Küresel Ekonomide Küçük ve Orta Büyüklükte İşletmeler ve Rekabet ...
Küresel Ekonomide Küçük ve Orta Büyüklükte İşletmeler ve Rekabet ...
Küresel Ekonomide Küçük ve Orta Büyüklükte İşletmeler ve Rekabet ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş.<br />
KÜRESEL EKONOMİDE<br />
KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTE İŞLETMELER<br />
VE<br />
REKABET SORUNLARI<br />
A. HAKAN ATİK<br />
Kd. Uzman<br />
GA-03-3-4<br />
ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ<br />
Mart 2003<br />
ANKARA
İ Ç İ N D E K İ L E R<br />
Sayfa No.<br />
TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................................................. iii<br />
GİRİŞ ......................................................................................................................................................... 1<br />
1. “KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETME – KOBİ” KAVRAMI ................................. 5<br />
1.1. Çeşitli Ülkelerde <strong>ve</strong> İktisadî Entegrasyonlarda Kullanılan KOBİ Tanımları ................................ 6<br />
2. KOBİ’LERİN GELİŞTİRİLMESİNİN SOSYO-EKONOMİK ÖNEMİ ....................................... 14<br />
2.1. KOBİ’lerin Stratejik Önemi ........................................................................................................... 14<br />
2.2. KOBİ’lerin Dış Ticarete Katkısı .................................................................................................... 16<br />
2.3. KOBİ’lerin Dış Ticarette Karşılaştığı Sorunlar ............................................................................. 17<br />
2.4. KOBİ’lerin Desteklenmesinde Hükümetlere <strong>ve</strong> Uluslararası Topluma Düşen<br />
Yükümlülükler ............................................................................................................................... 19<br />
2.4.1. Finansal Hizmetler ............................................................................................................... 20<br />
2.4.2. Finansal Olmayan Hizmetler ............................................................................................... 21<br />
3. KALKINMA İKTİSADI VE KOBİ’LER: Girişimcinin <strong>ve</strong> KOBİ Sektörünün<br />
Yeniden Keşfi ....................................................................................................................................... 23<br />
4. KOBİ’LER VE İKTİSADÎ GELİŞME .............................................................................................. 25<br />
4.1. Ülke <strong>ve</strong> Ülke Gruplarının (Entegrasyonlar) KOBİ Deneyimi........................................................ 25<br />
4.2. KOBİ-İktisadî Gelişme Etkileşimi: Asya Deneyiminden Bazı Gözlemler ..................................... 29<br />
5. AZ GELİŞMİŞ ÜLKELERDE MİKRO VE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN<br />
BÜYÜMESİ SORUNU ........................................................................................................................ 33<br />
6. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KOBİ’LER ...................................................................................... 35<br />
6.1. Türkiye’deki KOBİ’lerin Operasyonel Özellikleri ........................................................................ 37<br />
6.2. Türkiye’de KOBİ Sektörünün Verimliliğini <strong>ve</strong> Büyümesini Kısıtlayan Faktörler ....................... 39<br />
7. KÜRESELLEŞME VE TEKNOLOJİK DEĞİŞİM: KOBİ’ler İçin Yeni Fırsatlar ....................... 41<br />
7.1. Teknolojik Yenilikçilik <strong>ve</strong> Teknolojik Yenilikçilik Vasıtasiyle KOBİ’lerin <strong>Rekabet</strong>çiliğinin<br />
Artırılması ...................................................................................................................................... 42<br />
7.2. KOBİ Yenilikçiliğine Yönelik Politika Engelleri .......................................................................... 44<br />
7.3. KOBİ Yenilikçiliğini Teşvik Etmek İçin Hükümetlere Düşen Görevler ...................................... 44<br />
8. KÜRESEL EKONOMİDE KOBİ’LER VE REKABETÇİLİK ...................................................... 47<br />
8.1. KOBİ’lerin Uluslararası <strong>Rekabet</strong>e Dönük Olarak Güçlendirilmesi .............................................. 47<br />
8.2. KOBİ’lerin Karşılaştığı <strong>Rekabet</strong> Sorunları .................................................................................... 51<br />
8.3. KOBİ <strong>Rekabet</strong>çiliğinde Profesyonel Uzmanlığın Önemi .............................................................. 55<br />
8.4. Geçiş Sürecindeki Ekonomilerde <strong>ve</strong> Gelişmekte Olan Ülkelerde KOBİ’lerin<br />
i
<strong>Rekabet</strong>çiliğinin Artırılması <strong>ve</strong> OECD Ülkelerindeki KOBİ’lerle <strong>Orta</strong>klıklar ............................. 56<br />
8.5. KOBİ Entegrasyonunun <strong>Küresel</strong> Ekonomiye Dahil Edilmesinde Uluslararası<br />
İşbirliğinin Rolü ............................................................................................................................. 58<br />
8.6. KOBİ’ler <strong>ve</strong> Daha Büyük Ölçekli Firmalarla <strong>Rekabet</strong> .................................................................. 59<br />
9. KOBİ’LERİN TEŞVİK EDİLMESİ VE BAZI ÜLKE UYGULAMALARI ................................. 62<br />
9.1. Genel Olarak Teşvik Kavramı ....................................................................................................... 62<br />
9.2. KOBİ’ler Niçin Teşvik Edilmelidir? ............................................................................................. 62<br />
9.3. Bazı Ülkelerde Kullanılan KOBİ Teşvik Yöntemleri .................................................................... 63<br />
9.4. Endüstriyel Bölge Modeli (Industrial District Model) .................................................................. 67<br />
9.5. Türkiye’de KOBİ’leri Teşvik Politikası ........................................................................................ 68<br />
10. “YENİ EKONOMİ” (NEW ECONOMY) VE KOBİ’LER ............................................................. 72<br />
10.1 Yeni Ekonomi Kavramı Neyi İfade Ediyor? ................................................................................ 72<br />
10.2. Yeni Ekonomi Niçin Farklıdır? ................................................................................................... 73<br />
10.3. Yeni Ekonomi’de KOBİ’ler ......................................................................................................... 74<br />
10.4. Yeni Ekonomi’de KOBİ’ler İçin Yeni Yönelimler <strong>ve</strong> Teşvikler ................................................ 76<br />
10.5. <strong>Küçük</strong> Firmaları Desteklemeye Dönük Tedbirler ....................................................................... 77<br />
11. MİKROFİNANSMAN VE KOBİ FİNANSMANI ......................................................................... 78<br />
11.1. Mikrofinansman-KOBİ Finansmanı Farklılığının Temel Argümanları ...................................... 79<br />
11.2. Mikroişletme <strong>ve</strong> Mikrofinansman ............................................................................................... 79<br />
11.3. KOBİ Finansmanı ........................................................................................................................ 80<br />
11.3.1. KOBİ Finansmanında Geleneksel Yaklaşım ..................................................................... 82<br />
11.3.2. KOBİ Finansmanında Piyasa-Yönelimli (Market-Oriented) Yaklaşım ............................ 84<br />
11.4. KOBİ Finansmanını Kısıtlayan Faktörler .................................................................................... 85<br />
11.5. Dünyada KOBİ Finansmanında Karşılaşılan Güçlükler <strong>ve</strong> Yeni Çözümler ............................... 86<br />
11.6. KOBİ’ler, Internet <strong>ve</strong> Elektronik Finansman (E-finance) ........................................................... 89<br />
11.7. Gelişmekte Olan Ülkelerde Yaşanan Elektronik Finansman Deneyimleri ................................. 91<br />
12. KOBİ FİNANSMANINI KÂRLILAŞTIRAN TEKNİK VE MEKANİZMALAR:<br />
Gelişmiş Ülkelerde Kullanılan Yöntemler ......................................................................................... 93<br />
12.1. Finansmanın Tamamlayıcı Unsurları ........................................................................................... 93<br />
12.1.1. Sigorta (Insurance) ............................................................................................................ 93<br />
12.1.2. Kiralama (Leasing) ............................................................................................................ 96<br />
12.2. Risk Sermayesi (Venture Capital) ............................................................................................... 98<br />
13. GENEL DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 102<br />
YARARLANILAN KAYNAKLAR ........................................................................................................ 109<br />
ii
TABLOLAR LİSTESİ<br />
Sayfa No.<br />
TABLO 1: AVRUPA BİRLİĞİ KOBİ TANIMLARI ............................................................ 8<br />
TABLO 2: TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KOBİ’LERİN ÖLÇEKSEL DAĞILIMI<br />
(1992) ........................................................................................................................................... 36<br />
TABLO 3: KOBİ’LERE İLİŞKİN OECD İNCELEMESİNDE YER ALAN<br />
BULGULAR (1) ......................................................................................................................... 46<br />
TABLO 4: BAZI DOĞU ASYA ÜLKELERİNDE VE GELİŞMİŞ ÜLKELERDE<br />
KOBİ’LERİN EKONOMİDEKİ ROLÜ .................................................................................. 49<br />
TABLO 5: KOBİ’LERE İLİŞKİN OECD İNCELEMESİNDE YER ALAN<br />
BULGULAR (2) .......................................................................................................................... 60<br />
TABLO 6: KOBİ YATIRIM TEŞVİK BELGELERİNDE ÖNGÖRÜLEN YATIRIM VE<br />
İŞLETME KREDİLERİNİN BÖLGESEL DAĞILIMI (2002) .............................................. 70<br />
TABLO 7: KOBİ YATIRIM TEŞVİK BELGELERİNDE ÖNGÖRÜLEN YATIRIM VE<br />
İŞLETME KREDİLERİNİN MAHİYETLERİNE GÖRE DAĞILIMI (2002) ...................... 71<br />
iii
“Yarım yüzyıl ya da daha uzun bir süredir, küçük şirketin ortadan<br />
kalkmaya mahkum olup olmadığı, bir başka deyişle, ekonominin<br />
kaçınılmaz eğiliminin büyük ölçekli girişimler doğrultusunda olup olmadığı<br />
tartışılmaktadır. Neo-klasik öğretinin sadık savunucuları, küçük şirketin<br />
sistem açısından taşıdığı önem konusunda her zaman için ikna edilirler.<br />
Bu, piyasa sisteminin belirsizliği en az olan görüntüsüdür. Söz konusu<br />
savunucular, eğilimlerine göre ikiye ayrılır: Bir bölümü küçük şirketin yok<br />
olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğunu, dolayısiyle devletin etkin<br />
koruma <strong>ve</strong> desteğine ihtiyaç duyduğunu ileri sürerken, bir bölümü de<br />
küçük şirketin (<strong>ve</strong> dolayısiyle kendi sistemlerinin) geleceğinin gü<strong>ve</strong>nde<br />
olduğunu savunur.”<br />
J. K. GALBRAITH, Ekonomi Kimden Yana?<br />
GİRİŞ<br />
Rüçük <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong> <strong>Büyüklükte</strong>ki <strong>İşletmeler</strong>in (bundan böyle kısaca KOBİ) işsizliğin<br />
azaltılmasına, iktisadî büyümeye, sürdürülebilir kalkınmaya olan büyük katkısı,<br />
günümüz gelişmiş ekonomileri tarafından sergilenmekte olan başarılı örneklerle<br />
ispatlanmış durumdadır. KOBİ’lerin gelişimi, imalât sanayiinin boyutuna derinlik<br />
kazandırabildiği gibi, rekabetçiliği de teşvik edebilmektedir. KOBİ’ler, aynı zamanda,<br />
iktisadî büyümenin nimetlerinin toplum içinde daha eşitlikçi bir düzeyde paylaşımının<br />
sağlanmasına, bu suretle adaletsiz gelir dağılımının hafifletilerek toplumun bir bütün<br />
olarak refah seviyesinin yükseltilmesine de yardımcı olabilmektedir.<br />
90’lı yılların başlarından itibaren, farklı sosyal, siyasal <strong>ve</strong> kültürel yapılara sahip gerek<br />
gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkeler, KOBİ’lere daha büyük bir önem atfetmeye<br />
başlamıştır. KOBİ’lerin önem kazanmasındaki başlıca etmen, bu işletmelerin, ülke<br />
ekonomilerinde toplam üretim <strong>ve</strong> istihdamın hayli büyük bir bölümünü gerçekleştiriyor<br />
olmasıdır. Nitekim, dünya ölçeğinde cereyan eden iktisadî aktivitelerden en fazla<br />
etkilenen gelişmekte olan <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya geçiş sürecindeki ülkelere önerilen temel<br />
çözümler, KOBİ’ler için gereken el<strong>ve</strong>rişli ortamın tesisi suretiyle onların<br />
desteklenmesi, güçlendirilmesi <strong>ve</strong> teşvik edilmesi hususlarına odaklanmaktadır.<br />
Dünya ölçeğinde konuya yaklaşıldığında, KOBİ’lerin iktisadî gelişmeye olan katkısı,<br />
bu katkının gerçekleştirilmesi aşamasında sahip olduğu avantajlar, ana başlıklar<br />
itibariyle şöyle sıralanmaktadır:
• KOBİ’ler esas itibariyle emek-yoğun organizasyonlardır. Dolayısiyle, nitelikli<br />
işgücüne duyulan ihtiyaç, büyük-ölçekli işletmelere göre daha azdır.<br />
• KOBİ’ler, büyük işletmelere göre, harcanan sermaye birimi başına daha<br />
fazla istihdam imkânı yaratabilir.<br />
• KOBİ’ler, çoğunlukla hız kazandırdıkları kalkınma sürecinde, çarpan etkisine<br />
(multiplier effect) sahiptir.<br />
• KOBİ’ler, üretimleri büyük ölçüde iç kaynaklara dayalı olmasına karşılık, çok<br />
düşük düzeyde dış kaynak kullanır.<br />
• KOBİ’ler, yeni piyasalar yaratabileceği gibi, mevcut piyasalardan önemli<br />
boyutlarda pay edinebilir.<br />
• KOBİ’lerin değişen koşullara uyum sağlayabilme yeteneği, esnekliği, eğer<br />
doğru şekilde finanse ediliyorlarsa, uzun süre hayatta kalmalarına yardımcı<br />
olabilir.<br />
• KOBİ’ler, birbirleriyle yakın ilişkiler tesis edebildikleri tüketicilerin arzu <strong>ve</strong><br />
isteklerinin anlaşılmasında son derece başarılıdır.<br />
• KOBİ’lerin, yurtiçi bürokrasiden etkilenme özelliği çok düşük düzeydedir.<br />
Türkiye’nin iktisadî kalkınmasında, reel olarak büyümesinde; sanayileşme sürecinin<br />
ne kadar büyük, hayatî bir rol üstlenmiş olduğu, hemen her fırsat <strong>ve</strong> platformda<br />
sıklıkla vurgulanmaktadır. Söz konusu süreçte; dinamik yapılarıyla gerek istihdamın<br />
artırılmasına <strong>ve</strong> üretim imkânlarının genişletilmesine katkıları, gerekse karşılaştıkları<br />
sorunlar <strong>ve</strong> sayıca oluşturdukları çoğunluk, küçük <strong>ve</strong> orta büyüklükteki sanayi<br />
işletmelerinin önemli bir sosyo-ekonomik gündem maddesi olmaya devam edeceğine<br />
işaret etmektedir.<br />
Türkiye’nin iktisadî yaşantısında küçük <strong>ve</strong> orta-ölçekli sanayinin üstlenmiş olduğu<br />
anahtar rol, bu işletmelerin sadece sayıca fazla olmasından, çeşitliliğinden değil, aynı<br />
zamanda, bünyelerinde barındırmakta oldukları şu özelliklerden kaynaklanmakta; bu<br />
nedenden ötürü de KOBİ’ler teşvik edilmektedir:<br />
• ekonominin hemen tüm yönleriyle ilişkili olması;<br />
• sanayileşmeye <strong>ve</strong> bölgesel kalkınmaya katkı sağlaması;<br />
• işsizlik sorununun hafifletilmesinde etkili olması;<br />
2
• büyük ölçekli sanayi ile entegre olması <strong>ve</strong> tamamlayıcılığı;<br />
• imalât sanayiinin çeşitli konularında esneklik taşıması;<br />
• piyasa güçlerine karşılık <strong>ve</strong>rebilmesi;<br />
• yeni teknolojilere kolaylıkla uyum sağlayabilmesi;<br />
• iktisadî dalgalanmalara hızla tepki <strong>ve</strong>rebilmesi;<br />
• sermaye <strong>ve</strong> becerili işgücü kaynaklarının mobilizasyonunda başarılı olması; <strong>ve</strong><br />
• siyasî, iktisadî <strong>ve</strong> sosyal yapıdaki istikrarı.<br />
Bu özellikler analiz edildiğinde; henüz iktisadî gelişme sürecini tamamlayamamış<br />
olan ülkemizde, KOBİ’lerin doğup büyüyebileceği, serpilip gelişebileceği, kendisinden<br />
beklenen performansa tam anlamıyla ulaşabileceği bir iş atmosferinin tesisi <strong>ve</strong> bunun<br />
için gerekli olan koşulların sağlanmasının önemli bir görev olduğu da kendiliğinden<br />
ortaya çıkmaktadır. Bu görevin lâyıkiyle yerine getirilmesi, iktisadî gelişme sürecinin<br />
tamamlanmasının, tam üye olarak içinde yer alma isteğimizi her daim dile<br />
getirdiğimiz Avrupa Birliği’yle ekonominin hemen her alanında rekabet edebilir<br />
olabilmemizin önemli bir ön koşulu olarak gözükmektedir.<br />
Bu çalışmada, ilk olarak, küçük <strong>ve</strong> orta büyüklükteki işletme kavramı üzerinde<br />
durulmakta; çeşitli ülke <strong>ve</strong> iktisadî entegrasyonlarda benimsenen <strong>ve</strong> kullanılan<br />
tanımlar, baz alınan kriterlere göre açıklanmaktadır.<br />
İkinci olarak, KOBİ’lerin stratejik önemi, dış ticarete katkıları ele alınmak suretiyle, her<br />
ülke için sosyo-ekonomik gelişimin sağlanması, sürdürülmesi çabalarında KOBİ’lerin<br />
katkılarına değinilmektedir.<br />
Takip eden iki bölümde, sırasıyla, KOBİ’lerin kalkınma iktisadı içinde nereye<br />
oturtulduğu konusuna kısaca göz atılarak, burada girişimciliğin oynadığı rol üzerinde<br />
durulmakta; daha sonra ise KOBİ-iktisadî gelişme etkileşmesi <strong>ve</strong> bazı ülkelerde,<br />
entegrasyonlarda, özellikle de Güneydoğu Asya’da yaşanan deneyimler <strong>ve</strong> bu<br />
deneyimlerin sonucunda elde edilen bulgular tartışılmaktadır.<br />
Az gelişmiş ülkelerde mikro <strong>ve</strong> küçük ölçekli işletmelerin büyümesi sorunu, beşinci<br />
bölümün konusunu oluşturmaktadır.<br />
3
Gelişme-sanayileşme sürecindeki ülkelerin pek çoğunda olduğu gibi, ülkemizde de<br />
KOBİ’ler, söz konusu süreçte önemli bir fonksiyon üstlenmiştir. Türkiye’de faaliyet<br />
gösteren KOBİ’ler, özellikleri <strong>ve</strong> sorunları altıncı bölümde yer almaktadır.<br />
<strong>Küresel</strong>leşme, 21. yüzyılın başlarında en sık telaffuz edilen kavramların başında<br />
gelmektedir. Bu olgu, KOBİ’ler için yeni fırsatların yanında, rekabetçi bir yeni dünya<br />
düzeninin kaçınılmaz sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Yedinci <strong>ve</strong> sekizinci<br />
bölümlerde, birbiriyle yakın ilişki içinde olan iki konu, teknolojik yenilikçilik <strong>ve</strong><br />
rekabetçilik ele alınmaktadır.<br />
Sosyo-ekonomik yaşamda son derece önemli yer işgal eden KOBİ’lerin ortaya<br />
çıkması, varlığını sürdürebilmesi <strong>ve</strong> içinde yer aldığı topluma her bakımdan anlamlı<br />
katkı sağlayabilmesi için, imkânlar ölçüsünde seçici <strong>ve</strong> dinamik teşvik politikalarıyla<br />
desteklenmesi zorunludur. KOBİ’leri teşvik politikaları, Türkiye’nin de içinde yer aldığı<br />
çeşitli ülke deneyimleri ile birlikte, dokuzuncu bölümde işlenmektedir.<br />
Onuncu bölümde, “Yeni Ekonomi” kavramı, içerdiği anlam <strong>ve</strong> KOBİ’ler için sunmuş<br />
olduğu yeni açılımlar değerlendirilmektedir.<br />
Günümüzde, gerek gelişmiş ülkelerde gerekse gelişmekte olan ülkelerde, küçük <strong>ve</strong><br />
orta büyüklükteki işletmelerin karşı karşıya kaldığı temel problem, finansman<br />
kaynaklarına el<strong>ve</strong>rişli koşullar altında erişimdir. Bu problemin çözümüne yönelik<br />
olarak sergilenen farklı yaklaşımlar, mikrofinansman <strong>ve</strong> KOBİ finansmanının<br />
birbirinden ayrıldığı temel noktalar, yeni bir kavram olan elektronik finansman, on<br />
birinci bölümün konularını oluşturmaktadır.<br />
On birinci bölümle bağlantılı olarak, on ikinci bölümde KOBİ finansmanını kârlılaştıran<br />
teknik <strong>ve</strong> mekanizmalara yer <strong>ve</strong>rilmekte; risk sermayesi kavramı üzerinde<br />
durulmaktadır.<br />
Çalışma, genel değerlendirmenin yapıldığı on üçüncü bölümle tamamlanmaktadır.<br />
4
1. “KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETME – KOBİ” KAVRAMI<br />
KOBİ’ler, kısımları <strong>ve</strong>ya içindeki firmaları birbirinden farklı, hepsi aynı türden olmayan<br />
bir grup olma özelliğine sahiptir: El sanatlarıyla uğraşanlar, küçük tezgâh sahibi<br />
dükkânlar, lokantalar, bilgisayar yazılım firmaları vb. gibi çok geniş bir firma<br />
çeşitliliğini kapsayarak, yine çok geniş bir incelikli iş becerisiyle hayli farklı piyasa <strong>ve</strong><br />
sosyal çevrelerde faaliyette bulunurlar. KOBİ sahipleri yoksul olabilir <strong>ve</strong>ya olmayabilir.<br />
Bir bölümü dinamik, yenilikçi (innovati<strong>ve</strong>), büyüme-yönelimli (growth-oriented)<br />
olabilirken; diğer bir bölümü de küçük olarak kalmakla yetinen, geleneksel “yaşam<br />
tarzı” (lifestyle) işletmelerdir. Bazı ülkelerde, KOBİ sahipleri ile çalışanlar,<br />
Endonezya’daki yerli Pribumiler <strong>ve</strong>ya Bolivya’daki yerli gruplar gibi, belirli etnik grup<br />
üyelerinden oluşmakta, bunlar tarafından idare edilmektedir.<br />
Günümüzde, iktisat ya da işletmecilik literatüründe “mikro, küçük <strong>ve</strong> orta-ölçekli<br />
işletmeler” kavramlarını tanımlayan evrensel ölçekte kabul görmüş standart<br />
ifadelere rastlamak mümkün olamadığı gibi, firmalar, sektörler <strong>ve</strong>ya farklı ölçekte <strong>ve</strong><br />
gelişmenin farklı aşamasındaki ekonomiler arasındaki ayrılıkları yansıtabilecek tek bir<br />
tanım da bulunmamaktadır. KOBİ tanımının çeşitlilik kazanmasına neden olan <strong>ve</strong><br />
KOBİ tanımını etkileyen temel faktörler şu şekilde sıralanmaktadır:<br />
• Zaman;<br />
• Ekonomik düzey;<br />
• Sanayileşme düzeyi;<br />
• Kullanılan teknoloji düzeyi;<br />
• Pazarın büyüklüğü;<br />
• Faaliyet gösterilen işkolu;<br />
• Kullanılan üretim tekniği;<br />
• Üretilen malın özellikleri;<br />
• Çalışan sayısı.<br />
Konu tartışma kaynağı olmaya devam etmektedir. Herhangi bir ülke ekonomisi<br />
dikkate alındığında “küçük” olarak tanımlanabilen bir işletme, bir başka ülke<br />
ekonomisinde muhtemelen “büyük” işletme kategorisinde yer alabilecektir.<br />
5
1.1. Çeşitli Ülkelerde <strong>ve</strong> İktisadî Entegrasyonlarda Kullanılan KOBİ Tanımları<br />
KOBİ’lerin, ekonomilerinde büyük bir ağırlığa sahip olduğu gelişmişlik düzeyi<br />
birbirinden farklı ülkelerde <strong>ve</strong> iktisadî entegrasyonlarda, bir takım kriterler göz önüne<br />
alınarak konuya ilişkin çeşitli tanımlamalar getirilmiş bulunmaktadır. Söz konusu<br />
tanımlamalarda temel referans noktası olarak, nicel <strong>ve</strong> nitel unsurlar dikkate<br />
alınmaktadır.<br />
KOBİ’lerin istatistikî tanımlamaları ülkeden ülkeye değişmekte, bu tanımlamalar<br />
genellikle çalışan sayısına <strong>ve</strong>ya aktif değerler büyüklüğüne dayandırılmaktadır.<br />
<strong>Küçük</strong>-ölçekli işletmeler için, genellikle, en alt limit 5 ile 10 arasında çalışan; en üst<br />
limit ise 50 ile 100 arasında çalışan olmaktadır. <strong>Orta</strong>-ölçekli işletmeler için en üst<br />
limit, çoğu kez, 100 ile 250 arasında çalışan olarak belirlenmektedir. İstatistikî<br />
tanımlamaların çeşitlilik arz etmesi nedeniyle, ülkeler arasında ölçek karşılaştırması<br />
yapmak son derece güç olmaktadır. Bununla beraber, çalışan sayısına bağlı KOBİ<br />
tanımlamalarında tutarlılık bulunmadığına ilişkin aşırı şüpheye kapılmamak yerinde<br />
olacaktır. Zira, çalışan sayısı, piyasaların <strong>ve</strong>ya ekonominin büyüklüğünden izole<br />
olmak anlamında değerlendirildiğinde, yanıltıcı olabilecektir. Örneğin, A.B.D.’nde 50<br />
çalışanı olan bir firma, (A.B.D. ekonomisinin büyüklüğüne oranla), Bolivya’da 50<br />
çalışanı bulunan bir firmadan daha “küçük” olarak nitelendirilebilecektir. Dahası,<br />
firmanın gayri resmîlik derecesi ya da teknolojik gelişmişlik düzeyi gibi kendine has<br />
özellikleri, sahip olunan ölçek büyüklüğünün açığa çıkmasında, çalışan sayısından<br />
daha önemli olabilmektedir.<br />
Dünya genelinde, ekonomistler, ölçülmesi nispeten kolay kriterler kullanmayı tercih<br />
etmektedir. Örneğin, çalışan sayısı, sermaye yatırımı, ciro <strong>ve</strong>ya satışlar ya da bilanço<br />
toplamı gibi. Çeşitli ülkelerde, iktisadî entegrasyonlarda kullanılan tanımlamalara,<br />
dayanak oldukları kriterlere kısaca göz atmak, KOBİ kavramının açıklık kazanmasına<br />
katkı sağlayacaktır.<br />
İngiltere’de, 1971 tarihli Bolton Komitesi’nin <strong>Küçük</strong> Firmalar Raporu’nda, kendi<br />
sahibi tarafından ya da kısmî-sahiplerince idare edilen, küçük bir pazar payına sahip<br />
işletme, “küçük” olarak tanımlanmıştır. Bolton Raporu, aynı zamanda, bir dizi farklı<br />
istatistikî tanımı da benimsemiştir. Rapor, işletme ölçeğinin sektöre bağlı olarak<br />
6
değerlendirilmesi gerektiğini kabul etmiştir. Örneğin, pazarın hayli geniş, çok sayıda<br />
rakip firmanın olduğu bir sektör dikkate alındığında, <strong>ve</strong>ri ölçekteki bir işletme küçük<br />
olarak değerlendirilebilecek; buna karşın, benzer büyüklükteki bir işletme, az sayıda<br />
firmanın faaliyet gösterdiği <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya genellikle daha küçük ölçekli işletmelerin içinde<br />
bulunduğu başka bir sektörde büyük olarak kabul edilebilecektir. Benzer şekilde,<br />
rapor, bazı sektörlerde firma ölçeğinin belirlenmesinde çalışan sayısının, başka<br />
sektörlerde ise ciro büyüklüğünün baz alınmasının daha uygun olabileceğini kabul<br />
etmiştir.<br />
Diğer taraftan, 1985 tarihli Şirketler Yasası’na göre, eğer bir şirket aşağıdaki<br />
kriterlerden en az ikisini karşılıyorsa, o şirket küçük olarak değerlendirilmektedir:<br />
► 2,8 milyon £’tan fazla olmayan bir ciro;<br />
► 1,4 milyon £’tan fazla olmayan bir bilanço toplamı;<br />
► 50’den fazla çalışanı bulunmama.<br />
Aynı yasaya göre, orta-ölçekli bir şirket, aşağıdaki kriterlerden en az iki tanesini<br />
karşılamak zorundadır:<br />
► 11,2 milyon £’tan fazla olmayan bir ciro;<br />
► 5,6 milyon £’tan fazla olmayan bir bilanço toplamı;<br />
► 250’den fazla çalışanı bulunmama.<br />
İstatistikî amaçlar için, Ticaret <strong>ve</strong> Sanayi Bakanlığı, genellikle aşağıdaki tanımları<br />
kullanmaktadır:<br />
► mikro firma: 0-9 çalışan<br />
► küçük firma: 0-49 çalışan (mikro firmayı da içermektedir)<br />
► orta büyüklükte firma: 50-249 çalışan<br />
► büyük firma: 250’nin üzerinde çalışan<br />
Ne var ki, uygulamada, firma amaçlarına bağlı olarak çeşitli çalışan tanımları<br />
benimsenmekte, dolayısiyle firma büyüklükleri de değişebilmektedir.<br />
7
Şubat 1996’da, Avrupa Komisyonu, tüm KOBİ’ler için tek bir tanım getiren tebliği<br />
(communication) kabul etmiştir. Komisyon, bu tebliği, tüm Topluluk program <strong>ve</strong><br />
önergelerinde uygulamaya koyacaktır. Söz konusu tebliğ, aynı zamanda, üye<br />
devletlere, Avrupa Yatırım Bankası’na (European In<strong>ve</strong>stment Bank), Avrupa Yatırım<br />
Fonu’na, kendi programlarında aynı KOBİ tanımlarını benimsemelerini teşvik eden,<br />
bağlayıcı olmayan bir tavsiye de içermektedir. Tebliğ, üye devlet <strong>ve</strong> bahsedilen<br />
kurumlara, arzu ettikleri takdirde daha düşük eşik değerler kullanmaları iznini de<br />
<strong>ve</strong>rmektedir.<br />
Tebliğ, Topluluk programlarında yer alan mevcut KOBİ tanımlarının 31 Aralık 1997<br />
tarihine kadar yürürlükte kalabileceğini beyan etmektedir. Bu tarihten sonra, tek<br />
tanım kullanmak zorunluluğu getirilmektedir.<br />
Avrupa Birliği’nde kullanılacak KOBİ tanımları <strong>ve</strong> esas alınacak kriterler Tablo 1’de<br />
yer almaktadır.<br />
TABLO 1: AVRUPA BİRLİĞİ KOBİ TANIMLARI<br />
FİRMA ÖLÇEĞİ<br />
KRİTER MİKRO KÜÇÜK ORTA<br />
Maksimum çalışan sayısı 9 49 249<br />
Maksimum yıllık ciro - 7 milyon euro 40 milyon euro<br />
Maksimum yıllık bilanço toplamı - 5 milyon euro 27 milyon euro<br />
Aynı kriteri taşımayan bir (<strong>ve</strong>ya daha -<br />
fazla) işletme(ler)ce sahip olunabilecek<br />
%25 %25<br />
maksimum % pay<br />
NOT: Bir işletmeyi KOBİ olarak nitelendirebilmek için, çalışan sayısı <strong>ve</strong> bağımsızlık (independence) kriterlerlerinin her ikisi<br />
birden <strong>ve</strong> ciro ya da toplam bilanço büyüklüğü kriterlerinden bir tanesi yerine getirilmelidir.<br />
Birleşmiş Milletler Ticaret <strong>ve</strong> Kalkınma Konferansı (UNCTAD - United Nations<br />
Conference on Trade and De<strong>ve</strong>lopment), Asya deneyiminden çıkartılacak dersleri<br />
konu alan bir konferansa ilişkin yayınladığı el kitabında, KOBİ’yi, genellikle, 500’den<br />
daha az çalışanı bulunan bir firma olarak tanımlamaktadır.<br />
Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Bölgesi’nde (APEC - Asia-Pacific Economic<br />
Cooperation Region), KOBİ tanımları bir ülkeden diğerine farklılık göstermekle<br />
birlikte, pratikte, benimsenen tanımlamalar KOBİ’lere ilişkin temel bir aykırılık<br />
8
yaratmamaktadır. Tanımlar farklılık arz etse de, tümünün ortak bir noktası vardır:<br />
KOBİ’lerin büyük çoğunluğu nispeten küçüktür <strong>ve</strong> bölgedeki KOBİ’lerin yüzde 95’ten<br />
fazlası 100 kişiden az çalışana sahiptir. İdeal olarak, tüm istatistiklerin ortak bir<br />
tanıma dayanması arzu edilirse de, bu pek mümkün gözükmemektedir. Zira,<br />
KOBİ’lerin yüzde 95’ten fazla bölümü 100 kişiden az çalışan istihdam ederken, pek<br />
çoğunda bu sayı 50 kişinin altına inmektedir. Bazı APEC ülkelerinde benimsenen<br />
KOBİ tanımlamalarında kullanılan kriterler ise şöyledir:<br />
Avustralya:<br />
►imalât sanayiinde, 100 çalışandan daha düşük istihdam;<br />
►hizmetler sektöründe 20 çalışandan daha düşük istihdam;<br />
G. Kore:<br />
►imalât sanayiinde, 300 çalışandan daha düşük istihdam;<br />
► hizmetler sektöründe, 20 çalışandan daha düşük istihdam;<br />
Kanada:<br />
►imalât sanayiinde 500 çalışandan daha düşük istihdam;<br />
►hizmetler sektöründe 50 çalışandan daha düşük istihdam;<br />
Çin Halk Cumhuriyeti: Endüstriden endüstriye değişmekle birlikte, genellikle, 100<br />
çalışandan daha düşük istihdam.<br />
Endonezya: 100 çalışandan daha düşük istihdam.<br />
Japonya: 300 çalışandan daha düşük istihdam <strong>ve</strong>ya 10 milyon ¥ aktif büyüklüğü.<br />
►toptan ticarette: 50 çalışandan daha düşük istihdam, <strong>ve</strong>ya 30 milyon ¥ aktif<br />
büyüklüğü;<br />
►perakende ticarette: 50 çalışandan daha düşük istihdam <strong>ve</strong>ya 10 milyon ¥ aktif<br />
büyüklüğü.<br />
Singapur:<br />
►imalât sanayiinde: 12 milyon S’den daha küçük sabit kıymet;<br />
►hizmetler sektöründe: 100 çalışandan daha düşük istihdam.<br />
9
Amerika Birleşik Devletleri: 500 çalışandan daha düşük istihdam.<br />
Avrupa Birliği üyesi bir ülke olan İtalya’da KOBİ’lerin tanımlanmasında kullanılan<br />
büyüklük limitleri, faaliyet gösterilen sektöre göre sanayi şirketleri <strong>ve</strong> ticarî girişimler<br />
olarak farklılık göstermektedir. Bu iki kategorinin özellikleri şöyledir:<br />
Sanayi şirketleri<br />
► Çalışan sayısı 250’nin altında olan;<br />
►Yıllık ciro büyüklüğü 40 milyon eurodan daha küçük olan <strong>ve</strong>ya yıllık bilanço toplamı<br />
27 milyon eurodan daha büyük olmayan;<br />
► Bağımsızlık kriterine uyan; hisselerinin ya da oy haklarının yüzde 25’ten fazlasına,<br />
KOBİ kriterlerine uymayan tek bir girişimin <strong>ve</strong>ya birden fazla girişimin sahip olmadığı<br />
şirket, bağımsız olarak kabul edilir. Bu limit, aşağıdaki durumlarda aşılabilir:<br />
- Şirket, kamu yatırım şirketleri, risk-sermayesi şirketleri <strong>ve</strong>ya kurumsal<br />
yatırımcılarca, üzerinde bu şirketlerce bireysel ya da ortak kontrol uygulanmamak<br />
kaydiyle sahiplenilmişse.<br />
- Sermaye, şirketin kimin tarafından sahiplenildiğini imkânsızlaştıracak bir şekilde<br />
dağıtılmışsa <strong>ve</strong> bağımsızlık koşullarının varlığının meşru olarak varsayılabileceği<br />
şirket tarafından beyan edilmişse.<br />
Ticarî girişimler<br />
► Çalışan sayısı 20’den az olan;<br />
► Yıllık ciro büyüklüğü 2,7 milyon eurodan büyük olmayan <strong>ve</strong>ya yıllık bilanço<br />
büyüklüğü 1,9 milyon eurodan fazla olmayan;<br />
► Sanayi <strong>ve</strong> Ticaret Bakanlığı’nın 18.09.1997 tarihli kararnamesinde tanımlanan<br />
bağımsızlık kriterine uyan.<br />
Şartlara göre, hisselerinin ya da oy haklarının yüzde 25’ten fazlasına, KOBİ<br />
kriterlerine uymayan tek bir girişimin <strong>ve</strong>ya birden fazla girişimin sahip olmadığı bir<br />
şirket, bağımsız olarak kabul edilmekte; bu nedenle, bağımsızlık kriterleriyle<br />
uygunluğunu doğrulamak için, sermaye stokundaki tüm pay sahiplikleri <strong>ve</strong>ya daha<br />
büyük şirketlerin oy hakları beraberce hesaba katılmak durumundadır. Bu limit,<br />
aşağıdaki durumlarda aşılabilir:<br />
10
- Şirket, kamu yatırım şirketleri, risk-sermayesi şirketleri ya da kurumsal<br />
yatırımcılarca, üzerinde bu şirketlerce bireysel <strong>ve</strong>ya ortak kontrol uygulanmamak<br />
kaydı ile sahiplenilmişse.<br />
- Sermaye, şirketin kimin tarafından sahiplenildiğini imkânsızlaştıracak bir şekilde<br />
dağıtılmışsa, bağımsızlık koşullarının varlığının meşru olarak varsayılabileceği<br />
şirket tarafından beyan edilmişse.<br />
Geçiş sürecindeki ülkelerde (transition countries), KOBİ tanımı bazı tutarsızlıklar<br />
sergilemektedir. Merkezî Avrupa’nın en çok gelişmiş geçiş ekonomileri, piyasa<br />
ekonomilerinde kullanılan metod <strong>ve</strong> kategorileri uygulamaya çaba göstermektedir. Bu<br />
ekonomilerde kabul gören bazı farklı KOBİ tanımları aşağıdaki gibidir:<br />
Estonya’da bir KOBİ, 80 kişiden az çalışanı olan <strong>ve</strong> 15 milyon EEK’dan daha düşük<br />
bir yıllık ciroya sahip işletmedir.<br />
Macaristan’da, istatistikçiler, 20-50 personeli bulunan işletmeleri küçük; 300 çalışanı<br />
bulunan işletmeleri ise büyük olarak tanımlamaktadır. Bununla beraber, KOBİ’ler için<br />
kullanışlı olan tercihli kredi <strong>ve</strong> garanti sistemleri, mikro işletmeleri en fazla 10 çalışan<br />
sayısıyla; küçük-ölçekli işletmeleri en fazla 60 çalışan sayısıyla; <strong>ve</strong> orta-ölçekli<br />
işletmeleri de 200-300 çalışan sayısıyla sınırlandırmak suretiyle tanımlamaktadır.<br />
Durum, Muhasebe Yasası’na bakıldığında daha da renklilik kazanmaktadır. Söz<br />
konusu yasa, küçük firmalardan gelen basitleştirilmiş yıllık raporun hazırlanmasında<br />
aşağıdaki kriterlerden iki tanesinin karşılandığı durumları yeterli görmektedir:<br />
► toplam bilanço büyüklüğünün 150 milyon HUF’den daha düşük olması;<br />
► yıllık net satış gelirlerinin 300 milyon HUF’den daha düşük olması;<br />
► çalışan sayısının 100’den az olması.<br />
Slovakya’da, <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong>-Ölçekli <strong>İşletmeler</strong>e Devlet Desteği Yasası’nın<br />
kriterlerinin hazırlanmasında, çalışan sayısı şu şekilde tarif edilmektedir:<br />
► 25 çalışan sayısına kadar olanlar küçük-ölçekli işletme;<br />
► hisselerinin yüzde 50’den fazlasının özel mülkiyete ait olduğu <strong>ve</strong> 25 ile 500<br />
arasında çalışanı olan firmalar orta-ölçekli işletme.<br />
11
Litvanya’da, <strong>Küçük</strong> <strong>İşletmeler</strong> Yasası’na göre, 50’den fazla çalışanı olmayan,<br />
toplam yıllık geliri 500 bin litayı geçmeyen bir işletme küçük olarak kabul<br />
edilmektedir.<br />
Diğer taraftan, geçiş sürecinde bulunan bir başka ülke Rusya Federasyonu’nda, 14<br />
Haziran 1995 tarihli KOBİ Teşvik Yasası’na göre, küçük-ölçekli işletmeler için<br />
kriterler şu şekilde belirlenmiştir:<br />
► sanayi sektörü için en fazla 100 çalışan;<br />
► inşaat sektörü için en fazla 200 çalışan;<br />
► bilim <strong>ve</strong> bilim hizmetleri sektörü için en fazla 60 çalışan;<br />
► perakende satışlar sektörü için en fazla 15 çalışan.<br />
Dünya Bankası’nın kabul ettiği tanıma göre, 50 emekçiye istihdam sağlayan<br />
işletmeler küçük ölçekli, 50-200 emekçi istihdam eden girişimler ise orta ölçekli<br />
sınıfına girmektedir.<br />
Türkiye’de ise yürürlükte olan KOBİ tanımları, ilgili kuruluşlara göre bir ölçüde de<br />
olsa bazı farklılıklar arz etmektedir. Şöyle ki:<br />
KOSGEB (<strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong> Ölçekli Sanayi Geliştirme <strong>ve</strong> Destekleme İdaresi<br />
Başkanlığı), 3624 sayılı Kanun’a göre, 1-50 işçi çalıştıran imalât sanayii işletmelerini<br />
küçük, 51-150 işçi çalıştıran imalât sanayii işletmelerini ise orta-ölçekli sanayi<br />
işletmeleri kapsamında değerlendirmektedir.<br />
Türkiye Halk Bankası (HALKBANK), KOBİ Teşvik Fonu için işçi sayısını 1-9; 10-49;<br />
<strong>ve</strong> 50-250 olarak belirlemekte; KOBİ Sanayi Kredisi için ise en çok 250 ile<br />
sınırlandırmaktadır. Sabit yatırım tutarını ise 600 milyar TL. ile sınırlı tutmaktadır.<br />
Türkiye İhracat <strong>ve</strong> Kredi Bankası A.Ş. (TÜRK-EXIMBANK), kısa vadeli TL.<br />
kredileri kapsamında, <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong> Boy <strong>İşletmeler</strong> İhracat Kredisi için, 1-200 işçi<br />
çalıştıran imalât sanayii işletmelerini müşteri portföyüne almaktadır.<br />
12
Hazine Müsteşarlığı’nca, imalât sanayiinde faaliyette bulunan, yasal defter<br />
kayıtlarında arsa <strong>ve</strong> bina hariç makine <strong>ve</strong> teçhizat, tesis, taşıt araç <strong>ve</strong> gereçleri,<br />
demirbaşlar vb. toplamının net tutarı 600 milyar TL.’nı aşmayan;<br />
►1-9 işçi çalıştıran işletmeler mikro ölçekli;<br />
►10-49 işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli;<br />
►50-250 işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli<br />
işletmeler olarak tanımlanmaktadır. Diğer taraftan, en fazla 600 milyar TL. tutarında<br />
sabit yatırım harcaması yapan işletmelerin tüm yatırımları KOBİ kapsamında<br />
değerlendirilmektedir.<br />
Dış Ticaret Müsteşarlığı benimsediği tanımda, 28 Ocak 2000 tarih <strong>ve</strong> 23948 sayılı<br />
Resmî Gazete’nin 45. sayfasında yayımlanan Tebliğe göre; “imalât sanayiinde<br />
faaliyet gösteren, 1-200 işçi çalıştıran, gerçek usulde defter tutan, arsa <strong>ve</strong> bina hariç<br />
sabit sermaye tutarı bilanço net değeri itibariyle 2 milyon A.B.D. doları karşılığı TL.’nı<br />
aşmayan işletmeler” ifadesine yer <strong>ve</strong>rmektedir.<br />
Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı (DİE) <strong>ve</strong> Devlet Planlama Teşkilatı<br />
Müsteşarlığı (DPT) tanımlamalarına göre;<br />
►1-9 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli;<br />
►10-49 işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli;<br />
►50-99 işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli<br />
işletmeler olarak değerlendirilmektedir.<br />
TOSYÖV (Türkiye <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong> Ölçekli <strong>İşletmeler</strong>, Serbest Meslek Mensupları<br />
<strong>ve</strong> Yöneticileri Vakfı) tanımlaması çerçe<strong>ve</strong>sinde ise;<br />
►1-5 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli;<br />
►5-100 işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli;<br />
►100-200 işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli<br />
işletmelerdir.<br />
13
Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. (TKB), KOBİ kredilerine ilişkin gerçekleştirmekte<br />
olduğu proje değerlendirme çalışmalarında, Hazine Müsteşarlığı’nca benimsenen <strong>ve</strong><br />
tebliğ edilen KOBİ tanımı doğrultusunda uygulama yapmaktadır.<br />
2. KOBİ’LERİN GELİŞTİRİLMESİNİN SOSYO-EKONOMİK ÖNEMİ<br />
2.1. KOBİ’lerin Stratejik Önemi<br />
Pek çok ülkede, KOBİ’lere, iktisadî kalkınmanın başlıca itici güçleri arasında <strong>ve</strong> ön<br />
sıralarda yer <strong>ve</strong>rilmektedir. Özel şirket sahipliğini <strong>ve</strong> girişimcilik becerilerini büyük<br />
ölçüde teşvik eden KOBİ’ler, piyasa ekonomisi uygulayan hemen tüm iktisadî<br />
birleşmeler <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya devletler için global ölçekte özel bir anlam kazanmış<br />
bulunmaktadır. Şöyle ki:<br />
• Avrupa Ekonomik Alanı’nda (European Economic Area) <strong>ve</strong> İsviçre’de, 16<br />
milyondan fazla işletme vardır. Bunların yüzde birden daha azı büyük ölçekli<br />
işletme, geri kalanı ise KOBİ’dir. Bu bölgedeki tüm istihdamın üçte ikisi KOBİ’lerce<br />
gerçekleştirilmekte iken, sadece üçte biri büyük işletmelerce sağlanmaktadır.<br />
• KOBİ’ler, Asya Pasifik Bölgesi’nde ekonominin belkemiği olup aynı zamanda,<br />
tüm şirketlerin yüzde 90’ını oluşturmakta; toplam istihdamın yüzde 32’si ile yüzde<br />
48’ini gerçekleştirirken, her bir Asya Pasifik ekonomisinin GSYİH’sının yüzde 80<br />
ile yüzde 60’ı arasında bir bölümünü üretmektedir.<br />
• Amerika Birleşik Devletleri’nin yakın geçmişte sergilemiş olduğu güçlü iktisadî<br />
performans, büyük ölçüde, 1990-1994 yılları arasında net iş yaratımının yüzde<br />
43’ünü gerçekleştiren KOBİ’lerin ortaya çıkışı sayesinde olmuştur.<br />
Geçiş sürecindeki pek çok ülke, KOBİ’lerin sanayinin yeniden yapılanmasında<br />
oynadığı kritik rolün önemini kavramış <strong>ve</strong> ulusal KOBİ politikaları, programları,<br />
teşebbüs geliştirme politikaları uygulamaya başlamıştır. Uyumlu bir KOBİ politikası,<br />
belli başlı engellerin tespitine ihtiyaç göstermektedir: Yasaların olmayışı, teşvik<br />
yetersizliği <strong>ve</strong> altyapı noksanlığı, finansman araçlarını da içine alacak şekilde,<br />
14
KOBİ’lerin daha fazla gelişmesinin önünde duran başlıca engeller olarak<br />
sıralanmaktadır.<br />
<strong>Küresel</strong>leşme etkilerinin her geçen gün daha da arttığı yeni dünya düzeninde;<br />
KOBİ’lere, gelişmiş, gelişmekte olan <strong>ve</strong> geçiş sürecindeki ekonomilerde stratejik<br />
önem atfedilmesinin nedenleri de şu şekilde ortaya konulmaktadır.<br />
• <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> orta-ölçekli işletmelerin istihdamın artırılmasına olan katkısı,<br />
büyük firmalardan daha yüksek oranda gerçekleşmektedir. Uzun dönemde<br />
KOBİ’ler, tüm istihdamın çok önemli bir yüzdesini sağlayabilmektedir. Avrupa<br />
Birliği ekonomisinde faaliyette bulunan işletmelerin yaklaşık yüzde 99.9’u KOBİ<br />
olup bunların yüzde 93’ü de mikro-işletmelerden oluşmaktadır. (1992 yılında,<br />
Topluluğun tarım-dışı sektöründe yer alan özel işletmelerin sayısı 15,7 milyon<br />
dolayında bulunuyordu.)<br />
• Özel sektör <strong>ve</strong> özellikle de KOBİ’ler, bir piyasa ekonomisinin belkemiğini<br />
oluşturur <strong>ve</strong> geçiş sürecindeki ekonomiler için, uzun dönemde, (Avrupa<br />
Birliği’nde olduğu gibi) istihdamın önemli bir bölümünü sağlayabilir. Dünya<br />
Bankası’nca hazırlanan bir sektör çalışmasında, küçük işletmeler için emek<br />
yoğunluğunun 4-10 kat daha fazla olduğu ifade edilmektedir.<br />
• KOBİ’lerin desteklenmesi, birincil faaliyetlerle doğrudan ilişkili olmayan<br />
birimler ayrı ayrı tasfiye edilirken, imalât kompleksleri daha el<strong>ve</strong>rişli hale<br />
getirilmek suretiyle, büyük işletmelerin yeniden yapılanmasına yardımcı<br />
olmaktadır. Bu süreç vasıtasiyle, KOBİ kapsamına girmeyen işletmelerin etkililiği<br />
de artırılabilecektir.<br />
• KOBİ’ler, büyük işletmelerin tekelci eğilimlerini kırar, onlara tamamlayıcılık<br />
hizmetleri sunar, modern bir ekonominin düzensiz değişimlerini absorbe<br />
eder.<br />
• KOBİ’ler, işletmeler-arası işbirliği sayesinde, esnek <strong>ve</strong> yenilikçi doğalarıyla<br />
beceri düzeyini yükseltir. Nitekim, KOBİ’ler, becerili bir endüstriyel zemin <strong>ve</strong><br />
15
sanayi[ler] yaratılmasına, GSMH’ya daha yüksek katma değer artışı sağlamak<br />
suretiyle destek <strong>ve</strong>rebilecek yetenekte iyi-hazırlanmış bir hizmet sektörü<br />
geliştirilmesine dayanarak, önemli faydalar yaratabilir.<br />
• <strong>Küçük</strong>-ölçekli endüstriyel işletmelerin bir karakteristiği, ulusal kaynakları<br />
kullanmak suretiyle, öncelikli olarak yurtiçi piyasalara dönük üretim<br />
yapmasıdır. KOBİ’ler, öncelikli olarak yurtiçi teknoloji <strong>ve</strong> becerileri kullanır,<br />
geliştirir. Bu sayede, iç kaynaklar en <strong>ve</strong>rimli biçimde kullanılarak dışa bağımlı bir<br />
ekonomik sistem oluşumunun önüne geçilebilir.<br />
• KOBİ sayısının artması, topluma, ekonomiye daha fazla esneklik getirecek;<br />
yeni fikirlerin-yeteneklerin gelişimine yönelik önemli fırsatlar sunmanın yanı<br />
sıra, teknolojik yenilikçiliği de kolaylaştırabilecektir.<br />
• KOBİ’ler, esas üretim faaliyetleri dışında kalan faaliyetlerin terk edilmesini<br />
<strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya satılmasını sağlamak, işsizliği absorbe etmek suretiyle, büyük<br />
devlet işletmelerinin yeniden yapılanmasına, daha modern bir çizgi<br />
yakalamasına yardımcı olur. Böylelikle, kamu işletmelerinin hantal yapısı<br />
kırılarak <strong>ve</strong>rimli işletmeler olması yolunda önemli bir fonksiyon görülmektedir.<br />
• KOBİ’ler, bölgesel kalkınma programlarına önemli katkı sağlayabilir.<br />
2.2. KOBİ’lerin Dış Ticarete Katkısı<br />
Yerel <strong>ve</strong> bölgesel boyutlarda, işletmelerin önemli bir bölümünün KOBİ’lerce<br />
oluşturulmasına rağmen, bunların pek çoğu, uluslararası ticaret <strong>ve</strong> yatırım konularıyla<br />
ilgilenmemektedir. KOBİ’ler, genellikle, finansman, teknoloji, insan kaynaklarının<br />
gelişimi <strong>ve</strong> bağlantıları konularında dezavantajlı konumdadır. Ne var ki, dış ticaretle<br />
ilgilenen KOBİ’lerin son derece dinamik olduğu da bir gerçektir. Örneğin, OECD üyesi<br />
ülkelerdeki KOBİ’ler, OECD ülkeleri ihracatının yaklaşık yüzde 26’sını <strong>ve</strong> Asya çıkışlı<br />
ihracatın da yüzde 35’ini gerçekleştirmektedir.<br />
16
Üretimin uluslararasılaşması nedeniyle, bir dizi küçük -özellikle de yenilikçi- işletme,<br />
yeni ürünlerini iç pazarlara <strong>ve</strong>rmenin ardından, bu ürünlerle ihracat pazarlarına<br />
girmektedir. İmalât sanayii <strong>ve</strong> toptancı ticaret, diğerlerine göre, daha fazla ihracatadönük<br />
eğilim sergilemektedir. İmalât sanayii, sahip olduğu çok sayıda ihracatçı<br />
işletmesiyle, önemli bir ihracat sektörüdür.<br />
Dış ticaret, tipik olarak, ürün markalarının tüm dünya genelinde bulunabileceği büyük,<br />
çok-uluslu firmalarla bağlantılıdır. İhracat yapan imalât sanayii işletmelerinin oranı,<br />
genellikle, işletme ölçeğiyle artmaktadır. Ölçülmesi son derece güç olmakla birlikte,<br />
KOBİ’ler, artan uluslararası ticarete farklı rollerle katkıda bulunmakta, ondan yarar<br />
sağlamaktadır. KOBİ’ler tarafından üstlenilen roller şu şekilde sıralanmaktadır:<br />
• Büyük işletmelerce ihraç edilen ürünlerin yurtiçi girdi tedarikçisi olmak;<br />
• Uzmanlaşılan belirli tipte ürünlerin (niche products) ihracatçısı olmak;<br />
• Yabancı KOBİ’lerden mal ithalatçısı/dağıtıcısı olmak; <strong>ve</strong><br />
• Uluslararası ticarî muamelelere destek hizmeti tedarikçisi olmak (örneğin, dahilî<br />
taşımacılık, yük sevkıyatı, gümrük komisyonculuğu).<br />
KOBİ’lerin, geçiş sürecindeki ekonomilerin dış ticaretinde daha önemli bir rol<br />
oynayabileceği ifade edilmektedir. Yeni gelişen ülkeler (emerging countries) <strong>ve</strong><br />
özellikle de geçiş sürecindeki ülkeler, dünya ticaret arenasında geride kalmamak için<br />
elden gelen tüm çabayı sarf etmek zorundadır. Deneyimler göstermektedir ki, etkili<br />
ticaret teşvikleri <strong>ve</strong> ihracatı geliştirme programları, özellikle KOBİ’ler söz konusu<br />
olduğunda, uluslararası pazarlara girmek isteyen işletmeler için son derece büyük<br />
önem taşımaktadır.<br />
2.3. KOBİ’lerin Dış Ticarette Karşılaştığı Sorunlar<br />
KOBİ’lerin dış ticaret konusunda üstlenebileceği önemli fonksiyonlara rağmen, bu<br />
işletmelerin rolünün genişletilmesi hususunda çok sayıda engelle karşılaşılmaktadır.<br />
Karmaşık lisanslama prosedürleri, KOBİ’lerin yasal ithalat <strong>ve</strong> ihracat işlemleri<br />
yapmasına mâni olmakta, onları bir anlamda yasa-dışı ticarete yönelmeye teşvik<br />
17
etmektedir. Ülkeler arasında harmonize düzenlemelerin yokluğu, ila<strong>ve</strong> tarife-dışı<br />
engellerin (non-tariff barriers) doğmasına neden olmaktadır.<br />
Dolaysız ihracatta imalâtçı KOBİ rolünün artırılmasının anahtar konuları, kalite <strong>ve</strong><br />
uygunluk (conformity) olarak karşımıza çıkmaktadır. Test etme, belgelemeye ila<strong>ve</strong><br />
olarak standartlar, (bir dizi emniyet <strong>ve</strong> sağlık kuralına, düzenlemeye uyum<br />
göstermeyen ürünler satılamayacağından) satışlar için ağır bir engel oluşturmaktadır.<br />
KOBİ’ler, bazan pek çok kez tekrarlanması gereken, fiyatı yüksek kaliteli yönetim<br />
sistemlerini <strong>ve</strong>ya belgeleme prosedürlerini benimsemede sorun yaşamaktadır.<br />
İthalatçılık yapan KOBİ’lerin, daha yüksek maliyetler (taşıma, sigorta, ödememe<br />
riski), ihracat işlemlerinde daha düşük kâr realizasyonu gibi nedenlerle, ihracatçı<br />
KOBİ’lere göre sayıca daha fazla olduğu tahmin edilmektedir. Diğer taraftan, daha az<br />
sayıda eleman çalıştıran ortalama bir dış ticaret şirketi, bir imalâtçı firmadan daha<br />
küçüktür.<br />
Avrupa Birliği ülkelerinde, KOBİ’ler arasında tek bir ihracat stratejisi yoktur. Dış<br />
ticarete yönelme, genellikle, yaparak öğrenmenin (learning-by-doing), stratejik karar<br />
<strong>ve</strong>rmenin <strong>ve</strong> tesadüfî faktörlerin bir karışımıdır. İhracat yapılıp yapılmamasına karar<br />
<strong>ve</strong>rmede esas belirleyici, kalitedir. Bununla beraber, başarıda anahtar faktörler,<br />
yönetimsel yetenekler <strong>ve</strong> piyasayla doğrudan meşguliyet olarak karşımıza<br />
çıkmaktadır. Bu karakteristikler, genellikle, küçük firmalardan çok büyük işletmelerde<br />
bulunmaktadır.<br />
Yukarıda bahsedilen sorunlar şu şekilde sınıflandırılabilir:<br />
A.) Temel içsel engeller:<br />
i. bilgi eksikliği;<br />
ii. bir uluslararası pazar pozisyonu alınmasını, uluslararası iş ilişkilerinin<br />
sürdürülmesini temin edecek; <strong>ve</strong> ayrıca daha uzun kredi hatlarının artan<br />
maliyetini karşılayacak, muhtemel zararları yüklenecek bir ticarî finansman<br />
hizmetleri sunan sermayenin yokluğu (ihracat kredilendirmesi);<br />
18
iii.<br />
yönetim becerilerinin yetersizliği;<br />
• pek çok KOBİ, piyasa-hedefli olmaktan ziyade, ürün <strong>ve</strong> teknoloji-hedeflidir.<br />
• uluslararası deneyime, yabancı dil becerisine sahip yönetici yokluğu.<br />
B.) Temel dışsal engeller:<br />
i. teknik ticarî kısıtlamalar (standardizasyon, kalite koşulları, uygunluk<br />
değerlendirmesi, paketleme, etiketleme, çevreyle ilgili koşullar, vs.);<br />
ii. bürokratik prosedürler;<br />
iii. pazarlama, dağıtım sorunları;<br />
iv. risk sigortasının bulunmayışı; <strong>ve</strong><br />
v. yüksek taşımacılık maliyetleri, haberleşme güçlükleri.<br />
2.4. KOBİ’lerin Desteklenmesinde Hükümetlere <strong>ve</strong> Uluslararası Topluma Düşen<br />
Yükümlülükler<br />
KOBİ’lerin geliştirilmesi, yaygınlaştırılması, ekonomik büyümenin artırılması, fakirliğin<br />
hafifletilmesi, daha çoğulcu toplumların oluşturulabilmesi bakımından özellikle<br />
önemlidir. KOBİ’lerin nispî olarak emek-yoğun faaliyetlerde yoğunlaşmaya eğilimli<br />
olması, gelişme sürecinin değişik safhasındaki ülkelerde her geçen gün büyüyen<br />
işgücünün <strong>ve</strong>rimli alanlarda istihdam edilmesinde, ciddî boyutlara varan işsizliğin<br />
azaltılmasında kritik rol oynamaktadır.<br />
Bugün tüm dünyada daha da belirginlik kazanan bir konsensüs, KOBİ’leri<br />
destekleyen hükümet strateji <strong>ve</strong> programlarını daha etkin kılmak için, yeni<br />
yaklaşımlara ihtiyaç duyulduğudur. Yakın zamanlarda, mikrofinans alanında yeni<br />
yaklaşımlar gelişmiş <strong>ve</strong> finansal hizmetlerin ihtiyaç sahiplerine teslimini destekleyen<br />
bir bilgi <strong>ve</strong> uygulama bütünü oluşmuştur.<br />
KOBİ’lere destek olacak hükümet stratejileri, ülke kalkınmasının içinde bulunduğu<br />
aşamaya göre çeşitlilik arz etmekle beraber, KOBİ gelişim stratejisinin bazı ana<br />
prensipleri de dikkatten uzak tutulmamalıdır. Bu prensipleri şu başlıklar altında<br />
özetlemek mümkündür:<br />
19
► El<strong>ve</strong>rişli bir faaliyet (iş) zemini yaratmak: Başarılı bir KOBİ gelişim stratejisinin<br />
anahtarı, KOBİ’lerin daha eşitlikçi bir temelde rekabet edebilmesine yardımcı olacak<br />
bir iş ortamı (business environment) tesis edilmesi olarak gösterilmektedir. KOBİ’lere<br />
yönelik el<strong>ve</strong>rişli bir faaliyet alanının kurulması için, hükümetler, KOBİ’lere orantısız bir<br />
biçimde yük bindirecek düzenlemelerin fayda <strong>ve</strong> maliyetlerini yeniden gözden<br />
geçirmeye ihtiyaç duyacaktır.<br />
► Kıt kamu kaynaklarını etkin kullanmak için, kamu harcama politikasını<br />
dikkatli bir biçimde hedeflemek: Hükümetler, KOBİ’lere yönelik olarak, hakkaniyet<br />
<strong>ve</strong> etkililik hedeflerini özenle ayırt eden, şeffaf, koordine edilmiş bir strateji dizayn<br />
etmek zorundadır. Kamu harcamaları, piyasa tarafından yeterli hizmet sunulmayan<br />
grup <strong>ve</strong> hizmetlerle sınırlandırılmalı, bu harcamalar için kamu mallarını, hakkaniyet<br />
düşüncesini temel alan bir gerekçe ortaya konulmalıdır. Mikrofinans metodolojisi<br />
kullanmak suretiyle, KOBİ’lere yönelik hizmet sunumunun kaliteli biçimde<br />
uygulanması, kapsam, maliyet etkinliği, finansal sürdürülebilirlik <strong>ve</strong> etki kriterlerinin<br />
performansına göre değerlendirilebilmektedir.<br />
► Özel sektörün, finansal <strong>ve</strong> finansal-olmayan hizmetler sunabilecek donanıma<br />
sahip olmasını teşvik etmek: Gelişmekte olan ülkelerde, KOBİ’ler, kendi<br />
ihtiyaçlarına uygun kurum <strong>ve</strong> araçlara erişim imkânından yoksundur. Bu itibarla,<br />
hükümetler, KOBİ’lerin geniş bir çeşitliliğe sahip finansal <strong>ve</strong> finansal-olmayan<br />
hizmetlere erişebilmesini sağlamak için, hem talep yönlü hem de arz yönlü piyasa<br />
gelişimini teşvik ederek, uygun özel [sektör] hizmet piyasalarının oluşumuna yönelik<br />
çaba harcamalıdır.<br />
2.4.1. Finansal Hizmetler<br />
Finansal kurumlar, yüksek risk <strong>ve</strong> işlem maliyetleri, deneyimli personel yokluğu <strong>ve</strong><br />
daha büyük <strong>ve</strong> kârlı müşterileri tercih etmek gibi gerekçelerle, KOBİ’lere hizmet<br />
sunmada fazla istekli gözükmemektedir. Oysa ki, KOBİ’lerin ulusal <strong>ve</strong> küresel<br />
ekonomik ortamda rekabet etmek için ihtiyaç duyduğu işe başlamak, büyümek, <strong>ve</strong><br />
yenilikçiliğe angaje olmak gibi aşamalar, finansmana erişmeksizin mümkün<br />
olamayacaktır. Bu itibarla, KOBİ’lerin finansal ihtiyaçlarının uygun malî enstrümanlar,<br />
20
programlar vasıtasiyle karşılanması gerekmektedir. Bunun yanında, bankalar <strong>ve</strong><br />
sermaye piyasalarınca KOBİ’lerin performansına yönelik tespit <strong>ve</strong> değerlendirmelerin<br />
yapılabilmesine imkân sağlayacak standardize edilmiş araçların yokluğu da sıkça<br />
vurgulanmaktadır.<br />
Hükümetlerin <strong>ve</strong> uluslararası toplumun (kısaca H&UT), KOBİ’leri de içine alacak<br />
şekilde, tüm kredilendirilebilir müşterilerine hizmet edecek, kendi finansal<br />
kurumlarının imkân <strong>ve</strong> kabiliyetlerini güçlendirmesi gereğine dikkat çekilmektedir.<br />
H&UT, bankaların KOBİ’lere daha iyi hizmet <strong>ve</strong>rmesinde gereken düzenleyici<br />
koşulların ayarlanmasında, kullanım esnekliğini göz önünde bulundurmalı; ayrıca,<br />
kârlı görülen yerlerde grup kredilendirmesi gibi yenilikçi uygulamaları <strong>ve</strong> eşit baskı,<br />
tasarrufları kredilerle bağlantılı hale getirme, sürekli kredi imkânı gibi mekanizmaları<br />
da teşvik etmelidir.<br />
Diğer taraftan, hükümetler <strong>ve</strong> uluslararası toplum, kredi garanti programları, işlem<br />
maliyetlerini düşürebilecek kredi derecelendirme, puanlama sistemleri, KOBİ’lerin<br />
sermaye talebi masraflarını hafifletebilecek finansal kiralama (leasing) gibi diğer<br />
yenilikçi mekanizmaları da dikkate almak durumundadır.<br />
H&UT’a düşen bir diğer görev, malî piyasaları bozabilecek, sürdürülemez mahiyette<br />
parasal teşvik müdahalelerinden kaçınmak olarak belirtilmektedir.<br />
Ayrıca, yurtiçi tasarrufların KOBİ’lerin yararına olacak şekilde oluşumunu,<br />
hareketliliğini, etkin kullanımını teşvik eden bir bakış açısıyla yerel malî sektörün<br />
modernizasyonunu, çeşitliliğini teşvik etmek <strong>ve</strong> kolaylaştırmak da H&UT’un başlıca<br />
yükümlülükleri arasında gösterilmektedir.<br />
2.4.2. Finansal-olmayan hizmetler<br />
KOBİ’lerin, gelir yaratılmasında, yaratılan gelirin dağıtılmasında, iş imkânlarının<br />
geliştirilmesinde, çeşitlendirilmesinde, yoksulluğun azaltılmasında, toplumun bütün<br />
olarak kalkındırılmasında; ayrıca, gelişmekte olan ülkelerin (özellikle de az gelişmiş<br />
ülkelerin) küresel ekonomiye etkili bir biçimde entegre olmalarında hayatî bir role<br />
21
sahip olduğu, günümüzde yaygın bir kabul görmektedir. Bununla beraber, pek çok<br />
KOBİ, piyasalara, finansmana, teknolojiye, iş becerisine erişim sıkıntısıyla karşı<br />
karşıya bulunduğundan, kendilerinden beklenen performansı tam anlamıyla<br />
gerçekleştirememektedir. Etkin <strong>ve</strong> etkili iş gelişim hizmetleri, KOBİ’lerin bu erişim<br />
problemlerinin çözümüne yardımcı olabilecek özelliktedir. Bu tür hizmetlerin<br />
geliştirilmesi, şeffaf, sistemli yaklaşımlara dayalı kamu-özel sektör arasındaki diyalog<br />
<strong>ve</strong> işbirliği anlaşmaları vasıtasiyle teşvik edilebilir.<br />
H&UT, girişimciliğe, <strong>ve</strong>rimliliğin artırılmasına, mobilizasyona, yerel tasarrufların etkin<br />
kullanımına dönük iş gelişim hizmetlerinin <strong>ve</strong>rilmesini teşvik ederken, aşağıda<br />
sıralanan yararlı uygulama ilkelerini yerel bağlamda benimsemek, yaymak <strong>ve</strong> adapte<br />
etmek durumundadır.<br />
İş gelişim hizmetleri:<br />
a) talebin-sürüklediği türden olmalı, eğer mümkün ise müşterilerin ihtiyaçlarıyla yakın<br />
bağlantı kurabilecek kimseler vasıtasiyle, merkeziyetçi olmayan bir tarzda<br />
sunulmalıdır. Ayrıca, bu hizmetler, spesifik olarak hedef gruplara, yerel çevreye<br />
dönük dizayn edilmelidir;<br />
b) stratejik biçimde odaklanmalı, mümkün olduğu durumlarda kollektif bir bazda; iş<br />
ortamı, büyüklüğü <strong>ve</strong> yerel koşulların izin <strong>ve</strong>rdiği durumlarda da bireysel bazda<br />
sunulmalıdır;<br />
c) piyasa-yönelimli, sistemli olmalıdır;<br />
d) tedrici maliyet iyileşmesini hedeflemelidir;<br />
e) makul bir süreç içerisinde sürdürülebilirliğe (sustainability) ulaşmak için, şeffaf bir<br />
çerçe<strong>ve</strong>de sunulmalıdır.<br />
Diğer taraftan, arzın-sürüklediği (supply-dri<strong>ve</strong>n) bir yaklaşımdan talebin-sürüklediği<br />
(demand-dri<strong>ve</strong>n) bir yaklaşıma geçiş sürecinde, hükümetlerin şu hususları göz<br />
önünde bulundurması gereğinin altı çizilmektedir:<br />
a) KOBİ’ler için el<strong>ve</strong>rişli bir iş ortamının yaratılabilmesi için; sağlık, eğitim, adalet,<br />
toplumsal düzen, temel eğitim, altyapı, haberleşme ağları gibi devletin temel<br />
fonksiyonları üzerinde odaklaşılması;<br />
22
) İş hizmetlerinin doğrudan tedarik edilmesinden ziyade, onların kolaylaştırılması <strong>ve</strong><br />
yerel kapasitelere dönük olarak piyasanın genişletilmesi;<br />
c) Yerel iş hizmetlerine yönelik piyasa çarpıklığından kaçınılması;<br />
d) İş hizmeti tedarikçileri için, kalite <strong>ve</strong> etik standartlar tesis edilmesinin sağlanması;<br />
e) Teşviklerin; teknolojinin kullanılması, adaptasyonu, geliştirilmesi <strong>ve</strong> AR-GE<br />
faaliyetleriyle teknik hizmetlerin desteklenmesi için, girişimciler arasında kapasite<br />
artırmaya yönelik olarak <strong>ve</strong>rildiği bir çevre yaratılması.<br />
Bir diğer önemli nokta olarak; H&UT’un, iş hizmeti tedarikçilerini çapraz-teşvikleme,<br />
ürün <strong>ve</strong> müşteri çeşitlemesi gibi stratejileri dikkate almak suretiyle teşvik etmesi<br />
gereği de önemle vurgulanmaktadır.<br />
3. KALKINMA İKTİSADI VE KOBİ’LER: Girişimcinin <strong>ve</strong> KOBİ-Sektörünün<br />
Yeniden Keşfi ∗<br />
Yakın zamanlarda, girişimcilik <strong>ve</strong> KOBİ’lerin gelişimi sorunu, kalkınma iktisadının<br />
başat temaları olmuştur. Serbest girişim ruhunun taşıdığı önemin yeniden keşfinde,<br />
hiç kuşku yok ki, merkezî planlamaya dayalı sosyalist ekonomilerin başarısızlığı<br />
büyük rol oynamıştır. Bu keşif, aynı zamanda, bazı Doğu Asya’lı <strong>ve</strong> Batılı ülkelerin,<br />
girişimcilerin yaratıcı enerjisinin neden olduğu hareketliliğin <strong>ve</strong> göreceli olarak<br />
kısıtlanmamış rekabetin faydalarından yararlanması sonucunda ulaştığı göz alıcı<br />
refah düzeyince de artırılmıştır.<br />
Girişimcilik, teoride, geçmişte olduğu gibi günümüzde de sıkça, üretim <strong>ve</strong> dağıtım<br />
risklerini üzerine alan, emek <strong>ve</strong> sermayeyi biraraya getiren <strong>ve</strong> kapitalist sistemin tüm<br />
başarısının büyük ölçüde kendisine bağlı olduğu bulanık <strong>ve</strong> ölçülemez bir güç olarak<br />
ifade edilmektedir.<br />
Schumpeter, girişimciyi, iktisadî kalkınma <strong>ve</strong> büyüme dinamiğinin anahtarı, odak<br />
noktası yapmıştır. Yeni kombinasyonları biraraya getiren girişimcidir: Eylemleri, kendi<br />
organizasyonel yeteneğine <strong>ve</strong> karar <strong>ve</strong>rme mercii olarak yaratıcılığına bağlı olarak<br />
∗ Bu konuda detaylı bilgi için bkz. HAVENGA (2001).<br />
23
sonuçlar doğurur. Schumpeter, girişimcinin, fırsatlardan istifade edici bir dizi<br />
davranışı kumanda eden, kendine özgü kültürel bağlamda bir karar <strong>ve</strong>rici olduğunu<br />
vurgulamıştır. Schumpeter’in, girişimcinin, üretim sürecinde esas itibariyle yenilik<br />
yaratıcısı olarak fonksiyon gördüğüne dair düşüncesi, gelişmiş ekonomilerde<br />
girişimciliğe ilişkin literatürün büyük bölümünü etkilemiştir. Girişimcilik rolünün<br />
alternatif açıklamaları, girişimcinin, yaratıcılıktan ziyade organize edicilik yeteneği<br />
üzerinde daha fazla yoğunluk kazanmıştır.<br />
Ticaretle uğraşan girişimcinin doğal evi, yakın zamanlarda hemen hemen evrensel<br />
bir ortodoksi konumunda kabul gören KOBİ sektörüdür. Dünyanın tüm başarılı<br />
ekonomilerinde, KOBİ sektörü başat güç olarak boy göstermektedir. Tayvan, Kore<br />
gibi bazı Güneydoğu Asya ülkeleri <strong>ve</strong> Batılı ülkelerin etkileyici iktisadî performansı, iş<br />
dünyasının liderlerini, siyasî karar alıcıları, akademik uzmanları, KOBİ’lerin oynadığı<br />
önemli rol üzerine daha fazla eğilmeye zorlamıştır.<br />
KOBİ sektörünün başarı sağladığı ülkelerin yaşamış olduğu deneyim <strong>ve</strong> KOBİ’lerin<br />
bir ülkenin iktisadî büyümesinde <strong>ve</strong> kalkınmasında sahip olabileceği etkinin ne denli<br />
büyük olabildiğinin gözlenmesi, gelişme sürecindeki ülkelerde iktisadî büyüme <strong>ve</strong><br />
kalkınmanın itici gücü olarak KOBİ’lere yönelmeyi gündeme getirmiştir. Zira, KOBİ<br />
sektörü, iktisadî büyümeye, istihdamın artırılmasına, sosyal gelişmeye anlamlı katkı<br />
sağlayabilecek potansiyele sahiptir.<br />
KOBİ’ler, en etkili iş yaratıcısı kurumdur; çünkü, genellikle, büyük işletmelere göre<br />
daha emek-yoğundur, yatırılan birim sermaye başına daha fazla doğrudan <strong>ve</strong> dolaylı<br />
iş yaratabilir. KOBİ’ler, refahın artırılması, halkın tüm kesimlerine yayılması<br />
vasıtasiyle, serbest girişimin ortaya çıkışına, kendi kendine yeterli olmasına yardım<br />
ederek, iktisadî <strong>ve</strong> daha da önemlisi politik istikrara güç katar.<br />
Gelişmekte olan bir çok ülkede, büyük-ölçekli işletmelerin, yeni iş imkânları yaratan<br />
iktisadî büyümenin gerçekleştirilmesinde sınırlı bir başarı gösterdiği görülmüştür.<br />
Ekonomik gücün bir noktada toplanması, büyük-ölçekli işletme <strong>ve</strong> imalâtçı kurumların<br />
sermaye-yoğun doğası, pek çok örnekte, iktisadî <strong>ve</strong> sosyal kalkınmanın genel kabul<br />
görmüş amaçlarıyla doğrudan çatışma içinde olmuştur. Buna mukabil, KOBİ’ler,<br />
beşerî sermayenin (human capital) büyük bir bölümünü istihdam etmiştir. KOBİ’ler,<br />
24
aynı zamanda, bireylerin sahip olduğu girişimcilik ruhunun ifade edilmesinde üretken<br />
bir çıkış yolu sunar; iktisadî aktivitenin tüm ülke sathına yayılmasına yardımcı olacak<br />
özellikleri bünyesinde barındırır.<br />
4. KOBİ’LER VE İKTİSADÎ GELİŞME<br />
KOBİ’ler sadece iktisadî hayatta değil, sosyal hayatta da önemli görevler üstlenme<br />
yeteneğine sahip kuruluşlardır. KOBİ’ler, bulundukları ülke içinde hayli geniş bir<br />
coğrafyaya yayılmaları nedeniyle, bölgesel gelişmişlik farklılıklarının ortadan<br />
kaldırılmasında, mülkiyetin tabana yayılmasında, yeni iş sahaları açarak önemli bir<br />
sosyo-ekonomik sorun olan işsizliğin hafifletilmesinde <strong>ve</strong> demokratik yaşamın<br />
sürdürülmesinde potansiyel bir gücü bünyelerinde barındırır.<br />
Günümüzde KOBİ’ler, iktisadî gelişmenin en temel itici güçlerinden birisi olarak<br />
görülmektedir. Çünkü, KOBİ’ler özel mülkiyeti <strong>ve</strong> girişimcilik yeteneklerini harekete<br />
geçirir; esnek bir yapıda olmaları nedeniyle, değişen piyasa arz <strong>ve</strong> talep koşullarına<br />
kolaylıkla <strong>ve</strong> hızla uyum sağlayabilir; istihdamı artırır, iktisadî aktivitenin çeşitlilik<br />
kazanmasına yardım eder, ihracatın, ticaret hacminin genişlemesine yadsınamaz<br />
boyutlarda katkıda bulunur. Sonuç itibariyle, piyasa ekonomilerinde faaliyet<br />
gösteren KOBİ’ler, iktisadî gelişmenin motorudur denilebilir.<br />
İktisadî yaşamda bu denli aktif rol oynayabilen KOBİ’lerin katma değer <strong>ve</strong> istihdam<br />
yaratıcı etkisi, piyasa ekonomisini benimsemiş ülkeler açısından hayli ileri boyutlara<br />
varabilmektedir. Bu konuya ilişkin bazı somut örneklere kısaca göz atmak, son<br />
derece yararlı olacaktır.<br />
4.1. Ülke <strong>ve</strong> Ülke Gruplarının (Entegrasyonlar) KOBİ Deneyimi<br />
KOBİ’ler, faaliyet gösterdikleri ekonomilerin omurgasını oluşturmakta; hem gelişmiş<br />
ülkelerde hem de gelişmekte olan ülkelerde, iktisadî <strong>ve</strong> sosyal kalkınma çabalarında<br />
dinamik bir rol oynamaktadır: KOBİ’ler, yeni istihdam imkânları yaratır, iktisadî hasıla<br />
25
<strong>ve</strong> ihracat artışına katkıda bulunur, gelir dağılımını iyileştirir, piyasa ekonomisinin<br />
kurulmasını kolaylaştırır, en nihayetinde, iktisadî büyümeye-kalkınmaya destek olur.<br />
Dünya ekonomisine ilişkin <strong>ve</strong>riler incelendiğinde, işletmelerin neredeyse yüzde<br />
95’ini teşkil eden KOBİ’lerin toplam istihdamın kabaca yüzde 66’sını sağladığı,<br />
toplam üretimin de yüzde 55’ini gerçekleştirdiği görülmektedir.<br />
Gerek A.B.D. <strong>ve</strong>ya Almanya gibi gelişmiş ülkelerin gerekse Tayvan, Malezya, Çin<br />
gibi gelişme sürecindeki ülkelerin endüstriyel yapıları ne olursa olsun, KOBİ’lerin,<br />
içinde bulunduğu ekonomilere sayısız fayda sağlarken, her geçen gün daha da artan<br />
bir önem kazanması, son derece dikkat çekicidir. KOBİ’lerin, ülke ekonomilerinin<br />
gelişmesinde ne denli önemli yer tutmakta olduğu, şu somut örneklerde kolayca<br />
görülmektedir: Almanya’da, mevcut işletmelerin yüzde 85’i 100 kişiden daha az işçi<br />
çalıştıran işletmelerdir. Japonya’da 300’den daha az işçi çalıştıran işletmeler, toplam<br />
işletmelerin yüzde 99’unu meydana getirmektedir. Fransa <strong>ve</strong> Şili’de ise 9’dan daha<br />
az sayıda çalışanı olan işletmelerin mevcut işletmelere oranı, sırasıyla, yüzde 99.9 <strong>ve</strong><br />
yüzde 99 olarak tespit edilmiştir.<br />
Öte yandan, KOBİ sektörünün özel sektör işletmeleri içindeki payı, Mısır <strong>ve</strong><br />
Kenya’da yüzde 99, A.B.D.’nde yüzde 98, Malavi <strong>ve</strong> Kanada’da yüzde 97,<br />
Polonya’da yüzde 90, Sri Lanka’da yüzde 87, Zimbab<strong>ve</strong>’de yüzde 87, Türkiye’de<br />
yüzde 99’dur.<br />
Başka iki kriter, toplam üretim <strong>ve</strong> ihracat kalemleri içinde de KOBİ’ler büyük yer<br />
tutmaktadır. Örneğin, Japonya’nın toplam ihracatının yüzde 51.8’i, Brezilya’nın ise<br />
yüzde 29.6’sı KOBİ’ler tarafından gerçekleştirilmektedir.<br />
Nasıl ki büyük ölçekli sanayi, tarım, madencilik <strong>ve</strong> diğer sektör işletmelerinin ülke<br />
ekonomilerinin büyümesine sağladığı katkının önemi inkâr edilemezse, küçük ölçekli<br />
işletmelerin, işgücünü emme kapasitesinin büyüklüğü de gözden uzak tutulamaz.<br />
Günümüzde, pek çok ekonomide, özel sektör istihdam kapasitesinin önemli bir<br />
bölümünü KOBİ’ler oluşturmaktadır. Örneğin, Kanada’da bu oran yüzde 59,<br />
A.B.D.’nde yüzde 54, Şili’de yüzde 51.6, Tayland’da yüzde 40, Polonya’da yüzde<br />
60 <strong>ve</strong> Japonya’da yüzde 81 iken, Türkiye’de toplam istihdam kapasitesinin yaklaşık<br />
26
yüzde 56’sı civarındadır. Diğer taraftan, KOBİ’lerin ihracata olan katkısına ilişkin<br />
istatistiklere bakıldığında, Kanada’da ihracatçı firmaların yüzde 96’sının küçük <strong>ve</strong><br />
orta büyüklükteki işletmeler olduğu görülmektedir.<br />
KOBİ’ler, Avrupa Birliği’nde de hayatî bir öneme sahiptir <strong>ve</strong> ekonomik, sosyal<br />
politikaların belirlenmesinde temel referans noktası olarak alınmaktadır. İktisadî<br />
büyümeye <strong>ve</strong> artan işsizliğe çözüm getirecek çok önemli bir faktör olarak görülen<br />
KOBİ’ler; AB’nde tüm şirketlerin yüzde 99.8’ini, toplam istihdamın yüzde 66’sını <strong>ve</strong><br />
toplam iş cirosunun da yüzde 55’ini meydana getirmektedir. Bu nedenle, AB,<br />
KOBİ’leri bir istihdam <strong>ve</strong> işsizliğe çare kaynağı olarak görmekte, KOBİ’lerin<br />
geliştirilmesine, finanse edilmesine maksimum desteği <strong>ve</strong>rmektedir.<br />
KOBİ’ler, özellikle, İspanya, Portekiz, İtalya, Yunanistan gibi güney ülkelerinde<br />
yaygınlık kazanmışken, Danimarka, Hollanda, İrlanda’da ortalama olarak daha az<br />
önem taşımaktadır. Fakat, tüm AB ekonomilerinde KOBİ’ler önemlidir <strong>ve</strong> bu önem<br />
son yirmi yılda giderek artmıştır. Daha da mühim olanı, KOBİ’lerin 21. yüzyıl<br />
ekonomisine hazırlanma sürecinde oynadığı büyük rolün kabul edilmiş olmasıdır.<br />
İngiltere’de KOBİ’ler, 1950’li, 1960’lı yıllarda eski, gerileyen iktisadî düzenin bir<br />
parçası olarak görülürken, 1970’lerden itibaren yeniden önem <strong>ve</strong> itibar kazanmaya<br />
başlamıştır. <strong>Küçük</strong> firmalar, bugün için, İngiliz ekonomisinin merkezinde yer almakta,<br />
ekonomiye işlerlik kazandıran dinamizmin, çeşitliliğin esasını teşkil etmektedir. <strong>Küçük</strong><br />
ölçekli işletmeler, İngiltere ekonomisinde milyonlarca kişiye istihdam imkânı<br />
sunarken, iş aleminin yaratmış olduğu toplam ciro büyüklüğünün en önemli kısmını<br />
oluşturmaktadır.<br />
1997 yılının başlarına ait istatistiklere göre, İngiltere’de yaklaşık olarak 3.7 milyon<br />
şirket faaliyet gösteriyordu <strong>ve</strong> bu şirketlerin çok büyük bölümü de küçük işletmelerden<br />
oluşuyordu. 0-9 elemanı bulunan işyerleri tüm şirketlerin yüzde 95’ini teşkil ederken,<br />
50 kişiden daha az kişiye iş imkânı sunanlar ise toplam şirketlerin yüzde 99’una<br />
ulaşıyordu.<br />
Günümüzde, İngiltere ekonomisinde faaliyet gösteren yaklaşık 3.7 milyon şirketten<br />
yalnızca 6,500’ü 250 kişiden fazla eleman istihdam etmektedir. Aslında, tüm<br />
27
işyerlerinin on tanesinden dokuzu, 50 kişiden daha az kişi çalıştırmaktadır. Bu küçük<br />
işletmeler, özel sektördeki tüm istihdamın yarıya yakınını temin etmekte, toplam<br />
cironun yüzde 40’ını yaratmaktadır. Dahası, küçük firmalar <strong>ve</strong> bunların istihdam <strong>ve</strong><br />
ciro içindeki payları, 1980’den itibaren hızla artış göstermektedir.<br />
250 kişiye kadar çalışanı olan KOBİ’ler, basım işlerinden programlamaya <strong>ve</strong><br />
profesyonel hizmetlere kadar, ekonominin hemen her sektöründe yer almaktadır.<br />
Bunların yaklaşık üçte ikisi, çoğunlukla 1980’den sonra genişleyen, hizmetler <strong>ve</strong> bilgitemelli<br />
(knowledge-based) aktiviteler sektörlerindedir. Yüzde 10’dan daha az bölümü<br />
imalât sanayiinde olup birkaç tanesi de, son yirmi yılda çok azalan, gemi yapımı gibi<br />
daha eski endüstrilerde faaliyette bulunmaktadır. Fakat, imalât sanayiinde bile daha<br />
küçük işletmeler, özellikle uzman teknolojilerin, ürünlerin tedarikçisi olarak, can alıcı<br />
olmaya devam etmektedir. 21. yüzyılın gelişen ekonomisinde, KOBİ’ler, Britanya’nın<br />
iktisadî bekasının, refahının garanti altına alınmasında ihtiyaç duyduğu, yeni<br />
ekonomik faaliyetlere önderlik eden yenilikçiliği, çeşitliliği sağlamaktadır.<br />
KOBİ’ler, Çin ekonomisinin temel direğini oluştururken, aynı zamanda, ülkenin<br />
iktisadî gelişme <strong>ve</strong> sosyal istikrarının korunmasında anahtar görevi üstlenmektedir.<br />
Günümüzde, Çin’de, 39,8 milyondan fazla KOBİ bulunmakta, bunlar ülkenin<br />
müteşebbis nüfusunun yüzde 99’unu, aktif büyüklüğünün yüzde 50’sini, toplam<br />
cirosunun yüzde 60’ını, ihracatının da yine yüzde 60’ını meydana getirmektedir.<br />
Genellikle emek-yoğun olmalarının doğal bir sonucu olarak, KOBİ’ler, büyük bir<br />
nüfusa sahip Çin’in önemli istihdam kaynağı konumundadır <strong>ve</strong> iş imkânlarının<br />
yaklaşık yüzde 75’ini tedarik etmektedir.<br />
Hong Kong’ta 290,000 civarında KOBİ iktisadî hayatta yer almakta; toplam<br />
kuruluşların yüzde 98’ini oluştururken işgücünün yüzde 60’ına karşılık gelen yaklaşık<br />
1,4 milyon kişiye iş imkânı sunmaktadır.<br />
Tayvan’da 800,000’in üzerinde küçük-orta büyüklükte işletme, ekonomik faaliyette<br />
bulunmaktadır. Bu işletmelerin ulusal ekonomiye istihdam açısından katkısı yüzde<br />
70’ten fazla, üretim cinsinden katkısı GSMH’nın yüzde 55’i <strong>ve</strong> toplam ihracat<br />
değerine olan katkısı da yüzde 65 civarındadır.<br />
28
Dünya genelinde diğer ülkelerde yaşanan deneyimler göstermektedir ki, resesyon<br />
dönemlerinde, KOBİ’ler, işsizlik artışını kısmen de olsa telâfi edebilmektedir. Örneğin,<br />
80’li yıllarda KOBİ’lerin Polonya ekonomisine katkısı, sektörün iktisadî gelişmeye ne<br />
denli önemli destek olduğunu kanıtlamıştır. Hüküm süren iktisadî stagnasyona<br />
rağmen, KOBİ sektörünce piyasaya arz edilen üretim <strong>ve</strong> hizmetlerin değeri, yıllık<br />
bazda, istikrarlı bir şekilde yüzde 8 düzeyinden yüzde 12’ye yükselmiştir.<br />
APEC Bölgesi’nde KOBİ’ler, ulusal ekonomilerin yanı sıra, uluslararası ya da<br />
bölgesel APEC ekonomisinin önemli bir parçası konumundadır <strong>ve</strong> toplam işletmelerin<br />
yaklaşık yüzde 99’unu teşkil etmektedir. Asya bölgesinde KOBİ’lerin GSYİH’ya olan<br />
katkısını tespit etmek güç olmakla birlikte, bu katkının, tipik olarak, yüzde 30 ile<br />
yüzde 60 arasında olabileceği tahmin edilmektedir. Diğer taraftan, KOBİ’ler, toplam<br />
işgücünün yüzde 40 ile yüzde 80’i arasında bir bölümünü istihdam etmektedir.<br />
KOBİ’lerin istihdamın büyümesine olan katkısı ise daha yüksektir: Asya ile ilgili <strong>ve</strong>riler<br />
temin edilemese de, makul seviyede gü<strong>ve</strong>nilir <strong>ve</strong>rilerin elde edilebildiği daha olgun<br />
ekonomilerde, net istihdam yaratımının yüzde 70’lik bölümü KOBİ’lere<br />
atfedilmektedir. Asya’da, doğrudan ihracatın yüzde 35’ini KOBİ’ler gerçekleştirmekte,<br />
dolaylı katkının ise daha yüksek seviyelerde olduğu bilinmektedir. KOBİ ihracatının<br />
GSYİH’ya olan ağırlıklı katkısı yaklaşık yüzde 12 ile OECD ekonomilerindeki katkının<br />
neredeyse iki katıdır.<br />
KOBİ’lerin ülke ekonomilerinde üstlendiği rol, bir başka açıdan da eşsiz özellikleri<br />
bünyesinde barındırmaktadır: KOBİ’ler bir rekabet unsuru olarak tekelci eğilimlerin<br />
bertaraf edilmesine yardımcı olmak suretiyle, tüketicilere geniş bir yelpazede tüketim<br />
imkânı sunar, fiyatların aşağı inmesine yardımcı olur. KOBİ sektörünün mükemmele<br />
varan esnekliği, onu, teknolojik yeniliklere, yapısal değişimlere yönelmeye sevk<br />
etmektedir. KOBİ’lerin ülke ekonomilerine sağladığı katkının yanı sıra önemli<br />
boyutlara varan sosyal, siyasî katkısı da dikkatten kaçmamaktadır.<br />
4.2. KOBİ – İktisadî Gelişme Etkileşmesi: Asya Deneyiminden Bazı Gözlemler<br />
Yapılan araştırmalar göstermektedir ki, KOBİ’ler, tüm Asya’da faaliyette bulunan<br />
işletmelerin yüzde 90’ını oluşturmakta; GSYİH’ya olan katkısı yüzde 30-60 arasında<br />
29
değişirken, işgücünün yüzde 40-80’ini istihdam etmektedir. KOBİ’lerin tanımı da bir<br />
ülkeden diğerine farklılık gösterebilmekte; 50 kişiden az işgücü istihdam eden <strong>ve</strong><br />
toplam cirosu 500,000 $’dan düşük olan işletmelerden, 500 kişiden daha düşük<br />
çalışanı olan <strong>ve</strong> toplam ciro büyüklüğü 10 milyon $’dan daha az işletmelere kadar bir<br />
dizi çeşitlilik sergileyebilmektedir. Bununla beraber, kabul edilen bir gerçek, Asya<br />
bölgesinde yer alan ekonomilerin çoğunluğunun <strong>ve</strong> dünyanın önemli bir kısmında<br />
bulunan ekonomilerin, iktisadî sürdürülebilirlik için KOBİ’lere büyük ölçüde bağımlı<br />
olduğudur.<br />
Doğu Asya ülkelerinin yaşamış olduğu deneyim göstermiştir ki, KOBİ sektörü<br />
herhangi bir ülke ekonomisinde çok büyük işler başarabilir <strong>ve</strong> böyle olduğu<br />
durumlarda, hem iktisadî büyüme <strong>ve</strong> kalkınma hem de gelir dağılımı performansı<br />
bundan çok önemli fayda temin edebilir. Örneğin, 1970’li yıllar öncesinde Kore, nispî<br />
olarak daha düşük seviyelerde taşeronluk yapan, dikey entegrasyon gerçekleştirmiş<br />
büyük ölçekli firmalarca domine edilmiş; bu nedenle, KOBİ sektörü Tayvan’da ya da<br />
Japonya’da olduğundan daha az önem taşımıştır. Ne var ki, o tarihten sonra,<br />
KOBİ’lerin üretim miktarına <strong>ve</strong> istihdama olan katkısı aşırı boyutlarda artış<br />
kaydetmiştir. Aynı zamanda, ülkede hüküm süren eşitsizliğin seviyesi de azalmaya<br />
başlamıştır. KOBİ’lerde gözlenen bu gelişme, esas itibariyle, şu faktörlerden<br />
kaynaklanmıştır:<br />
• taşeronluk yoğunluğunun hızla artması;<br />
• rekabetçi baskılarda gözlenen artış;<br />
• KOBİ’lerin rolünü genişletici yönde uygulanan devlet politikaları.<br />
Mevcut bilgiler ışığında, KOBİ’lerin, Asya’nın önde gelen tüm ekonomilerinde, iktisadî<br />
büyüme <strong>ve</strong> kalkınmada başlıca rolü oynayan aktörler olduğu ifade edilmektedir.<br />
KOBİ’ler arasında, esas itibariyle, büyüme-merkezli orta-ölçekli işletmeler, teknoloji<br />
uygulamak-alıştırmak, ihtisaslaşmış (<strong>ve</strong> girmek için uygun) piyasalara hizmet sunmak<br />
eğilimindedir. Bu türden KOBİ’lerin başarısına katkıda bulunan faktörlerden bir tanesi,<br />
her bir firmanın risklere karşı hassasiyetini azaltan, firmalar arasında karşılıklı bilgi,<br />
know-how değişimini teşvik eden, zengin bir ortak bilgi (knowledge) havuzu yaratan<br />
bir firmalar-arası ilişkiler işbirliğinin yüksek oranda gerçekleşmesidir. Bir diğer anahtar<br />
30
faktör de, hükümetlerin KOBİ’lere sağladığı, kalite gü<strong>ve</strong>ncesi, araştırma desteği <strong>ve</strong><br />
teknoloji kaynakları ile ilgili bilgilendirme gibi teknolojik yaygınlık hizmetleridir.<br />
Ne var ki, Asya ekonomilerindekine benzer güçlü, dinamik KOBİ sektörü, gelişme<br />
sürecindeki pek çok ülkede, özellikle de azgelişmiş ülkelerde, henüz oluşmamıştır.<br />
Çok sayıda az gelişmiş ülkede, müteşebbis sektör, belirgin olarak ikili (dual) yapı<br />
sergilemektedir. Bir uçta, birkaç tane büyük <strong>ve</strong> modern sermaye-yoğun, araştırmatemelli,<br />
ithalata-bağımlı, montaja-dönük işletme mevcut iken, diğer uçta da çok basit,<br />
geleneksel teknolojileri kullanan, sınırlı bir yerel piyasaya hizmet <strong>ve</strong>ren çok sayıda<br />
küçük, informel sektör (mikro) işletmesi yer almaktadır. Gelişmekte olan pek çok<br />
ülkedeki bu yapısal dengesizlik, üstelik, yıllardan beri yürütülmekte olan KOBİ teşvik<br />
programlarına rağmen ortaya çıkmıştır. Geçmiş yıllarda, gelişmekte olan ülkelerce<br />
takip edilen sanayileşme politikaları, işletmelerin tedricen <strong>ve</strong> organik olarak<br />
büyümelerini teşvik yerine, kaynakların zamanından önce daha büyük <strong>ve</strong> sermayeyoğun<br />
işletmelere yönlendirilmesini teşvik etmek suretiyle, daha büyük ölçekli<br />
işletmelerden yana bir tavır sergileme eğiliminde olmuştur. Bu eğilim, gelişmekte olan<br />
ülkelerin bir çoğunda, kendi KOBİ teşvik stratejilerini büyük ölçüde etkisiz hale getirse<br />
de, ısrarla varlığını sürdürmektedir. Dahası, el<strong>ve</strong>rişli bir makroekonomik çevreden<br />
yoksun oluş, KOBİ’lerin gelişimi üzerinde odaklanan çabaları çoğu kez boşa<br />
çıkarmaktadır. Buna ila<strong>ve</strong>ten, engelleyici özelliğe sahip yasal <strong>ve</strong> düzenleyici rejimler,<br />
KOBİ’ler üzerinde, işletme büyüklüğünün kutuplaşması <strong>ve</strong> “orta büyüklükte işletme<br />
yokluğu” fenomeniyle sonuçlanan, orantısız ölçüde yüksek maliyetler empoze<br />
edebilmektedir.<br />
Diğer taraftan, kötü bir biçimde tasarlanmış KOBİ teşvik stratejilerinin de aynı ölçüde<br />
kusurlu olduğu ifade edilmektedir. Devletin, KOBİ’lerin büyümesine yönelik<br />
gerçekleştirdiği düzenlemelerin, desteklerin ya da yasakların derecesi, hassas bir<br />
dengeyi gerektirmektedir <strong>ve</strong> aşırı ölçüde koruyucu KOBİ gelişim politikalarının, güçlü,<br />
dinamik bir KOBİ sektörünün desteklenmesi sürecinde etkin olmadığı ortaya çıkmış<br />
bulunmaktadır. Bu tür politikaların ortaya çıkardığı sonuç, düşük üretkenlikte bir<br />
küçük-ölçekli sektör, dinamik büyüme için el<strong>ve</strong>rişli/yeterli olmayan fırsatlar <strong>ve</strong> güçlü<br />
çıkar çevreleri olmaktadır.<br />
31
1980’li yıllarda sıkça uygulanan yapısal değişim programlarının <strong>ve</strong> yakın<br />
zamanlardaki yurtiçi piyasaları liberalize etmeye dönük genel hareketlerin,<br />
ekonomileri piyasa aksaklıklarından kurtaracağı, canlı bir özel sektör büyümesi için<br />
hazırlık yapacağı beklenmekteydi. Fakat, yaşanan deneyim göstermektedir ki,<br />
gelişmekte olan ülkelerdeki aksak piyasa koşullarının olumsuz etkilediği politik reform<br />
süreci, fiyat çarpıklıklarının ortadan kaldırılmasının <strong>ve</strong> piyasa ilkelerine -çok da<br />
önemli olmayan- bir bağlılığın ötesine geçmek zorundadır. Bu nedenle, küçük-ölçekli<br />
işletme faaliyetlerinin karşılaştığı spesifik problemlere dikkat çeken, endüstriyel <strong>ve</strong><br />
makroekonomik politika hedefleriyle uyumlu bir mikro-düzeyde yaklaşım ihtiyacı,<br />
artan bir kabul görmektedir. Hüküm süren küreselleşme atmosferinde, gelişmekte<br />
olan ülkeler, uluslararası rekabetçiliği <strong>ve</strong> global üretim zincirine katılabilme yeteneği<br />
olan, kritik bir orta büyüklükte yerli işletmeler kitlesine acilen sahip olmak<br />
durumundadır.<br />
İhracat-hedefli Doğu <strong>ve</strong> Güneydoğu Asya deneyimi, küçük işletmelerin önemli bir<br />
çoğunluğunun dünya piyasalarında çok zayıf bir performans gösterdiğini gözler<br />
önüne sermektedir. Bunlar içinde varlığını sürdürme ihtimali olanlar, ihracat<br />
potansiyeline sahip, ayrıca küçük-ölçekliden etkin orta-ölçekliye doğru büyüyen<br />
firmalardır. <strong>Küçük</strong> işletmelerin doğasında var olan güçlükler <strong>ve</strong>ri alındığında, dinamik<br />
bir KOBİ sektörünün dış yardım olmaksızın kurulamayacağı, açıklıkla görülmektedir.<br />
Yeni küresel iktisadî ortam tarafından kendilerine dikte ettirildiği gibi, açık yatırım <strong>ve</strong><br />
ticaret politikaları arayışındaki gelişmekte olan, az gelişmiş ülkelerin hükümetleri,<br />
KOBİ gelişimini amaçlayan tedbirleri, genel sanayi <strong>ve</strong> ekonomi politikalarına entegre<br />
etmek ihtiyacındadır. Şiddetli rekabet <strong>ve</strong> teknolojik ilerleme kombinasyonu, ülkelerin,<br />
değişen bir küresel ortamda, endüstriyel politikalarının ayrılmaz bir parçası<br />
konumundaki yurtiçi teknolojik kapasitelerini artırmak için, eldeki mevcut bilimsel,<br />
eğitimsel kaynakları en iyi nasıl kullanacaklarını dikkatle gözden geçirmek<br />
mecburiyetinde olduğu anlamına gelmektedir.<br />
Gelişmekte olan ülkelerin önünde duran en canlı örnek durumundaki Asya<br />
Kaplanları deneyimi, KOBİ’lerin, iktisadî gelişme sürecinde ne denli etkin rol<br />
oynayabileceği hususunda yapılacak değerlendirmelere ışık tutabilecek zenginlikte<br />
malzemeler barındırmaktadır.<br />
32
Asya deneyiminin de gösterdiği gibi KOBİ’ler, gelişmekte olan ülkelerin iktisadî<br />
gelişme süreçlerine ciddî boyutlara varan katkı sağlayabilmektedir. Asya’da<br />
gerçekleştirilen iktisadî gelişmenin ön sırasında yer alan ülkelerin yaşamış olduğu<br />
deneyimlerden çıkartılabilecek yegâne ders varsa, o da, bir ülkenin kalkınmasının<br />
<strong>ve</strong> uluslararası alanda rekabet edebilirliğinin, KOBİ sektörünün yetenekleriyle<br />
yakın bir ilişki içinde olduğudur. Sürdürülebilir kalkınmanın ihtiyaç duyduğu<br />
unsurlardan belki de en hassas önemi haiz olan, ülkelerin, değişen koşullara uyum<br />
sağlayabilme <strong>ve</strong> uluslararası rekabetçilik yetenekleri olan, güçlü bir KOBİ sektörü<br />
oluşturmasıdır. Japonya, Güney Kore, Singapur <strong>ve</strong> Tayvan gibi ülkelerde, KOBİ’ler<br />
üretime büyük boyutlarda katkıda bulunmakta, dahası, iktisadî büyümede kritik roller<br />
üstlenen, dinamik, hızlı-büyüyen teşebbüsleri de bünyesinde barındırmaktadır.<br />
Özetle, KOBİ’lerin iktisadî kalkınmaya yaptığı katkı iki ana başlıkta toplanmaktadır:<br />
1- Normal üretim prosesi vasıtasiyle yapılan geleneksel katkılardır ki, bunlar, maddî<br />
<strong>ve</strong> maddî olmayan sermaye yatırımları <strong>ve</strong> teknolojik ilerlemedir. KOBİ’lerin bu<br />
yoldan iktisadî kalkınmaya olan katkısı nispî olarak küçüktür.<br />
2- Daha az geleneksel diyebileceğimiz, girişimciliği harekete geçirme katkısı. En<br />
azından, gelişmiş ekonomilerde, KOBİ’lerin iktisadî büyümeye olan katkısı<br />
geleneksel modellerin ima edebileceğinden daha büyüktür <strong>ve</strong> bu katkı, çoğu kez,<br />
hızlı gelişim göstermiş fakat toplam içindeki payları küçük olan KOBİ’lerce<br />
sağlanmaktadır.<br />
5. AZ GELİŞMİŞ ÜLKELERDE MİKRO VE KÜÇÜK ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN<br />
BÜYÜMESİ SORUNU<br />
<strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> orta büyüklükteki işletmelerin yeni iş imkânları yaratılması <strong>ve</strong> toplam<br />
hasılanın büyütülmesi sorununun çözümünde oynadığı rolün önemi, gerek gelişmiş<br />
gerekse gelişmekte olan ülkelerde artık geniş ölçüde kabul görmüş bulunmaktadır.<br />
Konunun bundan sonrası için üzerinde ilgiyle durulan boyutu, bu işletmelerin çok<br />
küçük ölçekliden orta ölçekli <strong>ve</strong> büyüme-merkezliye (yani, iktisadî büyümeye,<br />
33
istihdam yaratılmasına en fazla gözle görülebilir katkıyı gerçekleştirir hale geldikleri<br />
konuma) doğru genişlemesi sürecidir.<br />
Dinamik orta-ölçekli teşebbüsler, içinde bulundukları ekonomide, iki türlü rekabetçi<br />
avantaj sağlamaktadır: Bunlardan birincisi, öncü taşeronlar olarak üstlendikleri rol<br />
vasıtasiyle, ikincisi de kendi çıkarları doğrultusunda girişimde bulunmak vasıtasiyle.<br />
Bu teşebbüsler, aynı zamanda, pek çok KOBİ’den daha uzun süreli varlığını devam<br />
ettirmeye, daha yüksek getirisi olan işler yaratmaya meyillidir <strong>ve</strong> böylelikle, iktisadî<br />
büyümeye olan katkılarını da çoğaltmaktadır.<br />
Ne var ki, gelişmekte olan <strong>ve</strong> az gelişmiş pek çok ülkede, iktisadî kalkınmaya önemli<br />
katkı sağlayabilecek bir orta-ölçekli <strong>ve</strong> büyüme-merkezli KOBİ noksanlığı olduğu<br />
bilinmektedir. Bu noksanlık, genellikle, bu ülkelerin iktisat politikalarında yer alan,<br />
kendi işletmelerinin tedricen <strong>ve</strong> organik olarak büyümelerinin aleyhinde rol oynayan,<br />
gizli <strong>ve</strong> büyük ölçüde dikkatsiz eğilimlere atfedilmektedir. İşletme evriminin üç<br />
boyutunu (işe başlamak, hayatta kalmak, büyümek) göz önünde bulundurmayan<br />
uyumlu KOBİ gelişim stratejilerinin eksikliği <strong>ve</strong> kendi işletme evrimlerinin farklı<br />
aşamalarında bulunan işletmelerin farklı ihtiyaçları, olumsuz yönde etki eden bir diğer<br />
önemli faktör konumundadır.<br />
İşletme gelişimine yönelik uyumlu bir politika çevresinin yokluğunda; küreselleşme <strong>ve</strong><br />
yurtiçi piyasaların (liberalizasyon politikalarının bir parçası olarak) dışa açılması, az<br />
gelişmiş ülkelerin çoğunda, diğer gelişmekte olan ülkelerde, işletme yapısı üzerinde<br />
ters yönde etki yapmıştır. Özellikle, KOBİ’ler, büyük ölçüde azalmakta ya da<br />
rekabetçilikleri bakımından sürekli zemin kaybetmektedir. Bunların yerine, mikroişletme<br />
(ya da varlığını sürdürebilen sektör) önem kazanmaktadır.<br />
<strong>Küresel</strong>leşme <strong>ve</strong> buna eşlik eden liberalizasyon süreci, enformasyon, haberleşme<br />
teknolojilerindeki hızlı ilerlemelerle de bir araya gelince, üretim, işletme gelişimi,<br />
uluslararası rekabet konularında yeni dinamikler yaratmaktadır. Ülkelerin mevcut<br />
işletme gelişim stratejileri, çevresel değişimler dikkate alındığında, etkinliğini daha<br />
fazla sürdüremeyebilecektir. Bu nedenle, KOBİ’lerin geliştirilmesi hususuna ilgi duyan<br />
herhangi bir hükümet, işletme gelişimi <strong>ve</strong> mevcut KOBİ stratejilerinin yeniden<br />
34
şekillendirilmesi konularında, mevcut politika <strong>ve</strong> programlarının etkisini dikkatli bir<br />
şekilde gözden geçirmek zorundadır.<br />
6. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KOBİ’LER<br />
Türkiye ekonomisinin kalkınmasında, büyümesinde, sanayileşme sürecinin üstlenmiş<br />
olduğu etkin rol sıkça vurgulanan bir temadır. Dünya ekonomisiyle entegrasyon<br />
düzeyi henüz arzu edilen düzeye erişememiş, küresel rekabetçilik sıralamasında ön<br />
sıralara gelmek için gerekli olan hamleyi yapamamış olan ülkemizde; KOBİ’lerin<br />
teşvik edilmesi, kaynak sorununun acilen çözüme kavuşturulması, rekabetçiliğinin<br />
artırılması, sanayileşme sürecinin öncelikli konuları arasında <strong>ve</strong> ilk sıralarda<br />
değerlendirilmektedir. Zira, artık, farklı siyasî, kültürel yapılara, hattâ ekonomik<br />
sistemlere sahip, gerek gelişmiş gerekse gelişme sürecindeki ülkelerde, önemli bir<br />
gelir, istihdam kaynağı olarak değerlendirilen KOBİ’ler, ekonominin baş rol oyuncuları<br />
konumuna gelmiştir. Türkiye ekonomisinde, sanayi kesiminde faaliyet gösteren<br />
200,000 dolayındaki KOBİ’nin toplam istihdam içindeki payı yaklaşık yüzde 56,<br />
üretim içindeki payı yüzde 37, adet olarak toplam işletmeler içindeki ağırlığı da yüzde<br />
99’dur. Diğer taraftan, ülke genelinde, kayıtlı-kayıtsız yaklaşık 3,5 milyon adet<br />
KOBİ’nin faal durumda olduğu tahmin edilmektedir.<br />
Türkiye’nin iktisadî yaşantısında küçük <strong>ve</strong> orta ölçekli işletmelerin oynamakta olduğu<br />
bu anahtar rol, sadece sayıca fazla olmalarından değil, şu gerekçelerden ötürü de<br />
ayrı bir ilgi konusu olmaya devam etmektedir:<br />
• Ekonominin hemen her cephesinde yer almaları;<br />
• Sanayileşmeye, bölgesel kalkınmaya katkı sağlamaları;<br />
• İşsizlik sorununun çözümünde etkili olmaları;<br />
• Büyük endüstrilere entegrasyon <strong>ve</strong> tamamlayıcılık desteği <strong>ve</strong>rmeleri;<br />
• İmalât alanında esnekliğe sahip olmaları;<br />
• Piyasa güçlerine cevap <strong>ve</strong>rebilmeleri;<br />
• Yeni teknolojilere kolayca uyum sağlayabilmeleri;<br />
• İktisadî dalgalanmalara hızlı bir biçimde reaksiyon <strong>ve</strong>rebilmeleri;<br />
35
• Emek <strong>ve</strong> sermaye kaynaklarının hareketliliğinde başarı göstermeleri <strong>ve</strong>;<br />
• Siyasî, iktisadî, sosyal yapıdaki kararlılıkları.<br />
Mevcut işyeri sayısı, çalışan sayısı, yaratılan katma değer itibariyle KOBİ’lerin<br />
Türkiye’nin sosyo-ekonomik yapısında önemli bir katman oluşturduğu dikkat<br />
çekmektedir. Nitekim, her ne kadar güncelliğini yitirmişse de, Devlet İstatistik<br />
Enstitüsü tarafından gerçekleştirilen 1992 Yılı Genel Sanayi <strong>ve</strong> İşyerleri Sayımı’na<br />
göre;<br />
⇒ <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong> Ölçekli Sanayi <strong>İşletmeler</strong>i, imalât sanayiinde faaliyette bulunan<br />
firmaların yüzde 99.5’ini oluşturmaktadır.<br />
⇒ İmalât sanayiindeki istihdamın yüzde 61.1’i <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong> Ölçekli Sanayi<br />
<strong>İşletmeler</strong>inde yer almaktadır.<br />
⇒ Yaratılan katma değer içinde, <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong> Ölçekli <strong>İşletmeler</strong>in payı<br />
yüzde 27.3’tür.<br />
Söz konusu sayım sonuçlarına göre, KOBİ’lerin ölçeksel dağılımı Tablo 2’de<br />
<strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 2: TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KOBİ’LERİN ÖLÇEKSEL DAĞILIMI (1992)<br />
SANAYİ ÖLÇEĞİ<br />
İŞLETME<br />
SAYISI<br />
(Adet)<br />
İŞLETME<br />
PAYI<br />
(%)<br />
ÇALIŞAN<br />
SAYISI<br />
(Kişi)<br />
ÇALIŞAN<br />
PAYI<br />
(%)<br />
KATMA<br />
DEĞER<br />
(Trilyon TL)<br />
KATMA<br />
DEĞER PAYI<br />
(%)<br />
<strong>Küçük</strong> Ölçekli Sanayi (1-49) 194,546 98.4 721,469 47.1 37,9 14.1<br />
<strong>Orta</strong> Ölçekli Sanayi (50-199) 2,247 1.1 213,676 14.0 35,6 13.2<br />
KOBİ SANAYİİ (1-199) 196,793 99.5 935,144 61.1 73,5 27.3<br />
Büyük Sanayi (200+) 982 0.5 595,601 38.9 194,9 72.7<br />
TOPLAM İMALÂT SANAYİİ 197,775 100.0 1,530,745 100.0 268,4 100.0<br />
KAYNAK: 1992 Yılı Genel Sanayi <strong>ve</strong> İşyerleri Sayımı, DİE.<br />
KOBİ sektörünün desteklenmesi suretiyle, sermaye <strong>ve</strong> işgücü geri dönüş oranlarının<br />
düşük olduğu ekonomide, daha fazla kişiye istihdam imkânı yaratılacağı, böylelikle kıt<br />
kaynaklardan daha etkili biçimde istifade edilebileceği ifade edilmektedir.<br />
36
6.1. Türkiye’deki KOBİ’lerin Operasyonel Özellikleri<br />
Türkiye’de KOBİ sektöründen bahsedildiğinde, genellikle, otomotiv <strong>ve</strong> beyaz eşya<br />
yan sanayii, tekstil yan sanayii, el sanatları, hizmet sektörü acentaları <strong>ve</strong> irtibat<br />
büroları, temizlik işletmeleri vb., metal <strong>ve</strong> kıymetli madenleri işleyenler, gıda<br />
sektöründe çalışan küçük <strong>ve</strong> orta büyüklükteki işletmeler akla gelmektedir. Söz<br />
konusu yapı içinde, KOBİ’lerin çoğunlukla yan sanayi konumunda çalıştıkları tespiti<br />
yapılmaktadır.<br />
Türkiye ekonomisinde faaliyet gösteren KOBİ’lerin operasyonel özelliklerini şu<br />
başlıklar altında değerlendirmek mümkündür:<br />
a) Mülkiyet Biçimi: KOBİ sektöründe en yaygın biçimde oluşturulan mülkiyet şekli,<br />
bireysel mülk sahipliği <strong>ve</strong> ortaklıktır. Daha büyük ölçekli işletmeler arasında<br />
görülen sermaye ortaklığı şirketleri istisnaî bir durumdur <strong>ve</strong> çoğunlukla aile<br />
kontrolünde bulunmaktadır.<br />
b) Girişimciliğin Başlangıç Noktası: 10 kişiye kadar çalışanı bulunan küçük ölçekli<br />
atelye sahiplerinin büyük çoğunluğu, çalışma hayatına işçi olarak başlayan<br />
kesimden oluşmaktadır. Bu olgu, daha ziyade, metal işleme, ayakkabı imalâtı,<br />
ahşap işleme sanayilerinde, bir ölçüde de giyim endüstrisinde göze çarpmaktadır.<br />
Büyük hacimli başlangıç sermayesine ihtiyaç duyulan tekstil sektörünün diğer<br />
bazı branşlarında, kimya sanayiinde, plastik sanayiinde, kauçuk <strong>ve</strong> bazı gıda<br />
sanayii alt sektörlerinde, girişimci, genellikle, ticarî dirayet sahibi, toptancılık <strong>ve</strong>ya<br />
perakendecilik faaliyetlerinden sermaye birikimi elde etmiş bir tüccardır. <strong>Orta</strong><br />
ölçekli işletmelerde ise, girişimciler, çoğu kez, dikkate değer ölçüde sanayi<br />
deneyimi bulunan işadamları <strong>ve</strong>ya profesyonellerden oluşmaktadır.<br />
c) İşletmecilik Fonksiyonlarında Uzmanlık: Türkiye’deki küçük ölçekli imalât<br />
sektörünün bir karakteristiği, yönetim <strong>ve</strong> üretim fonksiyonlarının işletme sahibinin<br />
kişiliğinde yoğunlaşmış olmasıdır. İşletme sahibi, fiilî üretim operasyonları hariç,<br />
işletmenin yönetilmesi de dahil, tüm faaliyetleri üstlenmiş durumdadır. Yönetim<br />
kademesinde uzmanlaşma, kullanılan teknolojiye <strong>ve</strong> içinde bulunulan sanayi<br />
37
türüne bağlı olarak, çalışan sayısı 15-20 kişiye ulaştığında başlar; işletmenin<br />
ölçeğine uyumlu olarak artış gösterir.<br />
d) İşçi Becerileri <strong>ve</strong> Eğitim: Geleneksel atelyelerdeki girişimcilerin iş kariyerlerine<br />
başlamaları, çoğu kez, esnaf birlikleri vasıtasiyle gerçekleşmektedir. 13-16<br />
yaşlarında çıraklık statüsüyle başlayan çalışma hayatı, müteakip yıllarda<br />
kazanılan deneyimin sonucunda ustalık statüsünün elde edilmesiyle değişik bir<br />
boyut kazanmaktadır. Bu “ustalar”, daha sonraki dönemde kendi işlerinin patronu<br />
olma arzusuyla, iş alemine adım atmaktadır. Öğrenme sürecinin birbirini takip<br />
eden evreleri arasında formel sınırların varlığından söz etmek mümkün değildir.<br />
Ancak, bir alternatif olarak, herhangi bir kişi için, sahibi olduğu işletmeyi kurmadan<br />
önce meslekî bir eğitimin tamamlanması belirtilebilir. Diğer taraftan, önceleri<br />
büyük işletmelerde çalışan işçiler, gerekli tasarrufu yaparak, makine <strong>ve</strong> ekipman<br />
tedarik etmeyi müteakip küçük ölçekli işletmeler sektöründe faaliyete başlayabilir.<br />
e) İstihdam Biçimleri: <strong>Küçük</strong> ölçekli işletmeler sektöründe görülen istihdam<br />
biçimleri, esas itibariyle, şu alt başlıklar altında toplanmaktadır:<br />
i) <strong>Küçük</strong> atelye <strong>ve</strong> fabrikalarda, işletme sahip <strong>ve</strong> ortakları olarak kendikendini<br />
istihdam etme;<br />
ii) Çıraklak, ustalık vs. gibi başkasına bağımlı statüde istihdam edilme;<br />
iii) Belirli bir süreyi kapsayan sözleşme karşılığı, mevsimlik işçi statüsünde<br />
istihdam edilme. <strong>Orta</strong> büyüklükteki işletmelerde, işçiler bir sözleşme<br />
karşılığında ücretle çalışmaktadır. Bu işletmelerde, aynı zamanda,<br />
mevsimlik <strong>ve</strong> geçici işçiler de çalıştırılmaktadır. Büyük ölçekli işletmelerdeki<br />
işçiler, genellikle sendikalıdır; çalışma saatlerine göre çalışırlar, bağlı<br />
bulundukları bir sosyal gü<strong>ve</strong>nlik kurumu vardır. Geçici işçiler, arızî işlerde<br />
istihdam edilmek üzere, açık piyasadan, günlük olarak belirlenen ücretlerle<br />
tedarik edilirler. Kendilerine herhangi bir ücret ödenen <strong>ve</strong>ya ödenmeyen<br />
aile bireylerine, hemen hemen tüm işletmelerde rastlanmakla birlikte, daha<br />
ziyade şahıs işletmelerinde görülmektedirler. Kadın çalışanların oranı<br />
nispeten düşüktür <strong>ve</strong> hazır-giyim <strong>ve</strong> dokumacılık gibi sektörler, kadın<br />
işçilerin ana iş<strong>ve</strong>renleri konumundadır. Çocuk işçi çalıştırma, özellikle<br />
küçük ölçekli işletmeler sektöründe, hayli yaygın bir uygulamadır.<br />
38
6.2. Türkiye’de KOBİ Sektörünün Verimliliğini <strong>ve</strong> Büyümesini Kısıtlayan<br />
Faktörler<br />
İktisadî sistemin 1980 yılı sonrasından itibaren büyük ölçüde serbest piyasa ilkeleri<br />
doğrultusunda yürütülmeye çalışıldığı Türkiye’de, KOBİ’ler önemli sosyo-ekonomik<br />
fonksiyon üstlenmiş durumdadır. Ne var ki, üstlenmiş oldukları bu fonksiyonun kritik<br />
önemine rağmen, Türkiye’deki pek çok KOBİ ciddî boyutlara varan iç <strong>ve</strong> dış sorunla<br />
boğuşmakta, uygun bir çıkış yolu aramaktadır.<br />
Elde edilen bulgular, Türkiye’deki KOBİ’lerin karşı karşıya geldiği sorunların, diğer<br />
ülkelerdeki KOBİ sorunlarından pek de farklı olmadığına işaret etmektedir. Uygun<br />
kaynaklardan finansman temin etmenin merkezde yer aldığı KOBİ’lerin temel<br />
sorunlarını şu başlıklar altında toplamak mümkündür:<br />
• Ekonomik <strong>ve</strong> sosyal çevrenin istikrardan uzaklaşması;<br />
• Formel-informel finansman kaynaklarına erişim güçlüğü;<br />
• Eleman yetiştirmede <strong>ve</strong> donanımlı eleman temininde yaşanan sıkıntılar;<br />
• Modern teknolojilerin transferinde yaşanan zorluklar;<br />
• Kalite <strong>ve</strong> standardizasyon noksanlığı;<br />
• Yenilikçi sistemlerin yokluğu;<br />
• Bilgi kaynaklarına erişim güçlüğü;<br />
• <strong>Rekabet</strong>çi düzenin dayatmış olduğu kısıtlamalar;<br />
• Bürokratik engeller <strong>ve</strong> karmaşık prosedürler.<br />
Üretkenliği, ürün <strong>ve</strong>ya sunulan hizmetin kalitesini olumsuz yönde etkileyen faktörler<br />
arasında, teknolojik yenilikçiliği gerçekleştirememe, modası geçmiş makine-teçhizat<br />
<strong>ve</strong> profesyonel teknik-idarî yöntemlerin uygulanamamasının yanı sıra, uygun fabrika<br />
binası <strong>ve</strong> müştemilatının, el<strong>ve</strong>rişli bir altyapı yokluğunun, pazarlama sorunlarının<br />
neden olduğu zayıf çalışma koşulları <strong>ve</strong> deneyimli personel azlığı ilk sıralarda yer<br />
almaktadır.<br />
Yurtiçi <strong>ve</strong> yurtdışı formel finansman kaynaklarına, teknik yardım imkânlarına<br />
erişmenin kısıtlı oluşu, küçük ölçekli firmaların faaliyetlerini modern koşullar altında<br />
39
sürdürebilecekleri bir yapıya kavuşmalarını büyük ölçüde engellemektedir. Diğer<br />
taraftan, mevcut teşvik sisteminin büyük-ölçekli endüstrilerin yararına olacak bir<br />
işleyiş sistemine sahip olduğu <strong>ve</strong> karmaşık idarî prosedürlerin, teşviklerin sunmuş<br />
olduğu faydalardan küçük ölçekli işletmelerin yeterince yararlanmasını güçleştirdiği,<br />
sıklıkla dile getirilen sorunlar arasındadır.<br />
Türkiye ekonomisinin son yıllardaki en büyük sıkıntısı <strong>ve</strong> yükü durumundaki<br />
enflasyon, KOBİ’ler üzerine taşınması zor bir yük bindirmekte, geleceğe yönelik<br />
rasyonel karar alımını güçleştirmekte, KOBİ’lerin gelişimini, hattâ faaliyetlerini<br />
sürdürmesini engellemektedir. Enflasyon nedeniyle, KOBİ’lerin aşınan sermayesini<br />
yerine koyma imkânı daralmaktadır. Buna ila<strong>ve</strong>ten, küçük girişimcinin yüksek<br />
enflasyona karşı direnme gücünün, alternatiflerinin pek fazla olmadığı da bilinen bir<br />
gerçektir. Mevcut alternatiflerden bir tanesi stokları <strong>ve</strong> sabit kıymetleri genişletmek,<br />
diğeri de büyük hacimli borç idamesi şeklinde ortaya çıkmaktadır. Ne var ki, sınırlı<br />
miktardaki işletme sermayesi <strong>ve</strong> düşük sermaye devir oranları, stok artışını<br />
zorlaştırmaktadır. İşletme kazançlarının yeterli düzeyde olmayışı sabit sermaye<br />
yatırımlarının arzu edilen boyutlarda gerçekleştirilmesini engellerken, KOBİ<br />
sahiplerinin elinde bulunan sermayenin küçük boyutlarda olması da, borçları artırmak<br />
için kullanılabilecek yabancı kaynaklara ulaşılabilirliğin derecesini düşürmektedir. Dış<br />
kaynaklara ulaşılabildiği durumlarda bile faiz oranları o denli büyük olmaktadır ki,<br />
borçlanmanın avantajları ortadan kalkmaktadır. Şartlar böyle olunca, tek çıkar yolun<br />
fiyat istikrarının korunduğu bir ekonomik yapının tesis edilmesi olduğu gerçeği ortaya<br />
çıkmaktadır.<br />
Gelişmekte olan ülke ekonomilerinde tasarruf oranlarının yatırımları karşılayacak<br />
düzeyde olmayışı, finansal piyasaların sınırlı genişlikte <strong>ve</strong> sıkı kontrole tabi oluşu,<br />
devletin iktisadî hayata doğrudan katılımı <strong>ve</strong> crowding-out etkisi, risk sermaye<br />
şirketlerinin bulunmayışı vb. olumsuzluklar, tüm gelişme sürecindeki ülkelerde olduğu<br />
gibi, ülkemizdeki KOBİ’leri de ihtiyaç duyduğu yatırım sermayesini teminden mahrum<br />
bırakabilmektedir. Çok sayıda KOBİ, rekabetçiliğin son derece yoğun, yenilikçiliğe<br />
uyum sağlamanın kaçınılmaz olduğu alanlarda, ancak büyük boyutlu malî risk<br />
üstlenmek suretiyle işletilmektedir. Dolayısiyle, KOBİ’ler için küçük kâr oranlarıyla<br />
yetinmek <strong>ve</strong> düşük stok devir hızlarıyla çalışmak zorunluluğu doğmaktadır. Bu ise,<br />
KOBİ’lerin işletme sermayesi talebini, yani kısa-vadeli fon ihtiyacını artırmaktadır.<br />
40
Yukarıda sayılan nedenlerden ötürü, KOBİ’ler kısa <strong>ve</strong> uzun vadeli kredilere ihtiyaç<br />
duymakta; ne var ki, yüksek finansman maliyetleri bu tür kredilerden yararlanmayı<br />
kısıtladığından, pek çok KOBİ için, sınırlı özkaynaklara yönelmek kaçınılmaz<br />
olmaktadır.<br />
Sınırlı finansman kaynakları, zaten yetersiz düzeydeki işletme sermayesinin gerektiği<br />
şekilde takviye edilmesine engel olmakta; kapasite kullanım oranlarının <strong>ve</strong> dolayısiyle<br />
üretimin azalmasına yol açarak, ülke ekonomisinin büyük kayıplara uğramasıyla<br />
sonuçlanan bir sürece dönüşmektedir.<br />
7. KÜRESELLEŞME VE TEKNOLOJİK DEĞİŞİM: KOBİ’ler İçin Yeni Fırsatlar<br />
Düşüncelerin, insanların, malların, hizmetlerin <strong>ve</strong> sermayenin ülkeler-arasında artan<br />
bir biçimde serbestçe akışı sonucunda, ekonomilerin <strong>ve</strong> toplumların birbirleriyle<br />
entegre olmaları süreci biçiminde tanımlanan küreselleşme (globalization), küçük <strong>ve</strong><br />
orta büyüklükteki işletmeler için de yeni açılımlar ortaya koymaktadır. KOBİ’lerin<br />
uluslararasılaşması, küreselleşmenin bir sonraki safhası için can alıcı önem<br />
taşımaktadır.<br />
KOBİ’lerin önemi, iktisadî büyümeye, sosyal birleşmeye, istihdama, bölgesel <strong>ve</strong> yerel<br />
gelişmeye katkısı, dünya ölçeğinde kabul görmüş bir fenomendir. Günümüzde,<br />
küreselleşme <strong>ve</strong> teknolojik değişim, KOBİ’lere, dış piyasalara girmek, iş riskini<br />
hafifletmek için yeni fırsatlar getirmekle birlikte, geçiş maliyetleri, yeni rekabetçi ortam<br />
vb. bazı riskleri de bünyesinde barındırmaktadır. Henüz, pek çok KOBİ yenilikçi bir<br />
kültüre sahip olmaktan uzak bir noktada bulunduğundan, yeni rekabetçi ortamın<br />
dayatacağı riskleri bertaraf etmede muhtemelen sıkıntı çekebilecektir.<br />
OECD’nin KOBİ politikaları üzerine gerçekleştirmiş olduğu 15 Haziran 2000 tarihli<br />
Bologna Charter’da, KOBİ’lerin küreselleşen ekonomide rekabetçiliğinin artırılması<br />
hususunda bazı açıklama <strong>ve</strong> tespitlere yer <strong>ve</strong>rilmiştir. Bu açıklama <strong>ve</strong> tespitler şu<br />
şekilde özetlenmektedir:<br />
41
7.1. Teknolojik Yenilikçilik <strong>ve</strong> Teknolojik Yenilikçilik Vasıtasiyle KOBİ’lerin<br />
<strong>Rekabet</strong>çiliğinin Artırılması<br />
<strong>Küresel</strong>leşmenin önemli bir özelliği, mal <strong>ve</strong> hizmet piyasalarında, artan oranda hızlı<br />
bir değişim yaşanmasıdır. Enformasyon teknolojisi alanında, ürün hayat seyrinin<br />
(product life cycle) hızla düşmekte oluşu, bu konuda <strong>ve</strong>rilebilecek en açık<br />
örneklerden bir tanesini teşkil ederken, her büyüklükteki firma, sektörlerini etkileyen<br />
en son gelişmelere hızla cevap <strong>ve</strong>rmek için, büyüyen bir rekabet baskısıyla karşı<br />
karşıya kalmaktadır. Bu suretle, yenilikçilik kapasitesi, günümüzün global<br />
ekonomisinde, gelişmiş ulusal performans için olduğu kadar, bireysel olarak<br />
firmaların başarısı için de kritik bir faktör konumundadır.<br />
1955 yılında Peter Drucker *, bir işletmenin amacının müşteri yaratmak olduğunu,<br />
bu nedenle de sadece iki türlü ticarî fonksiyondan söz edilebileceğini iddia ediyordu:<br />
Pazarlama <strong>ve</strong> yenilik-değişim. Pazarlama, “satmak”tan daha geniş anlamlar içeren<br />
bir kavramdır <strong>ve</strong> ihtiyaçların tanımlanmasından bu ihtiyaçların giderilmesine kadar<br />
hemen herşeyi kapsamaktadır. Yenilikçilik sadece yeni ürünlerle ilgili bir olgu değildir.<br />
Yenilikçilik, firmalardaki, hemen hemen tüm gelişmeleri içeren geniş bir kavramdır <strong>ve</strong><br />
piyasa talebini karşılamaya yönelik mal <strong>ve</strong> hizmetlerin yaratılmasını <strong>ve</strong>ya yeniden<br />
inşaasını, <strong>ve</strong>rimliliği artırmak için yeni proseslerin ortaya konulmasını, satış fırsatlarını<br />
genişletmek için yeni pazarlama tekniklerinin geliştirilmesini <strong>ve</strong>ya uygulanmasını <strong>ve</strong><br />
operasyonel etkililiği artırmak için yönetim sistemleri <strong>ve</strong> tekniklerine ilişkin yeni<br />
biçimlerin biraraya getirilmesini ihtiva etmektedir.<br />
<strong>İşletmeler</strong>, iş dünyasının doğası gereği, bir çok zorlukla karşı karşıya kalmaktadır:<br />
Hızla gelişen teknolojik ilerlemeler; entelektüel sermayenin başarılı bir şekilde<br />
işletilmesine olan bağımlılığın artması; doğal kaynakların daha etkili kullanımı <strong>ve</strong><br />
daha az israf; her zamankinden daha çok talep eden müşterilerin bu taleplerinin<br />
karşılanması; küreselleşmenin ilerleme kaydetmesi <strong>ve</strong> gelişmekte olan ülkelerin<br />
sanayileşme çabaların artması. Dolayısiyle, işletmeler, varlığını sürdürebilmek <strong>ve</strong><br />
gelişebilmek için daima rekabetçi olmak <strong>ve</strong> öyle kalmak zorundadır. Bunu yapmak<br />
_________________________<br />
* Peter Drucker, The Practice of Management, Wm Heinemann, 1955.<br />
42
için, her ölçekteki işletme, söz konusu mücadele ortamının zorluklarını fırsatlara<br />
dönüştürebilmeli, yenilikçi olmalıdır. Sürekli olarak yeni düşünce akışı <strong>ve</strong> yenilikçi<br />
uygulamalara ihtiyaçları olduğunun bilincine varan sektörlerinin en başarılı yöneticileri<br />
<strong>ve</strong> işletme sahipleri, ürünleri, imalât süreçleri, pazarlamaları, dağıtımları, vs. için bu<br />
gerçeği idrak etmiş durumdadır.<br />
Bu noktadan hareketle; KOBİ’lerin gelişiminin de, kendi iş stratejilerinin merkezine,<br />
yeni fikir <strong>ve</strong> metodları içeren değişimleri (innovation) koyabilme kabiliyetine sıkı sıkıya<br />
bağımlı hale geldiği gerçeği ortaya çıkmaktadır.<br />
Bilgi teknolojisinin hâkim olduğu, insan-merkezli, girişime dayalı, sürdürülebilir<br />
kalkınmaya programlanmış, merkeziyetçi olmayan <strong>ve</strong> işbirliğini esas almış yeni<br />
küresel ekonomide, ömür boyu öğrenme (lifelong learning), özellikle KOBİ’ler için<br />
gerçek anlamda bir üstünlük sağlaması nedeniyle, istihdamın artırılabilmesi <strong>ve</strong><br />
rekabetçilikte önemli fonksiyon görmektedir. Ömür boyu öğrenme, bugün için olduğu<br />
kadar yarın için de, stratejik avantaj elde edilmesinin olmazsa olmaz koşulu olarak<br />
değerlendirilmektedir.<br />
Artan uluslararası rekabet ortamında, refah düzeyi yüksek, gelişmiş ülkeler liginde<br />
yer almak isteyen her ekonomide; ülke yöneticileri, küçük ölçekli dinamik firmalar<br />
sektörünün, bilgi-temelli <strong>ve</strong> hayat boyu öğrenmeye dayalı ekonomide, yenilikçiliğin<br />
gereklerini yerine getirebilme becerisiyle donanmış, yeni kurallara adapte olabilen bir<br />
yapıya kavuşturulması için gereken tüm düzenlemeleri yapmak mecburiyetindedir.<br />
Yakın tarihli deneyimler, bazı hükümetlerin, KOBİ yenilikçiliğinin, daha dinamik<br />
ekonomi, daha büyük istihdam imkânları yaratarak gelişip serpilebileceği bir atmosfer<br />
yaratabildiğini göstermektedir. Aslında, özel sektör yenilikçiliğine yönelik bir ulusal<br />
atmosfer, her ölçekteki işletme üzerinde tesir edebilmektedir. Ne var ki, yaratıcılığı,<br />
rekabeti, risk-yükleniciliği <strong>ve</strong> başarılı girişimciliğin el<strong>ve</strong>rişli finansal getirilerini<br />
sınırlandıran kamu politika <strong>ve</strong> tutumları, KOBİ’leri özellikle etkileyebilmektedir.<br />
Söz konusu politika engelleri nelerdir?<br />
43
7.2. KOBİ Yenilikçiliğine Yönelik Politika Engelleri<br />
Araştırma <strong>ve</strong> geliştirmenin (AR-GE) yenilikçilik için taşıdığı önem <strong>ve</strong> araştırmageliştirme<br />
faaliyeti sürdüren KOBİ’lerin kaynak sıkıntısı <strong>ve</strong>ri alındığında, finansman<br />
imkânlarına erişmenin birincil kaygı olduğu, anlaşılabilir bir durum olmaktadır. Bu AR-<br />
GE çabalarını ya da yenilikçi yatırımları destekleyecek, lâyıkiyle işlev gören risk<br />
sermayesi (<strong>ve</strong>nture capital) piyasaları ya da çekirdek (seed) finansman piyasalarının<br />
bulunmayışı, pek çok kimse tarafından ifade edilmektedir. KOBİ’ler için diğer bir<br />
anahtar sorun, sektörlerini etkileyen en son gelişmeleri, aynı zamanda yakalayabilme<br />
yeteneğidir. Çünkü, bilgiye tam zamanında sahip olmak, işletmenin başarısında kritik<br />
bir rol oynayabilmektedir.<br />
Yenilikçiliği teşvik etmenin en iyi yollarından bir tanesi, bireylerin, firmaların, kendi<br />
araştırma çabalarının sonuçlarından yararlanabilmesini garanti altına almaktır.<br />
Burada, fikrî mülkiyeti (intellectual property) korumaya dönük etkin kural <strong>ve</strong><br />
prosedürler önem kazanmaktadır. Çok sayıda ülke, patent <strong>ve</strong> mülkiyet haklarını<br />
yöneten kanun <strong>ve</strong> düzenlemeye sahip olmasına rağmen, herkes tarafından<br />
bilinmeyen gizli idarî prosedürler <strong>ve</strong> aykırı uygulamalar, bu türden kuralların<br />
amaçlarına ciddî biçimde zarar <strong>ve</strong>rebilmektedir. OECD tarafından yapılan bir<br />
incelemeye göre, pek çok KOBİ, kendisini, aşırı karmaşık hale getirilmiş patent<br />
prosedürleri <strong>ve</strong> mülkiyet hakkı kanunları karşısında korunmasız hissetmekte, kolay<br />
bir şekilde zarara uğrayacağını düşünmektedir. Bu bağlamda, konuyla ilgili pek çok<br />
kimse, kendi ülkesinde yürürlükte olan, düzenleyici, idarî sorumlulukların genellikle<br />
yüksek oluşuna <strong>ve</strong> bunların daha geniş müteşebbis faaliyetleri <strong>ve</strong> yenilikçilik<br />
üzerindeki azaltılmış etkisine dikkat çekmektedir.<br />
7.3. KOBİ Yenilikçiliğini Teşvik Etmek İçin Hükümetlere Düşen Görevler<br />
KOBİ’lerin önemli bir sorunu olarak kabul edilen AR-GE çalışmalarını finanse edecek<br />
kaynaklara ulaşılmasında; a)kamu programları <strong>ve</strong> b)risk sermayesi <strong>ve</strong> diğer risk<br />
finansman yöntemlerinin, <strong>ve</strong>rgi teşvikleri gibi enstrümanlar vasıtasiyle desteklenmesi<br />
önerilmektedir. Diğer taraftan, hükümetlerin, araştırma faaliyetlerine yönelik devlet<br />
garantileri <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya <strong>ve</strong>rgi teşvikleri içeren özel finansal anlaşmalar teklif etmek<br />
44
suretiyle, özellikle gelişmenin ilk aşamalarında, KOBİ’lerle doğrudan çalışmaya<br />
hazırlıklı olması gereğinin altı çizilmektedir. Ayrıca, hükümet-destekli araştırma<br />
merkezlerine (örneğin üni<strong>ve</strong>rsiteler), daha iyi erişim <strong>ve</strong> bunlarla işbirliği de, KOBİ<br />
yenilikçiliğinin teşvikinde atılabilecek faydalı bir adım olarak değerlendirilmektedir.<br />
Yeni teknolojilere, know-how’a erişim sorununu dile getiren öneriler, yerel, ulusal,<br />
bölgesel <strong>ve</strong>ya uluslararası düzeyde, ortak bilgi-paylaşımı anlaşmaları üzerine<br />
odaklanmaktadır. Bu tür teşvikler, KOBİ’lere daha yaygın bilgi kaynakları havuzundan<br />
yararlanma fırsatı <strong>ve</strong>rmekle kalmayacak; aynı zamanda, hazır bir potansiyel iş<br />
ortakları ağı (network) sunacaktır. Bunun gibi ortak kaynak merkezlerinin, en iyi<br />
biçimde, bizzat KOBİ’ler tarafından sahiplenilip kontrol edilebileceği ifade<br />
edilmektedir. Bazı ülkelerde, KOBİ organizasyonları, daha çok yeni teknolojileri<br />
edinmekle ilgili olmuş; hükümetleri, bir kısım ithalat üzerindeki engelleri kaldırmaları<br />
konusunda uyarmıştır.<br />
Yenilikçiliğin teşvik edilmesinde, etkin patent korumasının üstlendiği önemli role<br />
ilişkin üzerinde durulması gereken husus, sadelik (simplicity) ya da basitliktir.<br />
KOBİ’ler, daha düşük maliyetli, modern/el<strong>ve</strong>rişli prosedürleri olan, kolayca<br />
başvurabilecekleri patent bürolarına ihtiyaç duymaktadır. Öyle ki, KOBİ’lere yönelik,<br />
basitleştirilmiş başvuru yöntemleriyle donatılmış, özel bir patent rejiminin<br />
gerekliliğinden bile bahsedilmektedir.<br />
Eğitim, öğretim, yalnızca yenilikçiliğin teşviki için değil, daha genel anlamda, ulusal<br />
ekonomiler için rekabetçi bir temel oluşturması bakımından da önemli bir meseledir.<br />
Çünkü, pek çok ulusal ekonomi, ev-içi eğitimle ilgilenecek kaynaklardan çoğu kez<br />
mahrumken; KOBİ’ler, yerel, ulusal eğitim <strong>ve</strong> öğretim programlarının etkinliğinde özel<br />
bir role sahiptir. Nitekim, OECD tarafından yapılan incelemede, temel eğitime kamu<br />
desteği sağlanması, KOBİ eğitimine malî yardım yapılması, iş dünyası ile<br />
üni<strong>ve</strong>rsiteler arasında daha büyük işbirliği <strong>ve</strong> değişimin teşvik edilmesi hususları<br />
üzerinde geniş bir anlaşma dikkati çekmektedir. Son olarak, pek çok KOBİ<br />
organizasyonu, araştırma <strong>ve</strong> geliştirme ortamının, idarî <strong>ve</strong> düzenleyici<br />
yükümlülüklerin hafifletilmesi suretiyle el<strong>ve</strong>rişli hale getirilebileceğini iddia etmektedir.<br />
KOBİ’lere ilişkin OECD incelemesinde yer alan bulgular Tablo 3’te <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
45
TABLO 3: KOBİ’LERE İLİŞKİN OECD İNCELEMESİ’NDE YER ALAN BULGULAR (1)<br />
ENGELLER<br />
ÖNERİLEN POLİTİKA AKSİYONLARI<br />
AR-GE <strong>ve</strong>ya diğer yenilikçi çabalar için ihtiyaç • Kamu AR-GE programlarına ulaşmada<br />
duyulan finansman kaynaklarına erişim kırtasiyeciliğin azaltılması.<br />
güçlüğü<br />
• KOBİ’lerin AR-GE’ye erişimini kolaylaştırmak<br />
için, ulusal düzeyde daha fazla kamu fonlaması<br />
gerçekleştirmek.<br />
• Ön-yenilikçi (pro-innovati<strong>ve</strong>) yatırım <strong>ve</strong>rgisi<br />
kredileri <strong>ve</strong> tahsisatlar gibi <strong>ve</strong>rgi teşvikleri<br />
uygulamaya koymak.<br />
• Hükümetçe finanse edilen AR-GE altyapı<br />
kurumlarıyla (üni<strong>ve</strong>rsiteler, araştırma kurumları<br />
gibi) ortaklık anlaşmalarını özendirmek.<br />
Yetişmiş personel yokluğu • Üni<strong>ve</strong>rsiteler <strong>ve</strong> KOBİ’ler arasındaki bağları<br />
kuv<strong>ve</strong>tlendirmek.<br />
• Kalifiye yabancı işçilerin kiralanmasını serbest<br />
hale getirmek.<br />
• Okullar, müteşebbisler, branş organizasyonları<br />
arasındaki işbirliğini artırmak.<br />
• Eğitimi, girişimciliğe daha çok yönlendirmek<br />
suretiyle ilerletmek.<br />
• Meslekî eğitim sistemini yenilikçilik <strong>ve</strong> teknolojik<br />
değişim ile uyumlu hale getirmek.<br />
Teknolojik know-howa ulaşmada yetersizlik • <strong>İşletmeler</strong>, araştırma merkezleri <strong>ve</strong> laboratuarlar<br />
arasındaki bağları kuv<strong>ve</strong>tlendirmek.<br />
• Teknolojik know-how üzerindeki bilgi ağlarını<br />
iyileştirmek.<br />
• KOBİ’ler için <strong>ve</strong>rgi teşvikleri <strong>ve</strong>ya <strong>ve</strong>rgi<br />
kolaylıkları getirmek.<br />
• Teknoloji transferini harekete geçirmek için,<br />
KOBİ’ler arasında ortak girişimlerin (joint<br />
<strong>ve</strong>nture) yaratılmasını özendirmek.<br />
Patentlerin tesciline <strong>ve</strong>ya korunmasına ilişkin • Kırtasiyeciliği azaltmak.<br />
yüksek maliyetler ya da karmaşık prosedürler • KOBİ’ler için patent <strong>ve</strong> fayda modelleri için<br />
uygulanan ücretlerin azaltılması.<br />
• Patentlerin korunması <strong>ve</strong> tesciline yönelik kamu<br />
fonlamasını yükseltmek.<br />
• Patent tescillerinde, tüm AB üyesi ülkelerin<br />
resmî dillerini kullanmak.<br />
46
8. KÜRESEL EKONOMİDE KOBİ’LER VE REKABETÇİLİK<br />
8.1. KOBİ’lerin Uluslararası <strong>Rekabet</strong>e Dönük Olarak Güçlendirilmesi<br />
KOBİ’ler, iktisadî kalkınmanın tüm evrelerinde, imalâtçı işletmelerin sayıca büyük bir<br />
çoğunluğunu oluşurmaktadır. Bu büyüklükteki işletmeler, çoğu ekonomide istihdamın<br />
önemli bir bölümünü karşılamakta; bazı ekonomilerde ise, ihracata <strong>ve</strong> yenilikçi<br />
faaliyetlere de önemli katkı sağlayabilmektedir.<br />
Gelişmiş ekonomilerde KOBİ’ler, genellikle, teknolojiye dayalı modern imalât sanayii<br />
<strong>ve</strong> hizmet sektörlerinde yer almak eğilimindedir. Tüm ekonomilerde, fakat özellikle de<br />
daha fazla sanayileşmiş olanlarda gözlemlenen durum; KOBİ’lerin, birbirinden <strong>ve</strong><br />
büyük firmalardan pek çok yeni şey öğrenmekte olduğudur. Ne var ki, bu türden<br />
piyasa-temelli (market-based) öğrenme mekanizmaları, teknoloji gelişimini<br />
destekleme konusunda, özellikle rekabetin yoğunlaştığı, teknik değişimin çok hızlı<br />
olduğu zamanlarda, genellikle yetersiz kalmaktadır.<br />
Bu gelişmelerin çok açık şekilde yaşandığı bir dünyada, hükümetler, KOBİ’lerce<br />
yaratılan faydaları artırmaya yönelik çaba harcamakta; bu tür çabalar, piyasa temelli<br />
bilgi <strong>ve</strong> destek sistemlerinin son derece gelişmiş olduğu sanayileşmiş ülkelerde bile<br />
kendisini göstermektedir. Hükümetler, KOBİ’lerin büyümeye, modernize olmaya<br />
yönelik faaliyetlerini destekleme sürecinde, çok büyük çaba <strong>ve</strong> kaynak sarf<br />
etmektedir. Bununla beraber, gelişmiş piyasa ekonomilerinin hüküm sürdüğü<br />
ülkelerde bile, KOBİ’lerin rekabetçi özelliğinin farkına varılması, nispeten yeni bir<br />
olgudur.<br />
<strong>Küçük</strong> ölçekli firmalar, Sanayi Devrimi’nden önceki dönemde, her zaman için imalât<br />
sektöründe faaliyet göstermiştir. Büyük-ölçek üretiminin ortaya çıktığı dönemde dahi,<br />
küçük ölçekli firmalar, ölçek ekonomilerinin önemsiz olduğu (esnekliğin, değişimin,<br />
yerel avantajların <strong>ve</strong> büyük firmalara taşeronluğun küçük ölçekli işletmelerin önemini<br />
dengelediği) uygun (niche) sektörlerde gelişmiş, büyümüştür. KOBİ’ler, bu<br />
dönemlerde, birbirleriyle işbirliği yaparak <strong>ve</strong>ya birarada faaliyet göstererek,<br />
pazarlama, enformasyon, eğitim, dizayn vb. işlevler görmek suretiyle ölçek<br />
ekonomilerinin nimetlerinden de yararlanabiliyordu. KOBİ’lere olan ilginin yeniden<br />
47
canlanması, sahip oldukları temel avantajların gittikçe daha fazla farkına varılmasının<br />
göstergesi olarak açıklanmakta, aynı zamanda yeni eğilimleri de yansıtmaktadır.<br />
KOBİ’lerin büyüme, rekabet etme, ihracat <strong>ve</strong> yenilikçilik yeteneği pek çok faktör<br />
tarafından artırılmıştır. Bu faktörler şöyle sıralanabilir:<br />
⇨ Gelişmiş ülkelerin kitle-üretimi (mass-production) faaliyetlerinde sahip olduğu<br />
rekebetçiliklerin, onları, daha büyük beceri gerektiren, teknolojik sınırlarda yer alan<br />
faaliyetlerde yer almaya zorlayacak şekilde azalması.<br />
⇨ Hızlı <strong>ve</strong> devamlı teknolojik ilerlemenin neden olduğu çalkantılı ortamın, üretimde<br />
ölçek ekonomilerine, teknolojik yerleşime (settle down) geçilmesi öncesi yenilikçiliğin<br />
ilk aşamalarında avantaja sahip küçük işletmelerin işini kolaylaştırması.<br />
⇨ <strong>Küçük</strong> teknolojiye dayalı firmalara dönük, risk sermayesi, devlet destekli özel<br />
finansman ya da uzmanlaşmış finansal hizmetler gibi imkânları elde etme kolaylığının<br />
artması.<br />
⇨ Bilgiye erişme, onu kullanma konusunda KOBİ’lerin handikaplarını azaltan bilgitemelli<br />
teknolojilerle birlikte, müşteri siparişine göre üretilen özellikli ürünler talebinin<br />
artması.<br />
⇨ Bilgisayar teknolojisine erişimin sonucunda maliyetlerin azalması.<br />
⇨ Büyük firmalar üzerindeki maliyetleri düşürmeye dönük rekabetçi baskının, onları,<br />
geleneksel ev-tipi faaliyetlerde KOBİ’lerle taşeronluk anlaşmaları yapmaya<br />
yöneltmesi.<br />
⇨ Taşımacılık <strong>ve</strong> haberleşmedeki teknolojik değişimin, taşeronluğu daha etkin hale<br />
getirmesi.<br />
48
⇨ Gelişmiş ülkelerdeki güçlü rekabetçi politikalar, daha güçlü KOBİ teşviki vb. politika<br />
değişikliklerinin küçük firmaların lehine sonuçlar doğurması.<br />
⇨ Ticaretin, dış yatırımın serbestleştirilmesiyle birlikte, küçük firmaların yabancı<br />
ülkelerde yatırım yapabilmesi için yeni fırsatların ortaya çıkması.<br />
⇨ Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde, uluslararası düzeyde rekabetçilik<br />
kazanmak için, aktif işbirliğiyle birlikte dinamik KOBİ gruplarının (clusters) büyümesi.<br />
Gelişmekte olan ülkelerde, modern faaliyetlerde gelişip büyüyen -genellikle büyük<br />
çaplı ihracat yapan- çok sayıda KOBİ bulunmaktadır. Ne var ki, modern KOBİ’lerin<br />
oranı, ülkeler arasında önemli farklılıklar göstermektedir.<br />
Tablo 4’te bazı Doğu Asya’lı <strong>ve</strong> gelişmiş ülkelerdeki durum özetlenmektedir.<br />
TABLO 4: BAZI DOĞU ASYA ÜLKELERİNDE VE GELİŞMİŞ ÜLKELERDE KOBİ’LERİN<br />
EKONOMİDEKİ ROLÜ<br />
ÜLKE<br />
İSTİHDAM İÇİNDEKİ<br />
PAYI<br />
(%)<br />
İŞLETMELER<br />
İÇİNDEKİ AĞIRLIĞI<br />
(%)<br />
İHRACAT İÇİNDEKİ<br />
PAYI<br />
(%)<br />
Çin 84 50<br />
Hong Kong 63 97 >70<br />
Kore 78 99 43<br />
Tayvan 68 96 56<br />
Filipinler 50 98<br />
Tayland 74 98<br />
Endonezya 97<br />
Japonya 79 99 13<br />
Almanya 66 99<br />
İtalya 49 * 99<br />
Yunanistan 91 99<br />
Fransa 57 99<br />
İngiltere 58<br />
A.B.D. 53 99 29<br />
KAYNAK: Lall (2000).<br />
(*) Yalnızca imalât sanayii.<br />
49
Pek çok gelişmekte olan ülkede, özellikle de daha az sanayileşmiş olanlarda, modern<br />
<strong>ve</strong> geleneksel KOBİ’ler arasında keskin bir ayrım vardır. Gelişmekte olan ülkelerdeki<br />
KOBİ’lerin önemli bir bölümü düşük <strong>ve</strong>rimlilikle geleneksel faaliyetleri sürdürmekte,<br />
düşük kaliteli ürünleri küçük, yerel pazarlara sunmaktadır. Bu grup içinde teknolojik<br />
dinamizm yoktur ya da çok az vardır <strong>ve</strong> bunlardan sadece birkaç tanesi büyük ölçekli<br />
<strong>ve</strong>ya modern teknolojilere geçiş yapar. Fakir ülkelerin çoğunda, aynı zamanda,<br />
formel <strong>ve</strong> informel büyük bir mikro işletmeler grubu bulunmaktadır <strong>ve</strong> bu küçük <strong>ve</strong><br />
mikro işletmelerin bir bölümü iktisadî varlığını uzun dönemde sürdürebilecek, büyük<br />
bir bölümü de kapanacaktır. İthalatın serbestleştirilmesi, değişen teknoloji, yüksek<br />
kalitede modern ürünlere olan talebin artmasıyla birlikte, pek çok geleneksel KOBİ<br />
kapanma tehlikesiyle karşılaşacak ya da çok sıkıntılı bir modernizasyon dönemi<br />
geçirecektir.<br />
Çok sayıda ülkede, modern KOBİ’ler dahi, ortaya çıkan yeni durumda çok güç<br />
rekabetçi koşullarla yüz yüze gelmektedir. Tehdit <strong>ve</strong>ya tehlike, hız kazanan teknolojik<br />
değişim, küreselleşme <strong>ve</strong> liberalizasyonun ortaya koyduğu daha büyük rekabetçi<br />
dayatmanın bir yüzü olarak değerlendirilmektedir. Değişimin kat ettiği mesafe o denli<br />
hızlı, kapsadığı alan o denli geniştir ki, bazı analistler yeni bir teknolojik<br />
paradigmanın ortaya çıktığına dair yorumlar yapmaktadır. Başka bir kesim ise<br />
değişen rekabetçi çevreye dikkat çekmektedir. Düşük maliyet <strong>ve</strong> fiyatlara dayalı<br />
geleneksel rekabet yöntemleri, yerini, kalite, esneklik, tasarım, gü<strong>ve</strong>nilirlik <strong>ve</strong><br />
şebekeleşmeye dayalı yeni rekabete bırakmaktadır.<br />
Bu değişim sadece gelişmiş ürünlerde değil, giyim eşyası, ayakkabı, gıda ürünleri<br />
gibi sıradan tüketici mallarında da kendisini göstermektedir. Firmalar, ölçek<br />
ekonomilerinden yararlanmak, uzmanlaşmanın getirilerini elde etmek için, artan bir<br />
biçimde üretim zincirinin farklı dilimlerinde (segment) uzmanlaşmakta, bazı üretim<br />
bölümlerini <strong>ve</strong> hizmetleri de diğer firmalara yaptırmaktadır. Aynı zamanda, pek çok<br />
lider firma, arz zinciri yönetiminin <strong>ve</strong> yenilikçiliğin neden olduğu karmaşıklığı etkin bir<br />
biçimde yönetebilmek için teknolojik güç alanlarını genişletmektedir. Bilgi akışı,<br />
karşılıklı etkileşim, şebekeleşme, rekabetçiliğin yeni silahları olarak lanse edilmekte;<br />
teknoloji-yoğun aktivitelerde, bu silahlara, rakiplerle yapılan stratejik ortaklıklar, dikey<br />
bağlantılı olunan işletmelerle yakın işbirliği de sıkça dahil edilmektedir.<br />
50
Yeni teknolojik paradigma, KOBİ’lerin artan bir şekilde büyümek, rekabet etmek<br />
zorunda olduğu bir dünya biçimlendirmektedir. Bu paradigma, <strong>ve</strong>rimli, yenilikçi<br />
aktivitenin mekânında, karşılaştırmalı üstünlük paternlerinde büyük değişmelere yol<br />
açmaktadır. Söz konusu dünya, <strong>ve</strong>ri aktiviteler içinde, artan bir biçimde teknolojik güç<br />
<strong>ve</strong> geri-teknolojiden yüksek-teknoloji aktivitelerine (hızla değişen teknolojili, yüksek<br />
oranlı AR-GE harcamalarının yapıldığı aktiviteler) doğru ortaya çıkan yapısal bir<br />
değişim vasıtasiyle yönlendirilmektedir. Teknoloji-esaslı aktiviteler, belli başlı tüm<br />
gelişmiş <strong>ve</strong> gelişmekte olan ülkelerin üretim <strong>ve</strong> ticaretinde hızla yer edinmektedir.<br />
8.2. KOBİ’lerin Karşılaştığı <strong>Rekabet</strong> Sorunları<br />
KOBİ’ler, genellikle, üç grup rekabet sorunuyla karşı karşıya kalma eğilimindedir. Bu<br />
sorunların bir bölümü küçük olmanın kaçınılmaz sonucudur. Bir başka bölümü,<br />
piyasalarda <strong>ve</strong> kurumlarda oluşan çarpıklıkları yansıtmaktadır. Geri kalan bölüm ise<br />
politika müdahaleleri sonucunda ortaya çıkmaktadır. Dolayısiyle, bu sorunların<br />
çözümüne dönük çareler de, sorunların doğasına, kaynağına göre açık bir şekilde<br />
farklılık arz etmektedir.<br />
Birinci grup sorun, aslında, küçük ölçek dezavantajları ile ilgilidir. İmalâtın,<br />
pazarlamanın, teknolojik ya da diğer fonksiyonların doğal olarak ölçek ekonomilerine<br />
sahip olduğu durumlarda, küçük ölçek, KOBİ’ler üzerine maliyet <strong>ve</strong> yenilikçiliğe ilişkin<br />
yük bindirmektedir. Ne var ki, bunlar, endüstriyel ortamın yapısal özelliğidir <strong>ve</strong> basit<br />
olarak, KOBİ’lerin büyük ölçekli firmalardan farklı aktivitelerde <strong>ve</strong>ya yöntemlerde<br />
uzmanlaşmak zorunda olduğu anlamına gelmektedir. Böyle bir strateji takip etmek<br />
suretiyle, KOBİ’ler, kendi esneklik <strong>ve</strong>ya içsel koordinasyon avantajlarından<br />
yararlanabilir, gelişip büyüyebilir. KOBİ’lerin nispî avantajı, ölçek ekonomilerinin daha<br />
az ortaya çıktığı; <strong>ve</strong>ya KOBİ’lerin, bu tür ekonomileri, değişen koşullara hızla cevap<br />
<strong>ve</strong>rerek maliyet handikaplarını ortadan kaldırmasına izin <strong>ve</strong>ren teknolojileri seçmek<br />
suretiyle dengelediği yerlerde, uzmanlaşmış piyasalar (niche markets) bulmak <strong>ve</strong>ya<br />
kendi ürünlerinin niteliğini değiştirmektir. Endüstriyel yapı yerleşmeden önce,<br />
teknolojik yenilikçiliğin ilk safhalarında, küçük firmalar büyük firmalara göre daha<br />
yenilikçi olabilmektedir. Pek çok elektronik, yazılım (software) teknolojisi bunu açıkça<br />
ortaya koymaktadır. Bilgisayar-kontrollü makine-teçhizat kullanımının yaygınlaşması,<br />
51
azı aktivitelerde özellikli makinelere yapılan büyük yatırımların daha az önemli hale<br />
gelmesi nedeniyle, KOBİ’lere yardımcı olmaktadır.<br />
KOBİ’ler, bireysel olarak rekabet avantajı elde edemedikleri durumlarda; diğer küçük<br />
işletmelerle işbirliği içerisinde, daha büyük firmalara taşeronluk yapmak suretiyle<br />
ölçek avantajlarından yararlanabilir. Daha önce de değinildiği üzere, KOBİ’ler<br />
birbirlerinden, büyük firmalardan, destek hizmet <strong>ve</strong> kurumlarından, biraraya gelerek -<br />
kollektif bir biçimde- bazı şeyler öğrenebilir.<br />
<strong>Küçük</strong> firmalar topluluğu (cluster) halinde <strong>ve</strong>ya bireysel olarak büyük firmalara<br />
taşeronluk yapmak, KOBİ’ler için, bu büyük firmaların avantajlarından istifade<br />
etmenin bir başka alternatifi olarak karşımıza çıkmaktadır. Büyük firmaların<br />
uzmanlaşmaya, küçülmeye, şebekeleşmeye dönük eğilimlerinin giderek artması, [bu<br />
firmaların] küçük üreticiler, müteahhitler üzerindeki gü<strong>ve</strong>nilirliğini artırmaktadır. Bu<br />
eğilim, pek çok endüstride, büyük firmaları, KOBİ’leri kendi teknolojik aktivitelerine<br />
entegre etmeye daha istekli hale de getirmektedir. Bilgi teknolojisi <strong>ve</strong> haberleşme<br />
maliyetlerinin azalması, bu eğilime güç katmakta; KOBİ’lerin kendi aralarında<br />
şebekeleşmesini yaygınlaştırarak, onları, coğrafi yakınlığa daha az bağımlı hale<br />
getirmektedir.<br />
Bununla beraber, küçük ölçek, potansiyel gruplaşmaya, taşeronluğa rağmen bazı<br />
dezavantajları da bünyesinde barındırmaktadır. KOBİ’ler; alınan riskin büyük olduğu,<br />
teknolojinin istisnaî olarak hızlı geliştiği, yoğun biçimde AR-GE temeline dayandığı<br />
<strong>ve</strong>ya yatırımların başlangıçtan itibaren küresel piyasaları amaçlamak zorunda kaldığı<br />
faaliyetlerde, el<strong>ve</strong>rişsiz bir durumla karşılaşmaktadır. Yinelemek gerekirse, KOBİ’lerin<br />
esneklik <strong>ve</strong> yenilikçilik gibi avantajları, teknolojilerin istikrar kazandığı, bunun yanı<br />
sıra büyük-ölçek üretiminin, pazarlamanın daha önemli hale geldiği durumlarda<br />
azalmaktadır. Diğer taraftan, gruplaşma da kendi sınırlarına dayanmış<br />
gözükmektedir.<br />
İkincisi, KOBİ’ler bölümlere ayrılmış faktör piyasaları ile karşı karşıya<br />
kalabilmektedir. Diğer bir ifadeyle, büyük firmalar, girdi, kredi, altyapı, bilgi, teknoloji<br />
piyasalarına erişim bakımından daha büyük <strong>ve</strong>ya ayrıcalıklı imkânlara sahip<br />
olabilmektedir. Bu, bir takım iktisadî gerekçelere dayanmaktadır: Herşeyden önce,<br />
52
üretken faktörleri arz eden kesim, bir dizi küçük, dağınık firma ile çalışmak yerine<br />
birkaç tane büyük müşteriyle iş yapmayı daha kolay, emniyetli, ucuz bulabilir. Zira,<br />
küçük <strong>ve</strong> dağınık firmalarla ilgili detaylı bilgi temin etmek son derece güç olmaktadır.<br />
<strong>Küçük</strong> firmaları gözetim altında bulundurmak <strong>ve</strong>ya izlemek daha zor bir işlemdir <strong>ve</strong><br />
yapılan muka<strong>ve</strong>lelerin uygulama maliyetleri, işlemin hacmiyle karşılaştırıldığında,<br />
orantısız bir biçimde büyük olabilmektedir.<br />
Bunun en iyi bilinen örneği, kredi <strong>ve</strong> sermaye piyasalarında gözlenmektedir. Bununla<br />
beraber, işlemlerin farklı, alıcı ile satıcı arasında doğrudan ilişkiler içerdiği diğer tüm<br />
faktör piyasalarında da benzer eğilimler söz konusu olmaktadır. Bu bağlamda, önemli<br />
bir asimetri, KOBİ’lerin yeni yabancı teknolojileri bulma, değerlendirme, satın alma,<br />
öğrenme yeteneğinde ortaya çıkmaktadır. Uluslararası teknoloji piyasaları kötü bir<br />
şöhrete sahip olacak derecede aksaktır (imperfect); doğru fiyattan doğru teknolojiyi<br />
elde etmek, maliyetli, yorucu bir iş olabilmektedir. Daha önemlisi, özellikle yeni<br />
beceriler, materyaller, yöntemler içeren yeni bir teknoloji kullanmayı öğrenmek,<br />
belirsizlik içeren, maliyetli bir süreç olabilmektedir. Teknolojik üstünlük sorunları, pek<br />
çok gelişmekte olan ülkede olduğu gibi, faktör piyasaları <strong>ve</strong> kurumlarının kendileri az<br />
gelişmiş, tepki <strong>ve</strong>rmeyen türden olduklarında, çok daha büyük olmaktadır.<br />
Az gelişmiş ülkelerdeki ampirik araştırmalar, KOBİ’lerin, teknolojik değişim,<br />
modernizasyon konularına fazlaca eğilmediğine dair bulgular ortaya koymaktadır. Bu<br />
tür işletmeler;<br />
• sadece, yeni teknolojilere, becerilere erişmede gerekli olan bilgi <strong>ve</strong> kaynaklardan<br />
yoksun olmayıp aynı zamanda kendilerinin ne denli güçsüz olduğunun da<br />
farkında değildir;<br />
• diğer ülkelerdeki rekabet teknolojilerinden muhtemelen habersizdir;<br />
• geri kalınmaması gereken yeni beceri <strong>ve</strong> tekniklerin doğasını yeterince fark<br />
edememiştir;<br />
• ihtiyaç duyulan teknoloji <strong>ve</strong> yardımı arama konusunda kullanacakları girişimcilik<br />
bilgisinden, eğitiminden de yoksundur.<br />
53
Sorun, gelişmekte olan ülkelerin geleneksel, tarım sektörlerinde faaliyette bulunan<br />
KOBİ’ler için bir hayli büyük olmakla birlikte, bilgi <strong>ve</strong> beceri sorunları KOBİ’leri hemen<br />
her yerde olumsuz yönde etkilemektedir. A.B.D., Japonya, Kanada gibi son derece<br />
sanayileşmiş, gelişmiş ülkelerde bile KOBİ’ler, uluslararası teknolojiyi <strong>ve</strong> piyasa<br />
trendlerini yakalama hususunda sıkıntı çekebilmektedir.<br />
Üçüncü olarak, imalât sanayiine ilişkin politika <strong>ve</strong> kurumlar, KOBİ’lere karşı ön<br />
yargılı olabilmektedir. Bu durum, özellikle, yatırım, ithalat izin <strong>ve</strong> kontrollerinin,<br />
doğrudan kredilerin, bölgesel teşviklerin, altyapı hazırlıklarının vb. yaygın olarak<br />
kullanımının, daha el<strong>ve</strong>rişli kaynakları, bağlantıları bulunan firmaların işini<br />
kolaylaştırabileceği, gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir. Rüş<strong>ve</strong>t alma-<strong>ve</strong>rme,<br />
bürokrat <strong>ve</strong> politikacıların rant peşinde koşması, genellikle, büyük firma <strong>ve</strong> grupların<br />
sistemin nimetlerinden yararlanma yeteneğini artırmaktadır.<br />
İlginç bir biçimde, KOBİ’lerin işini kolaylaştırmak, onları himaye etmek amacını güden<br />
bazı politikalar da, KOBİ’lerin dinamizmi, rekabetçiliği üzerinde istenmeyen etkiler<br />
yaratabilmektedir. Örneğin, küçük firmalara tanınan <strong>ve</strong>rgi muafiyetleri -<strong>ve</strong> mikro <strong>ve</strong><br />
gayri resmî işletmelerin <strong>ve</strong>rgi sisteminden fiilen istisnası-, daha fazla büyümek yerine<br />
“küçük kalmak” için büyük, güçlü bir teşvik unsuru olmaktadır. Vergilendirilebilir firma<br />
büyüklüğünün altında olmak, ancak bir bölümünün teknik olarak etkin olabileceği<br />
fakat pek çoğunun ise olamayacağı bazı üretim birimlerinin çoğalmasına yol<br />
açabilecektir. Bir takım sanayi ürünlerinin KOBİ’ler için rezer<strong>ve</strong> edildiği Hindistan gibi<br />
ülkelerde, bu tür uygulamalar, rekabetin bastırılmasına, teknolojik iyileşmenin<br />
gecikmesine neden olmuştur. Tekstil gibi ihracatın güçlü olduğu sektörlerde,<br />
Hindistan’ın uygulamış olduğu rezervasyon politikası, kurulu bulunan ulusal<br />
rekabetçilik sahasını önemli bir biçimde aşındırmıştır.<br />
Sonuç itibariyle, çok sayıda gelişmekte olan ülkenin, gelişmiş ya da yeni sanayileşen<br />
ülkelerle karşılaştırıldığında, KOBİ'lere yönelik olarak daha zayıf teşvik sistemleri<br />
uygulama eğilimi içinde olduğu görülmektedir. Bu uygulamalara ilişkin örneklere,<br />
KOBİ’lerin teşvik edilmesiyle ilgili bölümde yer <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
54
8.3. KOBİ <strong>Rekabet</strong>çiliğinde Profesyonel Uzmanlığın Önemi<br />
Bir organizasyondan diğerine yönelik olarak gerçekleştirilen ustalık-beceri, know-how<br />
transferi, iktisadî büyüme <strong>ve</strong> istihdam artışını teşvik eden önemli araçlar arasında<br />
gösterilmektedir. KOBİ’lerin rekabet gücünün de artık sadece maddî girdilere değil,<br />
aynı zamanda, ileri düzeyde yönetime, profesyonel beceriye, uzmanlığın sürekli<br />
biçimde gelişimine de bağlı olduğu, artan bir kabul görmektedir. <strong>Küresel</strong>leşme<br />
eğilimine girmiş bulunan, hızla değişen yeni ekonomik düzende, rekabetçilik özelliğini<br />
koruyabilmek, bireysel olarak çalışanların <strong>ve</strong> tüm organizasyonun profesyonelliğine<br />
daha fazla önem atfedilmesi anlamına gelmektedir. Hızlı değişim, bütün olarak<br />
organizasyonun geliştirilmesinin yanı sıra, bireysel anlamda çalışanların da sürekli<br />
biçimde servis-içi eğitime tabi tutulmaları gereğinin altını çizmektedir.<br />
KOBİ’ler genellikle az sayıda eleman çalıştırdığından, becerili personelin bir havuzda<br />
toplanması, esnek iş-paylaşımı çoğu kez hayatî önem taşımaktadır. KOBİ sektöründe<br />
istihdam edilen pek çok kişinin, hayli büyük bir alanı kapsayan farklı ustalık<br />
sahalarında uzmanlaşmış olması istenmektedir. Bu çok-ustalıklı [<strong>ve</strong>ya becerili] (multiskilled)<br />
yeterliğin sistematik olarak teşviki, idaresi, stratejik uzmanlığın gelişimi için<br />
sağlam bir temel oluşturmaktadır. Şirketler, görev tanımlamalarını, çalışma<br />
programlarını yeniden biçimlendirmek suretiyle, stratejik uzmanlığı aktif bir biçimde<br />
teşvik edebilmektedir.<br />
Çok-ustalıklı yeterlikten başka, KOBİ’ler bir diğer uzmanlık çeşidine daha ihtiyaç<br />
duymaktadır: Özellikli uzmanlık. Özel uzmanlar, derinlemesine bir bilgi birikimine<br />
sahip olup bu bilgi sayesinde özellikli görev <strong>ve</strong> sorumlulukların üstesinden kolaylıkla<br />
gelebilmekte; diğer taraftan, bu uzmanlığı sürdürmeye, ilerletmeye de her an<br />
hazırlıklı olabilmektedir. Her iki tip uzmanlığı da bünyesinde barındıran personel,<br />
spesifik iş sahalarında uzmanlaşan KOBİ’ler için mutlaka gereklidir.<br />
55
8.4. Geçiş Sürecindeki Ekonomilerde <strong>ve</strong> Gelişmekte Olan Ülkelerde KOBİ’lerin<br />
<strong>Rekabet</strong>çiliğinin Artırılması <strong>ve</strong> OECD Ülkelerindeki KOBİ’lerle <strong>Orta</strong>klıklar<br />
Mal <strong>ve</strong> hizmet piyasalarının serbestleştirilmesi, gelişmekte olan <strong>ve</strong> geçiş sürecindeki<br />
ekonomilerde (bundan böyle kısaca G&GE) faaliyet gösteren KOBİ’ler için bir takım<br />
özel sorunları da beraberinde getirmiştir. Genellikle, bu ekonomilerin en fazla gelişme<br />
kaydetmiş olanlarında bile, altyapı yatırımları, malî kurumlar, nitelikli insan<br />
kaynaklarına ulaşılabilirlik, OECD’ye üye ülkelerde olduğundan bir hayli geridir.<br />
OECD ekonomilerinde yaşanan deneyimler, sürdürülebilir iktisadî büyümenin<br />
KOBİ’ler, büyük firmalar arasında ustaca segilenen karşılıklı etkileşime bağlı<br />
olduğunu, yeni iş imkânları yaratılmasında en büyük rolü KOBİ’lerin oynadığını<br />
göstermektedir. Benzer şekilde, G&GE’de de sürdürülebilir büyüme, KOBİ’ler<br />
tarafından sağlanan güçlü bir desteğe bağlıdır. Ne var ki, pek çok G&GE’de iktisadî<br />
şartlar, politik çevre, KOBİ dinamizmini bastırmaktadır. Bu ülkelerde, KOBİ tanımına<br />
giren çok sayıda işletme olmasına karşın, bu işletmeler genellikle sermaye<br />
yetersizliği sorunuyla karşı karşıya olup teknolojik bakımdan zayıf olarak ekonominin<br />
resmî sektörü dışında çalışmaktadır.<br />
Yeni ortaya çıkan küresel ekonomi, G&GE’deki KOBİ’ler için hem yeni imkân <strong>ve</strong><br />
fırsatları hem de yeni mücadele ortamını beraberinde getirmektedir. Her şeyden<br />
önce, bu ülkelerdeki firmalar, uluslararası piyasalara, teknolojiye, finansmana daha<br />
büyük bir erişim imkânına sahiptir. Diğer taraftan, bu firmalar henüz yeterince hazır<br />
olmadıkları bir ortamda, rekabetçi güçlerle de karşı karşıyadır. Burada hükümetlere<br />
düşen görev, KOBİ’leri dezavantajlı konuma iten mevcut yurtiçi çarpıklıkların vakit<br />
kaybetmeden süratle kaldırılmasını sağlamak, KOBİ’lerin küresel ticarette sağlam bir<br />
zeminde yer almasını temin edecek uygun kurumsal, düzenleyici şartları tesis<br />
etmektir.<br />
Büyük-ölçekli işletme yatırımları için el<strong>ve</strong>rişli olan, iş ortamını doğrudan etkileyen<br />
siyasî kararlılık, makroekonomik istikrar, şeffaf bir ticaret hukuku <strong>ve</strong> düzenlemeler ile<br />
bunlara ait tarafsız uygulamalar, belirli temel yönler bakımından, KOBİ’ler için de<br />
el<strong>ve</strong>rişli olabilmektedir. Örneğin, makroekonomik istikrardan KOBİ’ler iyi bir kazanç<br />
elde edebilir. Zira, istikrardan uzak bir ekonomik ortamda, KOBİ’ler döviz kuru riskine<br />
56
karşı muhtemelen korunmasız bir durumda bulunacak; rüş<strong>ve</strong>tin, iş dünyası <strong>ve</strong><br />
hükümet arasında ahbap-çavuş ilişkilerinin hüküm sürdüğü iş ortamında, en fazla<br />
kayba uğrayacak kesim olacak; tüketici ödemelerinin gü<strong>ve</strong>nilir olamadığı, zayıf,<br />
düzenleyici sistemlerden zarar görecektir. Hem yurtiçinde hem de dış ülkelerde<br />
yatırım peşinde koşan pek çok KOBİ için, G&GE’de iş yapmanın önünde duran<br />
belirsizlik <strong>ve</strong> öngörü sıkıntısı, başlıca engel olarak kabul edilmektedir.<br />
Finansman kaynaklarına erişmek, G&GE’de, büyüme-merkezli KOBİ’ler için özel bir<br />
problem olarak karşımızda durmaktadır. Oysa ki, daha gelişmiş ekonomilerde,<br />
firmalara işe başlamalarından itibaren pek çok kolaylık sağlayan, aralarında kopukluk<br />
olmayan bir finans zinciri söz konusudur. Bununla beraber, sermaye piyasalarının<br />
uluslararasılaşması düzgün olarak gerçekleşmemekte; borçlanma <strong>ve</strong> hisse senedi<br />
piyasalarının daha gerilerde kalan kısımları, olabileceği kadar uluslararası etkinliğe<br />
sahip olamamaktadır. Bu da, G&GE’deki KOBİ’lerin, çoğu kez, büyüme potansiyelini<br />
gerçekleştiremediği anlamına gelmektedir.<br />
<strong>Küresel</strong> ekonomiden gereğince yararlanabilmek için, KOBİ’lerin bir diğer hayatî<br />
ihtiyacı da, yeni teknolojilere erişimdir. Teknolojik yetenekler, G&GE’ler arasında<br />
büyük farklılıklar gösterebilmekte; fakat, <strong>ve</strong>ri bir ülke içinde, KOBİ’ler çoğu kez<br />
teknolojik dezavantaja sahip bulunmaktadır. Bu işletmeler, sıkça, kendi AR-GE<br />
yatırımlarını finanse etme gücünden yoksun kalmakta <strong>ve</strong>ya bir araştırmacı<br />
çalıştıramamaktadır. OECD ülkelerindeki KOBİ’lerle işbirliği, teknolojik eğilimleri <strong>ve</strong><br />
piyasa trendlerini yakalayabilmelerinde, Internet gibi yeni teknolojilerin yürütülmesi,<br />
kendi faaliyetlerine ait yeni yönetimsel uygulamalarla ilgili tavsiyelerin edinilmesinde<br />
değerli birer araç olabilir.<br />
KOBİ’lerin büyümesinde, özellikle haberleşme <strong>ve</strong> lojistiğe dönük iyi, gü<strong>ve</strong>nilir bir<br />
altyapı esastır. Altyapının hazırlanması, gelişmekte olan ülkelerin nüfusunun hâlâ<br />
büyük bölümünün yaşamakta olduğu kırsal alanlarda son derece pahalı<br />
olabilmektedir. Geleneksel olarak, altyapı yatırımları, özel sektör finansmanının<br />
geçen on yıllarda daha da önem kazanmasına <strong>ve</strong> bu önemin artmaya başlamasına<br />
rağmen, dış yardım programlarına bağımlıdır. Bu, pek çok ülkede, kamu hizmetlerinin<br />
yeterince yerine getirilememesi nedeniyle, yap-işlet-devret (build-operate-transfer)<br />
anlaşmalarının yaygınlaştığı, telekomünikasyon <strong>ve</strong> elektrik hizmetleri sektörlerinde<br />
57
olağan hale gelmiştir. Yeni haberleşme teknolojileri, G&GE’in çok uzak bölgelerinde<br />
bile, telefon <strong>ve</strong> Internet erişimlerini sağlamayı ekonomik hale getirmektedir. Örneğin,<br />
G3 mobil standartlarıyla biraraya getirilmiş mikrodalga, uydu hatları, devasa<br />
boyutlarda bakır kablo sabit-hat telekomünikasyon yatırımları yapmaksızın, tam web<br />
erişimine imkân sağlamaktadır.<br />
Finansmana ila<strong>ve</strong> olarak, ister OECD ülkelerinde olsun ister G&GE’de, yeni iş kurma<br />
girişimleri, büro alanı, bakımı, telekomünikasyon, bilgisayar tesisleri ile idarî destek<br />
(izin <strong>ve</strong> lisanslar, muhasebe, pazarlama, vs. temini) gibi bir dizi yerine getirilebilir<br />
destek hizmetine de ihtiyaç göstermektedir.<br />
8.5. KOBİ Entegrasyonunun <strong>Küresel</strong> Ekonomiye Dahil Edilmesinde Uluslararası<br />
İşbirliğinin Rolü<br />
Eğer G&GE’ler küreselleşmenin ortaya çıkardığı faydalardan en iyi şekilde<br />
yararlanmak istiyorsa, bu noktada uluslararası işbirliği büyük önem taşımaktadır.<br />
Konuya bu açıdan yaklaşıldığında, aşağıda belirtilen bazı alanlar üzerinde önemle<br />
durulması, özellikle faydalı görülmektedir:<br />
► OECD ülkeleri ile G&GE’lerdeki KOBİ’ler arasında ortaklık <strong>ve</strong> bağlantıların, tüm<br />
ortakların enformasyona, malî <strong>ve</strong> teknolojik kaynaklara, destek hizmetlerine, yeni<br />
piyasalara daha iyi erişebilmesini sağlamada bir araç olarak teşvik edilmesi.<br />
► Birbirini tamamlayan konferanslar, karşılıklı elektronik hizmetler, ticaret odaları, iki<br />
taraflı kurumlar arasında işbirliği, enformasyon değişimi gibi faaliyetler aracılığıyla,<br />
KOBİ’lerin bir ülkeden diğerine olan bağlantı <strong>ve</strong> şebekelerinin desteklenmesi.<br />
► Taşeronluğa dönük fırsatları belirlemek, standartlar tesis etmek ya da mevcutları<br />
iyileştirmek <strong>ve</strong> franchising, lisanslama vs. teşvik etmek için, komşu ülke müteahhitleri<br />
<strong>ve</strong> ticaret firmalarıyla birlikte çalışmak.<br />
► G&GE’deki KOBİ’lerin, bir dizi tarımsal, endüstriyel malların ticaretine yönelik<br />
olarak ortaya çıkan, çeşitli elektronik mübadelelere eşit erişimden memnun<br />
58
olmalarının <strong>ve</strong> sınırlı Internet erişimi <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya yeteneklerinin, ortaklığı ciddî olarak<br />
kısıtlamamasının sağlanması.<br />
► OECD üyesi ülkelerde <strong>ve</strong> G&GE’de, kamuya dönük üretimde bulunan KOBİ’lerin<br />
içinde bulunduğu koşulları iyileştirecek, rekabet politikasını elektronik ticaret gibi yeni<br />
alanlara doğru genişletecek tedbirlerin sistematik olarak alınması.<br />
KOBİ’lere ilişkin olarak gerçekleştirilen OECD incelemesinin bulguları Tablo 5’te yer<br />
almaktadır.<br />
8.6. KOBİ’ler <strong>ve</strong> Daha Büyük Ölçekli Firmalarla <strong>Rekabet</strong> *<br />
Ölçek ekonomileri fenomeninin bir hayli yaygın olmasına <strong>ve</strong> ölçek ekonomilerinin<br />
sunmuş olduğu nimetlerden hemen her iktisada giriş kitabında bahsedilmesine<br />
rağmen, gerçek, çeşitli ülke ekonomilerinde faaliyet gösteren firmaların büyük<br />
bölümünün KOBİ’lerden meydana gelmesidir. <strong>Küçük</strong> firmaların iktisadî gelişmede bir<br />
araç olarak ortaya çıkışı, 1980’lerden itibaren iktisat politikasının belli başlı yeni<br />
inceleme konuları arasına katılmıştır. Bu, küçük firmaların varlığını nasıl devam<br />
ettirebileceği sorusunun yeniden gündeme gelmesi sonucunu doğurmakta<br />
gecikmemiştir. Stratejik Nişler Teorisi (Theory of Strategic Niches) <strong>ve</strong> Dinamik<br />
Tamamlayıcılık Teorisi (The Theory of Dynamic Complementarity), küçük ölçekli<br />
firmaların, kendilerinden daha büyük olan firmalarla rekabetten kaçınabileceği<br />
piyasalar arayışı içinde olduğunu ima etmektedir.<br />
Stratejik Nişler Teorisi, küçük <strong>ve</strong> büyük işletmelerin yapı itibariyle birbirine<br />
benzeyen (homojen) faaliyetlerle uğraşmadığını ileri sürmektedir. Aksine, küçük<br />
ölçekli firmaların faaliyetleri, stratejik tercihin (strategic choice) bir sonucu olarak,<br />
________________________<br />
* Bu konuda detaylı bilgi için bkz. AUDRETSCH; PRINCE and THURIK (1998).<br />
59
TABLO 5: KOBİ’LERE İLİŞKİN OECD İNCELEMESİ’NDE YER ALAN BULGULAR (2)<br />
ENGELLER<br />
ÖNERİLEN POLİTİKA AKSİYONLARI<br />
Genel olarak, finansmana ulaşma güçlüğü • Kredi sistemini basitleştirerek, KOBİ’lerin<br />
banka kredilerine erişiminin geliştirilmesi.<br />
• Banka sistemleri, yeni gelişen ülkelere<br />
yapılacak yatırımlara dönük garantiler <strong>ve</strong><br />
kolaylıklarla ilgili olarak aşırı derecede<br />
ihtiyatlıdır.<br />
• Tercihli kredi imkânları yaratmak, kredi<br />
garanti sistemlerinin gelişimini desteklemek.<br />
• Mevcut <strong>ve</strong> yeni oluşturulmuş yerel <strong>ve</strong><br />
bölgesel ödünç <strong>ve</strong>rme garanti fonlarına<br />
sermaye desteği <strong>ve</strong>rmek.<br />
Tescil, finans, izinler, vs. için fazlasıyla uzun, • Prosedürlerin basitleştirilmesi.<br />
karmaşık <strong>ve</strong> anlaşılmaz bürokratik prosedürler • Kırtasiyeciliğin, bürokrasinin azaltılmasına<br />
dönük çözümler üretecek uzman gruplarının<br />
oluşturulması.<br />
• İdarî prosedürler için, ticaret odalarına bitişik<br />
tek bir büro kurulması.<br />
Devlet memurlarının rüş<strong>ve</strong>t alması, yolsuzluk vb. • Devlet memurlarının yeterli düzeyde maaş<br />
almalarının sağlanması.<br />
• Rüş<strong>ve</strong>tin, yolsuzluğun önlenmesinde, OECD<br />
tüzüklerinin tamamlanmasını teşvik etmek.<br />
• Karar alma aşamasında, daha fazla şeffaflık.<br />
Yetersiz destek yapısı • İş destek ağının geliştirilmesi.<br />
Yetişmiş personel yokluğu • Eğitim <strong>ve</strong> öğretimin iyileştirilmesi, ıslahı.<br />
KAYNAK: OECD.<br />
büyük ölçekli rakiplerinin faaliyetlerinden ayırt edilebilmektedir. Stratejik Tercih<br />
Teorisi’nin bir farklı şekli, piyasadaki firmaların tümünün homojen ürünler üretebildiği<br />
durumlarda, üretim faktörlerinin dağılımında sistematik farklılıklar ortaya çıkmasıdır.<br />
Bir alternatif, küçük firmaların, büyük firmalarca imal edilmiş olanlardan farklı mallar<br />
üretmesi şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bu tür farklılıklar, küçük firmalara, farklı<br />
ürün nişleri aramaları <strong>ve</strong> onları sürdürmeleri fırsatını <strong>ve</strong>rerek, uzun bir zaman dilimi<br />
için büyük ölçekli rakiplerinden daha yüksek kârlılık oranlarına ulaşmaları imkânını<br />
sağlayacaktır.<br />
60
<strong>Küçük</strong> firmaların daha büyük firmalarla ne ölçüde rekabet edebildiğini tespite yönelik<br />
olarak, Hollanda ekonomisine ait 1975-1986 dönemi toplamsallaştırılmamış<br />
(disaggregated) imalât sanayii <strong>ve</strong>rilerinin değerlendirildiği bir çalışma, diğer<br />
ekonomilere de genelleme yapılabilecek bir hayli önemli ipuçlarına ulaşılmasına<br />
yardımcı olmuştur.<br />
Söz konusu çalışmada; “büyük-firma kârlılığının belirleyici unsurlarının küçük-firma<br />
kârlılığının belirleyicileri ile karşılaştırılması” <strong>ve</strong> ayrıca, “küçük-firma kârlılığının ne<br />
ölçüde büyük-firma kârlılığınca belirlendiğinin tespit edilmesi” yöntemleri izlenmiştir.<br />
Çalışmanın bulgularına göre, en azından Hollanda ekonomisi için, küçük firmaların<br />
büyük firmalarla doğrudan rekabet etme eğiliminde olmadığı gözlenmiştir.<br />
<strong>Küçük</strong>-firma kârları büyük-firma kârlarından bağımsızdır. Daha önemlisi, bu sonuç,<br />
gerek büyük gerekse küçük ölçekli firmaların birbiriyle rekabet etmek yerine,<br />
piyasanın birbirinden bağımsız <strong>ve</strong> farklı (distinct) bölümlerinde faaliyet gösterdiğini<br />
ima etmektedir. <strong>Küçük</strong> firmalar büyük firmaları takip etmek yerine, kendilerine ait<br />
bağımsız strateji <strong>ve</strong> politikalar aramaktadır. Uzmanlık gerektiren ürün stratejisi takip<br />
etmek suretiyle, küçük firmalar, daha büyük rakiplerinden bağımsız olan stratejik bir<br />
gruba ait olabilme imkânını yakalayabilecektir. Bu tür niş stratejilerin, küçük<br />
firmaların, daha büyük rakiplerinin gerçekleştirdiğinden daha fazla kâr marjı (pricecost<br />
margin) gerçekleştirmelerine yardımcı olacağı açıktır. Dinamik Tamamlayıcılık<br />
Teorisi, bu çeşit stratejilerin değişim (customization) <strong>ve</strong> yenilik-icat (innovation)<br />
içerdiğini ima etmektedir.<br />
Çalışmadan çıkartılan <strong>ve</strong> belki de en ilgi çekici sonuç, elde edilen bulguların spesifik<br />
biçimde Hollanda ekonomisine mal edilebileceğine <strong>ve</strong> dolayısiyle diğer OECD<br />
ülkelerinde farklı olabileceğine dair herhangi bir göstergeye ulaşılmamış olmasıdır.<br />
61
9. KOBİ’LERİN TEŞVİK EDİLMESİ VE BAZI ÜLKE UYGULAMALARI<br />
9.1. Genel Olarak Teşvik Kavramı<br />
İktisat literatüründe teşvik denildiğinde, belirli iktisadî faaliyetlerin diğerlerine oranla<br />
daha fazla <strong>ve</strong> hızlı gelişimini sağlamak amacıyla; kamu kesimince çeşitli yöntemlerle<br />
<strong>ve</strong>rilen maddî <strong>ve</strong>ya maddî olmayan destek, yardım <strong>ve</strong> özendirmeler anlaşılmaktadır.<br />
İktisadî teşviklerin temel felsefesi, kıt kaynakların, ülke ekonomisinin hızlı bir şekilde<br />
kalkınabilmesini teminen, daha yararlı <strong>ve</strong> öncelikli olduğu kabul edilen alanlara<br />
yönlendirilmesini sağlamaktır. Zira, ekonominin iç <strong>ve</strong> dış faktörler nedeniyle sıkça<br />
değişen yapısının takip edilmesi <strong>ve</strong> dengeli bir gelişme paternine oturtulması, kısa<br />
dönemler itibariyle değişebilen, esnek, çok amaçlı <strong>ve</strong> çok araçlı bir teşvik sisteminin<br />
varlığını zorunlu kılmaktadır.<br />
Herhangi bir teşvik sisteminin kendisinden beklenen faydaları temin edebilmesi için;<br />
• Teşvik sistemleri, tanımları gereği seçici olmalıdır;<br />
• Teşvik sistemi, destek olmayı hedeflediği alanı iyi tanımlayabilmelidir;<br />
• Kaynak tahsisi yapılmamış teşvikler uygulamaya alınmamalıdır; <strong>ve</strong><br />
• Devlet yardımlarının uygulanması, denetimi <strong>ve</strong> kontrolüne dönük faaliyetler, diğer<br />
kamu harcamalarının tâbi olduğu mevzuatlara tâbi olmalıdır.<br />
9.2. KOBİ’ler Niçin Teşvik Edilmelidir?<br />
Dünyanın önde giden ekonomilerinde KOBİ’ler, iktisadî refaha anlamlı bir katkı<br />
sağlamaktadır: Özel girişimciliği, yaratıcılığı temel alarak; KOBİ’ler, yeni iş<br />
yaratılmasını garanti eder, uluslararası ticaretin büyümesine, hane halklarının<br />
gelirinin artırılmasına katkıda bulunur, bu suretle bölgesel, yerel kalkınmayı, neticede<br />
tüm ulusların refah düzeyinin yükseltilmesini amaç edinir.<br />
Günümüz dünyasının, rekabetçilikten <strong>ve</strong> küreselleşme olarak adlandırdığımız<br />
dalganın sonuçlarından her geçen gün daha fazla etkilenmekte olduğu bilinmektedir.<br />
<strong>Küresel</strong>leşmenin yarattığı atmosferden olumsuz yönde etkilenmemek, ulusal<br />
62
ekonomilerini güçlü, rekabet edebilir bir yapıya kavuşturmak, hemen her ülkenin<br />
öncelikli hedefleri arasında yer almaktadır. Bu açıdan bakıldığında, başarılı<br />
ekonomilerin büyük çoğunluğunda üretime, istihdama olan katkısı bakımından önemli<br />
bir pay sahibi olan KOBİ’lerin teşvik edilmesi, kaçınılmaz bir zorunluluk olarak ortaya<br />
çıkmaktadır. Nitekim, çok sayıda ülke, bu doğrultuda çeşitli uygulamalarda<br />
bulunmaktadır.<br />
Diğer taraftan, hükümetlerin KOBİ’leri desteklemesinin bir başka gerekçesi,<br />
“KOBİ’lerin, iş yaratılması, etkililik, büyüme gibi kriterler bakımından büyük-ölçekli<br />
firmalarla karşılaştırıldığında, daha büyük iktisadî fayda temin ettiği” argümanına<br />
dayandırılmaktadır.<br />
9.3. Bazı Ülkelerde Kullanılan KOBİ Teşvik Yöntemleri<br />
Son derece güçlü yapıya sahip piyasa ekonomilerinde dahi, KOBİ’lerin teşvik<br />
edilmesi, desteklenmesi, hükümetlerin görevi olarak kabul edilmekte; KOBİ’leri teşvik<br />
etmek için pek çok tedbir alınmaktadır. Bu ülkelerde KOBİ destek sistemlerinin<br />
hareket noktası işsizliktir.<br />
Örneğin, OECD ülkelerinde KOBİ’leri teşvik etmek amacıyla alınan ana tedbirler şu<br />
başlıklar altında özetlenebilir:<br />
• KOBİ yöneticilerine dönük olarak, yönetime ilişkin eğitim faaliyetlerinin<br />
iyileştirilmesi. İşe başlama aşamasında bulunan, özellikle küçük firma<br />
idarecilerinin, aynı anda çok çeşitli fonksiyonları yerine getirmek için ağır bir<br />
sorumluluk altına girmek zorunda olduğu, genellikle kabul edilen bir durumdur.<br />
• KOBİ’ler için idarî nitelikteki sorumlulukların azaltılması. Bu tür firmalar,<br />
gereğinden fazla düzenleme <strong>ve</strong> prosedürlerin yerine getirilmesinde, özellikle<br />
kuruluş aşamasında, hayli güçlük çekmektedir. KOBİ yöneticileri, bu işlemleri<br />
gerçekleştirmek için yeterli zamana sahip değildir <strong>ve</strong> ayrıca, kendilerine yol<br />
gösterecek, yardımcı olacak danışman, uzman hukukçular istihdam etme<br />
imkânından da yoksundur.<br />
63
• KOBİ finansmanının kolaylaştırılması. Çok sayıda KOBİ’nin sürekli nakit<br />
sıkıntısı çektiği dikkate alınırsa, bu tedbir son derece önemli <strong>ve</strong> hassastır.<br />
Uygulamada görüldüğü üzere, büyük bankalar, küçük bir firma yerine daha büyük<br />
firmaları kredilendirme hususunda daha hazırlıklıdır. KOBİ’ler, çoğu kez, büyük<br />
firmalara göre, banka kredilerine 2-6 puan daha fazla faiz ödemek zorunda<br />
kalmaktadır.<br />
• KOBİ’lerin endüstriyel AR-GE faaliyetlerinin teşvik edilmesi. Pek çok KOBİ,<br />
kısmen yeterli maddî güçten yoksun olması nedeniyle ya hiç AR-GE faaliyetinde<br />
bulunamamakta ya da çok az bulunabilmektedir. Özellikle, eğer bir KOBİ daha<br />
büyük bir firmanın tedarikçisi konumunda ise, KOBİ’lerdeki endüstriyel AR-GE<br />
çabalarını teşvik edecek tedbirler mutlaka alınmak zorundadır.<br />
Gelişmiş OECD ülkelerinde uygulanmakta olan KOBİ teşvik tedbirlerini ana hatlarıyla<br />
gördükten sonra, yaşamakta olduğu iktisadî durgunluk bir yana bırakılırsa, bugün<br />
dünyanın en büyük, güçlü ekonomilerinden olan Japonya özelinde de KOBİ’lerin<br />
teşviki konusunda gerçekleştirilen uygulamalara değinmek, son derece yararlı bilgiler<br />
temin edilmesini sağlayacaktır.<br />
Her şeyden önce belirtmek gerekir ki, Japon ekonomisinde KOBİ’lere çok büyük bir<br />
önem <strong>ve</strong>rilmektedir. KOBİ’ler, Japonya’daki toplam işletmelerin yüzde 98.9’unu teşkil<br />
ederken tüm çalışanların da yüzde 77.6’sını istihdam etmektedir. Japon hükümeti,<br />
KOBİ faaliyetlerini teşvik etmenin, KOBİ’leri endüstriyel ekonomiden bilgi-temelli<br />
ekonomiye yönlendirmenin kritik önemini kavramış, KOBİ’lere destek <strong>ve</strong>rmek<br />
amacıyla aşağıda sıralanan malî <strong>ve</strong> <strong>ve</strong>rgi ile ilgili tedbirleri yürürlüğe koymuştur:<br />
a) Araştırma <strong>ve</strong> geliştirme çalışmalarına yönelik para yardımı;<br />
b) Kredi Garanti Kurumu’nca (Credit Guarantee Association) kapsama alınan<br />
durumlarda, kredi garantileri;<br />
c) KOBİ’ler için risk sermayesi (<strong>ve</strong>nture capital) fonları;<br />
d) Sermaye yatırımları için <strong>ve</strong>rgi indirimleri;<br />
e) Makine-teçhizata yönelik finansal kiralama (leasing);<br />
f) Ekipman modernizasyonu için krediler;<br />
g) Düşük faizli krediler;<br />
64
h) <strong>Küçük</strong> İş Yatırım Şirketi (Small Business Corporation) vasıtasiyle yatırım; <strong>ve</strong><br />
i) KOBİ’lere yönelik çeşitli <strong>ve</strong>rgi muafiyetleri.<br />
Ne var ki, burada dikkat çeken önemli bir husus, Japon hükümetinin KOBİ’lere<br />
yönelik doğrudan yardımda bulunmamasıdır.<br />
Sanayileşmiş, gelişmiş ülkelerin yanı sıra, gelişme sürecini henüz tam anlamıyla<br />
gerçekleştirememiş <strong>ve</strong>ya geçiş süreci yaşayan pek çok ülkede de, KOBİ’leri teşvik<br />
amacıyla çeşitli kurumsal anlaşmaların yanı sıra bir dizi doğrudan <strong>ve</strong> dolaylı finansal<br />
tedbir uygulanmaktadır. Örneğin, Türkiye’de, ortalama 2.5 milyon $ değerinde aktif<br />
büyüklüğüne sahip, maksimum 50 kişi çalıştıran bir işletme küçük-ölçekli; 150 kişi<br />
çalıştıran bir işletme de orta-ölçekli olarak tanımlanmaktadır. Buna karşın, Türkiye<br />
ekonomisinde de tek (unique) bir evrensel KOBİ tanımı mevcut değildir <strong>ve</strong> bu durum<br />
finansal, teknik yardım programlarının tamamlanmasında karışıklığa neden<br />
olmaktadır. Türkiye’de KOBİ’lerin desteklenmesine yönelik teşvik tedbirleri, esas<br />
itibariyle, düşük faiz oranlarını <strong>ve</strong> <strong>ve</strong>rgi kolaylıklarını içermektedir. Ne var ki, dünyada<br />
KOBİ’lerin finansman ihtiyaçlarının giderilmesinde önemli rol oynayan risk sermayesi<br />
piyasası henüz Türkiye’de gerektiği biçimde tesis edilememiştir <strong>ve</strong> devlet yardımları,<br />
kredi sistemleri, daha ziyade, büyük endüstriler, şirketler göz önünde bulundurularak<br />
dizayn edilmiştir. Kredinin maliyetinden çok, krediye erişim, KOBİ’lerin karşı karşıya<br />
bulunduğu ana finansal sorundur.<br />
Bazı ülkelerde, örneğin Pakistan’da, KOBi’lerin geliştirilmesiyle ilgili konular<br />
KOBİ’lerden sorumlu bakanlık vasıtasiyle yürütülürken, diğer bazı ükelerde,<br />
KOBİ’lere yönelik hizmet <strong>ve</strong>ren, onların menfaatini koruyan, uzmanlaşmış finansal <strong>ve</strong><br />
finansal-olmayan kurumlar bulunmaktadır.<br />
Nasıl ki, KOBİ’ler çağdaş ekonomilerin temel itici güçlerinden birisi olarak<br />
değerlendirilmekteyse, KOBİ sektörünün <strong>ve</strong> girişimciliğin hızla gelişmesi, Geçiş<br />
Sürecindeki Ülkeler’in iktisadî, siyasî dönüşümünde de o denli dikkate alınmaktadır.<br />
Geçiş sürecindeki ülkelerin önemli bir bölümünde, KOBİ’lerin endüstriyel yeniden<br />
yapılanmadaki hayatî önemi idrak edilmiştir <strong>ve</strong> bu ülkeler, ulusal KOBİ politikaları,<br />
programları, işletme gelişim politikaları uygulamaya başlamıştır.<br />
65
Bilindiği gibi, 90’lı yılların başlarından itibaren, Güneydoğu Avrupa ekonomileri, kendi<br />
siyasal, sosyal sistemlerini dönüştürme çabalarına eşlik eden, taşınması güç bir<br />
geçiş süreci yaşamaktadır. Geçiş sürecindeki ekonomilerin tümü, KOBİ’lerin teşviki<br />
hususuna aynı açıdan yaklaşmamaktadır. Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya,<br />
Slovakya, Slo<strong>ve</strong>nya, KOBİ’lerin geliştirilmesinin endüstriyel yeniden yapılanmada<br />
kritik bir önem taşımakta olduğunun, özelleştirme sürecinin <strong>ve</strong> iktisadî reformların aslî<br />
bir bölümünü oluşturduğunun farkına varmış durumdadır.<br />
Bu ülkelere ek olarak, Romanya <strong>ve</strong> Baltık Devletleri, kendi politikalarını tamamlama<br />
sürecine çok yakın geçmişte başlamasına rağmen, aynı kararlılığı göstermektedir.<br />
Farklı olarak, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan <strong>ve</strong> Makedonya’nın da içinde<br />
yer aldığı Güney Avrupa bölgesinde bulunan pek çok ülkede, uygun bir KOBİ<br />
politikası hâlâ geliştirilmeyi beklemektedir.<br />
<strong>Orta</strong> <strong>ve</strong> Doğu Avrupa’da, bağımsızlığını yeni kazanan ülkelerde, yakın zamanlarda<br />
ortaya çıkan siyasî gelişmelerden <strong>ve</strong> iktisadî reform sürecinden önce, KOBİ<br />
sektörünün varlığından söz etmek mümkün değildi. Zira, bunlar, kapitalizmin beşiği<br />
olarak görülüyordu.<br />
Merkezî planlamaya dayalı ekonomilerin çöküşünü müteakip, özel sektör, tüm geçiş<br />
sürecindeki ekonomilerde etkileyici bir hızla ortaya çıkmış, KOBİ sayısı her geçen<br />
gün büyük bir artış göstermiştir. Piyasa ekonomisine geçiş süreci, özel sektörün<br />
geliştirilmesi <strong>ve</strong> özellikle de reform sürecinde anahtar rol üstlenecek KOBİ sektörüyle<br />
güçlü bir ilişki içindedir.<br />
KOBİ’lerin bölgenin gelecekteki kalkınmasında oynayacağı hayatî rolün önemini<br />
dikkate alan Merkezî Avrupa Girişimi (Central European Initiati<strong>ve</strong> – CEI) <strong>ve</strong><br />
Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu, (United Nations Economic<br />
Commission for Europe) “21. Yüzyılın Başlangıcında <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong> <strong>Büyüklükte</strong>ki<br />
<strong>İşletmeler</strong> Deklarasyonu”nu kaleme almıştır. Söz konusu deklarasyon, CEI üye<br />
devletlerinde KOBİ politikalarından sorumlu bakanlarca Kasım 2000’de resmî olarak<br />
kabul edilmiştir. Doküman, KOBİ’lerin hizmetine sunulmak üzere ihtiyaç duyulan<br />
güçlü bir KOBİ destek altyapısının ne denli önem taşımakta olduğunun altını açık bir<br />
66
şekilde çizmekte, KOBİ destek plan <strong>ve</strong> projelerinin tesis edilmesini, geliştirilmesini<br />
sağlamak, bu işletmelerin operasyonlarının daha ileri seviyelere taşınmasını<br />
kolaylaştırmak amacıyla; hükümetler, kamu kurumları, KOBİ birlikleri <strong>ve</strong> diğer KOBİ<br />
destek kurumları arasında enformasyon, örnek uygulama, know-how değişimi<br />
yapılmasına yönelik çağrıda bulunmaktadır.<br />
9.4. Endüstriyel Bölge Modeli (Industrial District Model)<br />
KOBİ’lerin teşvik edilmesiyle ilgili olarak üzerinde durulması gereken önemli bir<br />
örnek, Endüstriyel Bölge Modeli’dir. Esas itibariyle kuzey-doğu İtalya’da uygulanan<br />
bu model, “aynı bölgede yerleşik, aynı üretim sürecinin birbirinden farklı fakat<br />
birbirine bağlı aşamalarında uzmanlaşmış, küçük <strong>ve</strong> orta büyüklükteki<br />
işletmeleri düzenleyen bir üretim sistemi”dir. Sosyo-ekonomik bakımdan bu tür<br />
mükemmelleşmiş işbölümü, <strong>ve</strong>ri bir bölgede bulunan KOBİ’lerin, esas etkisi<br />
“koordinasyon maliyetlerini yükseltmeksizin enformasyon maliyetlerinin azaltılması<br />
vasıtasiyle ortalama masrafları düşürmek” olan, dışsal ekonomilerden (external<br />
economies) yararlanmasına imkân <strong>ve</strong>rmektedir. Bu “duvar-içi” (intra-mural) işbirliği,<br />
aynı endüstriyel parkta yer alan KOBİ’lere, küresel pazarlarda, rekabetçilik profilini<br />
güçlendirecek işçi eğitimi, AR-GE gibi alanlarda bir dizi ortak girişim başlatma<br />
kolaylığı sağlamaktadır.<br />
Sahip oldukları yaygın KOBİ varlığına gü<strong>ve</strong>nen, esas itibariyle [eski] Batı Almanya,<br />
Danimarka gibi erken sanayileşmiş ülke hükümetleri, İtalyan endüstriyel bölge<br />
sistemini bir model olarak kullanarak, KOBİ’ler-arası işbirliğini kuv<strong>ve</strong>tlendirmek için<br />
dizayn edilmiş politikalar uygulamıştır. Örneğin, Danimarka hükümeti, hem üretim<br />
hem de organizasyonla ilgili olarak çok sayıda küçük işletmenin şebekeleşmesini<br />
teşvik etmek için, 1989-1992 yıllarını kapsayan 15 milyon $ tutarında üç yıllık bir<br />
programı başarıyla tamamlamıştır.<br />
67
9.5. Türkiye’de KOBİ’leri Teşvik Politikası<br />
Gelişmekte olan ülkelerin temel sosyo-ekonomik sorunlarının başında gelen <strong>ve</strong> artan<br />
nüfusa bağlı olarak kronikleşen işsizliğin hafifletilmesi <strong>ve</strong>ya yeni istihdam<br />
imkânlarının yaratılması, her şeyden önce, ülke ekonomisine <strong>ve</strong>rimli bir şekilde katkı<br />
sağlayacak, iç piyasayı genişletecek, aynı zamanda rekabetçiliğin her geçen gün<br />
yeni bir boyut kazandığı dış piyasalarda boy gösterebilecek mal <strong>ve</strong> hizmet üretimine<br />
dönük, <strong>ve</strong>rimli yatırımların gerçekleştirilmesiyle doğrudan ilişkilidir. Öte yandan,<br />
yatırımların arzu edilen seviyeye ulaşması da tasarrufların, diğer bir ifadeyle<br />
kaynakların, yeterli seviyede olup olmadığına bağlıdır. Geri kalmış <strong>ve</strong>ya yeterince<br />
gelişememiş ülkelerin içinde yer aldığı kısır döngünün önemli bir nedeninin yatırımtasarruf<br />
eşitsizliği olduğu, kalkınma-gelişme sorunsalını ele alan hemen her<br />
çalışmada önemle vurgulanmaktadır. Bu itibarla, devlet yardımları, özellikle gelişme<br />
sürecindeki ülkelerde, iktisadî büyümenin artırılmasında önemli bir teşvik aracı olarak<br />
ortaya çıkmakta, yaygın biçimde kullanılmaktadır.<br />
Teşvikler, genel anlamda, iktisadî plan <strong>ve</strong> programlarda öngörülen hedeflere<br />
ulaşılmasında yolu kısaltan ekonomi politikası önlemleri olarak algılanmakta; teşvik<br />
politikası da genel ekonomi politikasının bir alt birimi <strong>ve</strong>ya bir kesiti niteliğinde olup<br />
iktisadî birimleri belirli davranışlara yönlendirmek suretiyle, arzu edilen sonuçlara kısa<br />
sürede ulaşılmasını sağlamaktadır.<br />
KOBİ’lerin büyümesi; piyasa-temelli teşviklere <strong>ve</strong> işe başlamak, hayatta kalmak,<br />
genişlemek için ihtiyaç duyacağı kaynaklara ulaşmasını sağlayacak, istikrarlı<br />
koşullara, gü<strong>ve</strong>nliğe sahip el<strong>ve</strong>rişli bir ortama bağımlıdır. Bu koşulların varlığını<br />
garanti altına almak, ulusal politikanın bir görevidir.<br />
Ulusal ekonomide gelir yaratılması, bu gelirin dağıtılması sürecinde; yeni istihdam<br />
alanlarının <strong>ve</strong>ya imkânlarının ortaya çıkartılmasında, yoksulluğun hafifletilmesinde,<br />
toplumsal kalkınmanın gerçekleştirilmesinde, gelişmekte olan ülkelerin (özellikle az<br />
gelişmiş ülkeler) küresel ekonomiye entegre edilmesinde oynadığı rolün önemi<br />
hemen tüm kesimlerce kabul edilmiş bulunan KOBİ’lerin teşviki; bunların piyasalara,<br />
finansmana, teknolojiye, kalifiye personele erişim güçlüğü çekmeleri <strong>ve</strong> dolayısiyle<br />
68
sahip oldukları potansiyeli tam olarak kullanamamaları nedeniyle, ulusal ekonomi<br />
politikalarının önemli bir parçası olarak değerlendirilmektedir.<br />
Hemen her hükümet; çeşitli destek programları, teşvikler, malî yardımlar<br />
uygulamasına rağmen, yine de, politikaları etkili bir biçimde tamamlamak, hizmetlerin<br />
etkin bir biçimde, iktisadî olarak arzından sorumlu çeşitli kurumlar arasındaki<br />
işbirliğini teşvik etmek amacıyla, uyumlu bir KOBİ sektörel gelişim stratejisine her<br />
zaman için ihtiyaç duymaktadır.<br />
Bu noktadan hareketle, T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı’nca, “<strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong><br />
<strong>Orta</strong> Ölçekli <strong>İşletmeler</strong>in kalkınma planları <strong>ve</strong> yıllık programlarda öngörülen<br />
hedefler ile Avrupa Birliği normlarına <strong>ve</strong> uluslararası anlaşmalara uygun olarak<br />
desteklenmelerini, uluslararası düzeyde rekabet edebilmelerini teminen üretim,<br />
kalite <strong>ve</strong> standartlarını artırmalarını, istihdam yaratmalarını sağlamak” amacıyla;<br />
18.01.2001 tarih <strong>ve</strong> 24291 sayılı Resmî Gazete’de, 21.12.2000 Tarih <strong>ve</strong> 2000/1822<br />
Sayılı “KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN YATIRIMLARINDA DEVLET<br />
YARDIMLARI HAKKINDA KARAR” yayımlanmıştır.<br />
Söz konusu karar ile; imalât (çırçır <strong>ve</strong> entegre olmayan paketleme yatırımları hariç),<br />
tarımsal sanayi (tarımsal ürünleri işleyerek değerlendiren <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya pazara<br />
hazırlamaya yönelik faaliyette bulunan her türlü tarım işletmeleri ile soğuk hava<br />
depoları dahil), turizm (konaklama tesisleri), eğitim <strong>ve</strong> sağlık, madencilik, yazılım<br />
geliştirme yatırımlarından, sektörel <strong>ve</strong> bölgesel kısıtlamalar dikkate alınarak,<br />
Müsteşarlığın bağlı bulunduğu Devlet Bakanlığı’nca yayımlanacak genelgelerle<br />
belirlenen faaliyetler kapsam altına alınmıştır.<br />
2002 yılı itibariyle, Türkiye genelinde KOBİ’lere yönelik olarak, sabit yatırım tutarı<br />
toplamı 66,321,336 Milyon TL. olan 390 adet Yatırım Teşvik Belgesi düzenlenmiştir.<br />
Bu belgelerde, 20,272,183 Milyon TL. yatırım kredisi, 7,933,131 Milyon TL.<br />
işletme kredisi olmak üzere toplam 28,205,314 Milyon TL. tutarında kredi<br />
öngörülmüş olup söz konusu yatırımların realize edilmesi halinde 1,498 kişiye<br />
istihdam imkânı sağlanmış olacaktır.<br />
69
2002 yılı genelinde KOBİ Yatırım Teşvik Belgelerinde öngörülen yatırım <strong>ve</strong> işletme<br />
kredilerinin bölgesel dağılımı Tablo 6’da ayrıntılı olarak <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
Tablo 6’daki <strong>ve</strong>rilere göre; Türkiye geneline yönelik olarak düzenlenen 390 adet<br />
yatırım teşvik belgesinin yüzde 33.3’ü Karadeniz Bölgesine, yüzde 19.4’ü İç Anadolu<br />
Bölgesine, yüzde 16.9’u da Marmara Bölgesine <strong>ve</strong>rilmiştir. Toplam kredi tutarı<br />
itibariyle de ilk sırada yüzde 27.4 ile Karadeniz Bölgesi yer almakta; yüzde 18.8 ile İç<br />
Anadolu Bölgesi, yüzde 15.8 ile de Marmara Bölgesi onu takip etmektedir. 2002<br />
yılında Güney Doğu Anadolu Bölgesine <strong>ve</strong>rilen yatırım teşvik belgelerinde öngörülen<br />
toplam kredi miktarı 2,134,562 Milyon TL. ile tüm bölgeler içinde en alt sırada yer<br />
almaktadır.<br />
TABLO 6: KOBİ YATIRIM TEŞVİK BELGELERİNDE ÖNGÖRÜLEN YATIRIM <strong>ve</strong> İŞLETME<br />
KREDİLERİNİN BÖLGESEL DAĞILIMI (2002)<br />
BÖLGELER<br />
BELGE<br />
SAYISI<br />
(Adet)<br />
YATIRIM<br />
KREDİSİ<br />
(Milyon TL.)<br />
İŞLETME<br />
KREDİSİ<br />
(Milyon TL.)<br />
TOPLAM<br />
KREDİ<br />
(Milyon TL.)<br />
SABİT<br />
YATIRIM<br />
(Milyon TL.)<br />
İSTİHDAM<br />
(Kişi)<br />
Marmara 66 3,137,039 1,346,135 4,483,174 13,965,131 200<br />
İç Anadolu 76 3,652,888 1,665,575 5,318,463 12,291,522 238<br />
Ege 31 2,147,236 524,109 2,671,345 7,170,746 100<br />
Akdeniz 41 2,123,921 766,200 2,890,121 7,196,066 188<br />
Karadeniz 130 5,164,799 2,569,424 7,734,223 15,503,221 479<br />
Doğu Anadolu 27 2,271,287 702,139 2,973,426 5,847,130 184<br />
G. Doğu Anadolu 19 1,775,013 359,549 2,134,562 4,347,520 109<br />
TOPLAM 390 20,272,183 7,933,131 28,205,314 66,321,336 1,498<br />
KAYNAK: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı.<br />
2002 yılı yatırım teşvik belgelerinin sektörel dağılımına ilişkin <strong>ve</strong>rilere göre; 390 adet<br />
teşvik belgesinden 244’ü imalât sanayiine; 124’ü tarımsal sanayie; 22’si de turizm,<br />
sağlık <strong>ve</strong> eğitim sektörlerine yönelik olarak tahsis edilmiştir.<br />
İmalât sanayii için öngörülen toplam kredi tutarı 17,077,954 Milyon TL; tarımsal<br />
sanayi için öngörülen tolam kredi tutarı 8,387,113 Milyon TL.; turizm, sağlık <strong>ve</strong> eğitim<br />
sektörleri için öngörülen toplam kredi tutarı ise 2,740,247 Milyon TL.’dır.<br />
70
Söz konusu yatırım teşvik belgelerindeki yatırımlar gerçekleştirildiği takdirde; imalât<br />
sanayiinde 879; tarımsal sanayide 485; turizm, sağlık <strong>ve</strong> eğitim sektörlerinde de 134<br />
kişiye yeni iş imkânı sağlanmış olacaktır.<br />
2002 yılı yatırım teşvik belgelerinde öngörülen yatırım <strong>ve</strong> işletme kredilerinin<br />
mahiyetlerine göre dağılımı Tablo 7’de <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
2002 yılında KOBİ teşvik belgelerinde öngörülen yatırım <strong>ve</strong> işletme kredilerinin<br />
mahiyetleri itibariyle dağılımı tablosunda yer alan <strong>ve</strong>rilere göre; öngörülen toplam<br />
krediler içinde yüzde 29.9 pay <strong>ve</strong> 8,455,355 Milyon TL. ile tevsi yatırımlar ilk sırayı<br />
alrken, yüzde 14.5 pay <strong>ve</strong> 4,098,486 Milyon TL. ile komple yeni yatırımlar ikinci<br />
sırada kalmıştır. Tevsi yatırımların gerçekleşmesiyle birlikte sağlanması öngörülen<br />
istihdam adedi 609 iken, bu sayı komple yeni yatırımlar için 410 olarak belirlenmiştir.<br />
TABLO 7: KOBİ YATIRIM TEŞVİK BELGELERİNDE ÖNGÖRÜLEN YATIRIM VE İŞLETME<br />
KREDİLERİNİN MAHİYETLERİNE GÖRE DAĞILIMI (2002)<br />
YATIRIMIN MAHİYETİ<br />
BELGE YATIRIM İŞLETME TOPLAM SABİT<br />
İSTİHDAM<br />
SAYISI KREDİSİ KREDİSİ KREDİ YATIRIM<br />
(Kişi)<br />
(Adet) (Milyon TL.) (Milyon TL.) (Milyon TL.) (Milyon TL.)<br />
Darboğaz Giderme 5 465,900 158,600 624,500 1,512,770 19<br />
Entegrasyon 1 35,000 8,000 43,000 115,282 7<br />
Kalite Düzeltme 22 1,449,250 391,950 1,841,200 4,567,152 85<br />
Komple Yeni Yatırım 32 3,448,953 649,533 4,098,486 7,919,598 410<br />
Modernizasyon 38 2,644,552 545,299 3,189,851 8,406,466 91<br />
Tamamlama 13 1,111,201 280,671 1,391,872 3,600,387 58<br />
Tevsi 76 6,824,381 1,630,974 8,455,355 20,634,801 609<br />
Ürün Çeşitlendirme 27 2,797,770 554,264 3,352,034 6,908,253 121<br />
Yenileme 18 1,430,676 321,645 1,752,321 4,118,470 38<br />
Hammadde Temini 158 64,500 3,392,195 3,456,695 8,538,157 60<br />
TOPLAM 390 20,272,783 7,933,131 28,205,314 66,321,336 1,498<br />
KAYNAK: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı.<br />
71
10. “YENİ EKONOMİ” (NEW ECONOMY) <strong>ve</strong> KOBİ’LER<br />
10.1 “Yeni Ekonomi” Kavramı Neyi İfade Ediyor?<br />
“Yeni Ekonomi” kavramı, hem nihaî ürünün hem de ara girdinin ağırlıklı olarak<br />
bilgiden ibaret olduğu bir ekonomiyi temsil etmektedir. Yeni Ekonomi yerine ikame<br />
edilen diğer kavramlar ise; “Bilgi Ekonomisi” (Information Economy), “Bilgi-temelli<br />
Ekonomi” (Knowledge-based Economy), “Ağırlıksız Ekonomi” (Weightless<br />
Economy) <strong>ve</strong> “Sanal Ekonomi” (Virtual Economy) kavramlarıdır. Öte yandan,<br />
“Internet Ekonomisi (Internet Economy), “e-konomi” (e-conomy) kavramları da<br />
Yeni Ekonominin alt gruplarını ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. *<br />
Yeni Ekonomi, esas itibariyle, bütünüyle küresel bir ölçekte aynı anda her yerde<br />
bulunan <strong>ve</strong>ya görülen bir tarzda, hemen hemen bilginin her türlüsüne erişim imkânı<br />
<strong>ve</strong>ren, modern bilgi, haberleşme teknolojileri tarafından işletilmektedir. Bu genelamaçlı<br />
teknolojiler, geleneksel (con<strong>ve</strong>ntionel) faaliyetlerin etkililiğini artırmakta,<br />
tamamiyle yeni faaliyetlerin, ürünlerin yaratılmasına zemin hazırlamaktadır. Yeni<br />
Ekonominin gelişimi <strong>ve</strong>ya evrimi sektörel bir fenomen olmayıp ürünlerin, üretim<br />
teknolojilerinin, ekonominin tüm kesimlerinde köklü biçimde yeniden biçimlendirilmesi<br />
<strong>ve</strong> yapılandırılmasıyla ilgilidir.<br />
________________________<br />
* Ağırlıksız Ekonomi (Weightless Economy), aynı zamanda, Bilgi Ekonomisi (Knowledge Economy),<br />
Fizikî Varlığı Olmayan Ekonomi (Intangible Economy), Maddî Olmayan Ekonomi (Immaterial<br />
Economy) ya da basitçe Yeni Ekonomi (New Economy) olarak da tanımlanmakta <strong>ve</strong> dört ana unsuru<br />
kapsamaktadır: Birincisi, enformasyon <strong>ve</strong> haberleşme teknolojileri (ICT) <strong>ve</strong> Internettir. İkinci olarak,<br />
sadece patentleri <strong>ve</strong> telif haklarını değil, daha geniş ölçüde, marka isimlerini <strong>ve</strong> ticarî markaları (trade<br />
mark), reklamları, finansal hizmetleri <strong>ve</strong> danışmanlığı, finansal mübadeleleri, sağlık korumasını (tıbbî<br />
bilgi) <strong>ve</strong> eğitimi de içine alan fikrî mülkiyettir (intellectual property). Üçüncü unsur, yeni medyayı, video<br />
eğlencesini <strong>ve</strong> radyo yayıncılığını içerecek şekilde, elektronik kütüphanelerden, <strong>ve</strong>ri tabanlarından<br />
oluşmaktadır. Dördüncü unsur, biyoteknoloji, geleneksel kütüphane <strong>ve</strong> <strong>ve</strong>ri tabanları <strong>ve</strong> eczacılık<br />
yöntemlerinden (pharmaceuticals) oluşmaktadır. Bu dört unsur, ister yaratılan katma değerle, isterse<br />
istihdam artışıyla ölçülsün, modern ekonomilerin en hızlı büyüyen sektörlerini teşkil etmektedir. Listede<br />
yer alan herşey, fizikî varlıktan yoksunluğun unsurlarından meydana gelmekte <strong>ve</strong> bilgi (knowledge)<br />
olarak kabul edilmektedir. Ama yine de, Ağırlıksız Ekonomiyi anlama çabalarında, fikirlerin <strong>ve</strong> bilginin<br />
taşıdığı önem üzerinde o kadar da fazla durulmamalıdır. Ekonomiler, en azından beş bin yıldır, bilgitemelli<br />
(knowledge-based) olarak işlemektedir. Mezopotamya nehir havzasındaki Sümerler, 5,000 yıl<br />
önce kil tabletler üzerine çivi yazısıyla malî kayıtlar tutmaya başlamıştır. Birinci Sanayi Devrimi<br />
süresince iplik eğirme makinelerinin <strong>ve</strong> buhar makinelerinin yaygınlaşması, iktisadî performansı büyük<br />
ölçüde artırmıştır. Bu tür makineler, yeni bilginin fizikî şekle bürünmesiydi. Fakat, buhar makineleri<br />
<strong>ve</strong>ya kil tabletler bilgi ihtiva eden fizikî cisimler olmalarına rağmen, kullanımları sırasında bilgiyi<br />
andırmamaktadır. Bunların kullanımı, coğrafi <strong>ve</strong> fizikî sınırlamalara tabidir. Bir süper petrol tankeri,<br />
ağırlıksız ekonominin bir parçası değilken, bilgisayar yazılımı bu ekonominin önemli bir parçasını<br />
oluşturmaktadır. (Bu konuda detaylı bilgi için bkz. QUAH, 1998 )<br />
72
10.2. Yeni Ekonomi Niçin Farklıdır?<br />
Yeni Ekonomiye geçiş süreci, üretim faktörlerinin nispî kıtlığında ortaya çıkan temel<br />
değişmelerle birlikte ortaya çıkmaktadır: Tarımsal ekonominin hüküm sürdüğü<br />
dönemlerde, toprak kıt, emek ise boldu. Sanayi toplumunda fizikî sermaye, bugün<br />
de olduğu gibi, kıt iken, hammadde –çevre dahil– bol miktardadır. Yeni <strong>Ekonomide</strong>,<br />
bilgi bol miktarda bulunmaktadır. Cevabı aranan soru, yeni kıt faktörün ne olacağıdır.<br />
Beşerî sermaye mi, öğrenme kapasitesi mi?<br />
İktisadî bir mal olarak bilgiye sahip olma, eski ekonomi tarafından üretilen tipik<br />
mallara sahiplikten önemli ölçüde ayrılmaktadır. Diğer taraftan, Yeni Ekonomi ile<br />
birlikte gündeme gelen, cevabı aranan önemli sorunlar şu şekilde sıralanmaktadır:<br />
• Yeni Ekonomi, <strong>ve</strong>rimlilik oranının yükselmesini sağlayacak mı?<br />
• Yeni Ekonomi, konjonktürel dalgalanmaları, enflasyonu ortadan kaldıracak mı?<br />
• Yeni parasal <strong>ve</strong> malî politika konseptlerine ihtiyaç duyulacak mı?<br />
• Yeni <strong>Ekonomide</strong> büyük şirket evlilikleri sonucunda ortaya çıkan çokuluslu büyük<br />
firmalar mı hâkim olacak, yoksa küçük, esnek yapıya sahip niş-arzcılar mı?<br />
• Geleneksel işçi-iş<strong>ve</strong>ren ilişkileri, yerini, hiyerarşik firmalardan daha ziyade gayri<br />
resmî <strong>ve</strong> geçici şebekelerde organize olan, kendi kendini istihdam eden sözleşme<br />
işçilerine mi bırakacak?<br />
• Yeni Ekonomi, firmaların ortaklaşa yönetilmesini nasıl etkileyecek?<br />
• Uluslararası sermaye hareketliliği, Yeni <strong>Ekonomide</strong> artış gösterecek mi?<br />
• Piyasalar tam rekabetçi bir yapıya kavuşacak mı?<br />
• Yeni Ekonomi için ne tür bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmaktadır?<br />
• Gümrükten muaf elektronik ticaret, uluslararası ticarette maliyeti yüksek<br />
çarpıklıklara yol açacak mı?<br />
• Yeni Ekonomi, ticaret <strong>ve</strong> yatırımlar için, farklı bir uluslararası yapı gerektirecek<br />
mi?<br />
• Sosyal gü<strong>ve</strong>nliğin malî temeli (ücretlerden alınan <strong>ve</strong>rgiler) aşınmaya maruz<br />
kalacak mı?<br />
• Yeni Ekonominin sunacağı fırsatların, mutlu bir azınlık kesimden ziyade, toplumun<br />
bütünü tarafından paylaşılması, yaygınlaştırılması nasıl sağlanacak?<br />
73
10.3 Yeni <strong>Ekonomide</strong> KOBİ’ler<br />
Yeni Ekonominin ortaya çıkardığı etkilerin her alanda kendini hissettirdiği bir yeni<br />
dünya düzeninde, girişimci zihniyete <strong>ve</strong> küçük ölçekli firma sahiplerine de yeni<br />
açılımlar <strong>ve</strong> fırsatlar sunulmaya başlamıştır. Sağlıklı bir piyasa ekonomisine dayalı<br />
iktisadî hayatın hüküm sürdüğü tüm ülkelerde; KOBİ’ler, rekabetçi bir ortamın<br />
yaratılıp geliştirilmesinde öncülük görevi üstlenmiştir. Zira, piyasada faaliyette<br />
bulunan başarılı işletmelerin geçmişine bir göz atıldığında, pek çoğunun, hayatta<br />
kalabilmeyi başarmış eski KOBİ’ler olduğu dikkat çekmektedir.<br />
Elektronik ticaret (e-commerce), sunmuş olduğu araç <strong>ve</strong> yöntemler sayesinde,<br />
KOBİ’lere yönelik pek çok yeni iş imkânı yaratmaktadır. Internet <strong>ve</strong> girişimci zihniyetin<br />
birlikteliği, Yeni <strong>Ekonomide</strong>, daha önceki dönemlerde başarı kazanma ihtimali zayıf<br />
olan işletme modellerinin oluşumuna imkân <strong>ve</strong>rmektedir. İleri-teknoloji (high-tech)<br />
kullanan şirketlerde, yenilikçi <strong>ve</strong> yaratıcılık yeteneği güçlü ekiplerin varlığı da önemli<br />
rol üstlenmektedir. Internetin <strong>ve</strong> e-ticaretin getirdiği fırsatlardan yararlanarak küresel<br />
dünyada başarılı olan bu KOBİ’lerin yaptığı işler artık şaşırtıcı olmaktan çıkmakta;<br />
Internet yoluyla elde edilen bu başarılar, sıradan olaylar arasında anılmaktadır.<br />
Esnek yapılarından ötürü müşteri taleplerine daha hızlı bir şekilde karşılık <strong>ve</strong>rebilme<br />
yeteneğine sahip olduğu düşünülen KOBİ’ler, büyük ölçekli işletmelere göre, e-<br />
ticarette bir adım önde bulunmaktadır. Esnek, dinamik yapıları sayesinde, KOBİ’lerin,<br />
büyük firmalar karşısındaki en büyük dezavantajı olan uzak bölgelerdeki pazarlara<br />
erişim sorunu da Internet aracılığıyla ortadan kalkmaktadır. Bu da KOBİ’lerin başarı<br />
şansını yükseltmekte, onlara, farklı alanlara dönük hizmet sunma esnekliği <strong>ve</strong><br />
kabiliyeti kazandırmaktadır.<br />
OECD üyesi ülkelerin, genişleyen eşitsiz büyüme, yapısal işsizliğin ulaştığı yüksek<br />
düzey, yoğun endüstriyel yeniden yapılanma vb. nedenlerle büyüme performansına<br />
ilişkin kuşkuya kapılmasıyla birlikte, KOBİ’ler <strong>ve</strong> girişimcilik, giderek artan bir ilgi<br />
görmektedir.<br />
Yenilik-icat (innovation), bilgi <strong>ve</strong> haberleşme teknolojisi – BHT (information and<br />
communications technology – ICT) büyüme performansında önemli <strong>ve</strong> artan bir rol<br />
74
oynarken, daha küçük ölçekli firmalar, OECD ülkelerinde yeni bir anlam, önem<br />
kazanmaktadır. Daha uzun süreli yenilik-yoğun büyüme (innovation-intensi<strong>ve</strong> growth)<br />
deneyimine sahip ülkelerde, [bu ülkelerin] girişimciliği ile birlikte küçük işletmelerin işe<br />
başlamasını teşvik etme yeteneğinin, anahtar rol oynadığı kabul edilmektedir.<br />
KOBİ’ler, tüm OECD üyesi ülke ekonomilerinde, özellikle istihdama katkıları dikkate<br />
alındığında, önemli bir işlev üstlenmiş durumdadır. KOBİ’ler, OECD işletmelerinin<br />
yüzde 95’inden fazlasını oluştururken, çoğu ülkede de istihdamın yüzde 60-70’ini<br />
karşılamaktadır. Dağılım ülkeden ülkeye çeşitlilik göstermekle birlikte, bugün için<br />
istihdamın önemli bir bölümü imalât sanayiinde değil, işletmelerin çok büyük oranda<br />
küçük firmalardan oluştuğu hizmetler sektöründe bulunmaktadır. Aslında KOBİ’ler,<br />
günümüzde, toptan-perakende ticaret, otel-lokanta işletmeciliği gibi çok sayıda<br />
hizmet aktivitesinde bulunan firmaların tamamına yakın bölümünü oluşturmaktadır.<br />
KOBİ’ler, artan bir şekilde, BHT <strong>ve</strong> biyoteknoloji gibi teknoloji-yoğun endüstrilerde<br />
boy göstermeye başlamıştır. Aynı zamanda, KOBİ’ler, bilgisayar yazılımı (computer<br />
software), bilgi işleme (information processing) ya da insan kaynakları gelişimi gibi<br />
stratejik hizmetlerde de üstün bir konuma sahiptir.<br />
OECD ülkelerinde KOBİ’lerin payının, istihdama katkısının muhtemelen yükseleceği<br />
yönünde beklentiler mevcuttur. Örneğin, A.B.D.’nde yakın zamanda gerçekleştirilen<br />
kamu kesimi tahminlerine göre, küçük firmaların hâkim olduğu sektörler, 1994-2005<br />
yıllarını kapsayan dönemde yeni iş imkânlarının yüzde 60’tan fazlasını tedarik<br />
edecektir. Bu beklentinin temel nedeni, diğer sektörlere göre daha dinamik BHTtemelli<br />
hizmetler sektöründe, daha küçük işletmelerin üstün konumda bulunmasıdır.<br />
İla<strong>ve</strong>ten, pek çok OECD ülkesinde bu trend, küçülen, KOBİ’lere daha fazla fonksiyon<br />
devreden, daha büyük ölçekli firmalardaki modernleşme girişimleriyle bağlantılı<br />
görülmektedir. <strong>Orta</strong>ya çıkan sonuç; her geçen gün daha fazla sayıda KOBİ’nin, diğer<br />
hizmet <strong>ve</strong> imalât sanayii işletmelerine pazarlama, personel eğitimi, iş organizasyonu<br />
<strong>ve</strong> teknik açıdan test etmeyi de içeren, bir dizi iş hizmeti sunmasıdır.<br />
<strong>Küçük</strong> ölçekli firmalar, büyük firmalar göre daha esnek olma avantajına sahip olup<br />
çoğu kez yenilikçi (innovati<strong>ve</strong>) çabalar sergilemektedir. Bu firmalar, mevcut fabrika,<br />
teknolojiler <strong>ve</strong>ya organizasyonel yapılara takılıp kalma (lock-in) bakımından, büyük<br />
firmalara göre muhtemelen zarar görmemektedir. <strong>Küçük</strong> ölçekli firmalar, sayıca artış<br />
75
gösteren yenilikçi işletmeler olma eğilimine sahip bir biçimde, tüketici ihtiyaçlarının<br />
karşılanmasında, piyasa talebine uygun ürünlerin uyarlanmasında liderliği elinde<br />
bulundurmaktadır.<br />
Bilgi teknolojisi, KOBİ’lerin, ölçek ekonomileriyle (economies of scale) uzlaşacak<br />
küçük ölçek avantajlarından <strong>ve</strong> hem firmalar arasında hem de üni<strong>ve</strong>rsiteler, araştırma<br />
kurumları, vs. gibi diğer aktörlerle şebekeleşmek (networking) vasıtasiyle yeni<br />
hareket sahalarından yararlanmasına imkân <strong>ve</strong>rmek suretiyle, [KOBİ’ler için] yeni<br />
fırsatlar sunmaktadır. Internete dayalı elektronik ticaretin ortaya çıkması; küçük<br />
firmaların müşteri tabanını genişleterek yeni ürün piyasalarına girmesine, işlerini<br />
modernize etmesine yardımcı olmaktadır. Hem gelenekçi sektörlerdeki küçük firmalar<br />
hem de yeni dot.com işletmeleri, e-ticaret uygulamak suretiyle genişlemekte,<br />
büyümektedir.<br />
10.4. “Yeni Ekonomi”de KOBİ’ler İçin Yeni Yönelimler <strong>ve</strong> Teşvikler<br />
KOBİ’lerin, büyük ölçekli firmalarla karşılaştırıldığında, özel bir takım risklerin yanı<br />
sıra özel fırsatlarla karşılaşması nedeniyle, hükümetlerce desteklenmesi gerektiği<br />
süregelen bir tartışma konusudur. KOBİ’lere, ülke ekonomilerinde oynadıkları rol<br />
dikkate alınarak, özellikle yeni iş sahaları yaratılması bakımından ayrı bir önem<br />
atfedilmektedir. Burada tartışma konusu olan husus, bunun, küçük firmalara özel<br />
muamele yapılması <strong>ve</strong>ya farklı planlar uygulanmasını haklı çıkartacak bir gerekçe<br />
olup olmadığıdır. KOBİ’leri hedefleyen politika <strong>ve</strong> tedbirlerin, sadece, bu yönde<br />
uygulama yapılmasını haklı gösterecek açıklıkta bir neden olduğu takdirde yürürlüğe<br />
konulması gerektiği önemle vurgulanmaktadır. Ayrıca, KOBİ performansını etkileyen<br />
geniş kapsamlı bir genel hükümet politikaları bütünü söz konusudur <strong>ve</strong> bu<br />
politikaların, daha küçük firmalar üzerindeki etkileri bakımından gözden geçirilmesi<br />
zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.<br />
KOBİ’lerin karşılaştığı daha geleneksel problemlerin çoğu -finansman kaynaklarının<br />
yokluğu, teknolojiye erişim <strong>ve</strong> kullanım güçlüğü, prosedürler, vb.-, küreselleşmiş,<br />
teknolojinin hâkim olduğu çevrede daha şiddetli seyretmektedir. Bu türden problemler<br />
76
her geçen gün değişik boyut <strong>ve</strong> içerik kazanmakta; hükümet politikaları için yeni<br />
mantık zeminleri oluşturmaktadır.<br />
KOBİ’lerin iktisadî büyümeye olan katkısını maksimize etmek için; hükümetler, tüm<br />
politika alanlarında küçük-firma boyutunu hesaba katan, daha koordine yaklaşımlar<br />
sergilemek durumundadır. Girişimciliğin desteklenmesi, küçük firmalar için giriş <strong>ve</strong><br />
çıkışların kolaylaştırılması, “Yeni Ekonomi” bağlamında bir öncelik olarak<br />
görülmektedir. Daha fazla risk-alıcı kültürün desteklenmesine ila<strong>ve</strong> olarak -örneğin<br />
eğitim sisteminde değişiklikler vasıtasiyle-, yeni girişimde bulunmayı kolaylaştırmak<br />
<strong>ve</strong> işletmelerin finansmanını sağlam kaynaklara dayandırmak için gerekli adımlar<br />
atılmalıdır. Diğer taraftan ikincil menkul kıymet piyasaları <strong>ve</strong> iflas karşılıklarına yönelik<br />
reformlar aracılığıyla, daha iyi çıkış mekanizmaları temin edilebilecektir. Dikkat çeken<br />
bir başka alan, KOBİ’lerin bilgi şebekelerine erişiminin kolaylaştırılması <strong>ve</strong> iş<br />
operasyonlarını modernize etmek, piyasaları genişletmek için e-ticaret kullanım<br />
yeteneklerinin geliştirilmesidir.<br />
Spesifik KOBİ programlarının çoğalışı, ticarî faaliyetini sürdüremeyen, devlet<br />
desteğine aşırı derecede bağımlı hale gelen KOBİ’lerin, ekonomiden çıkışını<br />
yavaşlatan bir faktör olarak gösterilmektedir. Diğer taraftan, etkinlikleri ya da kuruluş<br />
amaçları zamanla aşınabilecek olan KOBİ plan <strong>ve</strong> projelerinin bölümlere ayrılmasına<br />
<strong>ve</strong>ya belli bir biçimde yönlendirilmesine de ihtiyaç vardır. Bunun yanı sıra,<br />
programların faaliyet merkezi <strong>ve</strong> tasarımı da, bilgi-temelli ekonomilerin büyümesinde<br />
KOBİ katkısının teşvikine yönelik sınırlı kamu kaynaklarını yönlendirmek bakımından,<br />
reforma ihtiyaç gösterebilecektir. Burada önemli bir araç, değerlendirmenin<br />
(evaluation) daha yaygın, devamlı kullanımı olmalıdır. Ki bu, KOBİ politika <strong>ve</strong><br />
programlarının etkililiğinin yanında uygunluğunun da sınanmasında kaçınılmaz<br />
gözükmektedir.<br />
10.5. <strong>Küçük</strong> Firmaları Desteklemeye Dönük Tedbirler<br />
<strong>Küçük</strong> firmalara yönelik devlet desteği, kimi zaman, yaratacağı yeni istihdam<br />
imkânları göz önüne alındığında haklı görülebilmektedir. Fakat, daha genel bir<br />
haklılaştırma çabası, sağlıklı bir küçük-firmalar sektörünün, esnek <strong>ve</strong> rekabetçi bir<br />
77
ekonominin korunabilmesine yardımcı olacağı argümanına dayandırılmaktadır. Yani,<br />
tedarikçi firmaların sayısı ne kadar fazla olursa, tüketicilerin tercih hakkı da o denli<br />
geniş olacaktır. Bu husus, özellikle, büyük firmalar için cazip olamayacak kadar<br />
küçük <strong>ve</strong> bir hayli ihtisaslaşmış piyasalarda önem kazanmaktadır.<br />
Firma ölçeği ile araştırma-geliştirme <strong>ve</strong> yenilikçilik arasındaki ilişkiye dair hatırı sayılır<br />
bir tartışma sürdürülmektedir. Mevcut delillerin pek çoğu, AR-GE için tahsis edilen<br />
kaynak oranının, firma ölçeğiyle birlikte arttığını ileri sürmektedir. J. K. Galbraith,<br />
birkaç büyük firmadan oluşan modern sanayinin, teknolojik değişimin teşvik<br />
edilmesinde mükemmel bir araç olduğunu iddia etmektedir. Öte yandan, büyük ticarî<br />
öneme sahip pek çok ürün <strong>ve</strong> metodun, küçük firmalar tarafından icat edildiği de bir<br />
gerçek olarak orta yerde durmaktadır.<br />
<strong>Küçük</strong> firmaları desteklemek üzere benimsenen tedbirler; büyük firmaların<br />
yararlanamayacağı türden bazı bölgesel yardım biçimleri, küçük kârlar üzerine konan<br />
imtiyazlı kurumlar <strong>ve</strong>rgisi oranları, özel finansman kaynaklarının devreye sokulması<br />
<strong>ve</strong> büyük firmalara uygulanan bazı yaptırımlardan muafiyet olarak özetlenebilir.<br />
11. MİKROFİNANSMAN VE KOBİ FİNANSMANI<br />
Gelişmekte olan ülkelerde üzerinde önemle durulması gereken bir husus; sadece<br />
sağlam, güçlü firmaların değil, aynı zamanda hane halkları/mikroişletmeler <strong>ve</strong><br />
KOBİ’lerin de resmî finansal sektöre erişim ihtiyacının her geçen gün artış<br />
göstermesidir. Bu nedenle, pek çok gelişmekte olan ülkede, mikroişletmeleri,<br />
KOBİ’leri finansal sistemle buluşturmaya yönelik değişik yöntemler geliştirilerek<br />
uygulamaya konulmuştur.<br />
Bu noktada, küçük bir ayrımsal farkın belirtilmesi yararlı gözükmektedir. Söz konusu<br />
küçük işletmelerin finansmanıyla ilgili olarak, karşımıza mikrofinansman <strong>ve</strong> KOBİ<br />
finansmanı kavramları çıkmaktadır. Aşağıda, bu kavramlar <strong>ve</strong> birbirinden farklı<br />
noktaları hakkında kısaca bilgi <strong>ve</strong>rilmekte, daha sonra da KOBİ finansmanı üzerinde<br />
ağırlıklı olarak durulmaktadır.<br />
78
11.1. Mikrofinansman-KOBİ Finansmanı Farklılığının Temel Argümanları<br />
Mikrofinansmanı <strong>ve</strong> KOBİ finansmanını farklı şekillerde ele alış tarzının ardında yatan<br />
temel argümanlar, her iki grubun sosyo-ekonomik karakteristiğinde <strong>ve</strong> finansman<br />
talebinin doğasında mevcut farklılıkların yanı sıra, kullanılan her biri ayrı borçlanma<br />
teknikleri ile bu borçları karşılayan finansal kurumların türlerindeki farklılıklara da<br />
dayandırılmaktadır.<br />
Mikroişletmeler <strong>ve</strong> KOBİ’ler arasındaki farklılıklar, ölçek büyüklüğünün ötesine<br />
uzanmaktadır. Mikro işletmeler, genellikle, gayri resmî temelde <strong>ve</strong>ya yasal mal<br />
sahipliği statüsüyle faaliyet göstermektedir. Bunun sonucunda, şirketi finanse etmek<br />
ile mikrogirişimcinin özel hane halkını finanse etmek arasında bir ayrılığın kalmaması<br />
eğilimi ortaya çıkmakta, zaten böyle bir ayırım da yersiz olmaktadır. Resmî<br />
tanımlamalar üst limiti 20 hattâ 30 kişiye kadar çıkartabiliyor olsa da,<br />
mikroişletmelerin büyük çoğunluğu, Merkezî <strong>ve</strong> Doğu Avrupa’nın geçiş sürecinde<br />
olan ülkelerinde sıkça rastlandığı üzere, 5 kişiden daha az çalışan istihdam<br />
etmektedir. Mikroişletmelerin bir diğer ayırt edici yönü; bu tür işletmelerin büyük<br />
ölçüde ticaret sektöründe yoğunlaşma eğiliminde olması, sadece iç piyasada faaliyet<br />
sürdürmesidir. Dolayısiyle, bu işletmelerin kredi talebi de, öncelikle, işletme<br />
sermayesi ihtiyacına göre belirlenmektedir. Aksine, KOBİ’ler genellikle ekonominin<br />
formel sektörlerinde boy göstermekte; tam anlamıyla bağımsız yasal varlıklar olarak<br />
ayrı iş kayıtları tutmaya yönelmektedir. KOBİ’ler daha fazla üretime, büyümeyedönük<br />
işletmeler olup faaliyetleri yurtiçi piyasaların ötesine uzanabilmekte; bu<br />
nedenle, sadece işletme sermayesine değil, yatırım kredisine de ihtiyaç duymaktadır.<br />
KOBİ’ler, genelllikle, 250 kişiye kadar çalışanı olan şirketler biçiminde<br />
tanımlanmaktadır.<br />
11.2. Mikroişletme <strong>ve</strong> Mikrofinansman<br />
Mikroişletmeler, normal olarak, aile işletmeleri <strong>ve</strong>ya yarı-resmî ya da resmî olmayan<br />
sektörlerde kendi başına faaliyet gösteren bireyler olarak karşımıza çıkmaktadır.<br />
Bunların, daha büyük ölçekli firmalara dönüşme, banka finansmanına erişim ya da<br />
uluslararası rekabetçilik düzeyini yakalama şansları hemen hemen yok gibidir.<br />
79
Genellikle <strong>ve</strong> özellikle de ülkelerarası karşılaştırmalarda; mikroişletmeler için çalışan<br />
sayısı, çoğunlukla 5 <strong>ve</strong>ya 10 ile sınırlandırılmıştır. KOBİ’ler için olduğu gibi, burada<br />
da evrensel ölçekte kabul görmüş ölçütler bulunmadığı için, sınıflandırmalar da<br />
uygulamalar da ülkeden ülkeye, hattâ aynı ülke içinde bile, farklılık göstermektedir.<br />
Mikrofinansman, çoğu kez, fakir ailelere, üretken faaliyetlerle uğraşmalarına<br />
yardımcı olmak <strong>ve</strong>ya küçük boyutlu işlerini büyütebilmelerine destek sağlamak<br />
amacıyla, küçük krediler (microcredit) sağlanması biçiminde tanımlanmaktadır.<br />
Zaman içinde, mikrofinansman, fakir olarak nitelendirilen, geleneksel finansman<br />
kurumlarına erişim sıkıntısı çeken kesimin, çeşitli finansal ürünlere ihtiyaç<br />
duymasının farkına varılmış olmasıyla beraber, daha geniş bir hizmet yelpazesini<br />
(kredi, tasarruflar, sigorta, vs.) içerecek şekilde boyut kazanmıştır. KOBİ<br />
finansmanının azalış trendine girmesiyle birlikte, mikrofinansman alanında çok hızlı<br />
bir büyüme dikkat çekmeye başlamıştır.<br />
Mikrokredi, ilk deneyimler Bangladeş, Brezilya <strong>ve</strong> diğer birkaç ülkede otuz yıl kadar<br />
gerilere uzanmasına rağmen, esas itibariyle 1980’li yıllarda önem kazanmaya<br />
başlamıştır. Geleneksel olarak, mikrofinansman, bir hayli standardize edilmiş kredi<br />
ürünlerinin tedarik edilmesi üzerinde yoğunlaşmıştır. Mikrofinansmanın tipik<br />
müşterileri <strong>ve</strong>ya alıcıları, resmî finansal kurumlara erişim imkânı bulamayan düşük<br />
gelir grubuna dahil kimselerdir. Mikrofinans müşterileri, genellikle, kendi başına<br />
çalışan, çoğu kez de aile-temelli işletmelerdir. Kırsal bölgelerde mikrofinansman<br />
alıcıları, daha ziyade, küçük çiftçiler, gıda işleme <strong>ve</strong> ufak tefek ticaret gibi küçük geliryaratıcı<br />
faaliyetlerle uğraşan kesimlerden oluşmaktadır. Şehirlerde, mikrofinansman<br />
faaliyetleri çeşitlilik kazanmaktadır. Bu faaliyetler, dükkân sahipliği, hizmet<br />
tedarikçiliği, esnaflık, sokak satıcılığı, vs. işleri kapsamaktadır.<br />
11.3. KOBİ Finansmanı<br />
KOBİ’ler, hemen hemen tüm ekonomilerde, yüksek oranda gelir yaratma kapasiteleri<br />
<strong>ve</strong> istihdama olan büyük katkıları nedeniyle, büyük çapta <strong>ve</strong> haklı bir itibar<br />
görmektedir. Dolaysız yabancı yatırımlara (foreign direct in<strong>ve</strong>sment) açık, geçiş<br />
sürecinde bulunan <strong>ve</strong> gelişmekte olan ülkelerde KOBİ’ler; aynı zamanda, <strong>ve</strong>rgi<br />
80
<strong>ve</strong>rmek <strong>ve</strong> sosyal gü<strong>ve</strong>nliğe destek bakımından, kendilerinden daha büyük <strong>ve</strong>ya<br />
daha küçük şirketlerden orantısız biçimde daha cömert davranmaktadır. Özellikle<br />
çok-uluslu büyük işletmeler, transfer fiyatlaması, patent hakları, anlaşmaya bağlı<br />
<strong>ve</strong>rgi muafiyeti vasıtasiyle <strong>ve</strong>rgi yükümlülüklerini hafifletmenin bir yolunu bulmaktadır.<br />
Diğer taraftan, mikroişletmeler, genellikle informel sektörde faaliyet gösterdiğinden,<br />
ne <strong>ve</strong>rgi ödemekte ne de sosyal gü<strong>ve</strong>nliğe herhangi bir katkıda bulunmaktadır.<br />
Fakat, burada üzerinde önemle durulması gereken bir soru dikkat çekmektedir:<br />
KOBİ’ler, iktisadî gelişme <strong>ve</strong> büyümenin kritik bir boyutunu teşkil ediyor, genellikle<br />
yüksek gelir seviyesine, kâr artışına ulaşıyorsa; niçin hem özel hem de kamu finans<br />
kurumları KOBİ’lere yatırım yapmaktan kaçınmaktadır?<br />
Bu tavır, farklı nedenlere dayandırılmakta, çoğu kez de KOBİ’lere kredi <strong>ve</strong>rme<br />
hususunda gönülsüz davranılması, anlaşılır bulunmaktadır. Takip eden bölümlerde<br />
bu konu detaylı olarak incelenmekle birlikte, burada üç farklı bakış açısı itibariyle<br />
kabaca gözden geçirilmesi faydalı olacaktır: Özel yabancı yatırımcılar, kamu<br />
kesimi kalkınma kurumları, yerel ticarî bankalar.<br />
Özel yabancı yatırımcılar açısından, çok sayıda küçük firmaya yatırım yapmanın<br />
getireceği iş yükü, daha büyük ölçekli birkaç firmaya yapılacak yatırımın gerektirdiği<br />
iş yüküyle karşılaştırıldığında, fazla cazip gözükmemektedir. Dahası, yerel KOBİ’lere<br />
yatırım yapmak, geleneksel finansman ilişkilerine, ticarî uygulamalara <strong>ve</strong> yabancı dile<br />
fazla yatkınlığı olmayan işletmecilerle çalışmayı da beraberinde getirmektedir ki, bu<br />
da fazla tercih edilen bir durum değildir. Bu nedenlere ila<strong>ve</strong> edilebilecek daha pek çok<br />
madde bulunmaktadır: Örneğin, yerel yasal sistemlerin, hükümetlerin şeffaflıktan<br />
uzak olması, bu ülkelerde yatırım yapmayı güçleştiren unsurlar arasında<br />
gösterilmektedir. Dolayısiyle, büyük miktarda özel sermaye, ilaç endüstrisi,<br />
telekomünikasyon ya da özelleştirilmiş sanayi gibi alanlarda faaliyet gösteren büyükaktifli<br />
birkaç işletmeye yatırım yapmayı, nispeten yetersiz aktifleri olan, düşük<br />
kapitalizasyonlu, piyasa şartlarına karşı hassasiyeti yüksek daha küçük-ölçekli<br />
firmalara tercih etmektedir.<br />
Kamu kesimi kalkınma kurumları KOBİ’lere yatırım yaptıklarında yüksek yönetim<br />
maliyetleriyle karşılaşabilmektedir. Bu maliyet olumsuzluğuna, yerel KOBİ<br />
81
girişimcilerinin gü<strong>ve</strong>nilir olamayacakları <strong>ve</strong> bunlarla çalışmanın, mikrofinansman gibi<br />
yoksulluğun daha yoğun olduğu alanları hedeflemeye göre, kalkınma ile ilgili<br />
(de<strong>ve</strong>lopmental) görülebilir faydaları temin etmek bakımından fazla tatmin edici<br />
olamayacağı kanaati de eklenmektedir.<br />
Yerel ticarî bankalar da, genellikle, dikkate değer ölçüde aktifleri olan büyük<br />
firmalara borç <strong>ve</strong>rme yönünde bir eğilime sahiptir. Bu, yerel bankaların kalkınma<br />
kurumlarından alarak kendi üzerlerinden KOBİ’lere kullandırmış oldukları kredilerin<br />
dahi, büyük ölçüde yararlı olmadığı anlamına gelmektedir. KOBİ girişimcilerinin<br />
muhasebe, belgelendirme gibi diğer finans konularında yetersiz kalışı, bankalar <strong>ve</strong><br />
diğer potansiyel kredi kaynakları için, bu işletmelerin kredi değerliliğinin tespitini, nakit<br />
akımlarına ulaşmayı güçleştirmekte; neticede yine finansmanı engelleyici bir rol<br />
oynamaktadır.<br />
Bu faktörler hep birlikte, gelişmekte olan ülkelerde ekonominin en dinamik sektörü<br />
olması gereken KOBİ sektörünü, potansiyelini gerçekleştirmek için ihtiyaç duyduğu<br />
sermaye bakımından, büyük ölçüde eksiklik içinde bırakmıştır.<br />
11.3.1. KOBİ Finansmanında Geleneksel Yaklaşım<br />
KOBİ’ler, çoğu kez, büyüme potansiyellerinin, rekabet güçlerinin, finansmana erişim<br />
güçlüğü <strong>ve</strong> yüksek maliyetler tarafından ciddî biçimde kısıtlanmış olmasından<br />
yakınmaktadır. Yakın geçmişte Latin Amerika <strong>ve</strong> Doğu Asya’da yaşanan deneyimler,<br />
KOBİ’lerin finansal kriz dönemlerinde, yeni kredi imkânlarından, büyük ölçekli<br />
firmalara göre daha fazla mahrum edildikleri argümanına destek <strong>ve</strong>rmektedir. Pek<br />
çok ülkede, bankacılık sektöründeki rekabetin sınırlı olması nedeniyle, bankalar<br />
küçük müşterilerine açmış oldukları kredilerin hacmini büyütmek konusunda baskı<br />
görmemektedir. İla<strong>ve</strong>ten, KOBİ’lerin resmî finansal sektöre erişimi de yüksek riskler<br />
<strong>ve</strong> işlem maliyetlerince kısıtlanmış durumdadır. Kredi <strong>ve</strong>ren kurumlar, sık sık,<br />
borçlanıcılar hakkında gü<strong>ve</strong>nilir bilgiden yoksun kalma sorunuyla karşılaşmakta,<br />
yetersiz yasal düzenlemeler, etkin olmayan yargı sistemleri nedeniyle yapılan<br />
anlaşmaları tatbik edememekte; risk yönetimi için gerekli olan araçlardan<br />
yararlanamamaktadır.<br />
82
Finansman kaynaklarına erişim, pek çok araştırma bulgusunda, hem gelişmekte olan<br />
hem de gelişmiş ülkelerde faaliyette bulunan KOBİ’lerin yüz yüze gelmiş olduğu en<br />
önemli problemlerden bir tanesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Finansmana erişim;<br />
KOBİ’lerin, işlerini genişletmek, en son teknolojileri kullanmak için <strong>ve</strong>rimli yatırımlara<br />
girişmek suretiyle [KOBİ] sektörün[ün] <strong>ve</strong> bir bütün olarak ülkenin rekabetçiliğini<br />
garanti altına alan, yeteneklerini belirleyici, can alıcı bir faktördür. Nitekim, iyi<br />
işleyemeyen finansal sistemler, millî gelir <strong>ve</strong> istihdam düzeyinin düşmesiyle<br />
sonuçlanacak biçimde, bir ülkenin makroekonomik dengelerini ciddî biçimde<br />
bozabilmektedir.<br />
KOBİ gelişimini daha ileri seviyelere taşımak, hem hükümetlerin hem de<br />
uluslararası kurumların başlıca hedeflerinden biri haline gelmiştir. Bu süreçte izlenen<br />
geleneksel yaklaşımların, özelikle de finansmana erişimin kolaylaştırılmasında, her<br />
zaman için etkin olamayacağı, yaşanan deneyimler ile açıkça ortaya konmuştur.<br />
Geleneksel KOBİ gelişimi yaklaşımında hükümetler; KOBİ’lere yönelik kredileri,<br />
kademeli olarak, kalkınma bankaları, ticarî bankalar <strong>ve</strong> diğer finansal kurumlar<br />
kanalıyla kredi kolaylıkları <strong>ve</strong> ticarî bankalar üzerinde portföy talepleri vasıtasiyle<br />
tedarik etmektedir. Sübvansiyonlu faiz oranları, garantiler, geçmiş dönemlerde pek<br />
çok ülkede yaygın olarak kullanılmıştır, kullanılmaya da devam edecektir. Bu, kısmen<br />
de olsa, yüksek kredi maliyetinin, KOBİ’lerin kredi maliyetinden ziyade kredi erişimine<br />
önem <strong>ve</strong>rdiği durumlarda bile KOBİ’lerin karşı karşıya kaldığı temel kısıt olduğuna<br />
işaret etmektedir. Dolayısiyle, geleneksel sübvansiyonlu kredi yaklaşımı, aynı<br />
zamanda, gelişmekte olan ülkelerdeki finansal piyasalarda faaliyet gösteren kamu<br />
bankalarının ne denli önem taşımakta olduğunun da önemli bir göstergesi<br />
durumundadır.<br />
Doğrudan <strong>ve</strong>ya sübvansiyonlu kredi programları, temel amaçları olması gereken<br />
“küçük işletmelerin finansal hizmetlere erişiminin artırılması” hususunda fazla etkin<br />
olamamıştır. Onun yerine, sürdürülebilir finansal kurumların gelişmesine mani olmuş;<br />
çoğu kez de, işletmeler arasında bir geri-ödememe kültürü (non-repayment culture)<br />
oluşmasını teşvik etmiştir. Ayrıca, kredi sübvansiyonları, firmaları, kredisiz-finansman<br />
yöntemlerini (non-credit forms of financing) kullanmaktan caydırmak suretiyle,<br />
finansal piyasalarda bir çarpıklık yaratılmasına da neden olmuştur. Geleneksel<br />
83
yaklaşım, kredi maliyetini artıran, piyasanın küçük-ölçekli firmalarının yer aldığı<br />
bölümüne dönük ticarî kredilendirmeyle ortaya çıkan yüksek risk <strong>ve</strong> işlem maliyetleri<br />
(reel ya da beklenen) gibi bankaların KOBİ’lere hizmet sunmak konusunda gönülsüz<br />
davranmasına neden olan temel problemlerin çözümü konusunda da başarılı<br />
olamamıştır.<br />
11.3.2. KOBİ Finansmanında Piyasa-Yönelimli (Market-Oriented) Yaklaşım<br />
KOBİ’lerin finansman kaynaklarına erişiminin iyileştirilmesini amaçlayan bir piyasayönelimli<br />
strateji (market-oriented strategy), finansal kurumların küçük müşterilere<br />
hizmet sunma kapasitesini güçlendirmek, finansal piyasalarda rekabetçi baskıları<br />
artırmak suretiyle, piyasanın küçük-ölçekli firmalarıyla ilgili riskleri <strong>ve</strong> işlem<br />
maliyetlerini düşürmek üzerine odaklanmıştır. Burada amaç, KOBİ’leri<br />
kredilendirmeyi kârlı, bu nedenle de sürdürülebilir (sustainable) bir iktisadî faaliyet<br />
olarak görecek finansal kurumların sayısını artırmaktır. Bu stratejinin temel unsurları<br />
şunlardan oluşabilir:<br />
• Finansal kurumların küçük-ölçekli müşterilere hizmet etmesinde uygun<br />
olmayabilecek sermaye yeterlilik gereklerini <strong>ve</strong> bazı düzenlemeleri yeniden<br />
gözden geçirmek suretiyle, giriş engellerinin hafifletilmesi.<br />
• Muka<strong>ve</strong>lelerden doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesini, teminat alımını,<br />
teminatların nakde çevrilmesini, menkul kıymetlerin teminat olarak kullanımını<br />
düzenleyen yasalar üzerinde odaklanmak suretiyle, küçük işletmeleri<br />
kredilendirme risklerini azaltmak;<br />
• Risk sermayesi, küçük sermaye yatırımları <strong>ve</strong> finansal kiralama gibi yenilikçi<br />
finansal kurumların <strong>ve</strong> araçların gelişimine esas teşkil eden, yasal <strong>ve</strong> düzenleyici<br />
çevre ile politikanın geliştirilmesi;<br />
• Kredinin müracaatı, izlenmesi <strong>ve</strong> ödenmesine ilişkin idarî maliyetleri azaltan,<br />
özellikli kredilendirme teknolojilerindeki yenilikçilik uygulamalarını teşvik<br />
etmek;<br />
84
• Finansal kurumların, kredi puanlama teknikleri kullanmak gibi yöntemlerle,<br />
KOBİ’lerin kredi değerliliğini iktisadî olarak faydalı bir yöntemle<br />
değerlendirme kapasitesini güçlendirmek; <strong>ve</strong><br />
• Kredi bürolarının kurulması <strong>ve</strong> KOBİ’lerin iş planları ile finansal öngörüler<br />
hazırlamasına yardımcı olacak yöntemlerin teşvik edilmesi vasıtasiyle, potansiyel<br />
borçlanıcıların kredi değerliliği hakkındaki bilgilerin çoğaltılması.<br />
11.4. KOBİ Finansmanını Kısıtlayan Faktörler<br />
Yeni istihdam imkânlarının yaratılmasındaki önemine <strong>ve</strong> sayıca çoğunlukta olmasına<br />
rağmen, KOBİ’ler, resmî kanallardan kredi, özkaynak temin etme konusunda büyük<br />
zorluk yaşamaktadır.<br />
Ticarî bankalar <strong>ve</strong> yatırımcılar, yüksek risk <strong>ve</strong> değişim maliyetlerinin de içinde yer<br />
aldığı bilinen pek çok nedenden ötürü, KOBİ’lere dönük hizmet sunumunda gönülsüz,<br />
isteksiz davranmaktadır. Bu nedenlerin başlıcaları şunlardır:<br />
• KOBİ’ler, kredi kuruluşları <strong>ve</strong> yatırımcılar nezdinde, yetersiz aktifleri, düşük<br />
kapitalizasyonları, piyasa düzensizliklerine karşı kırılganlıkları, yüksek iflas<br />
oranları gibi gerekçelerle, yüksek-riskli borçlanıcılar olarak görülmektedir.<br />
• KOBİ’lerin muhasebe kayıtlarının yokluğundan kaynaklanan enformasyon<br />
asimetrisi, yetersiz <strong>ve</strong> eksik malî raporlar ya da iş planları, kredi kuruluşları <strong>ve</strong><br />
yatırımcıların potansiyel KOBİ tekliflerinin kredi değerliliğini takdir etmesini<br />
güçleştirmektedir.<br />
• <strong>Küçük</strong> miktarlarda yatırım yapmanın <strong>ve</strong>ya borç <strong>ve</strong>rmenin yüksek idarî/işlemsel<br />
maliyetlerinin olması, KOBİ finansmanını kârlı bir iş olmaktan çıkarmaktadır.<br />
Bunların neticesinde, ticarî bankalar, genellikle, daha iyi iş plan <strong>ve</strong> projeleri olan,<br />
daha gü<strong>ve</strong>nilir malî bilgiler sunan, yüksek başarı şansı bulunan <strong>ve</strong> bankalar için daha<br />
85
kârlı gözüken büyük şirketlere yönelmektedir. Bankalar, KOBİ’lere kredi <strong>ve</strong>rdiğinde,<br />
onlardan risk üstlenme karşılığında bir komisyon talep etmekte, daha sert eleme<br />
tedbirleri almaktadır. Bu uygulamalar da, pek çok bakımdan maliyetleri artırıcı<br />
olmaktadır.<br />
KOBİ finansmanına yönelik olarak lâyıkiyle işlev gören, kendi kendine sürdürülebilir<br />
mekanizmaları temin etmek için daha etkili bir yaklaşım, piyasa güçleri üzerine<br />
odaklanmaktır. Finansal kurumların KOBİ kredilendirmesini daha kârlı bir iş olarak<br />
görmesi, KOBİ’leri hedefleyen borç <strong>ve</strong>rme programları inşa etmelerini teşvik edecek<br />
bir ön koşuldur.<br />
Ticarî bankaların, piyasanın <strong>ve</strong> tüketicilerin ihtiyacını iyi bir biçimde analiz edebildiği<br />
durumlarda, KOBİ’lere kredi <strong>ve</strong>rmek hayli kârlı bir iş olabilecektir. Dolayısiyle,<br />
piyasayı sınıflara ayırmak, müşterilere uygun ürün paketleri sunmak, bankalar<br />
açısından bir zorunluluk olarak gözükmektedir. Bunu gerçekleştirmek için, bankalar,<br />
müşterilerine daha yakın <strong>ve</strong> son derece iyi gelişmiş bir şube ağına (branch network)<br />
sahip olmak mecburiyetindedir.<br />
Tüm bu tespitlerin ışığında söylenebilir ki, yeni bir yaklaşıma duyulan ihtiyaç gün<br />
geçtikçe katlanarak artmaktadır. KOBİ’lere dönük kredilendirmenin kârlılığını artıran<br />
yenilikçi mekanizmaların kullanılmasında pek çok avantajlı yön bulunmaktadır. Bu<br />
konu, KOBİ’ler <strong>ve</strong> Internet-elektronik finansman etkileşmesi başlığı altında ileriki<br />
bölümlerde ele alınmaktadır.<br />
11.5. Dünyada KOBİ Finansmanında Karşılaşılan Güçlükler <strong>ve</strong> Yeni Çözümler<br />
Sürdürülebilir iktisadî büyümenin girişim yaratma oranı <strong>ve</strong> teknolojik yenilikçilikle sıkı<br />
sıkıya ilgili olduğu, hemen her fırsatta sıklıkla vurgulanmaktadır. Diğer taraftan,<br />
kuv<strong>ve</strong>tli bir girişim yaratımı da, ülkenin girişimcilik kültürüne, yeni işletmelerin kolayca<br />
<strong>ve</strong> serbestçe işe başlayabileceği, finanse edilebileceği bir ortamın mevcudiyetine<br />
bağlı bulunmaktadır.<br />
86
Gelişmiş <strong>ve</strong> gelişmekte olan ülkelerdeki pek çok finans kurumu, yüksek risk<br />
öngörüsü, yüksek işlem maliyeti, deneyimli personel <strong>ve</strong> uygun şirket yapısının<br />
bulunmayışı gibi KOBİ’lere karşı önyargılı olmalarına neden olan gerekçelerle, küçük<br />
<strong>ve</strong> orta-büyüklükteki işletmelere hizmet sunmayı fazla cazip bulmamaktadır.<br />
Finans kurumlarının farklı ölçekteki KOBİ’lere yönelik olarak finansal ürünlerin<br />
sunumunu etkili (efficient) hale getirmek, bu hizmetleri ciddî anlamda yaygınlaştırma<br />
yeteneklerini geliştirmek, KOBİ’lere ulaşımın gü<strong>ve</strong>nce altına alınmasında anahtar rolü<br />
oynamaktadır. Finans kurumları için, kendi pazarlarını, müşteri ihtiyaçlarını<br />
rasyonellik ilkesi doğrultusunda belirlemek, otomatik <strong>ve</strong> standardize edilmiş ürünlerin<br />
yanı sıra iyi hazırlanmış ürünler teklif etmek de büyük önem taşımaktadır.<br />
Daha düşük işlem maliyetlerini, daha hızlı haberleşmeyi <strong>ve</strong> birbirine paralel olmayan<br />
şebekeleşme imkânlarını içerecek şekilde, büyük boyutlu <strong>ve</strong>rimlilik kazançlarına fırsat<br />
sağlayan Internetin ortaya çıkması, KOBİ’lerin finansman kaynaklarına, özellikle de<br />
elektronik finansmana erişebilmesinde yeni imkânlar, değişimler ortaya çıkarmıştır.<br />
Hem ulusal hem de uluslararası finans kurumları, KOBİ’lerin finansman ihtiyaçlarının<br />
karşılanmasına dönük çok sayıda yenilikçi uygulama başlatmıştır. Gelişmiş ülkelerde<br />
faaliyet gösteren, özellikle KOBİ pazarına yönelik başarılı hizmet <strong>ve</strong>ren yerel finans<br />
kurumları, bunu çok kârlı bir iş olarak görmektedir. Bu kurumların ana stratejisi; kredi<br />
değerleme, yönetimin <strong>ve</strong> bilgi sistemlerinin güçlendirilmesi, etkili otomatik süreçlerin<br />
geliştirilmesi, etkin bir pazarlama-dağıtım, müşterilerle yakın ilişkiler tesisi gibi incelikli<br />
(sophisticated) kredi tekniklerinin benimsenmesi vasıtasiyle, kendi öz yeterliliklerini<br />
iyileştirmektir.<br />
Gelişmekte olan ülkelerde, sermaye fonları (equity funds), özellikle de risk sermayesi<br />
fonları (<strong>ve</strong>nture capital funds), KOBİ’lere hizmette <strong>ve</strong>ya fonlanabilir nitelikteki<br />
KOBİ’leri belirleme hususunda daha büyük sorunla karşılaşmaktadır. Bu tür<br />
güçlükler, gelişmekte olan ülkelerde -özellikle de az gelişmiş ülkelerde- KOBİ’lerin<br />
temin edebileceği sermaye <strong>ve</strong>ya risk sermayesi fonlarının miktarını büyük ölçüde<br />
kısıtlamaktadır. Az gelişmiş ülkelere bakıldığında, gerek KOBİ’lerin desteklenmesi,<br />
teşviki için gerekse enformasyon altyapısını geliştirmek amacıyla tahsis edilmiş<br />
kamu-özel yatırım fonlarına özel bir ihtiyaç duyulduğu görülmektedir.<br />
87
Finans endüstrisinde, maliyetleri <strong>ve</strong> riskleri azaltıcı mahiyette pek çok yenilikçilik<br />
ortaya çıkmıştır: Bunlar arasında, modern, Internete dayalı <strong>ve</strong>ri toplama teknikleri (ki<br />
bunlar devasa boyutlarda kredi enformasyon <strong>ve</strong>risi inşa etmeyi mümkün hale<br />
getirmektedir), modern kredi analizi <strong>ve</strong> bununla ilgili olarak KOBİ kredi riskini<br />
değerlendirmeye izin <strong>ve</strong>ren kredi değerlendirme uygulaması, kredi başvurusuna<br />
süratle cevap <strong>ve</strong>rmeyi kolaylaştıran değerlendirme <strong>ve</strong> derecelendirme teknikleri ön<br />
plana çıkmaktadır. Bu yenilikçi tekniklerin gelişmekte olan ülkelerde de uygulanması<br />
<strong>ve</strong>ya uygulanıyorsa daha ileri boyutlara taşınması yolları araştırılmaktadır.<br />
<strong>Orta</strong> <strong>ve</strong> uzun vadeli finansman temini, KOBİ’lerin varlığını devam ettirme kabiliyetini,<br />
kredileri geri ödeme yeteneğini ilerletmek amacını taşıyan, iş gelişim hizmetlerinin<br />
sunumuyla yakın bir ilişki içindedir. Finansal kurumlar, iş dernekleri, girişimciler<br />
arasındaki bağlantılar ile iş gelişim hizmeti sunanlar arasında ortaklık mevcudiyeti,<br />
burada önem kazanmaktadır.<br />
KOBİ’lerin finansman imkânlarına erişmelerini sağlayabilecek öneriler, şu boyutlarda<br />
tartışılmaktadır:<br />
Finansman konusunda, hükümetler;<br />
a) KOBİ’lerin orta <strong>ve</strong> uzun-vadeli yatırımlarının finansmanına yönelik spesifik<br />
ihtiyaçlarını dikkate alacak şekilde, basiretli bir finansal sektör gözetimi idame<br />
ettirmek, KOBİ’lere dönük ticarî kredilendirmenin sürdürülebilir temelde olmasını<br />
garanti etmek;<br />
b) Özel sektörün, ulusal finans kurumlarının aşırı borçlanması nedeniyle<br />
piyasalardan dışarıda tutulmasından (crowding out) kaçınmak;<br />
c) Hedef yararlanıcılara ulaşacak, dengeli risk paylaşımını temin edecek, ahlâkî<br />
tehlikeden uzak duracak kredi garanti planları dizayn etmek;<br />
d) Ticarî bankalardan, kredi portföylerinin kompozisyonunu -özellikle KOBİ’lere<br />
<strong>ve</strong>rilen kredilerin yüzdesini- açıklamalarını istemek;<br />
e) Bankaları, gü<strong>ve</strong>nilir şirket yönetim uygulamaları, şeffaf prosedürler konularında <strong>ve</strong><br />
bu çerçe<strong>ve</strong>de, kendi yönetim kurullarına KOBİ’ler alanında bilgi sahibi bağımsız<br />
dış uzmanlar atanması hususunda teşvik etmek;<br />
88
f) Kullanım kolaylığı olan muhasebe, raporlama gereklerini benimsemek suretiyle,<br />
KOBİ’lerce sunulan finansal bilgilerin gü<strong>ve</strong>nilirliğini artırmak;<br />
g) KOBİ destek hizmetleri için bir kurumsal çatı kurulmasını sağlamaya çalışmak;<br />
h) Tüm piyasa katılımcıları için dengeli bir faaliyet alanı sağlayan KOBİ risk<br />
sermayesi fonları <strong>ve</strong> yatırım fonları için, kamu-özel sektör ortaklığını desteklemek;<br />
i) Kredi büroları, bilgi paylaşımına yönelik diğer çözümler gibi finansal sektör<br />
altyapısının kurulmasına, en el<strong>ve</strong>rişli şekilde kullanımına izin <strong>ve</strong>ren düzenleyici,<br />
yasal bir çerçe<strong>ve</strong> benimsemek;<br />
j) Yerel sermaye piyasalarının desteklenmesi için gerekli koşulları yaratmak<br />
gibi üzerine düşen sorumluluk <strong>ve</strong> ödevlerin bilincinde olmalı, bu doğrultuda gerekli<br />
yaptırımları zamanında uygulamaya koymaktan kaçınmamalıdır.<br />
11.6. KOBİ’ler, Internet <strong>ve</strong> Elektronik Finansman (E-finance)<br />
Bugün itibariyle, KOBİ’lere borç <strong>ve</strong>rmenin kârlılığını yükseltecek yenilikçi<br />
mekanizmaların kullanımında bir hayli ilerleme sağlanmıştır. Örneğin, Internet, bu tür<br />
yaklaşımların gelişimini kolaylaştırmak için gerekli olan araçları sunabilecek bir yenilik<br />
olarak karşımıza çıkmaktadır. E-finansman (e-finance) olarak da bilinen, Internetaracılıklı<br />
elektronik finansal hizmetler, söz konusu hizmetlerin maliyetinde, teslim<br />
süresinin azaltılmasında kesin <strong>ve</strong> büyük ilerlemeleri de beraberinde getirebilmektedir.<br />
Dolayısiyle, KOBİ’lerin Internet aracılığı ile, ihtiyaç duyulan finansman kaynaklarına<br />
erişebileceğine ilişkin beklentiler oluşmaktadır. Acaba bu beklentiler ne ölçüde<br />
gerçekleşebilecektir?<br />
Genellikle [<strong>ve</strong> özellikle de gelişmekte olan ülkelerde] e-finansmanın son derece yeni<br />
bir olgu olması nedeniyle, KOBİ rekabetçiliğinin artırılması üzerinde ne gibi etkilerde<br />
bulunacağı hususu da netleşmiş değildir. Buna ila<strong>ve</strong>ten, e-finansmanı kesin olarak<br />
ölçebilecek doğru yöntemler de henüz tam olarak geliştirilmiş değildir. Zira, bu<br />
konuda <strong>ve</strong>ri toplamak son derece güçtür. Ama yine de, bir takım bulguların ışığında<br />
bazı tespitlere ulaşılabilmektedir:<br />
89
Gelişmiş ülkelerde e-finansman, maliyetlerin azaltılması <strong>ve</strong> finansal bilgiye daha<br />
kolay erişim konularında zaten anlamlı katkılar sağlamış durumdadır. Öte yandan,<br />
gelişmekte olan ülkelerde, Internetin yerel finansal hizmetlerin gelişimini teşvik<br />
edeceğine <strong>ve</strong> böylelikle <strong>ve</strong>rimlilik <strong>ve</strong> rekabetçiliğin daha ileri seviyelere taşınmasına<br />
yardımcı olacağına dair bir takım başlangıç işaretleri alınmaktadır. Bu gelişmelerin<br />
gelişmekte olan ülkelerdeki KOBİ’ler açısından orta vadede getirisi, dikkate değer<br />
ölçüde düşük maliyetlerle finansman imkânları elde etmek olacağı düşünülmektedir.<br />
Ne var ki, tüm cesaret <strong>ve</strong>rici işaretlere rağmen, e-finansmanın KOBİ’ler üzerindeki<br />
etkisinin şimdiye kadar sınırlı kaldığı görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde, e-<br />
finansman hizmetleri kullanabilme yeteneğine sahip KOBİ sayısı çok azdır. Burada<br />
söz konusu olan temel olumsuzluklar; yüksek boyutlara varabilen donanım<br />
maliyetleri, Internet bağlantılarının getireceği mâli külfet, tutuculuk (conservatism),<br />
küçük müteşebbislerin gerekli beceriden yoksun oluşu biçiminde sıralanmaktadır.<br />
Ayrıca, yerel bankalar aracılığı ile e-finansmana erişim teknik olarak mümkün<br />
olabilecekken, kredi bilgi durumunun zayıflığı, sözleşme uygulaması <strong>ve</strong> anlaşmazlık<br />
gidermeye ilişkin diğer sorunlar, bunu aksine şüpheli hale getirmektedir.<br />
Esneklik <strong>ve</strong> çabukluk, genel olarak, Internet aracılıklı iş yapmada (e-business) temel<br />
kurallardır. E-finansman hâlâ başlangıç safhasındadır <strong>ve</strong> hata yaparak öğrenmek,<br />
bunun faydalı yönlerinin <strong>ve</strong> olumsuzluklarının daha iyi anlaşılmasında esas teşkil<br />
edecektir. Günümüzün hızla değişen dünyasında, ilk hareket edenlerin, avantajlarını<br />
uzunca bir zaman ellerinde tutamayacağı tahmin edilmektedir. Değişen piyasa<br />
gereklerine <strong>ve</strong> gelişen teknolojiye karşılık <strong>ve</strong>rmek için gidilecek yönde değişiklik<br />
yapma <strong>ve</strong> iş modelinde <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya teknik yapıda tadilata gitme becerisi, rakabetçiliğin<br />
anahtarı konumundadır. Diğer taraftan, profesyonellik, yönetim kalitesi, bankalar <strong>ve</strong><br />
diğer finansal hizmet tedarikçilerinin becerikliliği/çok yönlülüğü de eşit derecede<br />
hayatî önem taşımaktadır.<br />
Özellikle, ödemeler, kredi riski <strong>ve</strong> ticaretin finansmanı alanlarında zaten elde edilebilir<br />
nitelikteki e-finansman araçlarından yararlanmak için, KOBİ’ler, kendi iş kültürlerinde<br />
<strong>ve</strong> organizasyonel yapılarında gerekli uyarlamaları yapmak durumundadır. Ayrıca,<br />
KOBİ’lerin, küresel Internete-dayalı platformlara entegre edilebilecek finansal bilgi<br />
90
üretme kapasitelerini iyileştirmesi <strong>ve</strong> e-finansman bilgisini, araçlarını anlama <strong>ve</strong><br />
kullanabilme becerilerini modernize etmesi yerinde olacaktır.<br />
Finansal hizmet sunan kurumlar arasındaki artan rekabetçilik, finansal yenilikçiliğe<br />
hız kazandırmak, işlem maliyetlerini düşürmek, finansal hizmetlerin seçim aralığını<br />
genişletmek <strong>ve</strong> kalitesini yükseltmek suretiyle, e-finansmanın gelişmekte olan<br />
ülkelerdeki KOBİ’lerin rekabetçiliğini geliştirmede kullanacağı temel vasıtadır. Bu<br />
nedenle, gelişmekte olan ülkelerin, e-finansmanda rekabetin, yenilikçiliğin <strong>ve</strong> daha<br />
gelişmiş ülkelerde zaten mevcut olan en iyi uygulamaların benimseneceği bir çevre<br />
yaratması son derece önem taşımaktadır. E-finansman için bu tür bir kolaylaştırıcı<br />
çevre yaratılması için gerekli olan politika <strong>ve</strong> teşvik tedbirlerinin büyük bölümü,<br />
gelişmekte olan ülkelerde, e-ticaretin genel olarak kolaylaştırılması için ihtiyaç<br />
duyulanlarla uyuşmaktadır. Bu, hükümetler ile özel sektör arasında çok yönlü<br />
ortaklığı gerektiren bir teşebbüstür <strong>ve</strong> uluslararası organizasyonlar tarafından aktif<br />
olarak desteklenmelidir. Hükümetler, aynı zamanda, bölgesel <strong>ve</strong> küresel düzeyde<br />
sınır-ötesi ortaklıkların ortaya çıkmasını da kolaylaştırmalıdır. Zira, bu tür ortaklıklar,<br />
gelişmekte olan ülkelerin e-finansmanda teknolojik atılım gerçekleştirebilmesi için,<br />
potansiyel fırsatların değerlendirilmesine esas teşkil etmektedir.<br />
11.7. Gelişmekte Olan Ülkelerde Elektronik finansman <strong>ve</strong> Yaşanan Deneyimler<br />
Günümüzde küresel bir fenomen halini alan Internet <strong>ve</strong> e-finansman, sadece gelişmiş<br />
ülkelerde yaygınlık kazanmamıştır. Her ne kadar, gelişmekte olan ülkelerin elektronik<br />
hazır olma (e-readiness) düzeyleri birbirlerine göre son derece eşitsiz <strong>ve</strong> pürüzlüyse<br />
de, bu ülkeler, e-ticaretin sosyo-ekonomik gelişmişlik derecesine yapacağı katkının<br />
farkına her geçen gün biraz daha fazla varmaktadır.<br />
Dünya Bankası, 2000 <strong>ve</strong> 2001 yıllarında yeni gelişen piyasalarda e-finansman<br />
üzerine bir dizi çalışma gerçekleştirmiştir. Bu çalışmalarda, Brezilya, Güney Kore,<br />
Hindistan gibi e-bankacılık (e-banking) <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya e-komisyonculuk (e-broking)<br />
alanlarında hızlı bir büyüme sergilemiş gelişmekte olan <strong>ve</strong>ya geçiş sürecindeki<br />
ülkelerde, e-finansmanın taşımakta olduğu dinamizm açıkça ortaya konulmaktadır.<br />
91
Yeni gelişen ekonomilerde e-finansmanın dinamikleri, gelişmiş ülkelerdekinden farklı<br />
değilse de, onlarla özdeş olmadığı açıktır. Bu, bir ölçüde de olsa, Internet<br />
bankacılığında <strong>ve</strong> ticaretin finansmanında gözlenmektedir. Finansal piyasalardaki<br />
aktivite, Kore <strong>ve</strong>ya Meksika gibi ülkelerde on-line komisyonculuk hizmetleri bir hayli<br />
iyi gelişmiş olmasına rağmen, yine de sınırlıdır. Öte yandan, mikrofinans alanına<br />
giren bir takım e-finansal hizmetlerin, özellikle, gelişmekte olan <strong>ve</strong> geçiş sürecindeki<br />
ülkeler için düzenlenmiş olduğu görülmektedir.<br />
E-ticarette bu ilgi, ulusal hükümetlere, uluslararası organizasyonlara, yerel <strong>ve</strong><br />
yabancı özel sektöre <strong>ve</strong> devlet-dışı organizasyonlara ait çeşitli düzeylerde başlatılan<br />
artan sayıda girişime dönüşmektedir. Bu kapsamda, gerek mevcut gerekse yeni işe<br />
başlayan kuruluşlar tarafından yerel, bölgesel, küresel bazda bir takım projeler<br />
başlatılmaktadır.<br />
Bölgesel düzeyde, Latin Amerika <strong>ve</strong> Asya-Pasifik bölgesinde çok sayıda sınır-ötesi<br />
hizmet <strong>ve</strong>rilmeye başlamıştır. Citibank, HSBC, Deutsche Bank gibi küresel<br />
bankalarca <strong>ve</strong> Visa, Mastercard vb. kredi kartı kuruluşlarınca oluşturulan değişik e-<br />
finansman projeleri, başlangıçlarından itibaren küresel boyutta bir faaliyet alanına<br />
sahip olmuştur. Bunlar içinde, CitiBusiness programme <strong>ve</strong> Visa Business Card<br />
gibi bazıları KOBİ’ler üzerinde yoğunlaşmıştır. Diğer taraftan, Dünya Bankası,<br />
Avrupa Komisyonu <strong>ve</strong> bölgesel kalkınma bankaları gibi çok taraflı finansal<br />
kuruluşlar da, hem özel hem de kamu alıcılarına yönelik olarak bir dizi e-finansman<br />
projesi hazırlamıştır.<br />
Özellikle KOBİ pazarına hizmet amacıyla başlatılmış ilgi çekici iki e-finansman<br />
girişimi, SMEloan of Hong Kong <strong>ve</strong> Pride Africa’dır. Ağ-temelli (web-based) risk<br />
yönetim modeli kullanan SMEloan, zaten, Hong Kong’ta on-line KOBİ finansmanı<br />
sağlayan lider bir girişimdir <strong>ve</strong> 200 dolayında KOBİ’den oluşan mevcut müşteri<br />
tabanını 2002 yılı ortalarıyla birlikte 1,000’e çıkarmayı planlamıştır. Pride Africa,<br />
Kenya, Malavi, Tanzanya, Uganda <strong>ve</strong> Zambiya’da faaliyet gösteren 80,000’den<br />
fazla küçük-ölçekli işletmeye krediye erişim imkânı sağlamaktadır.<br />
Burada hatırlanması gereken bir başka kurum, PlaNet Finance, Ekim 1998’de<br />
Paris’te kurulmuştur. Kâr amacı gütmeyen bu uluslararası kuruluş, Internet kullanımı<br />
92
vasıtasiyle mikrofinansmanın gelişimini teşvik ederek, yoksulluğun hafifletilmesini<br />
hedeflemektedir. PlaNet Finance, dünyanın en fakir ülkelerine finansal yardım<br />
sağlayan organizasyonları desteklemektedir. Bu kurumun doğrudan müşterileri, çok<br />
fakir kesime bankacılık hizmetleri sunan mikrofinans kurumları <strong>ve</strong> diğer<br />
organizasyonlardır. PlaNet Finance’in bankalarla rekabet etmek gibi bir amacı yoktur.<br />
Aksine, bu yeni sahadaki faaliyetlerini mümkün olduğunca etkin kılmaları konusunda<br />
onlara yardımcı olmaya çalışmaktadır. Bu kurum, özel sektör ortakları/sponsorları <strong>ve</strong><br />
yerel ortaklar ağı vasıtası ile faaliyet göstermektedir.<br />
12. KOBİ FİNANSMANINI KÂRLILAŞTIRAN TEKNİK VE MEKANİZMALAR:<br />
Gelişmiş Ülkelerde Kullanılan Yöntemler<br />
Bu bölümde, gelişmiş ülkelerdeki bankalar <strong>ve</strong> diğer finans kurumları tarafından<br />
kullanılan, KOBİ’lere kredi <strong>ve</strong>rmeyi daha kârlı hale getiren teknik <strong>ve</strong> mekanizmalar<br />
hakkında bilgi <strong>ve</strong>rilmektedir. Finansmanı tamamlayıcı unsurlar arasında zikredilen <strong>ve</strong><br />
KOBİ finansmanını kârlı hale getiren teknikler, sigorta <strong>ve</strong> finansal kiralama olarak iki<br />
temel başlık altında değerlendirilmektedir.<br />
12.1. Finansmanın tamamlayıcı unsurları<br />
12.1.1. Sigorta (Insurance):<br />
KOBİ girişimcileri, genellikle, maddî teminat olarak fazla bir gü<strong>ve</strong>nce sunma<br />
eğiliminde değildir. Müteşebbis tarafından <strong>ve</strong>rilen garantinin yeterli olmaması<br />
durumunda; taahhütlerin karşılanamadığı hallerde bankanın ödünç <strong>ve</strong>rilebilir<br />
fonlarına canlılık kazandırma yeteneğini gü<strong>ve</strong>nce altına alan kısmî ya da tüm<br />
garantiler, kamu <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya özel kesim tarafından karşılanabilecektir.<br />
Borç <strong>ve</strong>renin riskini azaltabilecek <strong>ve</strong> KOBİ’lerin krediye erişimini potansiyel olarak<br />
kolaylaştırabilecek, KOBİ’lerin ulaşabileceği pek çok sigorta türü bulunmaktadır.<br />
Bunlar içinde en tipik olanlar, kredi garanti planları, karşılıklı garanti fonları <strong>ve</strong><br />
ihracat kredisi sigortasıdır.<br />
93
Kredi garanti planları (loan guarantee schemes): Bunlar, hükümetlerce <strong>ve</strong>ya<br />
International Finance Corporation- IFC gibi uluslararası finans kurumları tarafından,<br />
borçlanıcıların taahhütlerini yerine getirmediği durumlarda ortaya çıkan zararların bir<br />
bölümünün karşılanması amacıyla tesis edilmiştir <strong>ve</strong> böylelikle KOBİ’lerin kredi<br />
kurumları üzerindeki muhtemel riskleri azaltılmaktadır. Bu planların amaçları; iyi bir<br />
projeye sahip fakat kredi alabilmesi için gerekli olan teminat konusunda sıkıntılı<br />
küçük müteşebbislere yardımcı olmak; KOBİ’lerle çalışmak konusunda isteksiz<br />
davranan bankaları teşvik etmek; <strong>ve</strong> bankalara, KOBİ kredi-portföyüyle ilgili nasıl<br />
işlem yapılacağı <strong>ve</strong> KOBİ’lerin kârlı bir biçimde nasıl kredilendirileceği hususlarında<br />
imkân sağlamak olarak sıralanabilir.<br />
Kredi garanti planları, kredi kurumlarına, toplam kredi tutarının yüzde 1’i ile yüzde 4’ü<br />
arasında değişen <strong>ve</strong> bankalarca ödenen <strong>ve</strong>ya borçlanıcıya aktarılan bir ücret (fee)<br />
karşılığında garanti temin etmektedir. Pek çok garanti planı, kredi tutarının yüzde 60’ı<br />
ile yüzde 80’i arasında bir meblağ olmaktadır. Garanti planlarının lehinde öne sürülen<br />
temel argümanlardan bir tanesi, bu fonların önemli kaldıraç (le<strong>ve</strong>rage) seviyelerine<br />
ulaşabileceğidir ki, bu tutar, gelişmiş ülkeler için beş kat <strong>ve</strong>ya daha fazla<br />
olabilmektedir. Bu, fonda bulunan her 1 milyon $ için, KOBİ’lere <strong>ve</strong>rilebilecek 5<br />
milyon $ <strong>ve</strong>ya daha fazla kredi hacminin garanti altına alınabileceği anlamına<br />
gelmektedir.<br />
Kredi garanti planları dünya genelinde bir hayli yaygın olarak uygulanmaktadır.<br />
Örneğin, İngiltere’de 1997 yılında yapılan bir çalışmaya göre, bir bölümü en az<br />
gelişmiş ülkelerde olmak üzere, dünya genelinde faaliyette bulunan yaklaşık olarak<br />
70 kredi garanti planı tespit edilmiştir.<br />
Diğer taraftan, kredi garanti planlarının, KOBİ’lerin formel banka kaynaklarına<br />
erişimini yaygınlaştıran etkili bir yöntem olduğuna dair uluslararası bir konsensüs<br />
mevcut değildir. Bu yöntem, pek çok zayıf yönü nedeniyle eleştirilmektedir: Ahlakî<br />
riziko sorunları; el<strong>ve</strong>rişsiz prosedürlerden, KOBİ kredi portföyüyle ilgilenecek<br />
deneyimsiz/gönülsüz elemanlardan kaynaklanan yüksek yönetim maliyetleri;<br />
garantörler nezdinde bankanın gü<strong>ve</strong>nini zedeleyecek ödeme gecikmeleri; KOBİ’lerin<br />
talep düzeyinin yetersiz oluşu gibi.<br />
94
Yukarıdaki sorunlardan bir bölümü, eğer banka elemanları KOBİ’lere dönük olarak<br />
uygun bir şekilde eğitilmiş, moti<strong>ve</strong> edilmişlerse, kolaylıkla çözülebilir türdendir. Öte<br />
yandan, kredi değerlendirme <strong>ve</strong> izlemenin yönetim giderleri de, bu hizmetlerin iş<br />
geliştirme servisi (business de<strong>ve</strong>lopment service) tedarikçileri tarafından sunulması<br />
durumunda, önemli miktarlarda düşürülebilir niteliktedir. Son olarak, ahlakî riziko<br />
sorunu da, tam kredi garantisi <strong>ve</strong>rilmesi yerine kısmî kredi garantisi <strong>ve</strong>rilmek suretiyle<br />
çözülebilmektedir.<br />
Karşılıklı garanti fonları (mutual guarantee funds): Fransa’da yerel KOBİ’ler<br />
birbirine garanti <strong>ve</strong>rebilmektedir. Bu ülkede, 300,000 ticaret <strong>ve</strong> sanayi işletmesince<br />
desteklenen, 115 adet aktif halde Karşılıklı Garanti Fonu bulunmaktadır. KOBİ’ler<br />
tarafından gönüllülük esasına dayalı olarak oluşturulan bu fonlar, kredi ihtiyacı içinde<br />
bulunan küçük ölçekli işletmelere yardımcı olmaktadır. Karşılıklı Garanti<br />
Toplulukları’nın amacı, kâr etmekten daha çok, hissedarlarının meslekî <strong>ve</strong> kişisel<br />
faaliyetlerini himaye etmektir. Bu topluluklar, bölgesel bir bankayla işbirliği içinde,<br />
sahip olduğu yerel tanınmışlık vasıtasiyle kredi talep eden KOBİ’lerle temas kurar.<br />
Bununla beraber, söz konusu banka, aracı olarak münhasır bir rol almamaktadır.<br />
Herhangi bir Karşılıklı Garanti Topluluğu, garanti taleplerini kontrol ederken<br />
bankalara danışmakla birlikte, karar <strong>ve</strong>rme sürecinde en başta yer almaktadır.<br />
Kullanılan değerlendirme kriteri, müteşebbisin birey olarak araştırılması, iş teklifi,<br />
sektör <strong>ve</strong> finansal kriterlerden oluşmaktadır.<br />
Hollanda’da da, ila<strong>ve</strong> kredi garanti fonları, özel girişimler vasıtasiyle her geçen gün<br />
artış göstermektedir. Bu fonlar, bankaların özellikle riskli gördüğü, yeni işe başlamış,<br />
kadınlar <strong>ve</strong>ya etnik grup üyelerince kurulmuş spesifik hedef grupların<br />
kredilendirilmesini amaçlamaktadır.<br />
İhracat kredisi sigortası (export credit insurance): İhracat Kredisi Sigortası,<br />
yabancı ödeme taahhütlerinin yerine getirilmemesine, yabancı müşterilerin spesifik<br />
siparişlerinin iptal edilmesine, ihracatçıların finansman kolaylıkları sunan kredi<br />
kurumlarına olan borçlarını geri ödememesine karşı bir garanti teşkil etmektedir.<br />
İhracat kredisi sigorta planları, faaliyetlerini uluslararası platforma taşımaya çalışan<br />
KOBİ’ler için özellikle yararlı bir uygulama olarak değerlendirilmektedir. Kredi sigorta<br />
95
planlarına uyabilen çok sayıda farklı yapı bulunmaktadır. Ancak, pek çok durumda en<br />
etkili çözümün bir uzman kredi sigorta şirketi kurmak olduğu ifade edilmektedir.<br />
Kurulacak şirketin bir özel şirket mi yoksa kamu şirketi mi olması gerektiği hususu, bu<br />
tür piyasalara girecek özel girişimlerin ortaya çıkmasına sıkı sıkıya bağlıdır.<br />
Genellikle en etkili yaklaşım, ihracat kredisi sunmak için özel <strong>ve</strong> kamu kesimi<br />
çabalarının biraraya getirilmesidir.<br />
İhracat işlemleriyle ilgilenen KOBİ’lerin, hem ticarî hem de politik riskleri kapsayan bir<br />
ihracat kredisi sigortasına erişmesi son derece önemli bir husustur. Ne var ki,<br />
sigortanın bu türü, ihracat kredisinin teminat altına alınmasında çok farklı bir rol<br />
oynayabilmesine rağmen, bu kolaylık günümüzde KOBİ’lere dönük olarak yaygın<br />
biçimde kullanılmamaktadır.<br />
12.1.2. Kiralama (Leasing)<br />
İki türlü kiralama söz konusudur. Bunlardan bir tanesi, kiralanan makine-teçhizatın,<br />
sözleşmenin her iki tarafınca müşterinin mülkiyetindeymiş gibi işleme tabi tutulduğu<br />
finansal kiralamadır (financial leasing). Burada müşteri, kiralama sözleşmesi<br />
süresince mülkiyetin muhafazasından sorumlu taraftır. Diğer kiralama biçimi ise<br />
operasyonel kiralama (operational leasing) olarak bilinmekte <strong>ve</strong> burada, makineteçhizatın<br />
bakım <strong>ve</strong> tescili, finansmanı sağlayan şirket üzerinde bırakılmaktadır.<br />
Burada müşteri, kira sözleşmesinde üzerinde anlaşmaya varıldığı gibi, şirkete sadece<br />
aylık ödemeleri yapmaktadır.<br />
Operasyonel kiralamada, sözleşme süresince müşteriden alınan kira, makineteçhizatın<br />
tüm maliyetini içermemekte; zira bu makine-teçhizat, sözleşme süresinin<br />
bitiminde finansman şirketine iade edilmektedir. Bu tür kiralama, teknolojik<br />
yenilikçiliğin hızla arttığı, makine-teçhizat modernizasyonuna sürekli ihtiyaç duyulan<br />
yüksek-teknoloji sanayiinde (high-tech industry) bir hayli rağbet görmektedir.<br />
Geleneksel kredilerle karşılaştırıldığında, finansman şirketi açısından, kiralamada<br />
kredi riski daha yüksektir. Bakiye borç dengesi, makine-teçhizatın içinde bulunduğu<br />
koşullar öne sürülerek talep edilemez. Makine teçhizatın değeri, piyasaya ne zaman<br />
96
yeni bir model sunulacağı, <strong>ve</strong>rgilendirme oranları, genel iktisadî şartlar vb., kiralama<br />
şirketinin kontrolünde olmayan faktörlere bağımlıdır.<br />
Bununla beraber, kiralama, KOBİ’lerin ihtiyaç duyduğu makine-teçhizatın temin<br />
edilmesinde çok uygun bir imkân olarak görülmektedir. Zira:<br />
√ Kira sözleşmesi için teminat talep edilmemekte; müşteri, makine-teçhizat<br />
değerinin yüzde 100’ünü kiralama yoluyla finanse edebilmektedir;<br />
√ Kira sözleşmesinin düzenlenmesinde, müşterinin nakit akımı dikkate alınarak, bir<br />
takım esneklikler yapılabilmektedir;<br />
√ Vergi politikaları, makine-teçhizat değerinin amortismanına izin <strong>ve</strong>rmek suretiyle,<br />
işletmelerin <strong>ve</strong>rgiden kaçınmasına imkân sağlamaktadır;<br />
√ Finansman şirketi, sahip olduğu büyük ticarî işlem hacmi nedeniyle, makine-<br />
teçhizat satan firmalarla iyi ilişkileri kurabilmekte, bu da müşterilerin ihtiyacını<br />
tam anlamıyla karşılayabilmesine yardımcı olmaktadır;<br />
√ Finansman şirketinin yararlandığı ölçek ekonomileri, özellikle makine-teçhizat<br />
kullanım maliyetini azaltacak şekilde, müşterilere de yansıtılabilmektedir;<br />
√ Yalnız makine-teçhizat değil, bu makine-teçhizat konusundaki uzmanlık da<br />
müşterilerin istifadesine sunulabilmektedir; <strong>ve</strong><br />
√ Değerlendirme süreci son derece kısa olmaktadır.<br />
Diğer taraftan, kiralama işleminin bazı olumsuz yönleri de bulunmakta, her zaman<br />
tüm KOBİ’ler için uygun sonuçlar doğurmamaktadır. Örneğin:<br />
√ Bir kira ödemesinin gerçekleşmemesi, makine-teçhizatın yeniden sahipliğine <strong>ve</strong><br />
KOBİ operasyonlarının sona ermesine yol açabilmektedir;<br />
97
√ Kira ödemelerine getirilen <strong>ve</strong>rgi avantajları, eğer KOBİ’ler makine-teçhizatı<br />
krediyle satın alıyorsa, faiz ödemelerinden elde edilen kazanç kadar büyük<br />
olmayabilecektir;<br />
√ Kiralanabilecek makine-teçhizatın elde edilebilirliği sınırlı olabilmektedir.<br />
12.2. Risk Sermayesi (Venture capital)<br />
Risk sermayesi terimiyle, bir dizi değişik/farklı yatırım araçları tanımlanmaktadır.<br />
Uygulamada, risk sermayesi kavramı, risk sermayedarının (<strong>ve</strong>nture capitalist) uzunvadeli<br />
sermaye sahipliğinden potansiyel yüksek getiriler beklediği, işin taşımış olduğu<br />
riskin sorumluluğunun bir bölümünü üstlenmek amacıyla yönetimine bir ölçüde iştirak<br />
ettiği herhangi bir şirketin, tüm gelişim aşamalarındaki yatırımları içermektedir. Risk<br />
sermayedarının esas amacı; risk bir kez olgunluğa ulaştıktan sonra, hisselerin satışı<br />
yoluyla sermaye kazancı elde etmek şeklinde ifade edilmektedir.<br />
KOBİ’ler söz konusu olduğunda, kavram, özel sektör KOBİ yatırımlarının, tanınmış<br />
menkul kıymetler borsalarında ticarete konu olmayan hisse senedi <strong>ve</strong>ya hisse<br />
senedi-benzeri (quasi-equity) enstrümanlar biçiminde finanse edilmesi süreci olarak<br />
karşımıza çıkmaktadır. Bu süreç, yatırımcının birincil kazancının temettü gelirlerinden<br />
daha çok sermaye kazançlarına dayalı olduğu uzun-vadeli bir risk finansmanıdır.<br />
Risk sermayesi yatırımcıları, riskin başarılı bir biçimde gü<strong>ve</strong>nce altına alınmasına<br />
yardımcı olmak gayesiyle, yatırımcı şirketin yönetimine aktif bir şekilde katılmaktadır.<br />
Burada, başlangıç sermayesi <strong>ve</strong>ya çekirdek sermaye (seed capital) ile risk sermayesi<br />
arasında genellikle bir fark söz konusudur. Başlangıç sermayesi, yeni kurulan bir<br />
şirket için, finansmanın ilk aşamalarında yapılan direkt hisse yatırımlarını ifade<br />
etmektedir. Öte yandan, risk sermayesi, istikrara <strong>ve</strong> kuv<strong>ve</strong>tli bir büyüme potansiyeline<br />
erişmiş şirketin daha sonraki aşamalarda ihtiyaç duyduğu finansmanın teminiyle ilgili<br />
bir süreç olarak karşımıza çıkmaktadır.<br />
Bir risk sermayesi fonu, tipik olarak, faaliyetlerini genişletmeyi hedefleyen yüksek<br />
büyüme oranına sahip bir sektördeki KOBİ’ye yatırım yapacaktır. Diğer taraftan, risk<br />
98
sermayesi, daha köklü şirketlerin tüm hisselerinin ele geçirilmesinde de (buy-out) bir<br />
rol oynayabilmektedir. Risk sermayedarının ortaklığı, genellikle, 2 yıldan 4 yıla<br />
kadardır <strong>ve</strong> bu sürenin sonunda risk sermayedarının bulunacağı tipik davranış şekli,<br />
ya şirket hisselerinin menkul kıymetler borsasında satılması ya da şirketteki tüm<br />
hisselerin sektörün daha büyük <strong>ve</strong> yerleşmiş bir rakip şirketine satılması olacaktır.<br />
Risk sermayesi, ticarî bankalar tarafından sağlanan daha geleneksel tekniklere<br />
dayalı kredi finansmanını tamamlayıcı mahiyette, değerli bir finansman kaynağını<br />
sunma potansiyelini bünyesinde barındırmaktadır. KOBİ’lerin ticarî bankalardan <strong>ve</strong>ya<br />
diğer finans kurumlarından kredi temin etmesini engelleyen temel nedenlerden bir<br />
bölümü, risk sermayesinin çekilmesinde daha önemsiz gözükmektedir. Şöyle ki;<br />
√ Risk sermayedarları, geleneksel bankalarla karşılaştırıldığında, bir şirketteki<br />
hisselerin satışından daha büyük potansiyel kazanç elde edilmesi karşılığında,<br />
daha yüksek risk alma arzu <strong>ve</strong> eğilimindedir;<br />
√ Risk sermayedarları, borç <strong>ve</strong>rdikleri işletmelerden teminat talep etmez;<br />
√ Yüksek oranlı faiz ödemelerinin söz konusu olmaması nedeniyle, işlem maliyetleri<br />
daha düşüktür;<br />
√ Bankalardan alınan kısa-vadeli kredilerin aksine, risk sermayesi [doğası gereği]<br />
uzun-vadeli <strong>ve</strong>ya en azından orta-vadeli bir sermayedir;<br />
√ Risk sermayedarlarınca sağlanan yönetimsel know-how, bazı durumlarda, elde<br />
edilen finansman imkânlarına göre, yeni kurulmuş şirket <strong>ve</strong>ya KOBİ’ler için daha<br />
değerli olabilmektedir.<br />
Sayılan bu olumlu faktörlerin yanı sıra, risk sermayesinin getirmiş olduğu bazı<br />
dezavantajlardan da söz etmek yerinde olacaktır.<br />
√ Geleneksel banka kredilendirmesinde olduğu gibi, küçük bir miktar kredi <strong>ve</strong>rmenin<br />
işlem maliyeti, yatırımcıları caydırıcı yönde etki yapabilmektedir;<br />
99
√ Yatırım fonlarıyla (mutual funds) <strong>ve</strong>ya açık-uçlu fonlarla (open-end funds) *<br />
mukayese edildiğinde, likiditesi çok yüksek piyasalara duyulan ihtiyaç, risk<br />
sermayesi fonlarının yatırım yaptığı şirketlerle uzun-vadeli bir iş ilişkisine girmesi<br />
nedeniyle, fazla önem taşımamaktadır. Yine de, sermaye kazancı elde etmek için<br />
risk sermayedarları için bir çıkış mekanizması gereklidir. Bu, yeni oluşan sermaye<br />
piyasalarına (emerging capital markets) sahip olanlar dışında, neredeyse tüm<br />
gelişmekte olan ülkelerde bir hayli güçtür. Garantili geri satın almalar (guaranteed<br />
buy-backs) gibi diğer mekanizmalar, KOBİ’ler için pek gerçekçi gözükmemektedir.<br />
√ Risk sermayedarlarının yatırım yaptığı şirketlerin pek çoğunun ya başarısız olması<br />
ya da sadece mütevazı kârlar elde etmesi nedeniyle; başarılı olan girişimler, daha<br />
az başarılı olanların yol açtığı kayıpları telâfi edecek büyüklükte getiriler elde<br />
etmek zorundadır. Potansiyel olarak çok yüksek kâr seviyesine duyulan ihtiyaç,<br />
KOBİ’lerin <strong>ve</strong> geleceğin mega şirketleri olma potansiyeli taşımayan yeni kurulmuş<br />
işletmelerin büyük bölümünün ihmal edilmesine yol açmakta, risk sermayesinin<br />
yüksek teknolojili sektörlerde yoğunlaşmasına neden olmaktadır.<br />
Gelişmekte olan ülkelerde, risk semayesinin rolünün son derece sınırlı olduğu<br />
görülmektedir. Sadece büyük <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya nispeten gelişmiş yeni oluşan piyasalar,<br />
uluslararası düzeyde faaliyet gösteren az sayıda risk sermayesi fonu tarafından<br />
hedef olarak belirlenmiştir. Tipik olarak, gelişmekte olan ülkeler potansiyel yatırım<br />
fırsatlarından [güçlü büyüme potansiyeli olan çok sayıda yeni şirketten] yoksundur <strong>ve</strong><br />
imkânlar genellikle kısıtlanmıştır. Dahası, gelişmekte olan ülkelerdeki KOBİ’lere<br />
yatırım yapmak, esasen yatırımcı tarafından talep edilen iş miktarını artırıcı<br />
mahiyetteki geleneksel finansman ilişkileri <strong>ve</strong> iş uygulamalarına aşina olmayan<br />
girişimcilerle beraber çalışmayı da gerektirmektedir.<br />
Bununla beraber, gelişmekte olan ülkelerde <strong>ve</strong> geçiş sürecindeki ülkelerde nispî<br />
olarak aktif olan az sayıda gelişme-yönelimli (de<strong>ve</strong>lopment-oriented) risk sermayesi<br />
________________________<br />
* Açık-Uçlu Fon (open-end fund), bir yatırım fonu (mutual fund) çeşididir. Fon, yatırımcılara sürekli<br />
bir şekilde hisse satar <strong>ve</strong> yatırımcılar bu hisseleri geri satmak istediklerinde, hisseleri geri satın alma<br />
hakkını elinde tutar. Open-end fonlar, ihraç edebilecekleri hisse <strong>ve</strong>ya pay sayısı bakımından herhangi<br />
bir limite tabi değildir. Günümüzde, yatırım fonlarının büyük bir çoğunluğu open-end fonlardan<br />
oluşmaktadır.<br />
100
fonu bulunmaktadır. Bu alanda en aktif role sahip olan fon, Baltık bölgesinde,<br />
Bolivya’da, Çin’de, Peru’da, Polonya’da, Rusya’da <strong>ve</strong> diğer bazı ülkelerde risk<br />
sermayesi fonları tesis etmiş bulunan <strong>Küçük</strong> İşletme Yardım Fonları’dır (Small<br />
Enterprise Assistance Funds–SEAF). SEAF’ın sermaye kaynakları arasında çoktaraflı<br />
kurumlar, iki taraflı kalkınma ajansları <strong>ve</strong> özel kuruluşlar bulunmaktadır. SEAF,<br />
KOBİ’lere, teknik yardımla birlikte uzun-vadeli risk sermayesi sağlamaktadır. SEAF<br />
tarafından yakın zamanlarda tesis edilen pek çok fon, kârlı bir konuma ulaşmış;<br />
yönetim maliyetleri yüzde 8’den yüzde 2.5 ile yüzde 3.5 arasında değişen seviyelere<br />
inmiştir.<br />
101
13. GENEL DEĞERLENDİRME:<br />
Bugün pek az kişi <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong> <strong>Büyüklükte</strong>ki <strong>İşletmeler</strong> Sektörü’nün iktisadî<br />
gelişmenin gerisinde duran itici bir güç olduğunu inkâr edebilir. Uygulamada, iktisat<br />
politikasının temel dayanağı olarak piyasa ilkelerini benimsemiş her hükümet, bu<br />
sektörün teşvik edilmesini birincil vazife olarak görmektedir.<br />
Her ne kadar, henüz evrensel ölçekte benimsenmiş, belirleyici kriterleri üzerinde<br />
anlaşma sağlanmış ortak bir tanıma sahip olmaktan uzak olsa da, <strong>Küçük</strong> <strong>ve</strong> <strong>Orta</strong><br />
<strong>Büyüklükte</strong>ki İşletme – KOBİ sektörü, ölçek ekonomilerinin sunmuş olduğu<br />
avantajlara rağmen, yeni gelişmekte olan ekonomilerin temel dayanağı olmaya<br />
devam etmektedir. İktisadî gelişmişlik seviyesini üst noktalara taşımayı başarmış<br />
ülkeler bu sektörün kazanmış olduğu gücü idame ettirmeye çabalarken, gelişmekte<br />
olan ülkeler de bir takım teşvikler <strong>ve</strong> önlemler vasıtasıyla güçlü bir KOBİ sektörü<br />
oluşturma peşindedir. Nitekim, yenilikçi <strong>ve</strong> yaratıcı girişimciliğin desteklenmesi, küçük<br />
firmaların iş dünyasına giriş <strong>ve</strong> çıkışlarının kolaylaştırılması, içinde bulunulan çağa<br />
damgasını vuran “Yeni Ekonomi” bağlamında bir öncelik olarak algılanmaktadır.<br />
KOBİ’lerin gelişmekte olan ülke ekonomilerine katkı sağlamak bakımından ne denli<br />
büyük bir potansiyel taşıdığı hemen herkesin malumudur. İstihdam artışının yanı sıra,<br />
KOBİ’ler, iktisadî refahın toplumun tüm katmanları arasında eşitlikçi bir prensipte<br />
dağılımına imkân sağlar; orta <strong>ve</strong> düşük gelir seviyesindeki grupların hayat<br />
standardının iyileşmesine yardımcı olur; tekelci piyasa yapılarından ziyade, açık bir<br />
rekabet ortamı doğmasına zemin hazırlar; tüketicilerin yararına olacak şekilde, yeni<br />
ürünlerin <strong>ve</strong> yenilikçi düşüncelerin ortaya çıkmasını sağlar.<br />
Öte yandan, KOBİ’lerin ülke kalkınmasında kendilerinden beklenen rolü etkili bir<br />
şekilde yerine getirebilmesi için, siyasî otorite tarafından bir takım prensiplerin<br />
benimsenmesi de hayatî önem arz etmektedir. Bunlar arasında ilk akla gelenler,<br />
iktisadî <strong>ve</strong> malî istikrarın sağlanması <strong>ve</strong> sürdürülmesi; fiyat oluşturucu <strong>ve</strong><br />
rekabetçi bir piyasalar sisteminin tesis edilmesi; bürokratik engellerin <strong>ve</strong><br />
kırtasiyeciliğin en aza indirilmesi; kamu harcamalarının, el<strong>ve</strong>rişli bir altyapı <strong>ve</strong><br />
sosyal bağlılık (social cohesion) düzeyiyle uyumlu olacak seviyede tutulması<br />
<strong>ve</strong> istihdamın önündeki engellerin kaldırılması olarak ifade edilebilir.<br />
102
KOBİ’lerin uzun vadeli ekonomik istikrarın sağlanmasında taşıdığı önemin kaynağı,<br />
onlara, olumsuz iktisadî koşulların üstesinden gelmesini sağlayacak yeteneği,<br />
esnekliği kazandıran, ölçek büyüklüğü <strong>ve</strong> yapıdır.<br />
Bir kere, nispî olarak az miktarda kuruluş sermayesi gerektirmeleri nedeniyle, özel<br />
sektör yatırımlarını canlandırıcı bir potansiyele sahiptirler <strong>ve</strong> böylelikle yurtiçi talep<br />
artışını körükleyebilmektedirler.<br />
İkincisi, sahip oldukları yüksek esneklik derecesi sayesinde, ürünlerini <strong>ve</strong> faaliyet<br />
tarzlarını, sürekli değişen piyasa ihtiyaçlarına uydurabilirler <strong>ve</strong> küçük olmak, son<br />
zamanlarda uluslararası piyasalarda artan bir şekilde hüküm süren, kişilik<br />
kazandırma (personalization) <strong>ve</strong> çeşitlilik (di<strong>ve</strong>rsification) eğilimleriyle gayet iyi bir<br />
biçimde örtüşmektedir.<br />
Üçüncüsü, zaten sınırlı miktarda bulunan işletme kaynaklarını en iyi biçimde<br />
kullanmak için; KOBİ’ler, bir yandan ekip çalışmasına eğilim göstermekte, diğer<br />
yandan da bireysel uzmanlaşmayı gerçekleştirmeye çaba sarf etmektedir. Bu<br />
nedenden ötürü KOBİ’ler, çoğu kez, büyük-ölçekli şirketleri destekleyen <strong>ve</strong> besleyen<br />
sinerjik şebekeler (synergetic network) için esas dayanaklar olarak işlev görmenin<br />
yanında, emeğin endüstriyel dağılımına derinlik kazandırılmasında da katalizör rolü<br />
oynamaktadır.<br />
Dördüncü olarak, Yeni Ekonomi’nin gündeme gelmesiyle birlikte KOBİ’ler, aynı<br />
zamanda, teknolojik yenilik çabaları için bir beşik vazifesi görebilmektedir. Zira, bilgitemelli<br />
ekonomi, daha fazla bireysel araştırmacılara <strong>ve</strong> girişimcilere dayanmaktadır.<br />
Aslında, Microsoft <strong>ve</strong> Yahoo gibi dünya çapında pek çok ileri teknoloji devi de, birkaç<br />
çalışanı olan isimsiz (anonymous) kuruluş içinden çıkmıştır.<br />
KOBİ’ler, büyük firmalara göre daha emek-yoğun olduğundan, yeni iş imkânlarının<br />
yaratılması sürecinde daha düşük sermaye maliyeti ile karşılaşır <strong>ve</strong> gelir istikrarının<br />
sağlanmasında, sürdürülebilir büyümede, istihdam artışında önemli bir fonksiyon<br />
görür. Diğer taraftan, modern <strong>ve</strong> gelişmiş ekonomiler de, bünyelerinde yer alan bir<br />
firmanın rekabet konumunun, bir ölçüde o firmanın arzcılarının etkililiğine bağlı<br />
olduğu, karmaşık firmalar ağı gibi işlemekte olduğundan, KOBİ’lerin rekabetçiliği de,<br />
103
ekonominin rekebetçi konumunu bir bütün olarak etkilemektedir. Buna ila<strong>ve</strong>ten,<br />
KOBİ’ler, yurtiçi piyasaların etkililiğini artırır; sermaye gibi kıt kaynakların <strong>ve</strong>rimli<br />
kullanımını sağlamak suretiyle, uzun dönemli iktisadî büyümeyi kolaylaştırır.<br />
KOBİ’lerin yenilikçiliğe hızla adapte olabilmesinin yanında, tüketici ihtiyaçlarını<br />
karşılamada büyük esneklik gösterebilmesi, kendilerine önemli bir üstünlük<br />
sağlamaktadır. KOBİ’ler, tüketicilere yönelik olarak, geniş bir mal <strong>ve</strong> hizmet<br />
yelpazesinde tercih imkânı sunar <strong>ve</strong> özellikle niş piyasalarda, yerel alanlarda önemli<br />
bir boşluğu doldurur. Diğer taraftan, daha büyük ölçekli organizasyonlar için fazla<br />
küçük kalan işleri üstlenmek suretiyle de önemli bir açığı giderir.<br />
Ne var ki, KOBİ’lerin büyük firmalara göre fazlaca zayıf yönü de dikkat çekmektedir.<br />
Bir bölümü idarî bir bölümü de malî boyut taşıyan bu zafiyetler, şu başlıklar altında<br />
özetlenebilir:<br />
• Gündelik baskılar, KOBİ’lerin sadece kısa dönemler itibariyle plan yapmasına<br />
yol açmakta; beceri geliştirme <strong>ve</strong> idarî eğitime yeterli düzeyde yatırım<br />
yapamamasına neden olmaktadır.<br />
• KOBİ’ler, az sayıdaki bir müşteri grubuna fazlaca bağımlı olabilmektedir.<br />
• KOBİ’ler, nakit akımının yönetilmesi <strong>ve</strong> işletmenin genişleyebilmesi için gerekli<br />
olan sermaye birikimi konularında, büyük firmalara göre daha fazla problemle<br />
karşılaşabilmektedir.<br />
• Gerek idarî gerekse malî düzenlemelere uyma zorunluluğu, büyük ölçekli<br />
firmalara nazaran, KOBİ’ler üzerine orantısız biçimde bir yük bindirmektedir.<br />
• KOBİ’lerin formel ya da informel finansman kaynaklarına erişiminde çeşitli<br />
kıstlamalar söz konusu olabilmektedir.<br />
KOBİ’lerin geliştirilmesi çabaları ile birlikte gündeme gelen bir önemli müessese de,<br />
girişim (enterprise) olarak karşımıza çıkmaktadır. Girişim, rekabetçiliğin tartışma<br />
alanına giren tüm konular gibi, şirketlerin kazanma becerileriyle ilgilidir. Girişim, bir<br />
anlamda, insan kalitesidir. Bu kavram; bireysel teşebbüsü <strong>ve</strong> dinamizmi, öz gü<strong>ve</strong>ni,<br />
kaynakları harekete geçirme becerisini <strong>ve</strong> risk üstlenme arzusunu içinde<br />
barındırmaktadır. Girişim, her ölçekteki şirketler <strong>ve</strong> kamu idaresi için hayatî önem<br />
104
taşımakla birlikte; yeni piyasalar geliştiren, yeni ürünleri <strong>ve</strong> hizmetleri ortaya çıkaran,<br />
girişimin gerekliliğini ispat eden <strong>ve</strong> geleceğin orta <strong>ve</strong> büyük ölçekli şirketlerinin<br />
kurulmasına dayanak olan küçük ölçekli firmalar için özellikle önemlidir.<br />
Modern, gelişmiş ülkelerde hükümetler, çeşitli politika tedbirleri vasıtasiyle girişimi<br />
teşvik etmeye çalışır: Bunların başında, geleceğe dönük plan yapılabilmesi <strong>ve</strong><br />
gü<strong>ve</strong>nli bir yatırım ortamı için gerekli olan, ekonomik istikrarın sağlanması<br />
gelmektedir. İkinci sırada, işgücünün esnekliğini <strong>ve</strong> beceri düzeyini artıran dünya<br />
çapında kaliteli bir eğitim-öğretim sisteminin tesis edilmesi yer almaktadır.<br />
Üçüncü politika tedbiri, kamu sektörünün ekonomideki ağırlığını küçültmesi <strong>ve</strong><br />
böylelikle özel sektör işletmeleri için yeni fırsatlar yaratılmasının yanı sıra, girişimciliği<br />
olumsuz yönde etkileyen <strong>ve</strong>rgi oranlarının düşürülebilmesine imkân <strong>ve</strong>rilmesidir.<br />
Dördüncü sırada, yeni düzenlemeler, emek piyasası esnekliği <strong>ve</strong> endüstrilerin<br />
rekabete açılması vasıtasiyle piyasaların serbestleştirilmesi vurgulanmaktadır. Son<br />
bir politika tedbiri ise, iş dünyasına pratik <strong>ve</strong> uygulama öncesi yardım sağlamak için<br />
kamunun kendi kaynaklarını <strong>ve</strong> nüfuzunu kullanması biçiminde belirtilmektedir.<br />
İster mikro ölçekte (firma bazında) isterse makro ölçekte (ulusal ekonomiler) ele<br />
alınsın, 21. yüzyılın küresel iktisadî yaşantısının şekillenmesinde rekabetçilik,<br />
belirleyicilik özelliğini her geçen gün biraz daha pekiştirmektedir. Varlığını sürdürmek<br />
isteyen iktisadî birimler olarak şirketler de bu gerçeği görmek <strong>ve</strong> stratejilerini ona göre<br />
belirlemek zorundadır.<br />
Yeni teknolojik paradigma, KOBİ’lerin her geçen gün imkânları ölçüsünde daha fazla<br />
gelişmek <strong>ve</strong> rekabet edebilmek zorunda olduğu bir iktisadî dünya şekillendirmektedir.<br />
KOBİ’lerin karşı karşıya kaldığı belli başlı mücadele unsurlarından bir tanesi, bilgitemelli<br />
ekonomidir. KOBİ’ler, bugün itibariyle dokusunu kalite, esneklik, tasarımcılık,<br />
gü<strong>ve</strong>nilirlik <strong>ve</strong> şebekeleşmenin oluşturduğu yeni bir rekabetçi ortamda işe<br />
başlamak zorunda; hayatta kalabilmek için, temelinde küçük ölçek dezavantajlarının<br />
yattığı bir dizi olumsuzlukla mücadele etmek durumundadır.<br />
İçinde bulunduğumuz yüzyılda hem Internet hem de elektronik finansman birer<br />
küresel fenomen olarak algılanmakta, kabul görmektedir. Internet, KOBİ’lerin imkân<br />
aralığının genişletilmesi sürecine önemli katkıda bulunmuştur, bulunmaya da devam<br />
105
etmektedir. Dünya genelinde Internetin yaygın olarak kullanılmaya başlamasıyla<br />
birlikte, finansal hizmetlerin teslim süreleri kısalırken, maliyetlerde de önemli düşüşler<br />
göze çarpmaktadır. Internet sayesinde, finansal bilgiye erişim sadece az sayıdaki<br />
profesyonel aracı için değil, aralarında KOBİ’lerin de bulunduğu milyonlarca kullanıcı<br />
için de çok daha düşük maliyetle, hattâ bazı durumlarda ücretsiz olarak gerçekleşir<br />
hale gelmiştir. Modern <strong>ve</strong>ri toplama tekniklerinin birim maliyetinin son derece düşük<br />
olması, çok sayıda KOBİ’nin Internet-uyumlu kredi enformasyon <strong>ve</strong>ri tabanına dahil<br />
edilmesini mümkün kılmıştır.<br />
Internet, piyasa aktörlerinin karakteristiğini değiştirmekle kalmamış, KOBİ’lerle ilgili üç<br />
önemli husus olan ödemeler, ticaretin finansmanı, finansal bilgi hizmetleri üzerinde<br />
de etkide bulunmaya başlamıştır.<br />
KOBİ’ler, içinde yer aldıkları ekonomilerin omurgasını oluştururken; hem gelişmiş<br />
ülkelerde hem de yeni gelişen ülkelerde, iktisadî <strong>ve</strong> sosyal kalkınma çabalarında<br />
önemli işlev görebilmektedir. Tüm dünyada olduğu gibi, Türkiye’de de ekonominin<br />
ağırlığı, KOBİ sektörünce oluşturulmuş durumdadır. Dinamik yapılarıyla, yaratmış<br />
oldukları istihdam imkânlarıyla, karşılaştıkları sorunlarla <strong>ve</strong> sayıca oluşturdukları<br />
çoğunlukla KOBİ’ler; daha uzunca bir süre sosyo-ekonomik gündemin önemli bir<br />
maddesi olmaya devam edecektir.<br />
KOBİ’lerin çözüm bekleyen sorunlarının başında, hiç kuşku yok ki, finansman<br />
kaynaklarına hızlı, uygun koşullarda erişim <strong>ve</strong> bunun sürdürülmesi gelmektedir.<br />
Özellikle, gelişmekte olan ülkelerde, yeterli öz sermayeden yoksun oluş <strong>ve</strong> risk<br />
sermayesine erişim güçlüğü, KOBİ’lerin yüz yüze geldiği temel finansal kısıttır.<br />
Burada, kredinin maliyetinden çok, krediye erişim ön plana çıkmaktadır.<br />
KOBİ’lerin finansmana ilişkin şeffaf, standardize edilmiş bilgi-belge sunabilme gücü,<br />
bankalardan kredi temininde <strong>ve</strong> diğer ilgili taraflarla işbirliğinde önemli bir unsur<br />
olarak değerlendirilmektedir. Nicel göstergelere ila<strong>ve</strong>ten, işletmenin dikkate<br />
alınan diğer pek çok karakteristiği, bankaların ya da diğer kredi kurumlarının<br />
KOBİ’lere finansal destek <strong>ve</strong>rme istekliliği üzerinde etkili olabilmektedir. Bu<br />
karakteristikler arasında, girişimcinin nitelikleri, yönetimsel kapasite <strong>ve</strong><br />
becerileri, firmanın stratejik vizyonu ilk sıralarda yer almaktadır. Gelişmekte olan<br />
106
ülkelerdeki KOBİ’lerin, özellikle muhasebeci gibi, eğitimli personele sahip olma<br />
konusunda yaşadığı sıkıntı, bu işletmelerin bankalarla <strong>ve</strong> iş ortaklarıyla ilişkilerinde<br />
şeffaflığı sağlamalarını büyük ölçüde zora sokmaktadır.<br />
Risk sermayesi önemli bir finansman kaynağı olma özelliğine sahiptir. Ne var ki, risk<br />
sermayedarlarının geleceğe yönelik yüksek getiriler peşinde olması, bu tür fonların<br />
genellikle ileri teknoloji alanında faaliyet gösteren şirketlere yönelmesi sonucunu<br />
doğurmaktadır. Bir başka muhtemel engel ise, risk sermayedarının işletme<br />
yönetiminde aktif biçimde rol almak isteyebileceği durumlarda ortaya çıkmaktadır. Hal<br />
böyle olunca, işletmeler makine-teçhizat edinebilmek için gerekli olan borçlanmayı<br />
gerçekleştirememektedir. Bu durumda, finansal kiralama avantajlı bir seçenek<br />
olarak gözükmektedir. Bunun uygulanabilirliği ise, büyük ölçüde, mevcut yasalara,<br />
<strong>ve</strong>rgilendirmeye <strong>ve</strong> muhasebe ilkelerine bağlı olmaktadır.<br />
1980’li yılların sonundan itibaren, aralarında Dünya Bankası’nın da bulunduğu çoktaraflı<br />
<strong>ve</strong> iki-taraflı kalkınma kurumları, KOBİ sektörünün finansman imkânlarının<br />
geliştirilmesi konusunda isteksiz durmaktadır. KOBİ kredi programlarına duyulan ilgi,<br />
KOBİ’lerin herhangi bir yoldan finansal hizmetlere erişimi nedeniyle değil, daha çok,<br />
kalkınma kurumlarının, ticarî bankalar <strong>ve</strong> kalkınma bankaları aracılığıyla KOBİ’lere<br />
sağlanan geleneksel kredi imkânlarının sonuçlarından <strong>ve</strong> ortaya çıkardığı etkilerden<br />
tatmin olmaması nedeniyle boyut kaybetmiş <strong>ve</strong> azalmıştır.<br />
KOBİ finansmanı azalış gösterirken, mikrofinansman alanında son derece hızlı<br />
gelişmeler kaydedilmeye başlamıştır. KOBİ finansmanı <strong>ve</strong> mikrofinansmanın farklı<br />
şekillerde ele alınmasının temel argümanları, her biri farklı özelliğe sahip kullanılan<br />
kredilendirme teknikleriyle bu tekniklerin tamamlayıcısı durumundaki finansman<br />
kurumlarının türlerindeki farklılıkların yanı sıra, her iki grubu finanse etmenin farklı<br />
sosyo-ekonomik karakteristiğine <strong>ve</strong> talep özelliğine dayandırılmaktadır.<br />
Sonuç itibariyle, KOBİ’ler, bundan önce olduğu gibi bundan sonra da, küresel iktisadî<br />
rekabet ortamında ülkelerin kalkınma <strong>ve</strong> büyüme çabalarının itici gücü olma özelliğini<br />
bir süre daha devam ettirecek gibi gözükmektedir.<br />
107
Ama yine de, KOBİ’lerin ülke ekonomilerinin gelişip büyümesinde oynadığı kritik rolün<br />
hakkını teslim etmekle birlikte, Galbraith’in “işletme ne kadar büyük olursa, riskleri<br />
o kadar azalır <strong>ve</strong> üretim <strong>ve</strong> yatırım programlarını tam bir gü<strong>ve</strong>nlik içinde yapma<br />
imkânı o ölçüde artar” şeklindeki görüşünün, rekabetin daha da yoğunluk<br />
kazanacağı, geleceğin yüksek riskli iktisadî ortamına hazırlıklı olma çabalarına ışık<br />
tuttuğu gözden kaçırılmamalıdır.<br />
108
YARARLANILAN KAYNAKLAR<br />
Akgemci, Tahir (2001) KOBİ’lerin Temel Sorunları <strong>ve</strong> Sağlanan Destekler,<br />
KOSGEB Yayını, Haziran 2001, Ankara.<br />
Akıncı, Ahmet (2001) A Search for Finance Models, Tools and Mechanisms and<br />
Their Relevance in the Context of SARDEP, SAP RDA, Discussion<br />
paper, June 2001, Ankara.<br />
Alkin, Erdoğan (2001) ‘KOBİ’ler <strong>ve</strong> Türkiye Ekonomisi’, I. <strong>Orta</strong> Anadolu Kongresi,<br />
KOBİ’lerin Finansman <strong>ve</strong> Pazarlama Sorunları, 18-21 Ekim 2001<br />
Nevşehir, KOSGEB Yayınları, Ekim 2001, Ankara.<br />
Aninat, Eduardo (2002) ‘Surmounting the Challenges of Globalization’, Finance &<br />
De<strong>ve</strong>lopment, International Monetary Fund, March 2002, Volume 39,<br />
Number 1, Washington, D.C.<br />
ASTRABIS (2002) The Significance of Small and Medium Sized Enterprises (SMEs)<br />
in the UK Economy. http://www.astrabis.co.uk/sme.htm<br />
Audretsch, David B.; Prince, Yvonne M. and A. Roy Thurik (1998) Do Small Firms<br />
Compete with Large Firms?, Discussion paper, January 1998, JEL: L0,L6.<br />
http://www.tinbergen.nl/discussionpapers/98013.pdf.<br />
Awa, Ngozi (1998a) SMEs & Economic De<strong>ve</strong>lopment, Namibian Enterprise.<br />
http://www.namibian.com.na/Netstories/Cols8-98/awaco1070598.html<br />
Awa, Ngozi (1998b) Financial Barriers Facing SMEs, Namibian Enterprise.<br />
http://www.namibian.com.na/Netstories/Cols8-98/awaco1081998.html<br />
Cannon, Tom (1998) Employability and Competiti<strong>ve</strong>ness-Working with SMEs, The<br />
Learning Age: Towards A Europe of Knowledge, Workshop A.<br />
http://www.lifelonglearning.dfee.gov.uk/conference/a3-tc.htm<br />
109
Çivi, Emin (2001) ‘Yeni Ekonomik Düzende KOBİ’ler’, I. <strong>Orta</strong> Anadolu Kongresi,<br />
KOBİ’lerin Finansman <strong>ve</strong> Pazarlama Sorunları, 18-21 Ekim 2001<br />
Nevşehir, KOSGEB Yayınları, Ekim 2001, Ankara.<br />
DTI (2001) Small and Medium Enterprise (SME) – Definitions, Department of Trade<br />
& Industry, UK Go<strong>ve</strong>rnment. http://www.dti.gov.uk/SME4/define.htm<br />
Di Pietro, Giorgio; Paloma, Sergio G. Y. and Simone Ghazi (1999) Competiti<strong>ve</strong>ness<br />
of Mediterranean Partner Countries’ SMEs in the Euro-Mediterranean<br />
Zone. http://www.jrc.es/pages/iptsreport/vol25/english/MED3E256.htm<br />
Duran, M. Sungur (1998) Türkiye’de Uygulanan Yatırım Teşvik Politikaları<br />
(1968-1998), Araştırma <strong>ve</strong> İnceleme Dizisi 19, T.C. Başbakanlık Hazine<br />
Müsteşarlığı.<br />
Estimé, Marie-Florence (2000) Promoting SMEs in the New Economy is A<br />
Challenge for Go<strong>ve</strong>rnments. http://www.smebg.net/Firms/<br />
Galbraith, J. Kenneth (1988) Ekonomi Kimden Yana?, Çev. Belkıs Çorakçı – Nilgün<br />
Himmetoğlu, Altın Kitaplar Yayınevi, 1988.<br />
Galbraith, J. Kenneth <strong>ve</strong> Nicole Salinger (1991) Ekonomik Yaşamın Güncel<br />
Sorunları, Çev. Özer Ozankaya, Cem Yayınevi, 1991.<br />
GCC (2001) SMEs Hold the Key to Economic De<strong>ve</strong>lopment, German Chamber of<br />
Commerce, September 2001.<br />
http://www.ahk.org.hk/Archi<strong>ve</strong>/01_9_COVER.PDF<br />
Hallberg, Kristin (2000) A Market-Oriented Strategy for Small and Medium-Scale<br />
Enterprises, IFC Discussion paper, No.40, The World Bank,<br />
Washington, D.C.<br />
110
Ha<strong>ve</strong>nga, Klaas (2001) Entrepreneurship, Small and Medium Size Enterprises and<br />
Economic Growth and De<strong>ve</strong>lopment in Africa.<br />
http://www.saesba.co.za/papers/06-Ha<strong>ve</strong>nga.pdf.<br />
Holtmann, Martin; Rühle Ilonka and Adalbert Winkler (2000) SME Financing:<br />
Lessons from Microfinance, SME/ISSUES, Vol. 1, No. 1, No<strong>ve</strong>mber<br />
2000, The World Bank, Washington, D.C.<br />
IADB (1995) Enterprise De<strong>ve</strong>lopment Strategy: Small and Medium Sized<br />
Enterprises, The Inter-American De<strong>ve</strong>lopment Bank,1995.<br />
http://iadb.org/sds/publication/publication_352_e.htm<br />
Irvin, David (2000) Enhancing the Competiti<strong>ve</strong>ness of Small Businesses Through<br />
Innovation, Small Business Service, 2000, London.<br />
Karabıçak, Mevlüt <strong>ve</strong> Nihat Altuntepe (2001) ‘KOBİ’lerin Kredi Yoluyla Finansmanı’,<br />
I. <strong>Orta</strong> Anadolu Kongresi, KOBİ’lerin Finansman <strong>ve</strong> Pazarlama Sorunları,<br />
18-21 Ekim 2001 Nevşehir, KOSGEB Yayınları, Ekim 2001, Ankara.<br />
Lall, Sanjaya (2000) ‘Strengthening SMEs for International Competiti<strong>ve</strong>ness’, for the<br />
Egyptian Centre for Economic Studies Workshop on ‘What Makes Your<br />
Firm Internationaly Competiti<strong>ve</strong>?’ Cairo, March 6-8, 2000.<br />
OECD (2000) Enhancing the Competiti<strong>ve</strong>ness of SMEs in the Global Economy:<br />
Strategies and Policies, The Bologna Charter 2000 on SME Policies.<br />
http://www1.oecd.org/dsti/sti/industry/smes/news/bologna.htm<br />
Quah, Danny T. (1998) A Weightless Economy.<br />
http://www.unesco.org/courier/1998_12/uk/dossier/txt11.htm<br />
Serdengeçti, Turan (2000) ‘Teşviklerin Genel Bir Değerlendirmesi’, Ekonomik<br />
Gelişme, Teşvikler <strong>ve</strong> Sivas, Türkiye Ekonomi Kurumu, Ankara.<br />
111
Sheikh, Waqar A. (2001) A Sur<strong>ve</strong>y of Small and Medium-Scale Enterprises.<br />
www.dawn.com/2001/07/23/ebr8.htm<br />
Söğüt, M. Atilla (1997) Experience in Promotion of SME’s in Turkey. UN-ECE.,<br />
August 1997. http://www.unece.org/indust/sme/tr-study.htm<br />
Szabó, Antal (1996) The Role of Go<strong>ve</strong>rnments in the Promoting Small and Medium-<br />
Sized Enterprises in Countries in Transition.<br />
http://www.unece.org/indust/sme/sme-role.htm<br />
UNCTAD (1999) Report of the Expert Meeting on Sustainable Financial and Non-<br />
Financial Services for SME De<strong>ve</strong>lopment, UNCTAD Reports,<br />
(TD/B/COM.3/26-TD/B/COM.3/EM.7/3).<br />
UNCTAD (2001a) Report of the Expert Meeting on Improving the Competiti<strong>ve</strong>ness<br />
of SMEs in De<strong>ve</strong>loping Countries: The Role of Finance, Including E-<br />
Finance To Enhance Enterprise De<strong>ve</strong>lopment, UNCTAD Reports,<br />
(TD/BCOM.3/39-TD/B/COM.3/EM.13/3).<br />
UNCTAD (2001b) Improving SME Competiti<strong>ve</strong>ness: Access to Finance and E-<br />
Finance, UNCTAD Reports, (TD/B/COM.3/43).<br />
UNCTAD (2001c) Handbook on Foreign Direct In<strong>ve</strong>stment by Small and Medium-<br />
Sized Enterprises –Lessons from Asia–, Executi<strong>ve</strong> Summary.<br />
http://www.unctad.org/en/pub/ps2aidf8.htm<br />
UNCTAD (2001d) Finance and E-Finance for SMEs as A Means To Enhance Their<br />
Operations and Competiti<strong>ve</strong>ness, Issues paper, (TD/B/COM.3/EM.13/2).<br />
UNCTAD (2001e) Growing Micro and Small Enterprises in LDCs; ‘The “Missing<br />
Middle” in LDCs: Why micro and small enterprises are not growing?,<br />
UNCTAD/ITE/TEB/5.<br />
112
UNCTAD (2001f) E-Finance and Small and Medium-Size Enterprises (SMEs) in<br />
De<strong>ve</strong>loping and Transition Economies, UNCTAD Background Paper,<br />
UNCTAD/SDTE/Misc.48.<br />
UN-ECE (1997) SMEs –Their Role in Foreign Trade, Background paper, prepared<br />
by the UN/ECE Secretariat for the BSEC Workshop held on 13-14<br />
No<strong>ve</strong>mber 1997 in Kyiv (Ukraine).<br />
http://www.unece.org/indust/sme/foreign.htm<br />
UN-ECE (2001) Decleration on Co-operation in the De<strong>ve</strong>lopment of Small and<br />
Medium-Sized Enterprises in the Region of South-Eastern Europe,<br />
(adopted on 18 September 2001 in Celje).<br />
http://www.unece.org/indust/sme/celje-decl.htm<br />
UN-ECE (2002) Black-Sea Economic Cooperation Workshop on ‘Internet, E-<br />
Commerce and SMEs, 2 May 2002 Headquarters of the BSEC<br />
Permanent International Secretariat, İstanbul.<br />
http://unece.org/indust/sme/cabbar.htm<br />
UNIDO (2002) Policy Framework for SMEs. http://www.unido.org/doc/16.htmls<br />
Vaart, Bert van der (2001) In<strong>ve</strong>sting in SMEs: The SEAF Model, SME/ISSUES<br />
Vol. 2, No. 1, March 2001, The World Bank, Washington, D.C.<br />
Vuorio, Ritva (1999) The Importance of Professional Expertise in SMEs,<br />
TYÖTERVEISET.<br />
http://www.occuphealth.fi/ttl/tiedotu/tyoterv/198engl/knowhow07.htm<br />
Williams, Derek (2001) The New SME: They Will Be Online, Global & Quick, APEC<br />
CEO Summit 2001, Pacific Basin Economic Council.<br />
http://www.pbec.org/us/2001/apecceo-williams.htm<br />
113
http://europa.eu.int/comm/competition/state_aid/legislation/c96261b_en.html<br />
http://www.acci.asn.au/text_files/policies/small_business01.pdf<br />
http://www.bahrainedb.com/edb/unido.stm<br />
http://www.cgap.org/html/mi_faq.html<br />
http://www.finpiemonte.it/english/loans/leggi/definizione%20PMI_corr.htm<br />
http://www.hazine.gov.tr/stat/kobiler/ti114.htm<br />
http://www.hazine.gov.tr/stat/kobiler/ti116.htm<br />
http://www.hazine.gov.tr/stat/kobiler/ti118.htm<br />
http://www.intracen.org/e_discuss/sme/ed3sumday1.htm<br />
http://www.in<strong>ve</strong>stopedia.com/terms/o/open-endfund.asp<br />
http://www.kosgeb.gov.tr/kos.htm<br />
http://www.treasury.gov.tr/mevzuat/tm151.htm<br />
http://www.uni-kiel.de/ifw/projects/neweco.htm<br />
http://www.whitakers-almanack.co.uk/document/caboff/compet96/esf.htm<br />
http://www.worldbank.org/html/fpd/privatesector/sme.htm<br />
114
Change language