiden ibaret olup,
onların da Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman,
Hz. Ali ve Ömer b. Abdulaziz olduğunu, bunlardan
başkasını aynı kategoride sayanın ise haddi aşmış bir
zalim olduğunu belirtmiştir. 29
Süfyan, kimseye kin gütmez ve asla beddua etmezdi.
Herhangi bir kimseyle düşmanlığı gerektiren
bir durum zuhur edecek olduğunda ise: “Allah sana
Cehennem ateşinden koruma afiyetini ihsan buyursun!”
30 şeklinde dua ederdi.
* Sakarya Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
makgul@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1. Zirikli, A’lam,3/104.
2. Bkz: Abdul-Ğani ed-Dakar, el-İmam Süfyân’us-Sevrî, Dâru’l-Kalem,
Beyrut 1994, s. 5-14.
3. Zerkeşî, el-Burhan, 1/6.
4. Nevevî, Et-Tibyan fî Âdâb-i Hameleti’l-Kur’ân, 1/7.
5. Zehebî, İber, 1/43.
6. Kadı Iyaz, Tertîbü’l-Medârik ve Takrîbü’l-Mesâlik, 1/39.
7. İbn Adiy, el-Kâmil, 1/85.
8. Aynı yer.
9. Safedi, et-Terâcim ve’t-Tabakât, 5/89.
10. Ebû Nuaym, Hilye, 3/132.
11. Ebû Nuaym, 3/132.
12. Ebû Nuaym, 3/132.
13. Ebû Nuaym, 3/133.
14. İbn Hallikân, Vefeyâtu’l-A’yân, 2/386.
15. İbn Hallikan, a.g.e; 2/387.
16. Ebû Nuaym, 3/134.
17. Ebû Nuaym, 3/134.
18. Gazâli, İhyâ, 1/48.
19. İbn Hallikân, Vefeyâtu’l-A’yân, 2/386.
20. Safedî, El-Vâfî bi’l-vefeyât, 5/89-90.
21. Ebû Nuaym, 3/140.
22. Ebû Nuaym, 4/18.
23. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, 4/77.
24. Et-Takiyyu’l-Ğuzzî, et-Tabakâtü’s-seniyye fî terâcîmi’l-Hanefiyye, 1/46.
25. Ebû Nuaym, 3/132.
26. Gazali, İhyâ, 2/507-509.
27. et-Takiyyü’l-Ğuzzî, age, 1/40.
28. Ebû Nuaym, 3/138.
29. Ebû Nuaym, 3/139.
30. Ebû Nuaym, 4/24.
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 61

YENi ÜMiT
Fethi YILMAZ*
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Allah Resûlü, bir taraftan kalb ve gönüllerin tabibi olma vazifesini eda ederken,
diğer taraftan da cismaniyete ait hususlarda âdeta tabiplik yapıyor ve çevresindeki
insanları hem maddî hem de mânevî hastalıklardan koruyabilecek tedbirleri alıyordu.
Hz. PEYGAMBER
(sallallahü aleyhi ve sellem)
ve HACAMAT (Kan Aldırma)
İnsanı ve hastalıkları yaratan Allah Teâlâ, yarattığı
her derdin devasını da yaratmıştır. İnsana düşen
vazife hastalıklardan kurtulma yollarını arayıp
tedavi olmaya çalışmaktır. Nitekim insanlara
her konuda rehber olarak gönderilen Allah Resulü
(sallallahü aleyhi ve sellem) de hastalandığında, hekimlere
tedavi olmuş, hastalanan ashabı için de hekimler
çağırmış ve zamanın tedavi yöntemlerinden faydalanmıştır.
O zamanın tedavi yöntemleri arasında en yaygın
olarak kullanılan hacamat da Peygamberimiz’in
(sallallahü aleyhi ve sellem) sıkça başvurduğu bir tedavi
uygulaması olup bizzat Cebrail tarafından kendisine
ve ümmetine tavsiye edilen bir tedavi şekli olmuştur.
Hacamat, binlerce yıldır dünyanın birçok yerinde koruyucu
hekimlikte ve hastalıkların tedavisinde uygulanmış
günümüzde de alternatif tıpta en fazla tavsiye
edilen tedavi metotlarından biri hâline gelmiştir.
Tanımı
Hacamat, koruyucu hekimlikte ve bazı hastalıkların
tedavisinde uygulanmış genel bir tedavi usûlüdür.
Kelimenin aslı Arapça hicâme(t) olup “emmek” anlamındaki
“hacm” kökünden gelir. (Lisânü’l-’Arab,
“hcm” md.) Hacamat yaptırmaya ihticam, bu işi meslek
edinen kişiye haccâm, kullandığı fanus ve bardak
gibi aletlere de mihcem (mihceme) denir. Bu yöntemle
kan almak yahut vücudun istenen yerine kan toplamak
için, küçük bir fanus ters tutularak içine süratle
sokulup çıkarılan bir alev vasıtasıyla havası boşaltıldıktan
sonra vücuda kapatılmakta, böylece kanın,
üzerindeki hava basıncının azaldığı o kesime hücum
etmesi sağlanmaktadır ki buna “kuru hacamat” denir.
Bu şekilde uygulanan kuru hacamatın maksadı kılcal
damarlardaki kanın o bölgeye akışını sağlamak, böylece
yakın bir bölgedeki kanamayı durdurmak veya
vücudun o kısmını ısıtmak yahut özellikle bazı cilt
hastalıklarında derideki kan deveranını arttırarak tedaviye
katkıda bulunmaktır. Türk halkı arasında kuru
hacamat için “şişe çekme” tabiri de kullanılmaktadır.
Eğer maksat sadece kan toplamak değil kılcal damarlardan
kan almaksa, kan alınacak kısım keskin bir bıçakla
çizildikten sonra fanus kapatılır ve bu durumda
kan iç basıncın etkisiyle kolaylıkla dışarı çıkar, yani
fanus tarafından emilmiş olur. Bu işleme ise “kanlı
hacamat” denir ki Türkçede hacamat denilince akla
daha çok gelen de budur.
Hacamat, koruyucu hekimlikte ve hastalıkların
tedavisinde uygulanmış genel bir tedavi usûlüdür.
Eskiden beri yaygın olarak uygulanan bu tedavi metodunda
“hacamat bıçağı” veya “hacamat zembereği”
denilen bir âlet kullanılmaktadır. Hacamat bıçağı,
tarak biçiminde, vücutta bir sıra çizik meydana getiren
bir âlettir. Bir yüzünde birçok yarık bulunan
bakır bir kutu içinde tetikli bir zembereğe bağlı olan
bıçaklar, düğmesi basılınca zembereğin boşalmasıyla
yarıklardan dışarı fırlar ve vücutta çizikler meydana
getirmekte ve fanus, bardak vb. bir şeyle de çizikler
üzerinden kan çekilerek bu tedavi usulü uygulanmaktadır.
Hacamatta maksat, derinin altındaki akıcılığı
olmayan pıhtılaşmış kirli kanı ve dokular arasındaki
sıvıda biriken atıkları dışarı atmak suretiyle kanın
rahatça dolaşmasını sağlamaktır.
Tarihi
Tıp tarihinde kan alma yöntemiyle tedavinin ilk
defa nerede ve ne zaman başladığı konusunda kesin
bir bilgi yoktur. Ancak bugün de bazı toplumlarda
görüldüğü gibi eski Mezopotamya, Mısır ve diğer Ön
Asya uygarlıklarında birçok hastalığın tedavisinde vücuttan
kan alma yoluna gidildiği bilinmektedir.
62 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

Hacamat tedavisi binlerce yıldır Çin’de kullanılan
kupa terapisi yöntemiyle ortak prensiplere sahiptir.
Önceleri bu işlemler için hayvan boynuzları kullanılırdı.
Hacamat yapan kişi boynuzdan havayı çekerek
bir vakum oluştururdu. Bu yöntem dışında bambu,
seramik ve cam kupalar da kullanılmıştır. Hacamat
sistemli olarak ilk kez Eski Mısır’da kullanılmıştır.
Yabancı maddeyi vücuttan uzaklaştırmak için hacamat
yoluyla kan alma tasvirlerine ait belgeler bulunmaktadır.
Bilinen en eski tıp metni olan (M.Ö. 1550)
Eski Mısır’a ait Eber Papirüslerinde bile hacamata
rastlamak mümkündür.
Modern tıbbın babası Hipokrat (M.Ö. 460–377) ve
Yunan tıbbının büyük hekimi Galen (M.S. 131-210)
hacamattan bahsederler. Hacamat Moğol tıbbında da
2500 yıllık bir geçmişe sahiptir. Hipokrat ve Galen
(Câlinûs) gibi Eskiçağ’ın ünlü hekimleri bu teoriyi
benimsediklerinden onları izleyen İslâm hekimleri
de dâhil bütün dünya asırlarca hastadan kan almayı
en güvenilir tedavi yöntemi diye kabul etmiştir.
Klâsik tıp ilminde hemen her hastalığın kandan
kaynaklandığı kanaati hâkim olduğu için tedavi sırasında
akla hemen kan almak geliyor ve ilk önce bu
yola başvuruluyordu. Bu yöntemin özellikle 17. yüzyılda
çok yaygın uygulandığı, bu yüzden yetkililerce
her hekimin kan alma usulünü bilmesinin şart koşulduğu
görülmektedir. Zamanla bu tür düşüncelerin
yerini tecrübeye ve bilimselliğe bırakmasıyla hastalardan
kan alma gerçek mânâda bir tedavi metodu hâline
gelmiştir. (İbn Ebû Usaybia, Uyûnü’l-enbâ, s. 6.)
Eski tababette hacamat yapmak için insan vücudunda
on dört bölge; fasd yani damardan kan aldırma
yöntemiyle ise otuz ile kırk üç arasında damar tespit
edilmiştir. Klâsik tıp kitaplarında hangi bölgeden veya
damardan kan almanın ne gibi hastalıklara iyi geleceğine
dair ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Hattâ bu iş
için uygun olan mevsimler, günler ve saatler verilmekte,
eğer âcil bir durum söz konusu değilse ilkbahar ve
sonbaharda hacamat yaptırmak tavsiye edilmektedir.
En eski dönemlerden günümüze kadar, gerek
koruyucu hekimlikte gerekse bazı hastalıkların tedavisinde
hacamat usulü geçerliliğini belli ölçüde
sürdürmüştür. Günümüzde de hacamatın, İslâm ülkelerinde
yaygın olduğunu ve buralarda hacamat kliniklerinde
bu tedavinin uygulandığını görmekteyiz.
Ayrıca Çin, Almanya, İngiltere Avustralya, Malezya
ve Kanada gibi ülkelerde bu tedavi usulünün uygulandığı
ve bu konuda araştırmaların yapıldığı bilinmektedir.
Osmanlı döneminde bazı berberler tarafından
uygulanan hacamat, günümüz Türkiye’sinde
ehil olmayan kişiler tarafından sağlıksız ortamlarda
yapıldığı iddiasıyla Sağlık Bakanlığı tarafından yasaklanmıştır.
Bugün ise modern tıpta gerekli durumlarda
kan alma (phlebotomy), şırınga ile doğrudan damara
girerek gerçekleştirilmektedir.
Genel tıp kitaplarında fasd ve hacamata ayrılan özel
bölümler yanında konuyla ilgili müstakil eserler de
kaleme alınmıştır. Bunlar arasında Hipokrat, Galen,
İbn Mâseveyh, Ali b. Rabben et-Taberî, Buhtîşû’ b.
Cebrâîl, Huneyn b. İshak, İbn Mâsse, İshak b. İmrân,
Kustâ b. Lûkâ, Ebû Bekir Muhammed b. Zekeriyyâ
er-Râzî, Fârâbî ve Ali b. Abbas el-Mecûsî’nin Kitâb
(Risale) fi’l-fasd, Kitâb (Risale) fi’l-hicâme, Kitâbü’l-
Fasd, Kitâbü’l-Hicâme gibi adlarla kaleme aldıkları
eser ve risaleler sayılabilir. (Bk. Fuat Sezgin, GAS, III,
444)
Hz. Peygamber’in Hacamat Yaptırması ve Teşvik
Etmesi
Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) zamanında
hacamatın, sağlığı korumak için ve bir tedavi
metodu olarak uygulandığını, bizzat kendisinin de
hacamat yaptırdığını ve hacamatı tavsiye ettiğini bilmekteyiz.
Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) bizzat
kendisi Ebû Taybe adında bir Haccâm’a başından kan
aldırmak suretiyle hacamat yaptırmış, haccâma ücretini
ödemiş ve şöyle buyurmuştur: “Hacamat (kan
aldırma) sizin için en iyi tedavi yollarından biridir.”
(Buhâri, Tıb 13; Müslim, Musakât 62, 63)
İbn Abbas, Resulullah’ın Miraç gecesinde, meleklerden
oluşan bir cemaate her uğrayışında kendisine
meleklerin, “Hacamat olmaya devam et! Ümmetine
de hacamat olmalarını emret!” dediklerini nakleder.
(Tirmizi, Tıb, 12; İbn Mâce, Tıb, 20; Ahmed b. Hanbel,
I, 354) Hz. Enes (r.a.), Resulullah’ın (sallallahü aleyhi
ve sellem), boynunun iki tarafı ile iki omuzun arasından
hacamat yaptırdığını bizlere bildirmektedir. (Ebû
Dâvûd, Tıb 4; Tirmizi, Tıb 12; İbn Mâce, Tıb 21)
Ebu Kesbe el-Enmari (r.a.) de “Resulullah’ın başından
ve iki omuzu arasından hacamat yaptırdığını
ve “Kim bu kandan akıtırsa, herhangi bir hastalık
için, bir başka ilâçla tedavi olmasa da zarar görmez.”
(Ebû Dâvûd, Tıb 4; İbn Mâce, Tıb 21) buyurduğunu
haber vermektedir. Kütüb-i Sitte‘de geçen bu ve benzeri
rivayetlerde Peygamberimiz’in (sallallahü aleyhi ve
sellem) hacamat yaptırdığını ve bunun hastalıklardan
korunma ve tedavi hususunda önemli bir uygulama
olduğunu görmekteyiz.
Hacamatın Yapıldığı Azalar
Hacamatı o dönemde uygulanan en iyi tedavi
metotları arasında sayan Resûl-i Ekrem ve ashabının
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 63

genel olarak ağrıya ve baş ağrısına karşı, baş (Buhâri,
Tıb 13; Müslim, Musakat 62, 63), iki omuz arası (kahil)
(Ebû Dâvûd, Tıb 4; İbn Mâce, Tıb 21), boyunun
sağ ve solunda bulunan damarlardan (ahdaayn) (Ebû
Dâvûd, Tıb 4; Tirmizi, Tıb 12), kalça ve ayağın üstünden
(Buhârî, Tıb, 14, 15; Ebû Dâvûd, Menâsik, 35, Tıb,
4,5) hacamat yaptırdıkları rivayet edilmektedir.
Hacamatta, vücutta kan alınabilecek noktaların
bilinmesi önemlidir. Hadîslerde Peygamberimiz’in
(sallallahü aleyhi ve sellem), başından, boynundan, omzundan
ve ayağından hacamat yaptırdığını görmekteyiz.
Fakat hacamatın vücudun sadece bu azalara
uygulanmadığını ağrıyan yere göre vücudun değişik
yerlerine de uygulandığını bilmekteyiz.
Hacamatın Zamanı
Hz. Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve sellem) kamerî
ayların on yedi, on dokuz ve yirmi birinde hacamat
yaptırıp, hacamat için bu zamanları ümmetine tavsiye
ettiğini ve bu zamanın kan hücumundan dolayı
meydana gelen birçok hastalıktan şifa olduğunu bildiren
rivayetler bulunmaktadır. (bk. Tirmizi, Tıb, 12;
Ebû Dâvud, Tıb, 5) İbni Sina, el-Kanun fi’t-Tıb isimli
meşhur eserinde bu hadîsle ilgili olarak şu açıklamaya
yer verir: Kamerî ayların başında kan aldırmak tavsiye
edilmez. Çünkü vücuttaki kan, kamerî ayların ilk
günlerinde daha azdır. Ayın on beşinden sonra yani
dolunay günlerinde ise ayın çekim gücünün artması
sebebiyle vücuttaki sıvı maddeler hem çoğalır hem de
hareketlenir. Bu sebeple bu günlerde alınan kan da
kişiye zarar vermez. (İbni Sina, Kanun I, s. 212)
Günümüzde yapılan bazı araştırmalar da ayın insan
vücudu üzerinde değişik etkiler meydana getirdiğini,
dolunay günlerinde vücuttaki hormon ve sıvı
dengesinde değişmeler görüldüğünü, kadınlardaki
doğum ve âdet görme kanamalarının daha şiddetli
olduğunu ortaya koymuştur. (Gerçeğe Doğru Dergisi,
“Dolunay ve Oruç” c. II, sayı: 20, sayfa 28-30)
Ayın ilk yarısından sonra (dolunay hâlinde) hararetle
rutubetin artmasından dolayı, damarlardaki
kan çoğalmakta ve kan dolaşım hızında da bir artma
meydana gelmektedir. Yapılan araştırmalara göre bu
dönemde ayın 11-21. günlerinde işlenen suçlar ve
cinayetlerde de belirgin artışlar olduğu tespit edilmiştir.
Bu günlerde ayın cazibesi vücuttaki kanın
hareketlenmesine ve vücudun dinç olmasına tesir ettiğinden
dolayı kişiyi suç işlemeye müsait bir hâle getirdiği
gibi, sinir sistemine de tesir etmektedir. (Bilim
ve Teknik Dergisi, sayı: 298, Eylül 1992)
İbn Kayyim el-Cevziyye, hadîslerde mevcut tavsiye
ve bilgilerin, dönemindeki tıp âlimlerinin tespitleriyle
uyum içinde bulunduğunu, meselâ bu
âlimlerin kanaatine göre ayın hareketine bağlı olarak
bu zamanlarda kan basıncının arttığını, ay ortası ile
onu takip eden haftanın hacamat için en uygun zaman
olduğunu, âcil durumlar hariç bu zaman dilimi
içinde hacamat olmanın daha faydalı olacağını söylemektedir.
(İbn Kayyim el-Cevziyye, et-Tıbbû’n-nebevî, s.
66) Hacamat için belli zaman dilimleri tavsiye eden
hadislerin yeni ilmî araştırmalar ışığında tekrar değerlendirilmesinin
faydalı olacağı kanaatindeyiz.
Hacamatı kamerî takvime göre on yedi, on dokuz
ve yirmi birinci günler yapılmasını tavsiye eden hadislerin
yanında, bir de hacamatın belli günlere tahsis
edilmesiyle ilgili bazı rivayetler de bulunmaktadır. İbn
Ömer’den rivayet edilen bir hadise göre Resulullah
(sallallahü aleyhi ve sellem) hacamat için pazartesi, salı
ve perşembe günlerini tavsiye etmekte (bk. İbn Mâce,
Tıb, 22) başka bir rivayette ise Peygamberimiz’in
“Salı günü kan günüdür. O günde bir saat vardır, kan
durmaz” (Ebû Dâvûd, Tıb 5) buyurarak salı günü hacamat
yapmayı men ettiği bildirilmektedir. Bu günde
hacamat olmayı yasaklayan bu hadîs senet yönünden
tenkid edilmiştir. İbn Hacer ve Aynî gibi âlimler,
Buhârî’nin yukarıdaki hadisleri zayıf bulduğu için
eserine almadığını belirterek, hacamat için belli bir
zaman tayininin söz konusu olmadığını ifade etmişlerdir.
(İbn Hacer, Fethu’l-bâri, XXI, s. 266-267; Aynî,
Umdetü’l-kârî, XVII, s. 374-375) Zehrâvî de bu konuda
vakit tayinine gerek olmadığını söylemektedir.
(Zehrâvî, et-Taşrîf li-men ‘aceze ‘ani’t-te’lif , II, s. 541)
İhramlı ve Oruçlu İken Hacamat Yaptırmak
Hacamat ile ilgili meseleler fıkıh kitaplarımıza da
konu olmuştur. Yukarıda zikredilen hadîsler ışığında
İslâm âlimleri, hacamata mendub hükmünü vermişler
ve hacamat yapmanın ve yaptırmanın orucu bozup
bozmadığı, ihramlı iken hacamat yaptırılıp yaptırılamayacağı,
hacamatın abdesti bozup bozmadığı,
hacamat yapan kişilere ücret verilmesi gerekip gerekmediği
gibi konuları işlemişlerdir.
Bu konuların en önemlisi ihramlı ve oruçlu iken
hacamat yapılıp yapılamayacağıdır. Temel hadîs kaynaklarında
Peygamberimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem)
ihramlı iken hacamat yaptırdığına yani kan aldırdığına
dair sahih rivayetler olduğundan (Bk. Buhârî,
Savm, 22; Müslim, Hac 87, 88) ihramlı iken saç kestirmemek
şartıyla hacamatın caiz olduğu hususunda
âlimler arasında görüş birliği olmuştur.
Ramazan ayında oruçlu iken kan aldırmak meselesine
gelince, hadîs kaynaklarında, Hz. Peygamber’in,
oruçlu iken kan aldırdığı nakledildiği gibi, (Bk. Buhârî,
Savm 32, Tıb, 11; Ebû Dâvûd, Savm 30.) başkalarına
oruçlu iken kan aldırmayı yasakladığı rivayetler de
64 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

ulunmaktadır. (Bk. Buhârî, Tıb 11, Savm 32; Ebû
Dâvud, Savm 28, 29, 30) Enes b. Mâlik, oruçlu iken
hacamat yaptırmadıklarını ifade ederken oruçluya
hacamatı yasaklayan hadîslerin hacamatın oruçluya
sıkıntı vereceği hususuna bağlamaktadır. (Ebû Dâvûd,
Savm 32) Buna göre oruçlunun hacamat yaptırması
mümkün ve caiz olduğu söylenebilir. Ancak oruçludan
kan alınması, vücudu zayıf düşürecekse veya
oruç tutmayı zorlaştıracaksa bu durumda hacamat
yaptırmanın mekruh olacağı nakledilmiştir. Buna
göre zaruret olmadıkça Ramazan ayında, gündüz kan
aldırmayıp akşam iftardan sonra kan aldırmayı tercih
etmenin daha uygun olacağı belirtilmiştir. Fakat bu
durumda da Resulullah’ın (sallallahü aleyhi ve sellem)
hacamatın aç karnına daha faydalı olacağı buyruğu
göz ardı edilmemelidir.
Hacamatın Faydaları
Peygamberimiz hacamatın faydası ile ilgili olarak
şöyle buyurmaktadır: “Hacamatta şifa ve bereket vardır.
Ayrıca hacamat aklı ve hıfzetme (ezberleme) gücünü
arttırır. (İbn Mâce, Tıb 22)
Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) hacamatta
şifa olduğunu buyurmakta (Buhari, Tıb 7; İbn Mâce,
Tıb 22; Ahmed b. Hanbel, I, 246) ve hacamat yaptıranın
herhangi bir hastalık için, bir başka ilâçla tedavi
olmasa da zarar görmeyeceğini bildirmektedir. (Ebû
Dâvûd, Tıb 4; İbn Mâce, Tıb 21) Allah Resulü’nün bu
mübarek beyanları, kan aldırmanın çok etkili bir tedavi
metodu olduğunu ve usullerine riayet edilerek
yapıldığı takdirde önemli faydalarının olacağını göstermektedir.
Zamanımızın tıp ve ilim adamları kan aldırmanın
birçok yararlı ve tedavi edici tesirinin bulunduğunda
ittifak hâlindedir. Amerikalı bir profesör kanın temizlenilmesi
ile birçok hastalığın tedavi edilebileceğini
iddia etmiştir. Kanın temizlenmesiyle hastalıklara
karşı başarılı sonuç alınması, hacamatın önemini ortaya
koymaktadır. Özellikle psikiyatrik rahatsızlıklarda
bunu daha da önemli olduğu belirtilmektedir.
Sağlığı yerinde olanların kan vermesi kemik iliğini
harekete geçirmekte, kan yapımı hızlanmakta böylece
kanın temizlenmesi kolaylaşmaktadır. Bahar yorgunluğu
dediğimiz vücudun umumi âhengini bozan bitkinlik,
hâlsizlik doğuran hastalıklar bahar mevsiminde
kan vermek suretiyle düzeltilebilir. Kış aylarında vücutta
biriken metabolizma artıkları ve zehirli maddeler
baharda kan vermekle hızlanan kan yapımı sayesinde
süratle vücuttan atılmaktadır. Dolaşıma çıkan pıhtılaşmayı
önleyici bazı maddelerin temizlenmesi, damar
sertliklerinin önlenmesi ve damarların korunması da
kan vermenin faydaları arasındadır. (Emiroğlu, s. 81)
Bugünün tıbbında genellikle elli yaşın üzerindeki
kişilerde görülen sebebi bilinmeyen, organizmada alyuvar
kitlesinin devamlı ve mutlak suretle artmasıyla
meydana gelen Polsitemia Vera isminde bir hastalık
tespit edilmiştir ki, hastada baş ağrısı, baş dönmesi
halsizlik, fenalık hissi, geçici körlük, görme keskinliğinde
azalma vb şikâyetleri görülmektedir. Bu hastalık
kan alma suretiyle tedavi edilir. Böylece kısa zamanda
alyuvar kitlesini azaltarak hastalığın vücut için
kötü olan etkileri önlenmiş olur. Her defasında 300
ml. kan alınır ve bu haftada 1–2 kere uygulanır. Bu
işleme alyuvarlar sayısı normal seviyeye gelinceye kadar
devam edilir. Böylece bu hastalık, sadece hastadan
kan alınmak suretiyle kontrol altında tutulabilir.
Kan vücuttan çıktığında yerine plazma adı verilen
bir vücut sıvısı geçecek ve kanın sulanması sağlanmış
olacaktır. Kanın sulanıp incelmesi, kandaki alyuvar
yoğunluğunu azaltır. Böylece kalb, beyne daha rahat
pompalama yapar. Kan emilince, kandaki oksijen taşıyıcı
madde olan hemoglobin seviyesi de düşer. Bu
yüzden kan, beyine yeterli oksijeni taşıyabilmesi için
daha hızlı akmaya başlar. Akışkanlık özelliği artan kanın
aynı zamanda çevredeki, beyin ve karaciğerdeki dolaşımı
da düzelmiş olacaktır. Böylece kan akışının artmasıyla
insan yorgunluktan ve halsizlikten kurtulacaktır.
Âni sol kalb yetmezliği ve buna bağlı akciğer bozukluklarında
da kan almak suretiyle tedavi yapılır.
Âni sol kalb yetmezliğinde toplardamar yoluyla süratle
ve fazla miktarda (500 ml) bir kan alımı kalbe kan
dökümünü azaltarak sağ kalb atım hacmini azaltmak
suretiyle sol kalb yükünü hafifleteceğinden âni sol
kalb yetmezliği ve buna bağlı akciğer bozukluklarına
ait krizlerde hastayı kısa zamanda rahatlatabilir. (Denizkuşları,
s. 115)
Hacamatla, kılcal damarlardaki tıkanıklıklar açılır.
Kandaki ve dokulardaki gaz ve toksinlerin hacamatla
atılması, hacamat yapılan bölgeye bağlı damarlardaki
kan akımını canlandırır. Hacamat, dokuların
beslenmesi ve oksijenlenmesini artırır, sertlikleri ve
ödemleri çözer. Hacamat kan üretimiyle görevli organları
(kemik iliği, karaciğer, dalak) uyarır, bağışıklık
sistemini kuvvetlendirir, vücuda direnç kazandırır,
ağrıları giderir, hastalıkları önler. Kansızlık, bel tutulması,
eklem ağrıları, baş ağrıları, bel, boyun fıtığına
ve kireçlenmesine bağlı ağrılar, dalak, karaciğer hastalıkları,
enfeksiyonlar, sinirsel, psikolojik ve her türlü
hastalığın tedavisinde etkili olduğu belirtilmektedir.
(Salih, s. 141) Süreklilik arz eden kronikleşmiş birçok
hastalıklarda; migren, romatizma, mide bağırsak
rahatsızlıkları, el ve ayaklarda üşüme, şeker hastalığı,
zihnî ve ruhî birçok hastalıklarda, böbrek hastalıklarında
kan vermenin faydası bilinmektedir. Vücudun
YENİ ÜMİT DERGİSİ | 65

farklı bölgelerine uygulanan hacamatın daha birçok
hastalığın tedavisinde iyi neticeler verdiği tecrübelerle
ortaya konmuştur.
St. George’s Üniversitesi’nde öğretim görevlisi
Doç. Dr. Ahmed Younis, East Anglia Üniversi tesi’nden
Dr. Kaleem Ullah ve uluslar arası hacamat
terapisti sertifikası sahibi Faruk Günindi hacamatın
faydaları ile ilgili dünyanın değişik yerlerinde
seminerler vermekte, Younis her türlü ağrılarda
ve hastalıklarda hacamat terapisini kullandıklarını
ve çok başarılı sonuçlar aldıklarını belirtmektedir.
Avrupa’nın en büyük bilim festivali olan İngiltere
Bilim Festivali’nde 2006 yılında Hacamat’ı tanıtan
Younis’un bu konudaki araştırmaları da saygın bir
alternatif tıp dergisinde yayınlanmıştır. (Bk. ISPUB,
vol 4. No1, 2007)
Hacamat yapılırken bazı hususlara da dikkat edilmesi
gerekmektedir. Bulaşıcı hastalıklara yakalanmamak
için bu tedavide mutlak suretle hijyene önem verilmeli
ve bu işi iyi bilen ehil insanlara yaptırılmalıdır.
Hacamat yaptıracak kişinin daha önce bir tahlil yaptırarak
kan durumunu ve vücuttaki kan seviyesinin kan
vermeye elverişli olup olmadığını öğrenmesi gerekmektedir.
Zîrâ kan seviyesi düşük anemik ve hemofili
hastaların hacamat yaptırmaları kendilerine zarar verebilir.
Yine hacamat çok ihtiyar ve zayıf kişilere, kalb
yetmezliği olanlara, hamilelere, tansiyonu çok düşük
olan kişilere ve küçük çocuklara önerilmemektedir.
Sonuç
Modern bilim hızla ilerliyor. Her geçen gün yeni
tedavi usulleri ortaya konuluyor. Ancak bununla
birlikte sürekli olarak yeni ve tedavisi bulunamayan
başka hastalıklarla karşılaşıyoruz. Bu durum hastalıklarla
mücadeleden önce hastalıklara yakalanmamayı
yani koruyucu hekimliğin esaslarının bilinmesini ve
uygulanmasını gerekli kılmaktadır. Nitekim Peygamber
Efendimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) tıbba
dair tavsiyelerinin birçoğunun koruyucu hekimliğe
ait olduğunu görmekteyiz. Bulaşıcı hastalıklara karşı
korunma, salgının bulunduğu yere girmeme ve bu
yerde bulunuyorsa dışarı çıkmama (karantina), vücut
temizliği, yiyecek ve içeceklerin temiz tutulması,
çevre temizliğine önem verme, dişleri misvaklama,
yeme-içmede aşırıya kaçmama, yemekten önce ve
sonra elleri yıkama, oturarak yemek yeme gibi nebevî
tavsiyelerin hastalıklardan korunma adına ne kadar
önemli olduğu günümüz ilim adamları tarafından da
ifade edilmektedir. İşte bu açıdan meseleyi değerlendirdiğimizde
Hz. Peygamber’in hem tedavi hem de
hastalıklardan korunma maksadıyla uyguladığı hacamatın
önemini daha iyi kavramış oluruz.
Günümüzde hastalıkların tedavisinde kullanılan
yöntem ve ilâçların yan tesirlerinin bulunması, dünyanın
birçok yerindeki bilim adamlarını, hastalıklara
karşılık eskiye, denenmiş, tecrübe edilmiş ve insanların
yüzyıllardır yapa geldikleri tabiî tedavi metotlarına
sevk etmiştir. Alternatif Tıp olarak anılan bu doğal
tedavi yöntemlerinden birinin de Peygamberimiz’in
(sallallahü aleyhi ve sellem) uyguladığı ve ümmetine tavsiye
ettiği hacamat olduğunu söyleyebiliriz. Bu konuda
Avrupa’da, Asya’da ve dünyanın değişik yerlerinde yapılan
araştırmalar ve çalışmalar da bu hakikati desteklemektedir.
Ayrıca günümüzde, hacamatı hayatlarında
düzenli bir şekilde uygulayarak sağlığını muhafaza
eden ve hastalıklardan kurtulan kişilerin tecrübeleri de
hiç şüphesiz bunun önemini daha da artırmaktadır.
Tarih boyunca uygulanan hacamat günümüz modern
tıpta kan verme metodu olarak algılanmaktadır.
Günümüz şartlarında ise damardan şırınga ile kan
almanın da hacamat olarak değerlendirilebileceğini
söyleyenler vardır. Ancak hacamatın gerek vücudun
değişik yerlerine uygulanması gerekse de ana damarlardan
değil de kılcal damarlardan pıhtılaşmış kirli
kanın alınması ve bu uygulama için uygun zamanların
belirlenmesi gibi unsurlar hacamatı, günümüzde
şırınga ile damardan temiz kanı almaktan farklı kılan
yönlerdir. Bunun için binlerce yıldır uygulanan
hacamatın, gelişen modern tıbbın imkânlarıyla ilim
adamları ve araştırmacı doktorlar tarafından bu farklı
yönleriyle tekrar ele alınarak incelenmesi gerektiğine
inanıyoruz. Böyle bir araştırma yapmanın da bu tedavi
uygulamasını Cibril’in diliyle bizlere tavsiye eden
Hz. Peygamber’e (sallallahü aleyhi ve sellem) vefanın bir
gereği olduğunu düşünüyoruz.
Son olarak sağlığımızı koruyan ve şifayı verenin
yalnızca Allah olduğunu ifade eder, yine O’nun
Habib-i Edibi Hz. Muhammed’e (sallallahü aleyhi ve
sellem) tavsiye ettiği vesileler ile O’nun Hafîz ve Şâfî
isimlerine sığınırız.
* Araştırmacı-Yazar
fyilmaz@yeniumit.com.tr
İstifade Edilen Kaynaklar
• Abdullah Köşe, Mahmut Rıdvanoğlu, “Hacamat” maddesi, Diyanet İslâm
Ansiklopedisi
• (DİA), XIV, 421-422.
• Ali Rıza Karabulut, Tıbb-ı Nebevi, Mektebe Yayınları, İst. 1992.
• Mahmud Denizkuşları, Peygamberimiz ve Tıp, Marifet Yayınları, İstanbul
1982.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, et-Tıbbu’n-nebevî, (Nşr. Âdil el-Ezherî-
Mahmûd Ferec el-
• Ukde), Kahire 1410/1990, s. 42- 45.
• Dr. Nevzat Emiroğlu, Kan ve Dolaşım, Yeni Asya Yayınları, İst. 1982.
• Dr. Aidin Salih, Gerçek Tıp, Yazı Yayıncılık, İst. 2010.
• www.islamiforum.com/hacamat
66 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

YENİ ÜMİT
Nisan / Mayıs / Haziran 2011 - Sayı 92
Copyright © Işık Yayıncılık Tic. A.Ş. 2011
Bu eserin tüm yayın hakları Işık Yayıncılık Tic. A.Ş.'ye aittir. Eserde yer alan
metin ve resimlerin Işık Yayıncılık Tic. A.Ş'nin önceden yazılı izni olmaksızın,
elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılması,
yayımlanması ve depolanması yasaktır.
iÇiNDEKiLER
IŞIK YAYINCILIK. TİC. A.Ş. ADINA SAHİBİ
M. Talat KATIRCIOĞLU
GENEL KOORDİNATÖR
Dr. Ergün ÇAPAN
SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ
Selçuk CAMCI
İDARİ MERKEZ
İstanbul
YAYIN TÜRÜ
Yaygın Süreli
GÖRSEL YÖNETMEN
Engin ÇİFTÇİ
GRAFİK - TASARIM
Murat ARABACI
YAYIN VE İLETİŞİM ADRESİ
Kısıklı Mah. Meltem Sk. No: 5 Üsküdar / İSTANBUL
Tel: 0 ( 216 ) 318 10 00 - Faks: 0 ( 216 ) 422 41 40
MÜŞTERİ HİZMETLERİ
444 0 361
Bütün GSM operatörlerinden ve sabit telefonlardan
dakikası 1 SMS/kontöre direk arayabilirsiniz.
(Her türlü abonelik işlemleriniz için arayabilirsiniz.)
Yurtiçi abone bedeli 22 TL'dir.
Yurtdışı abone bedeli, 1. Grup Ülkeler (Avrupa, Orta Asya, Orta Doğu ve Kuzey
Afrika ülkeleri) 14 €, 2. Grup Ülkeler (Uzak Doğu, Amerika, Güney Afrika ve
Pasifik ülkeleri) 20 $, 3. Grup Ülkeler (Avustralya ve Yeni Zelanda) ise 24 $'dır.
Abone olmak isteyenlerin abone bedelini;
Işık Yayıncılık. Ticaret A.Ş. adına, her PTT şubesinden; 556 8324 nolu Posta
çeki hesabına veya Bank Asya Anadolu Kurumsal TEMSİLCİLİKLER Şubesi'nin;
TL olarak, TR870020800094000540530040 (54053-40) numaralı,
$ olarak, TR600020800094000540530041 (54053-41) numaralı,
€ olarak TR330020800094000540530042 (54053-42) numaralı hesabına
yatırıp, dekontun fotokopisini, açık isim, adres ve telefon bilgileri ile hangi
sayıdan itibaren abone olacaklarını belirten bir yazı ile abone merkezimize
posta veya faks ile bildirmeleri yeterlidir.
ABONE VE DAĞITIM MÜDÜRLÜĞÜ
Bulgurlu Mh. Bağcılar Cd. No: 1
Posta Kodu 34696 Üsküdar / İSTANBUL
Tel: (0 216) 444 0 361
Faks: (0 216) 522 11 78
AVRUPA DAĞITIM
WORLD MEDIA GROUP AG- İsmail Küçük
Adres: SPRENDLINGER LANDSTR. 107-109, 630 69
OFFENBACH am MAIN
Müşteri Hizmetleri: 0049 69 300 34 111-112
Dağıtım Telefonu: 0049 69 300 34 103 Fax: 0049 69 300 34 105
dergiler@worldmediagroup.eu - dagitim@eurozaman.de
BASILDIĞI YER
Çağlayan A.Ş. Gaziemir/İZMİR
Tel: 0 232 274 22 15 Faks: 0 232 252 21 00
BAYİ DAĞITIM
DPP A.Ş.
BASIM TARİHİ
Mart 2011
E-MAIL - WEB
www.yeniumit.com.tr • yeniumit@yeniumit.com.tr
Fiyatı: KDV Dahil 6,00 TL
Dar Bir Açıdan Bir Kez Daha Kur'ân
Başyazı
Râgıb El-Isfahânî’nin Mukaddimetü’t-Tefsir’inin Kökleri ve
Kitabın Türkçe’ye Tercümesi
Prof. Dr. Suat YILDIRIM
Peygamber Yolu'nun Ruh ve Mânâ Boyutu
Prof. Dr. Abdulhakim YÜCE
Sebeplerin Sorgulanması
Doç. Dr. Yener ÖZTÜRK
Kur’ân Tilâvetinde Temsil
Yrd. Doç. Dr. Alican DAĞDEVİREN
Peygamberimiz'in (s.a.s) Yetimlere Şefkati
Mehmet DERE
Mevlâna ve Evrensel Çağrısı Gel!
Prof. Dr. Cafer Sadık YARAN
Hayâ ve İffet Duygusu
Dr. M. Selim ARIK
Altın Nefesler
Muradi (III. Sultan Murad) - Leyla Hanım
Rahmet Peygamberinde Beyan
Doç. Dr. Ayhan TEKİNEŞ
Seyyid Kutub
Prof. Dr. Mesut ERDAL
Firavun ve Genel Özellikleri
Yrd. Doç. Dr. Musa Kâzım GÜLÇÜR
Bütüncül ve Parçacı Yaklaşımlar Arasında Sünnet-i Nebeviyye
Prof. Dr. Vehbe Mustafa ez-ZUHAYLÎ
Bir İlim ve Zühd Kahramanı Süfyan-ı Sevrî Hazretleri
Doç. Dr. Muhittin AKGÜL
Hz. Peygamber (s.a.s) ve Hacamat (Kan Aldırma)
Fethi YILMAZ
YAYIN İLKELERİ
•Gönderilen yazıların yayımlanmasına Yayın Kurulu karar verir.
•Yayımlanan yazıların her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir.
•Yazılar 2200 kelimeyi geçmemelidir.
•Türkçeyi kullanmada itina gösterilmelidir.
•Faydalanılan kaynaklar, metin içerisinde.. meselâ, (Yazır 1983, 2: 560) gibi, yazarın
soy ismi, kitabın yayın tarihi, varsa cilt ve sayfa numarası ile kısaca verilmeli,
daha sonra, yazının sonunda liste hâlinde açık olarak belirtilmelidir. Kitap isimleri
italik yazılmalıdır.
•Yazılar yayımlansın veya yayımlanmasın iade edilmez.
•Dergimizdeki yazılar, başka yerlerde kaynak gösterilerek yayımlanabilir.
67 •Yayımlanan yazılar için te'lif ücreti ödenir.
Dinî İlimler ve Kültür YENİ ÜMİT Dergisi DERGİSİ 67
| 67
2
8
13
17
21
26
30
33
38
40
43
48
53
58
62

En cazip desenlerin gerçek ziyası Sen’sin,
Bu hususta asla yok kevn ü mekânda dengin;
Sen’in gönlün meleklerinkinden daha engin,
Şu fakirler ülkesinde yolu gözlenensin…
YAYSAT NO:2011/2
FİYATI: 6.00 TL
68 | YENİ ÜMİT DERGİSİ