ENGELLİ HASTA EĞİTİMİ - Acıbadem Hemşirelik

ENGELLİ HASTA EĞİTİMİGirişEngellilik; doğuştan veya sonradan herhangi bir hastalık veya kaza sonucu bedensel, zihinsel, duygusal vesosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle normal yaşamın gereklerine uyamama;korunma, bakım, rehabilitasyon ve danışmanlık hizmetlerine ihtiyaç duyma durumudur (4,5,6).Engellilik sorunu insanlık tarihi kadar eskidir. Ancak bu sorunun ortadan kaldırılmasına yönelik çabalarengelliliği ortadan kaldıramamıştır. Savaşlar, terör olayları, doğal afetler, kazalar, yangınlar, maddekullanımı, zehirlenme, doğum komplikasyonları ve uygarlığın beraberinde getirdiği sayısız birçok nedenin,özellikle gelişmekte olan ülkelerde engelliliğin sayısını hızla arttırdığı bilinmektedir. Dünya Sağlık Örgütü(DSÖ) ölçütlerine göre gelişmiş ülkelerde nüfusun %10'u, gelişmekte olan ülkelerde ise nüfusun %12'siengellilerden oluşturmaktadır. Bu oran doğrultusunda dünyada 500 milyondan fazla bireyin engelli olduğu,ülkemizde ise yaklaşık 7,5 milyon engelli bireyin olduğu tahmin edilmektedir. Engellilik geçici ve kalıcıolabildiği gibi, geri dönüşümlü veya geri dönüşümsüz, ilerleyici veya gerileyici olabilir (6,10,11).Engelli bireylerin içinde bulundukları ruhsal durum, onların kendilerine bakış açılarını ve toplumla ilişkileriniönemli ölçüde etkilemekte; suçlama, aşağılık duygusu, öfke, inkar gibi duygular yaşamasına nedenolmakta dolayısı ile tedavi ve rehabilitasyon süreci de gecikebilmektedir (1,5,8). Bu nedenle engelli bireyve ailelerin ihtiyaçlarını belirleme, bu doğrultuda onlara eğitim verme konusunda hemşirelere önemligörevler düşmektedir. Bu makale ile engelli hasta eğitimi ve hemşirelik yaklaşımı konusunda hemşirelerinbilinçlendirilmesi amaçlanmıştır.

Engelli Hasta Eğitimi ve HemşirelikYaklaşımıBireyin engeli ile ilk yüzleşmesi onda şokyaratmaktadır. Bununla birlikte bireyde azkonuşma veya hiç konuşmama, içekapanma, gülmeme, sosyal izolasyon gibidavranışlar görülebilmektedir. Doğuştanengelli olma durumu ise kişinin benlikbilincinin oluştuğu ve vücudunu tanımayabaşladığı dönemde sorgulanmakta, inkaröfke-depresyon-uyumsüreci yaşanmaktadır. Dolayısı ile hemşire bu bireylerin güçlü yönlerini bilmeli, buyönlerini geliştirmesi için bireyi cesaretlendirmeli ve bağımsızlığını desteklemelidir (2,8). Ayrıca hemşireninen önemli görevlerinden biri; bireyi biyo-psiko-sosyal bir varlık olarak ele alıp sağlığını hastalıklardankorunmasını sağlarken, eğitimi de bu sürece dahil etmektedir. Engellilik, aile için de büyük bir üzüntükaynağıdır. Bazı aileler çocuklarındaki durumun varlığına ve ciddiyetine inanmak istemez ve reddederler.Bazıları ise kabul eder fakat kaygı ve ümitsizlik duygusu onları ilgisizliğe iter. Bazı aileler de düşkünlükgöstererek çocuğun kendisinin yapabileceği işleri de yaparak çocuğun bağımsızlığını zedeler. Ayrıca aileekonomik anlamda yıpranmakta, bakımı üstlenen aile bireyi iş yaşantısını sürdürememekte ve ev dışındakarşılaşılan güçlükler nedeniyle sosyal yaşam olumsuz etkilenmektedir. Psikososyal desteğin yetersiz olmasıda aile içi ilişkilerde bozulmalara neden olmaktadır. Bu nedenle tedavi ve rehabilitasyon süreci boyuncahasta ve ailesini birlikte ele alarak onların ihtiyaçları, zorlanmaları ve beklentilerine yönelik eğitim planıoluşturmak önemlidir. Hasta ve ailesine verilen eğitimin içeriğini ele alan araştırmalar oldukça azdır(1,2,3,4,6,8,11). Hatice ve ark.(2008)' nın hemşirelerin ve ebelerin zihinsel engelli çocuk ve ailesininbakımında ele aldığı konuların analizi aşağıda belirtilen şekildedir (10) (Bkz. Tablo1).Tablo 1. Zihinsel Engelli Çocuk ve Ailesine Yönelik Yürütülmesi Planlanan Girişimler.Girişimler PlanlarımSayı %PlanlamamSayı %Kazalardan Korunma EğitimiSağlık KontrolleriBeslenme EğitimiBağışıklamaBüyüme-Gelişme İzlemiTuvalet eğitimiÖz bakım eğitimiAile DanışmanlığıGenetik Danışmanlık42 60,041 58,641 58,640 57,139 55,736 51,433 47,132 45,721 30,028 40,029 41,429 41,430 42,931 44,334 48,637 52,938 54,349 70,0

Akut/Kronik sağlık sorunlarıyla başa çıkmayı, desteklenmeyi içeren hasta ve ailesinin eğitimi; doğrukaynak, doğru ihtiyaç ve hastaya özel eğitim konularını içermektedir. Bu doğrultuda etkili bir eğitim için‘Hasta Eğitim Süreci’ izlenmelidir. Verilerin toplanması, tanılama, planlama, uygulama, değerlendirme vekaydetme basamaklarını içeren bu süreç eğitimin etkinliğini arttırmaktadır (3,7).Veri toplama süreci; engelli hasta ve ailesinin öğrenme gereksinimlerini kapsamaktadır. Bunlar:Engelli hasta ve ailesinin engellilik ile ilgili yönelttiği sorular,Engelli ve ailesinin var olan sağlık durumu, engelliliğin etkilerini ve prognozu kavrama düzeyi,Öz bakım konusundaki bilgi düzeyi ve uygulamaları,Engelli ailesi ve yakınlarının bireye verecekleri destek ve yardım derecesi,Öğrenme isteğini etkileyecek ağrı, yorgunluk, korku, endişe vs. varlığının değerlendirilmesi,Sağlık ve hastalık hakkındaki tutum ve inançları,Engelli ve ailesini tercih ettiği öğrenme yolu (grupla tartışma, birebir anlatım, okuma vs),Engelli bireyin yeterliliği (fiziksel-emosyonel düzeyi, yaşı, fiziksel gücü, kas koordinasyonu, hafıza vebağlantı kurma yeterliliği vs.)’ dirToplanan veriler doğrultusunda hemşirelik tanıları belirlenir ve eğitim başlıkları oluşturulur. Örneğin;Bilgi eksikliği: Gelecek kaygısı hakkında,Bilgi eksikliği: Benlik saygısının yeniden kazanılması hakkında,Bilgi eksikliği: Yeterli ve dengeli beslenme hakkında,Bilgi eksikliği: Sosyal izolasyonun kaldırılması hakkında,Bilgi eksikliği: Güç ve güçsüzlük hakkında,Bilgi eksikliği: Kişisel hijyen hakkında,Bilgi eksikliği: Uyum süreci ve baş etme hakkında,Bilgi eksikliği: Umutsuzluk hakkında,Bilgi eksikliği: Ebeveynlerin engelli bireye yönelik bakım sorumluğunun paylaşımı hakkında,Bilgi eksikliği: Ağrı yönetimi hakkında,Bilgi eksikliği: İhmal ve istismar hakkında,Bilgi eksikliği: Suçluluk hakkında,Bilgi eksikliği: Uyku hijyeni hakkında eğitim içeriği hazırlanabilir.Bir sonraki adım, belirlenen konuları içeren eğitimin ‘hangi sıra ile?, neyi?, nasıl?, hangi zamanda? ve nasıldeğerlendireceğini?’ planlandığı aşamadır. Toplanana veriler ve konulan eğitim tanısı dikkate alınaraksırayla önceliklerin belirlenmesi, öğretim yöntemlerinin, araç ve gereçlerin seçiminin yapılması ve aynızamanda eğitimde iş birliği yapılacak kişi ya da kuruluşların belirlenmesi gerekmektedir (7). Eğitimsırasında düz anlatım, soru-cevap, tartışma, demonstrasyon, rol oynama, grup öğretimi, yazılı kaynaklar,

üç boyutlu materyaller, afiş, poster, resim, ses kaydı kullanılabilir. Bunlar engelli bireyin durumuna uygunolarak seçilmelidir (5,7). Örneğin:1- Görme engelliler için; Braille Alfabesi, ses kayıt cihazı, grup öğretimi, soru-cevap yöntemikullanılabilir.2- İşitme engelliler için; işaret dili, iletişim kartları, yazılı kaynaklar, poster, afiş, yazarak anlatım, resimmateryalleri kullanılabilir.

3- Zihinsel engelliler için; grup faaliyetleri, projeksiyon, yazı tahtası, müzik aleti, TV ve ses sitemindenfaydalanılabilir.4)Fiziksel Engelli Eğitimi için; Broşür, afiş, grup eğitimi/terapisi, soru-cevap yöntemi kullanılabilir.Protez ve fonksiyonu gerçekleştirmeye yardımcı alet çeşitleri, bunların kullanımı ve alışma süreci elealınabilir.

Eğitim sırasında engelli hastanın yanında aile üyelerinin veya bakım vericilerin bulunması,eğitimin etkinliğinin soru cevap şeklinde değerlendirilmesi önemlidir.Eğitimin uygulandığı aşamada ise;Çevrenin engelli bireyin kullanabileceği şekilde düzenlenmesi,Farklı kültür özellikleri taşıyan grupların inanç, tutum ve değerleri,Okuma/dinleme ve okuduğunu/dinlediğini anlama sorularında sade bir dil kullanımı,Eğitim sırasında ve sonrasında sorulan sorularla bilgi ve becerinin tekrarlanması,Uygun materyal kullanımı (yaş dönemine-engelliğin çeşidine uygunluk, anlaşılır büyüklük ve yazı biçimiseçilmesi,)Kaynak ve materyalin güncel olması önem taşımaktadır.Verilen eğitimlerin değerlendirilmesi; gözlem, görüşme, sözlü ve yazılı değerlendirmeler ileyapılmaktadır. Bunun sonucunda eğitimin yeterliliği, eğitim ihtiyacı ve eğitim süreci ele alınır.Değerlendirme sonucu olumsuz olduğunda çözülmeyen sorun/gereksinim için yeniden plan yapılmasıgerekir.Belirlenen, uygulanan ve değerlendirilen eğitim girişimleri, ilgili standartlar, kurum politikaları hasta eğitimsüreci boyunca kaydedilmelidir. Kayıtlar açık, eksiksiz, doğru ve sürecin her kapsamını açıklamalıdır (7).Sonuç ve ÖnerilerEngelli olma gerçeği ve bunun beraberinde getirdiği yeni yaşam stili nedeniyle; şok, inkar, kızgınlık,yetersizlik, suçlanma, depresyon, sosyal izolasyon, beslenme ve bakım yetersizliği engelli birey ve ailesindegörülebilmektedir. Bu durum tüm bu değişiklikler ve olumsuz duygu durumları birey ve ailenin yükünüarttırmakta, rehabilitasyon sürecini uzatmaktadır (1,9,11). Bu süreçte engelli birey ve ailesi ile kurulangüven ilişkisi temelinde verilen eğitimler bireyin yeni yaşamına adaptasyonunda kolaylaştırıcı bir faktöroluşturmakta ve görülebilecek psikiyatrik morbiditeleri azaltmaktadır. Bu doğrultuda hemşireler, engellibireylerin tedavi ve bakım sürecine bulgular doğrultusunda planladıkları eğitim faaliyetlerini de eklemelidir.Engelli birey ve ailesinin rehabilitasyonunu, taburculuk sonrası süreçte de ele almaya yönelik girişimlerplanlanabilir. Ayrıca Sağlık Bakanlığı’nın hasta güvenliği kapsamında işitme engelliler için düzenlediği ‘İşaretDili Tercümanlığı Kursu’na hemşirelerin katılımı arttırılabilir.

KAYNAKLAR1. Akdemir N., Akkuş Y., Rehabilitasyon ve Hemşirelik. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2006, 82–91.2. Aktaş A., İnmeli Hastaya Verilen Eğitimin; Hasta ve Hasta Yakınlarının Yaşam Kalitesi, Anksiyete ve DepresifBelirti Düzeyi Üzerine Etkisi. Doktora Tezi, İstanbul, 2010.3. Demir G., Kızılırmak A., Özcan A. Engelli Çocuğa Sahip Annelerin Depresyon Düzeylerinin Belirlenmesi.Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 2010; 13(4), 53-57.4. Gönenler D.H., Zihinsel Engelli Çocuklarda İhmal –İstismar ve Hemşirelik Yaklaşımı. Deneysel ve Klinik TıpDergisi, 2010; 27,137-143.5. Gönenler Ö. ve ark. Zihinsel Engelli Çocukların Evde Bakımı ve Hemşirelik Yaklaşımı. Gaziantep Tıp Dergisi,2010; 16(2), 57-65.6. Karadağ G.,Engelli Çocuğa Sahip Annelerin Yaşadıkları Güçlükler ile Aileden Algıladıkları Sosyal Destek veUmutsuzluk Düzeyleri. TAF Preventive Medicine Bulletin, 2009; 8(4).7. Kaya H., Hemşirelik Esasları Hemşirelik Bilimi ve Sanatı. Ed.Karadağ A., Aştı A.T.,Akademi Yayınları, 2012.8. Kılıç S., Fiziksel Engelli Çocuğun Evde Bakım Gereksiniminin Aileye Etkisi,. Marmara Üniversitesi SağlıkBilimleri Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2009.9. Özsoy A.S. ve ark. Zihinsel Engelli Çocuk Sahibi Ailelerin Yaşadıkları Güçlüklarin İncelenmesi. Aile ve Toplum,2006, Ocak-Şubat-Mart,69-76.10. Sarı H., Altıparmak S., Ebe ve Hemşirelerin Zihinsel Engelli Çocuklarla İlgili Bilgileri. TSK Koruyucu HekimlikBülteni, 2008, 7 (2); 127-132.11. Timur S. ve ark. Engelli Kadınların Üreme Sağlığı Sorunları ve Etkileyen Faktörler. C.Ü. HemşirelikYüksekokulu Dergisi, 2006; 10(1),51-57.Hazırlayan: Uzm. Hem. Aybüke KÜÇÜKBAKARAcıbadem Ankara HastanesiEğitim ve Gelişim HemşiresiHazırlama Tarihi: 01.04.2012