Bülten 41 (Temmuz-2006) - Mimarlar Odası Ankara Şubesi

20 21
Kalkýnmanýn sadece ekonomik büyüme ile eþ anlamlý
olmadýðý ve beslenme, barýnma olanaklarý, saðlýk ve
eðitim hizmetleri, insan haklarý gibi göstergelerin de
kalkýnma kavramýnýn içinde düþünülmesi gerektiði
gerçeði göz önüne alýndýðýnda, ekonomik terimlerle
tanýmlanan “sürdürülebilir kalkýnma” paradigmasýnýn
çevre sorunlarýnýn çözümünde yanlý ve yetersiz
olduðu açýktýr. Bu baðlamda sürdürülebilir bir çevre
anlayýþýnýn oluþturulmasý için atýlmasý gereken ilk
adým, çevreyi ekonominin bir alt kümesi olarak kabul
eden ve sýnýrsýz üretim-sýnýrsýz tüketim-kar
maksimizasyonu üçgenindeki kalkýnma kavramýnýn
tümüyle reddedilmesidir.
Kapitalizmin mantýðý doðaya hâkim olmayý, ne
pahasýna olursa olsun büyümeyi, mümkün olduðu
kadar servet edinmeyi gerektirmektedir. Pazar için
üretim ve tüketimin sürekliliði toplumlarýn tüketime
kanalize edilmesiyle saðlanmaktadýr. En az maliyetle
en çok kâr elde etmek temel mantýk olunca, bir
taraftan hýzlý enerji tüketimi zorunlu hale gelmekte
ve kaynaklar yok edilmekte, diðer taraftan her
alanda atýk sorununu ortaya çýkmaktadýr.
Az geliþmiþ ülkelerin dýþ borçlarý, ihraç endüstrisine
yaptýklarý yatýrýmlar geliþmiþ ülkelerin ucuz ürünlere
sahip olmasýný saðlamýþtýr. El Salvador ve Costa
Rica'da ekilebilir topraklarýn beþte birinden
fazlasýnda muz, kahve, þeker gibi ihraç edilen
mahsuller yetiþtirilmektedir. Latin Amerika'da ve
Güney Afrika'daki ihraç sýðýrý çiftlikleri yaðmur
ormanlarýnýn ve vahþi yaþam alanlarýnýn yerini
almýþtýr. Japonya hububat ihtiyacýnýn % 70'ini, soya
fasulyesi ihtiyacýnýn % 95'ini ve odun ihtiyacýnýn
%50'sinden fazlasýný ithal ederken, Borneo'da
yaðmur ormanlarý hýzla ortadan kalkmýþtýr.
Bu arada azgeliþmiþ ülkelerde üretim, insanlarýn
ihtiyacý için deðil dýþ pazarýn ihtiyacý doðrultusunda
yapýlmaktadýr. Kendi iç bütünlükleri ve tutarlýlýklarý
ortadan kaldýrýlan bu ülkeler eþit olmayan ticari
iliþkiler aðýna zorlanmaktadýr.
KÝRLETEN ÖDER / ÖDÜLLENDÝRÝLÝR:
Anayasa'nýn 56. maddesi herkese “saðlýklý ve dengeli
bir çevrede yaþama hakký” vermektedir. Bütün
vatandaþlarýn bu hakka ulaþabilmesi için “çevre
hizmetlerinin”, kamusal hizmet olarak kabul edilmesi
gerekmektedir. Kamusal hizmetler ise geleneksel
olarak; hizmetlerin sürekliliði, eþitlik (yansýzlýk),
uyum (çaðýn gereklerine ve deðiþikliklere ayak
uydurma) ve meccanilik (hizmetlerin karþýlýksýz ve
parasýz olmasý) gibi temel ilkelerine sahiptir.
5491 Sayýlý Kanunun 8. Maddesi ile 2872 Sayýlý
Kanunun 11. Maddesinde yapýlan deðiþiklik, çevre
hizmetlerini kamusal bir hizmet olmaktan çýkarmakta,
ticarileþtirmektedir. Parasý olana parasý kadar çevre
hizmeti verilmesini saðlamakta, parasý olmayaný da
bu Anayasal haktan maðdur edecek bir düzenleme
getirmektedir. Atýksu ve katý atýk tesislerinin
“yatýrým, iþletme, bakým, onarým ve ýslah
harcamalarýnýn” bu hizmetten yararlanan veya
yararlanacaklardan tahsisini öngörmektedir. Bu
durumda “kirleten öder” ilkesinin endüstri
tesislerinden her bir ferde kadar kirlettiði oranda
ciddi þekilde uygulanacaðý bir sisteme geçiþ söz
konusudur. Ýlgili maddeler aþaðýdaki gibidir.
MADDE 8- 2872 sayýlý Kanunun 11. maddesi baþlýðý
ile birlikte aþaðýdaki þekilde deðiþtirilmiþtir.
“ Ýzin alma, arýtma ve bertaraf etme yükümlülüðü
MADDE 11-…
Atýksu altyapý sistemlerini kullanan ve/veya
kullanacaklar, baðlantý sistemlerinin olup
olmadýðýna bakýlmaksýzýn, arýtma sistemlerinden
sorumlu yönetimlerin yapacaðý her türlü yatýrým,
iþletme, bakým, onarým, ýslah ve temizleme
harcamalarýnýn tamamýna kirlilik yükü ve atýksu
miktarý oranýnda katýlmak zorundadýrlar. Bu
hizmetlerden yararlananlardan, belediye
meclisince ve bu maddede sorumluluk verilen
diðer idarelerce belirlenecek tarifeye göre atýksu
toplama, arýtma ve bertaraf ücreti alýnýr. Bu fýkra
uyarýnca tahsil edilen ücretler, atýksu ile ilgili
hizmetler dýþýnda kullanýlamaz.
…
Büyükþehir belediyeleri ve belediyeler evsel katý atýk
bertaraf tesislerini kurmak, kurdurmak, iþletmek
veya iþlettirmekle yükümlüdürler. Bu hizmetten
yararlanan ve/veya yararlanacaklar, sorumlu
yönetimlerin yapacaðý yatýrým, iþletme, bakým,
onarým ve ýslah harcamalarýna katýlmakla
yükümlüdür. Bu hizmetten yararlananlardan,
belediye meclisince belirlenecek tarifeye göre
katý atýk toplama, taþýma ve bertaraf ücreti alýnýr.
Bu fýkra uyarýnca tahsil edilen ücretler, katý atýkla
ilgili hizmetler dýþýnda kullanýlamaz.
2005 yýlýnda kanunlaþan Büyükþehir Belediyeleri
Kanunu ve Belediyeler Kanunu'nda bu sorumluluk
belediyelere ve Büyükþehir belediyelerine zaten
verilmiþti. Ayrýca Türk Ceza Kanununun 181.
ve 182.
maddelerinin getirdiði yükümlülükler nedeniyle de
geçen süre içinde sorumluluðunun bilincinde olan
belediyeler verilen süre içinde tesislerini
tamamlamak için olaðanüstü bir gayret
göstermiþlerdir. Fakat bütün bu geliþmelere raðmen
bu konuda hiçbir giriþimde bulunmayan diðer
belediyeler son düzenleme ile ödüllendirilmektedir.
Çünkü kendilerine, verilen ek süre içinde yatýrým
masraflarýný vatandaþtan tahsil edip, TCK'nýn
getirdiði cezalardan kurtulma þansý verilmiþtir. Söz
konusu ek sürelerin düzenlendiði madde ise
aþaðýdaki gibidir.
GEÇÝCÝ MADDE 4- Atýksu arýtma ve evsel nitelikli
katý atýk bertaraf
tesisini kurmamýþ belediyeler ile,
halihazýrda faaliyette olup, atýksu arýtma tesisini
kurmamýþ organize sanayi bölgeleri, diðer sanayi
kuruluþlarý ile yerleþim birimleri, bu tesislerin
kurulmasýna iliþkin iþ termin plânlarýný bu Kanunun
yürürlüðe girdiði tarihten itibaren bir yýl içinde
Bakanlýða sunmak ve aþaðýda belirtilen sürelerde
iþletmeye almak zorundadýr.
Ýþletmeye alma süreleri, iþ termin plânýnýn Bakanlýða
sunulmasýndan itibaren; belediyelerde nüfusu,
100.000'den fazla olanlarda 3 yýl, 100.000 ilâ
50.000 arasýnda olanlarda 5 yýl, 50.000 ilâ 10.000
arasýnda olanlarda 7 yýl, 10.000 ilâ 2.000 arasýnda
olanlarda 10 yýl, organize sanayi bölgeleriyle
bunlarýn dýþýnda kalan endüstri tesislerinde ve
atýksu üreten her türlü tesiste 2 yýldýr.
TCK'nýn 181. ve 182. maddesi “Çevrenin kasten
kirletilmesi” ve “Çevrenin taksirle kirletilmesi”
baþlýklarýný taþýmaktadýr. 5491 Sayýlý Kanunun Geçici
4. Maddesinin endüstri tesislerine tanýdýðý 3 yýllýk
süre ve belediyelere tanýdýðý 4 yýl ile 11 yýl
arasýndaki ek süre nedeniyle TCK'nýn bu
maddelerinin uygulanmasý da verilen süreler kadar
ertelenmiþ olacaktýr. 12 Ekim 2006'ya kadar Çevre
ve Orman Bakaný'nda desteði ile ertelenen 181. ve
182. maddeleri 5491 Sayýlý Kanunun yürürlüðe
girdiði tarihten sonra da verilen süreler kadar
uygulanamayacaktýr.
Ayrýca 5491 Sayýlý Kanunun Geçici 4. Maddesi
“Çevresel Etki Deðerlendirme Yönetmeliði
hükümlerine tabi olduðu halde yükümlülüklerini
yerine getirmeyenler” için af niteliðindedir. Geçen
süre için ÇED Yönetmeliðinin gereklerini yerine
getirmeyerek çevreyi kirletenler affedilerek
ödüllendirilmektedir. Yönetmeliðin gereðini yerine
getirenler ise “kirleten öder” ilkesi ile diðerlerine
göre bir bakýma cezalandýrýlmýþtýr. Geçici 3. Madde
aþaðýdaki gibidir.
GEÇÝCÝ MADDE 3- Bu Kanunun yürürlüðe
girmesinden önce Çevresel Etki Deðerlendirmesi
Yönetmeliði hükümlerine tâbi olduðu halde,
yükümlülüklerini yerine getirmeyenlerden,
halihazýrda yer seçimi uygun olanlar, bu Kanunun
yürürlüðe girdiði tarihten itibaren altý ay içinde,
ilgili yönetmelikler çerçevesinde gerekli
yükümlülüklerini yerine getirdiklerini gösterir
çevresel durum deðerlendirme raporunu
hazýrlayarak Bakanlýða sunar. Ýlgili
yönetmeliklerde belirlenen þartlarý saðlayanlar
baþvuru tarihinden itibaren altý ay içinde karara
baðlanýr.
...
Kanun'da idari para cezalarýnýn oldukça artýrýldýðýna
dikkat çekilmektedir. Ancak, idari para cezalarýnýn
artýrýlmasý, “kirleten öder” ilkesinin getirdiði “parasý
olan kirletir” gerçeðini “çok parasý olan daha çok
kirletir” noktasýna taþýmaktadýr.
ÇED ve “EÞÝTLÝK”:
5491 Sayýlý Kanunun 7. Maddesi, 2872 Sayýlý
Kanunun Çevresel Etki Deðerlendirmesi ile ilgili 10.
Maddesini düzenlemektedir. Madde
“gerçekleþtirmeyi planladýklarý faaliyetleri sonucu
çevre sorunlarýna yol açabilecek kurum, kuruluþ ve
iþletmeleri” kapsamaktadýr. Çevre sorunlarýna yol
açabilecek özellikte olmayan kurum, kuruluþ ve
iþletmeler bu maddenin getirdiði hükümlerin
dýþýndadýr. Mevcut kanunun ayný maddesine
istinaden hazýrlanan çeþitli tarihli yönetmeliklerde bu
faaliyetler listelerle sýralanmýþ veya tanýmlanmýþtýr.
Dolayýsýyla maddede istisnalar belirtilmeye ihtiyaç
yoktur. Ancak, Maden Kanunu'nda yapýlan hata
burada da tekrarlanmýþ ve “ Petrol, jeotermal
kaynaklar ve maden arama faaliyetleri, Çevresel
Etki Deðerlendirmesi kapsamý dýþýndadýr.” ifadesine
yer verilmiþtir. Bu durumun açýklanabilir bir tarafý
yoktur ve Anayasa'nýn 2. Maddesindeki “eþitlik
ilkesine” temelden aykýrýdýr. Bu istisnai durum
doðada onarýlmasý zor hasarlara neden olabilecektir.
DOÐAL VARLIK / KAYNAK:
Çevreyi ekonominin bir alt kümesi olarak kabul eden
ve sýnýrsýz üretim-sýnýrsýz tüketim-kar
maksimizasyonu üçgenindeki kalkýnma kavramýnýn
tümüyle reddedilmesi üzerine kurulu bir
sürdürülebilir çevre anlayýþý içinde doðanýn ekonomik
deðerlerle ifade edilmesinden de vazgeçilmelidir. Bu
noktada “doðal kaynak” tanýmlamasý yerine “doðal
varlýk” tanýmlamasýnýn kullanýlmasý önemlidir. Ancak
Kanun'da her ikisi de birlikte kullanýlarak aþaðýdaki
þekilde tanýmlanmýþ ve doðal varlýk olarak
tanýmlanan “yaþama ortamlarý” sonraki paragrafta
doðal kaynak olarak tanýmlanmýþtýr. Bu durumda
Kanun'da “doðal varlýk” tanýmýn yer almasýnýn hiçbir
anlam taþýmamaktadýr.
MADDE 2- Bu Kanunda geçen terimlerden;
…
Doðal varlýk: Bütün bitki, hayvan, mikroorganizmalar
ile bunlarýn yaþama ortamlarýný,
Doðal kaynak: Hava, su, toprak ve doðada bulunan
cansýz varlýklarý,
…
“KATILIM HAKKI”:
5491 Sayýlý Kanunun 3. Maddesi 2872 Sayýlý Çevre
Kanunun 3. Maddesini deðiþtirmektedir. “Ýlkeler”
baþlýklý 3. Maddede “katýlým hakký” da
tanýmlanmaktadýr. Maddenin (e) bendinde “ Çevre