Atlas Tarih Özel Sayı

YEŞİL ATLAS 

İLBER ORTAYLI: 

29 EKİM ÖZEL SAYISI 

ATATÜRK BİR MEDENİYET SAVAŞI VERDİ 

SAYI: 2023-01 

Özel sayı 

SAYI: 2023-01 

FİYATI: 140.00 TL 

CUMHURİYETİN BİR ASRI 1923-2023 

CUMHURİYETİN 

BİR ASRI 

A’DAN Z’YE 

CUMHURİYET 

1923’TE NELER 

YAŞANDI? 

BİR NESİL 

YETİŞTİRMEK 

ULUS EKONOMİSİ 

YARATMAK 

KÖYLÜ MİLLETİN 

EFENDİSİDİR 

001_kapak.indd 1 20.10.2023 17:53

İçindekiler 

08 

46 

62 

06 Türkiye Cumhuriyeti 100 yaşında 

08 A’dan Z’ye cumhuriyet 

14 Cumhuriyete adım adım: 

1923’te neler yaşandı? 

24 “Atatürk bir medeniyet savaşı verdi” 

Prof. Dr. İlber Ortaylı 

36 “Cumhuriyeti 100 yıldır yaşatan Harf Devrimi’dir” 

Necdet Sakaoğlu 

46 Bir nesil yetiştirmek 

50 Bir ulus ekonomisi yaratmak 

Murat Koraltürk 

62 “Köylü milletin efendisidir” 

Prof. Dr. Cemal Taluğ 

72 Cumhuriyetin Onuncu Yılı 

Feza Kürkçüoğlu 

82 Cumhuriyet ve bilim 

90 Cumhuriyet kadını 

Pelin Batu 

100 100 yılın sanatı 

Yeşim Pütgül 

112 Zeki, çevik ve ahlaklı: 

Türk sporunun unutulmazları 

122 Cumhuriyet Albümü: 

Olaylar, insanlar, mekânlar... 

ATLAS TARİH 3 

003_E-CF-icindekiler.indd 3 20.10.2023 17:17

Editör 

CEM FAKİR 

cemfakir@gmail.com 

Yayıncı 

Do ğan Bur da Der gi Ya yın cı lık ve Pa zar la ma A.Ş. 

YEŞİL ATLAS 

İcra Kurulu Başkanı 

Cem M. Başar 

Cumhuriyetin Bir Asrı 

Atlas Tarih, Türkiye Cumhuriyeti’nin 100. yılını özel bir sayıyla selamlıyor. 

Bu özel sayıyı, yarım asra yaklaşan tarihiyle cumhuriyetimizin köklü 

kurumlarından olan Sütaş iş birliğiyle hazırladık. 

100 yıl önce neler hedeflendi, neler başarıldı? İkinci yüzyıla girerken 

Türkiye Cumhuriyeti’nin temel meseleleri neler? Prof. Dr. İlber Ortaylı, en 

önemli olaylarıyla 100 yılın siyasi ve sosyolojik muhasebesini yaptı. 

Cumhuriyetin ilk yıllarında modern bir eğitim için seferberlik ilan edilmişti. 

On üç buçuk milyonluk ülkede yeni bir nesil yetiştirmek için birçok adım 

atıldı. Kuşkusuz en önemlisi, 1 Kasım 1928’de ilan edilen Harf Devrimi’ydi. 

Ömrünün 63 yılını Türk eğitimine hizmet ederek geçiren tarihçi ve öğretmen 

Necdet Sakaoğlu ile cumhuriyetin eğitim hamlesini konuştuk. 

Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanlı İmparatorluğu’ndan devraldığı 

miras, savaşlarla çökmüş bir ülkeydi. Cumhuriyeti kuran kadronun ortak ideali 

bağımsız bir milli ekonomi yaratmaktı. Murat Koraltürk, cumhuriyetin iktisadi 

adımlarını Atlas Tarih için yazdı. 

100 yıl önce Türkiye nüfusunun büyük bölümü kırsalda yaşıyordu. Bu 

nedenle memleketi yeniden ayağa kaldırmaya köylerden başlandı. Ziraat 

Yüksek Mühendisi Prof. Dr. Cemal Taluğ ile Atatürk dönemi tarım politikalarını 

konuştuk. 

Kadınların hak mücadelesi Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk 10 yılında hız 

kazandı. Pelin Batu, cumhuriyet kadınlarının mücadelesini Atlas Tarih için 

kaleme aldı. 

“Cumhuriyetin 10. Yıl Kutlamaları” özel bir anlam taşır. Tüm ülkenin büyük 

bir coşku içinde katıldığı kutlamalar üç gün üç gece sürer. Feza Kürkçüoğlu 

cumhuriyetin onuncu yılını yazdı. 

Bilime yön verenler, yüzyılın sanatçıları ve unutulmaz sporcuların hikâyesi 

100. yıl özel sayımız için hazırladığımız diğer dosyalar. 

Cumhuriyeti kuran fedakâr nesli saygıyla anıyoruz… 

4 ATLAS TARİH 

Yayın Yönetim Danışmanı 

Ferhan Kaya Poroy 

Ya yın Danışmanı 

Cem Fakir 

Görsel Yönetmen 

Koray Gökkaya 

Yazı İşleri Müdürü (Sorumlu) 

Ayşegül Uyanık Örnekal 

Yayın Kurulu 

Prof. Dr. İlber Ortaylı, Prof. Dr. Mesut Uyar, 

Prof. Dr. Mehmet Ö. Alkan, Kansu Şarman, 

Erol Üyepazarcı 

Kurumsal İletişim Müdürü: Funda Demirci Ayan 

An ka ra Tem sil ci si: Erdal İpekeşen 

0 312 577 31 56 

www.atlastarih.com / bilgi@atlastarih.com 

Yö ne tim 

Üretim Planlama Di rek tö rü (Tüzel Kişi Temsilcisi): Yakup Kurtulmuş 

Sa tış ve Dağıtım Di rek tö rü: Egemen Erkorol 

Fi nans Di rek tö rü: Didem Kurucu 

Dijital İçerik Direktörü: Eren Demir 

Rek lam 

Reklam ve Etkinlik Grup Başkanı: Ali Erman İLERİ 

Grup Başkan Yardımcısı: Seda Erdoğan Dal, Neyran Çınar 

Satış Koordinatörü: Burcu Kevser Karaçam - Hülya Hankendi 

- Şerife Dökmetaş 

Sa tış Mü dü rü: Mürvet Yılmaz 

Bölgeler Proje Mü dü rü: Şelçuk Ergenç 

Teknik Müdür: Ayfer Kaygun Buka 

Tel: 0 212 336 53 61 - 62 

Hedef Sayfalar Reklam Koordinatörü: Aysel Şener 

Tel: 0212 336 53 75 

Bölgeler Reklam Mü dü rü: Hülya Erdoğan 

Tel: 0 212 336 53 72 

Etkinlik Ve Marka Yönetimi 

Etkinlik ve Proje Koordinatörü NİHAL AYAN 

nayan@doganburda.com 

Marka Müdürü: Aslıhan Sever 

Marka Yönetmeni: Nil Özarpark 

Reklam Re zer vas yon 

Tel: 0 212 336 53 00 - 57 - 59 

Ankara Reklam Satış Koordinatörü 

Sezinur Balıkçıoğlu 

Ankara Reklam Satış Müdürü: Beliz Balıbey 

Tel: 0 312 577 31 56 

Uluslararası Reklam Satış Temsilcilerimiz 

ALMANYA: Julia Mund 

T +49 89 92 50 31 97, Julia.Mund@burda.com 

Michael Neuwirth 

T. +49 89 9250 3629, michael.neuwirth@burda.com 

İSVIÇRE: Goran Vukota 

T. +41 44 81 02 146, goran.vukota@burda.com 

FRANSA / LÜKSEMBURG: Marion Badolle-Feick 

T. +33 1 72 71 25 24, marion.badolle-feick@burda.com 

İTALYA: Mariolina Siclari 

T. +39 02 91 32 34 66, mariolina.siclari@burda.com 

İNGİLTERE / İRLANDA: Jeannine Soeldner 

T. +44 20 3440 5832, jeannine.soeldner@burda.com 

ABD / KANADA / MEKSİKA: Salvatore Zammuto 

T. +1 212 884 48 24, salvatore.zammuto@burda.com 

Yö ne tim Ye ri 

Kuştepe Mah. Mecidiyeköy Yolu Cad. No: 12 

Trump Towers Kule 2 Kat: 21 Pk: 34387 Şişli-İst. 

Tel: 0 212 410 32 00 

Bas kı: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş. 

Adres: Dudullu Organize San. Bölgesi 1.Cad. 

No:16 Ümraniye-İSTANBUL 

Tel: 444 44 03 Faks: Faks: (0216) 365 99 07 

www.bilnet.net.tr 

Sertifika No: 42716 

Da ğı tım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş. 

Ya yın Tü rü: Ulusal Sü re li İki Ayda Bir 

© Yeşil Atlas der gi si, Do ğan Bur da Der gi 

Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş. tarafından 

T.C. yasalarına uygun olarak yayımlanmaktadır. 

Yeşil Atlas der gi si nin isim ve ya yın hak kı Do ğan Bur da Der gi 

Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.’ye aittir. Dergide yayımlanan yazı, 

fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konuların her hakkı saklıdır. 

İzinsiz, kaynak gösterilerek dahi alıntı yapılamaz. 

DB Okur Hiz met le ri Hat tı: 0 212 478 0 300 

okurhizmetleri@doganburda.com 

DB Abo ne Hiz met le ri Hat tı: 0 212 478 0 300 

abo ne@doganburda.com - www.doganburda.com 

Üyeliği: FIPP 

Çalışma Saatleri: Her gün saat 09.00-22.00 

arasında hizmet verilmektedir. 

004_005_E-CF-editoykb.indd 4 20.10.2023 17:54

Değerli Atlas Tarih Dergisi Okurları, 

Cumhuriyet; 

Her türlü yokluklar ve imkânsızlıklar içinde, büyük bir inanç, 

azim ve fedakârlıklarla yürütülen “Millî Mücadele”nin, İstiklal 

Savaşımızın sonucunda elde edilen başarının tacıdır, Cumhuriyet. 

Başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere “Millî Mücadele” 

kahramanlarımızın bizlere en büyük armağanı, en değerli 

emanetidir, Cumhuriyet. 

Siyasi, askeri ve diplomatik alanda yedi düvele karşı yürütülen 

amansız bir mücadelenin sonunda, “Lozan Antlaşması”nın 

imzalanmasıyla açılan yolda kurulan “Türkiye Cumhuriyeti”nin 

dünya milletler topluluğunun itibarlı ve saygın bir üyesi olarak 

kabulünün de anahtarıdır, mührüdür Cumhuriyet. 

Laikliğin, insan haklarının, kadın-erkek eşitliğinin, evrensel 

ilkelere bağlı hukuk sisteminin, yasalar önünde eşit vatandaşlığın, 

kuvvetler ayrılığının ve fırsat eşitliğinin temelini; katılımcı 

demokrasinin, refah ve mutluluğumuzun, uygarlık yolunda 

ilerlememizin en büyük güvencesini oluşturan Cumhuriyetimizin 

100. yılına ulaşmaktan büyük bir mutluluk ve gurur duyuyorum. 

Bizler Cumhuriyet’le birlikte; siyaset, ekonomi, hukuk, eğitim 

ve kültür alanlarında atılan adımların ve Atatürk devrimleri ile elde 

edilen kazanımların sağladığı olanaklarla yetiştik ve bugünlere 

ulaştık. Ülkemizin gelişmesi, kalkınması ve dünya rekabetinde 

saygın bir yere ulaşması için var gücümüzle çalışmanın öncelikli 

sorumluluğumuz, bizim için canlarını vermiş atalarımıza, 

şehitlerimize olan borcumuz olduğunu düşünüyorum. 

Cumhuriyetimizin 100. yılına ithafen Atlas Tarih Dergisi’nin 

hazırladığı “Cumhuriyetin Bir Asrı” özel sayısında; Türkiye’nin 

önemli tarihçileri ve usta kalemleri tarafından Cumhuriyet’e giden 

yolun, modern Türkiye’nin doğuşunun, iktisadi bağımsızlığın 

ilk adımlarının 100 yıllık fotoğraflar eşliğinde ele alınmasını çok 

değerli buluyorum. 

Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmanın gururuyla, 

Cumhuriyetimizin 100. yılını coşkuyla kutluyor, Gazi Mustafa 

Kemal Atatürk önderliğinde Cumhuriyet’i bizlere armağan eden 

bütün kahramanlarımızı, şehitlerimizi ve gazilerimizi rahmet, 

minnet ve şükranla anıyorum. 

Cumhuriyetimizin 100. yılı kutlu olsun! 

Muharrem Yılmaz 

Sütaş Yönetim Kurulu Başkanı 


004_005_E-CF-editoykb.indd 5 20.10.2023 17:17

TÜRKİYE 

CUMHURİYETİ 

100 YAŞINDA 

ATLAS TARIH YAZARLARININ KALEMINDEN 

TÜRKIYE’DE SIYASET, EKONOMI, EĞITIM, 

BILIM, SANAT VE SPORUN SON YÜZ YILI. 


006_007_K-E-CF_sunus.indd 6 20.10.2023 17:10


006_007_K-E-CF_sunus.indd 7 20.10.2023 17:10

ATATÜRK SOYADI 

Mustafa Kemal 

Paşa’ya 24 Kasım 

1934’te verildi. Meclis, 

Soyadı Kanunu’nu 21 

Haziran’da çıkarmıştı. İsmet Paşa ve 

22 arkadaşının sunduğu tek maddelik 

kanun teklifiyle ulu önder o tarihten 

sonra Mustafa Kemal Atatürk olarak 

anılacaktı. 17 Aralık’ta Mustafa Kemal 

Paşa’dan başka kimsenin “Atatürk” 

soyadını kullanamayacağına dair kanun 

çıkarıldı. 

A’DAN Z’YE 

CUMHURİYET 

Önemli olaylar, kişiler, mekânlar, kavramlar 

ile cumhuriyetin alfabetik hikâyesi. 


008_013_K-E-CF-adanzyecumhuriyet.indd 8 20.10.2023 17:11

Başkent Ankara, 13 Ekim 

1923’te yeni Türk Devleti’nin 

merkezi olarak ilan edildikten 

sonra büyük değişim geçirdi. 

1927’de uluslararası bir yarışma 

açıldı. Berlinli mimar Hermann Jansen’in 

Ankara İmar Planı, 1932’de yürürlüğe girdi. 

Plana göre Atatürk Bulvarı kentin omurgasını 

oluşturuyordu. Ticari merkez Ulus’ta, yönetim 

merkezi Yenişehir’de olacak, Kale içindeki 

eski kent ise korunacaktı. 

Demiryolları, Cumhuriyet 

Türkiyesi’nin en önem 

verdiği konuların başında 

geliyordu. 10’uncu Yıl 

Marşı’nda geçen “Demir 

ağlarla ördük ana yurdu dört baştan” sözü 

boşuna değildi. Cumhuriyetin ilk 20 yılında 

binlerce kilometre demiryolu hattı inşa 

edildi. Başvekil İsmet Paşa, 1930 yılında 

demiryolu politikasını şöyle açıklıyordu: 

“Şimendifer politikası milli devlete, bugün 

mü yarın mı mülahazasına tahammülü 

olmayan, ilk, gayri kabili tehir, milli vahdet, 

milli mevcudiyet, milli istiklal meselesi olarak 

teveccüh etmiştir.” 

Cumhuriyet kelimesi Türk 

Dil Kurumu’na göre “Milletin, 

egemenliği kendi elinde 

tuttuğu ve bunu belirli süreler 

için seçtiği milletvekilleri 

aracılığıyla kullandığı yönetim biçimi” 

anlamını taşıyor. Arapça “halk” ve “topluluk” 

demek olan “cumhur” kelimesinden türetildi. 

Cumhur kelimesinin bir rejim, bir sınıflama 

olarak icadı Türklere aitti. 

Çankaya Köşkü, cumhuriyetin 

sembol mekânlarından biridir. 

Cumhurbaşkanlığı konutu olarak 

Ankara’ya hâkim bir tepede, 

Avusturyalı mimar Clemens 

Holzmeister’in yaptığı köşk, 

1932 yılında tamamlandı. Gazi Mustafa 

Kemal Paşa bu tarihe kadar, Ankara 

halkının kendisine hediye ettiği yeni köşkün 

yanındaki bağ evinde kalıyordu. Çankaya 

Köşkü, 2014 yılına kadar cumhurbaşkanların 

ikamet ettiği yer oldu. 

Egemenlik kayıtsız şartsız 

milletindir. Teşkilat-ı 

Esasiye’den bugüne Türkiye 

Anayasası’nda yer alan ifadedir. 

“Hâkimiyet bilâ kayd-u şart 

milletindir” sözünün Türkçe söylenişidir. 

Türkiye Büyük Millet Meclisi kürsüsün 

arkasındaki duvarda yazılı olan ve Meclis’in 

temel dayanağını oluşturan ilkedir. 



A’dan Z’ye 

Cumhuriyet 

Fırka, cumhuriyetin ilk yıllarında 

siyasi partilere verilen isimdi. 

Mustafa Kemal Paşa, 7 Aralık 

1922’de halkçılığa dayanan 

ve Halk Fırkası adını taşıyan 

bir siyasi parti kuracağını açıklamıştı. 

İkinci Dönem TBMM’nin 11 Ağustos 1923’te 

çalışmaya başlamasının ardından Halk Fırkası 

9 Eylül’de kuruldu. 

Kadınlar ilk siyasal haklarını 

1930 yılında elde etti. Buna 

göre belediye seçimlerinde 

oy kullanabilecek ve aday 

olabileceklerdi. Türk kadınları, 

genel seçimlere katılma, milletvekili seçme 

ve seçilme hakkını ise 5 Aralık 1934’te 

kazandı. Meclis, seçim yenileme kararı alarak 

23 Aralık’ta tatile girdi. 1935’in şubat ayında 

yapılan seçimlerde 18 kadın milletvekili 

Meclis’e girdi. 

Harf İnkılabı, cumhuriyet 

yönetiminin yaptığı en 

önemli reformlardan biridir. 

Mustafa Kemal Paşa, 8 

Ağustos 1928’de yaptığı 

konuşmada “Güzel dilimizi ifade etmek için 

yeni Türk harflerini kabul ediyoruz. Bizim 

güzel, ahenktar, zengin lisanımız yeni Türk 

harfleriyle kendini gösterecektir” dedi. 

Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1 Kasım 1928’de 

onayladığı kanunla Arap harfleri yerine 

Latin temeline dayalı yeni Türk alfabesine 

geçilmesini kabul etti. Bütün ülkede 

yeni harfleri öğrenme ve okuma yazma 

seferberliği başlatıldı. 

Gazilik unvanı, Mustafa Kemal 

Paşa’ya Büyük Millet Meclisi 

tarafından verildi. 13 Eylül 

1921’de zaferle sonuçlanan 

Sakarya Muharebesi’nin 

ardından 19 Eylül’de Meclis’te yapılan 

görüşmelerde Başkomutan Mustafa Kemal 

Paşa’ya “mareşal rütbesi ve gazilik unvanı” 

verilmesi teklif edilmiş ve oy birliğiyle kabul 

edilmiştir. O tarihten sonra kendisinden 

“Halaskârgazi”, “Gazi Paşamız” olarak 

bahsedilmiş, Atatürk soyadı aldıktan sonra 

da “Gazi Mustafa Kemal Atatürk” olarak 

anılmıştır. 

İstiklal Marşı, Kurtuluş Savaşı 

yıllarında, 12 Mart 1921’de Meclis 

tarafından milli marş olarak kabul 

edildi. Marşın güftesi Mehmet Akif 

Bey (Ersoy) tarafından yazıldı. 

Şiirin bestelenmesi için açılan yarışmanın 

sonucu 1924 yılına kadar açıklanmadı. Maarif 

Vekaleti’nde toplanan kurul, Ali Rıfat Bey’in 

(Çağatay) bestesini birinci olarak açıkladı. 

İstiklal Marşı, 1930 yılına kadar bu besteyle 

söylendi. Ancak 1930’da alınan kararla bu 

bestenin yerini bugün de kullanılan Osman 

Zeki Bey’in (Üngör) bestesi aldı. 

Laiklik, Türkiye Cumhuriyeti’nin 

temel ilkelerinden biridir. Din 

ve devlet işlerinin birbirinden 

ayrılması; dini inançların devlet 

yönetiminde rol oynamaması 

esasına dayanır. Halk Fırkası’nın 1923 

tüzüğünde yer alan milliyetçilik ve halkçılık 

ilkelerine 1927’de cumhuriyetçilik ve adı 

belirtilmeden laiklik de eklenmiştir. 1931’de bu 

dört ilkenin yanına devletçilik ve inkılapçılık 

da eklenerek Altı Ok tamamlanmış, 5 Şubat 

1937’de yapılan anayasa değişikliğiyle devletin 

nitelikleri haline gelmiştir. 



Medeni Kanun, 

cumhuriyetin ilk 

yıllarında çağdaşlaşma 

yolunda en önemli 

adımlardan biriydi. 

Aile yaşamı, miras ve eşya hukukunu 

düzenleyen Türk Medeni Kanunu, 17 Şubat 

1926 tarihinde Meclis’te kabul edildi. Yeni 

kanunun hazırlıkları sırasında Batılı ülkelerin 

medeni kanunları incelenmiş ve İsviçre 

Medeni Kanunu’nun esas alınmasına karar 

verilmişti. 4 Ekim 1926’da yürürlüğe giren 

kanunla birlikte dine dayalı hukuk, yerini laik 

bir sisteme bıraktı. Tek eşlilik, boşanma, 

velayet ve miras işlerinde kadın-erkek eşitliği 

benimsendi. 

1926 yılında çekilen fotoğrafta 

bir Türk ailesi... 

Osmanlı borçlarının 

tasfiyesine ilişkin Paris’te 

imzalanan anlaşma 1 

Aralık 1928’de Meclis’te 

onaylandı. Anlaşmaya 

göre Türkiye, Osmanlı borçlarının Balkan 

Savaşı’ndan önceki kısmının yüzde 62’sini, 

sonraki borçların ise yüzde 76’sını kabul etti. 

Ödenecek toplam borç 107.5 milyon altın 

liraydı. Bu rakam 1929 milli gelirinin yüzde 

6,6’sına denk geliyordu. İlk taksit 1929’da, son 

taksit 1954 yılında ödendi. 

Öğretim Birliği, Türkiye 

Büyük Millet Meclisi’nin, 3 

Mart 1924’teki oturumunda 

kabul ettiği Tevhid-i Tedrisat 

Kanunu’yla sağlandı. Buna 

göre, medreselerin bağlı olduğu Şeriye ve 

Evkaf Bakanlığı kaldırıldı, eğitim kurumlarının 

tümü Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlandı. 

Mektep ve medrese ikiliği ortadan kalktı. 

Hedef, laik ve ulusal bir eğitim sistemi 

kurmak, çağdaş nesiller yetiştirmekti. 

Nutuk, Mustafa Kemal 

Paşa’nın “1919 yılı 

mayısının 19’uncu 

günü Samsun’a çıktım” 

sözleriyle başlar. 

Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa, Milli 

Mücadele dönemini ve cumhuriyetin ilk 

yıllarını anlattığı nutkunu 15-20 Ekim 1927 

tarihleri arasında tamamlar. Büyük Nutuk, 

Mustafa Kemal Paşa’nın Türk Gençliğine 

Hitabesi ile sona erer: “Ey Türk istikbalinin 

evlâdı! İşte, bu ahval ve şerâit içinde dahi 

vazifen, Türk istiklal ve cumhuriyetini 

kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, 

damarlarındaki asil kanda mevcuttur!” 

Parlamento tarihimiz, 23 Aralık 

1876 tarihli Kanun-i Esasi ile 

kurulan Meclis-i Mebusan’la 

başlamıştır. Birinci ve İkinci 

Meşrutiyet dönemlerinde 

görev yapan bu meclis, son toplantısını 

12 Ocak 1920’de yaptı; işgal döneminde, 11 

Nisan 1920’de kapatıldı. Anadolu’da kurtuluş 

mücadelesini yürütecek Büyük Millet Meclisi, 

23 Nisan 1920’de Ankara’da kuruldu. Türkiye 

Büyük Millet Meclisi, cumhuriyetimizin ve 

demokrasimizin temel dayanağıdır. 

Reform mu, devrim mi? 

Türkiye Cumhuriyeti’nin 

kuruluş sürecinde yapılan 

hamleler Atatürk Devrimleri, 

Atatürk İnkılapları gibi adlarla 

anılır. Saltanatın ve hilafetin kaldırılması, milli 

egemenliğe dayalı cumhuriyet rejiminin ilan 

edilmesi, yeni harflerin kabulü gibi hamleler 

kuşkusuz “Türk Devrimi”dir. 



A’dan Z’ye 

Cumhuriyet 

Ulus Meydanı, cumhuriyet 

mekânlarını merkezidir. 

Birinci ve İkinci Meclis 

binaları burada bulunur. 

Meydanda bulunan Zafer 

Anıtı, Avusturyalı heykeltıraş Heinrich Krippel 

tarafından tasarlanmış, 24 Kasım 1927’de 

açılmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında resmi 

devlet törenlerinin ana mekânı olmuştur. 

Sanayileşme cumhuriyetin temel 

hedeflerinden biriydi. Birinci 

Beş Yıllık Sanayi Planı, 17 Nisan 

1934’te kabul edildi. Planın 

hazırlıkları 1932 yılında Profesör 

Orlov başkanlığındaki Sovyet heyetinin 

Türkiye’ye gelmesiyle başlamıştı. Orlov 

heyeti, Türkiye’de kurulması gereken sanayi 

tesisleriyle ilgili rapor hazırlamış, yapılacak 

yatırımları listelemişti. 1929 ekonomik 

buhranının etkileri hâlâ devam ediyordu. 

Ülkeyi kalkındırma süreci artık yeni bir 

evreye girmişti. Cumhuriyetin ilk yıllarında 

uygulanan serbest ekonomi politikası terk 

edilerek, devletin yatırımcı ve işletmeci 

olarak öne çıktığı bir politika izlenmeye 

başlanmıştı. Modern sanayinin temelleri 

atıldı. Tekstilden madenciliğe birçok tesis 

kuruldu. 

Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, 

20 Nisan 1924’te kabul 

edildi. Cumhuriyet ilan 

edildikten sonra hazırlanan 

ilk anayasaydı. Yasama 

Meclisi, sistemin temel organıydı. Meclis 

yasama yetkisini bizzat, yürütme yetkisini 

ise cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu eliyle 

kullanıyordu. Bakanlar kurulu ve bakanlar 

Meclis’e karşı sorumluydu. Yargı yetkisi ise 

millet adına bağımsız mahkemelerdeydi. 

teşkilat-ı esasiye, 

cumhuriyetin 

ilanından sonra 

hazırlanan ilk 

anayasaydı. 

Şapka giyilmesi hakkındaki 

kanun, 25 Kasım 1925’te 

Meclis’te kabul edildi, 28 

Kasım’da yürürlüğe girdi. 

Mustafa Kemal Paşa, 23 Ağustos 

1925’te Ankara’dan Kastamonu’ya 

doğru yola çıkmıştı. Akşam şehre girişinde 

halk tarafından coşkuyla karşılanan Mustafa 

Kemal Paşa’nın elinde panama şapkası vardı. 

27 Ağustos’ta İnebolu Türkocağı’nda ünlü 

şapka konuşmasını yaptı: “Altı kaval üstü 

şişhane diye ifade olunabilecek bir kıyafet 

ne millidir ne de beynelmileldir. Medeni ve 

beynelmilel kıyafet bizim için, milletimiz 

için layık bir kıyafettir. Onu alacağız. Ayakta 

iskarpin ya da fotin, bacakta pantolon, 

vücutta yelek, gömlek, kravat, yakalık, ceket 

ve bittabi bunların mütemmimi başta siper-i 

şemsli serpuş. Açık söylemek isterim ki bu 

serpuşun adına şapka denir.” 



Ziraat, cumhuriyet ekonomisinin 

temeliydi. Nüfusun büyük 

bölümü köylerde yaşıyordu. 

Tarımsal geliri artırmak ve 

çiftçiyi güçlendirmek için çok 

sayıda reform yapıldı. Ziraat mektepleri açıldı, 

tarımda makineleşmenin sağlanması için 

adımlar atıldı. 

Üniversite reformu, 1933 

yılında Darülfünun’un 

kapatılıp yerine Milli Eğitim 

Bakanlığı’na bağlı yeni bir 

üniversite kurulmasıdır. 31 

Mayıs 1933’te Meclis’te kabul edilen kanunla 

İstanbul Darülfünunu ve ona bağlı kurumlar, 

kadro ve örgütleriyle birlikte lağvedildi. Milli 

Eğitim Bakanlığı, İstanbul Üniversitesi adıyla 

yeni bir üniversite kurmakla görevlendirildi. 

Vatandaşlık Kanunu 23 

Mayıs 1928’de kabul edildi. 

Yeni yasa, vatandaşlığın 

belirlenmesinde soy 

ya da kan bağı ilkesini 

esas almıştı. Türkiye’de ya da yurtdışında 

olmasına bakılmaksızın, Türk baba ya da 

ananın çocuğu Türk vatandaşı olarak kabul 

ediliyordu. Kanunda doğum yeri ve toprak 

bağı ilkesine de yer verilmişti. 

Yerli malı yurdun malı, herkes 

onu kullanmalı. Milli İktisat ve 

Tasarruf Cemiyeti, 18 Aralık 

1929’da TBMM Başkanı Kâzım 

Paşa (Özalp) başkanlığında 

kuruldu. Cemiyetin amacı halkı tutumlu 

yaşamaya ve tasarrufa alıştırmak, yerli 

malları tanıtmak, kullandırmaya özendirmek, 

kalitesini yükseltmek ve sürümünü artırmak 

olarak belirlendi. Cemiyetin kuruluşuyla 

birlikte Türkiye’de tasarruf ve yerli mallar 

seferberliği başlatıldı. 

İkinci tbmm binası 

18 ekim 1924’te 

hizmete açıldı. 



CUMHURİYETE ADIM ADIM 

1923’TE NELER 

YAŞANDI? 

1923 yılına girildiğinde Osmanlı 

İmparatorluğu’nun yerine yeni 

bir Türk devleti filizlenmişti. 

1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılması 

Osmanlı’nın sonu olmuştu. 

Ulusun egemenliğinin hâkim 

olduğu ülkede artık fiili bir 

cumhuriyet vardı. Ancak Türkiye 

Cumhuriyeti’nin resmen ilanı için 

yaklaşık bir yıl daha beklenecekti. 

Peki bu bir yılda neler yaşandı? 


014_023_K-E-CF-1923_Olaylar.indd 14 20.10.2023 17:11



LOZAN’DA İLK ANLAŞMALAR 

Kurtuluş Savaşı’nı sona erdiren Mudanya’daki ateşkes 

görüşmelerinde kalıcı barışın sağlanması için İsviçre’nin 

Lozan kentinde görüşmeler planlanmıştı. 20 Kasım 

1922’de başlayan görüşmeler, 1923 yılına girildiğinde 

tüm hızıyla devam ediyordu. Türk heyetine İsmet 

Paşa’nın başkanlık ettiği görüşmelerde bazı başlıklarda 

anlaşma sağlanabilmişti. Buna göre Ege’de Batı 

Anadolu kıyılarındaki adalar askerden arındırılacak, 

Gökçeada ve Bozcaada Türkiye’ye, Oniki Ada İtalya’ya 

bırakılacaktı. Türkiye’nin batı sınırı Meriç Nehri olacak, 

İstanbul ve Çanakkale boğazlarında 15 kilometrelik 

bir şerit askerden arındırılarak taraf ülkelerden oluşan 

bir komisyon kurulacaktı. Türkiye’nin Suriye sınırı ise 

Fransızlarla yapılan Ankara Antlaşması’nda belirlenen 

haliyle kalacaktı. Musul, kapitülasyonlar gibi konularda 

derin görüş ayrılıkları vardı. Görüşmeler bu nedenle 

4 Şubat 1923’te kesildi. Türk heyeti geri döndü. Meclis’te 

konferansın gidişi hakkında sert tartışmalar yapıldı. 

TÜRKIYE-YUNANISTAN NÜFUS MÜBADELESI 

Lozan’da anlaşma sağlanan konulardan biri de Türkiye ile Yunanistan arasında nüfus mübadelesiydi. 30 Ocak 1923’te 

imzalanan sözleşme ve protokol 19 maddeden oluşuyordu. Anlaşmaya göre, Türk topraklarında yerleşmiş Rum 

Ortodoks dininden Türk uyruklarıyla, Yunan topraklarında yerleşmiş Müslüman dininden Yunan uyruklularının, 

1 Mayıs 1923’ten başlayarak mübadelesi öngörülüyordu. Ancak mübadeleye Aralık 1923’te başlanabildi. İstanbul’daki 

Rumlar ve Batı Trakya’daki Türkler mübadele anlaşması kapsamı dışındaydı. Yunan ordusunun ardından gidenlerle 

birlikte 900 bin civarında Rum, 400 bin dolayında Yunanistan Müslümanı yollara düşecekti. 



MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN BATI ANADOLU GEZISI 

Mustafa Kemal Paşa, 14 Ocak 1923’te Ankara’dan ayrılarak Batı Anadolu gezisine 

başladı. Ertesi gün Eskişehir’de siyasilerle, 16 Ocak’ta İzmit’te gazetecilerle buluştu. 

Bursa ve Alaşehir’in ardından 27 Ocak’ta İzmir’e gitti. 7 Şubat’ta Balıkesir’e ulaştı. 10 

Şubat’ta İzmir’e dönen Mustafa Kemal Paşa bir hafta boyunca kentte kaldı. Mustafa 

Kemal Paşa’nın Batı Anadolu gezisi sırasında Lozan görüşmeleri, saltanat ve hilafet 

meseleleri, yeni Türkiye Devleti’nin esasları gibi konular gündemdeydi. 



ZÜBEYDE HANIM’A VEDA 

Mustafa Kemal Paşa’nın annesi Zübeyde Hanım, 

14 Ocak 1923’te İzmir’de hayatını kaybetti. 1857 Selanik 

doğumlu olan Zübeyde Hanım, 66 yaşındaydı. Mustafa 

Kemal Paşa aynı gün Batı Anadolu gezisi için Ankara’dan 

ayrılmış, annesinin ölüm haberini Eskişehir’de almıştı. 

27 Ocak’ta İzmir’e gelen Mustafa Kemal Paşa, 

Karşıyaka’da annesinin mezarını ziyaret etti ve şöyle 

dedi: “Burada yatan valdem, zulmün cebrin bütün milleti 

felaket uçurumuna götüren bir keyfi idarenin kurbanı 

olmuştur.” Zübeyde Hanım, Karşıyaka’da 1940 yılında 

yaptırılan anıt mezarda yatıyor. 

MUSTAFA KEMAL PAŞA 

14 OCAK 1923’TE 

ANNESİNİ KAYBETTİ. 

İZMIR İKTISAT KONGRESI 

İzmir İktisat Kongresi, 17 Şubat - 4 Mart 1923 tarihleri 

arasında toplandı. Kongre, Mustafa Kemal Paşa, 

İktisat Bakanı Mahmut Esat Bey (Bozkurt) ve Kongre 

Başkanı Kâzım Paşa’nın (Karabekir) konuşmalarıyla 

açıldı. Esat Bey konuşmasında yeni devletin iktisat 

siyasetinin ana hatlarını şöyle anlattı: “Yeni Türkiye 

muhtelit (karma) bir iktisat sistemi takip etmelidir. 

İktisadi teşebbüs, kısmen devlet ve kısmen teşebbüs-i 

şahsi tarafından üstlenilmelidir.” 1135 delegenin 

katıldığı kongre 12 maddelik Misak-ı İktisadi esaslarını 

oy birliğiyle kabul etti. Tüccarlar, sanayiciler, çiftçiler 

ve işçilerin önerileri karar haline getirildi. Bunlar 

arasında aşar vergisinin kaldırılması, sanayinin 

teşvik edilmesi, çalışma süresinin günlük sekiz saate 

indirilmesi gibi hususlar yer alıyordu. 



MUSTAFA KEMAL PAŞA 

TIME DERGISI KAPAĞINDA 

New York merkezli haftalık Time dergisi, Briton Hadden 

ve Henry Luce tarafından 3 Mart 1923’te yayımlanmaya 

başlanmıştı. Dergi, 24 Mart 1923 tarihli dördüncü 

sayısında kapağına yeni Türk Devleti’nin önderi 

Mustafa Kemal Paşa’yı taşımıştı. Derginin makalesi, 

o zamanlar popüler olan bir söze, Mustafa Kemal 

Paşa’nın verdiği yanıtla başlıyordu: “Bir Türk nerede 

kendisinin efendisidir” sorusuna önceleri “Cehennemde” 

diye cevap veriliyordu. Ancak Mustafa Kemal Paşa bu 

sözü “Türkiye’de” diye değiştirmişti. Mustafa Kemal 

Paşa dört yıl sonra, 21 Şubat 1927’de bu kez Türkiye 

Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı unvanıyla Time 

dergisinin kapağını süsleyecekti. 

BIRINCI MECLIS’IN SEÇIM KARARI 

23 Nisan 1920’de açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne çok seslilik egemendi. Farklı görüşlerden ve geniş bir 

yelpazeden milletvekilleri aynı amaç ve tek bir hedef uğruna bir araya gelmişlerdi: Yurdun işgalden kurtarılması. 1923 

yılına gelindiğinde Kurtuluş Savaşı başarıyla sonuçlandırılmış, vatanın bağımsızlığı sağlanmıştı. Bu süreçte zaman 

zaman görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştı. Meclis’te iki grup vardı. Mustafa Kemal Paşa, 10 Mayıs 1921’de, sonrada “Birinci 

Grup” olarak anılacak Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu kurmuştu. Muhalif milletvekilleri ise Temmuz 

1922’de “İkinci Grup”u oluşturmuşlardı. 1922 sonu, 1923 yılı başlarında Mustafa Kemal Paşa’nın aklında Meclis’in 

yenilenmesi vardı. Bu düşüncesini nisan ayında hayata geçirdi. Birinci Meclis, 1 Nisan 1923’te oy birliğiyle seçime gitme 

kararı aldı. Birkaç ay sonra yapılacak seçimler, Meclis’teki İkinci Grup’un sonu olacaktı. 



KADINLAR HALK FIRKASI 

Kurtuluş Savaşı’nda önemli rol oynayan Türk kadını, 

yeni devletin kurulma sürecinde hak arayışını sürdürdü. 

Nezihe Muhiddin, 4 Haziran 1923’te Vakit gazetesinde 

yayımlanan makalesinde siyasal hak taleplerini 

dile getiriyordu: “Fedakâr erkeklerimiz memleket 

için kanlarını akıtırken Anadolu’nun asil kadını, ele 

kazma kürek alarak çocuklarının nafakasını temin 

etti, onunla da kalmadı, aziz toprağını görür görmez 

tüfengini omuzlayıp hududa koşarak bu vatanın sadık 

evlatları olduğunu ispat etti. Bünye-i içtimaiyemizin her 

uzvunda bariz ve fiili bir rolü olan kadınlarımız hakk-ı 

siyasiyesinden de istifade etmeye hak kazanmıştır.” 

Nezihe Muhiddin ve arkadaşları 15 Haziran 1923’te 

Darülfünun Konferans Salonu’nda topladıkları şuranın 

ardından Kadınlar Halk Fırkası’nın kurulacağını ilan etti. 

Ancak fırkanın kuruluşuna izin verilmedi. Bunun üzerine 

7 Şubat 1924’te Türk Kadınlar Birliği kuruldu. 

Lozan antlaşması 

24 temmuz 1923’te 

ismet paşa tarafından 

imzalandı. 

LOZAN’DA IMZALAR ATILDI 

Kasım 1922’de başlayan Lozan’daki barış görüşmeleri 

Musul, kapitülasyonlar gibi konularda yaşanan 

anlaşmazlıklar nedeniyle 4 Şubat 1923’te kesintiye 

uğramıştı. Taraflar 23 Nisan 1923’te masaya geri 

döndü ve Lozan görüşmelerinin ikinci bölümü 

başladı. Üç ay sonra Türkiye, İtilaf Devletleri ve diğer 

ilgili devletler arasında imzalar atıldı. Antlaşmayla 

bağımsız ve egemen Türkiye Devleti tanındı. Osmanlı 

İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaşı’na girerken 

tek taraflı olarak kaldırdığı kapitülasyonların yeniden 

yürürlüğe girmesi girişimi engellendi. Lozan Antlaşması, 

Türkiye’nin kabotaj hakkını da tanıyordu. Türkiye’de 

yaşayan Müslüman olmayan azınlıkların hakları da 

güvence altına alındı. Buna göre Müslüman olmayan 

azınlıklar, Müslümanlar kadar özgür ve yasalar önünde 

eşit olacak ve ana dillerini konuşabilecekti. Musul ve 

Osmanlı borçlarının ödenmesi sorunlarının çözümü 

ileri bir tarihe bırakıldı. 24 Temmuz’da Lozan Boğazlar 

Sözleşmesi de imzalandı. 143 madde, 17 ek protokol 

ve sözleşmeden oluşan Lozan Antlaşması, 23 Ağustos 

1923’te TBMM tarafından onaylandı. 



6 ekim 1923’te istanbul’a giren 

türk ordusu coşkuyla karşılandı. 

İSTANBUL’DA IŞGAL SONA ERDI 

Mondros Mütarekesi, Osmanlı İmparatorluğu ile İtilaf Devletleri arasında 30 Ekim 1918’de imzalandı. İki hafta sonra 

13 Kasım 1918’de İstanbul’a gelen İtilaf Devletleri kuvvetleri, 16 Mart 1920’de kenti resmen işgal etti. Türk halkının 

Anadolu’da işgalcilere karşı başlattığı Kurtuluş Savaşı, 30 Ağustos 1922’de zaferle sonuçlandı. Düşman işgali altındaki 

kentler tek tek kurtarıldı. 11 Ekim 1922’de Mudanya Mütarekesi’nin imzalanmasından bir hafta sonra Refet Paşa, 

TBMM temsilcisi olarak İstanbul’a geldi. 24 Temmuz 1923’te Lozan’da imzalanan barış antlaşması, TBMM tarafından 

23 Ağustos’ta onaylandı. Antlaşma maddeleri uyarınca, İtilaf Devletleri onay tarihinden başlayarak altı hafta içinde 

İstanbul’u ve boğazları terk etmek zorundaydı. İşgalci güçlerin son birlikleri, 2 Ekim 1923’te İstanbul’u terk etti. Şükrü 

Naili Paşa komutasında 6 Ekim 1923’te kente giren Türk ordusu halk tarafından coşkuyla karşılandı. İstanbul’da yaklaşık 

beş yıl süren işgalci güçlerin varlığı artık tamamen sona ermişti. 



ANKARA BAŞKENT ILAN EDILDI 

Kurtuluş Savaşı’nın ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin merkezi olan Ankara, 13 Ekim 

1923’te başkent ilan edildi. İsmet Paşa (İnönü) ve arkadaşları, 9 Ekim’de Ankara’nın 

hükümet merkezi olmasına ilişkin yasa önerisi vermişti. TBMM Genel Kurulu, yasa 

önerisini kabul ederek, fiili olarak zaten hükümet merkezi olan Ankara’nın durumunu 

resmileştirdi. O tarihte Ankara, 20 bin nüfuslu küçük bir Orta Anadolu kentiydi. 

Cumhuriyet ile birlikte yeni bir Ankara doğdu. 1924 yılında çıkarılan yasayla Ankara 

Şehremaneti kuruldu. Apartmanlar, yollar, kamu binaları yapıldı. Şehrin çehresi değişti 

ve yeni rejimin sembolü haline geldi. Cumhuriyetin dördüncü yılına gelindiğinde 

başkent Ankara’nın nüfusu yaklaşık dört kat artmış, 74 bine ulaşmıştı. 



“YARIN CUMHURIYETI ILAN EDECEĞIZ” 

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından işgale karşı Mustafa Kemal Paşa liderliğinde başlatılan 

Kurtuluş Savaşı zaferle sonuçlanmıştı. TBMM’nin 20 Ocak 1921’de kabul ettiği Teşkilat-ı 

Esasiye Kanunu ile egemenlik “kayıtsız ve şartsız” millete verilmişti. 1 Kasım 1922’de saltanatın 

kaldırılmasıyla Osmanlı İmparatorluğu resmen tarihe karışmış, yeni devlet 24 Temmuz 1923’te 

imzalanan Lozan Antlaşması ile tüm dünya tarafından tanınmıştı. Mustafa Kemal Paşa, 1923 

Eylül ayının son günlerinde Neue Freie Presse gazetesinin muhabiri Josef Hans Lazar’a verdiği 

röportajda “Cumhuriyet” kelimesini ilk kez dile getirdi. Bir ay sonra, 28 Ekim akşamı yakın çalışma 

arkadaşlarını Çankaya’da yemekte topladı ve o meşhur sözünü söyledi: “Yarın cumhuriyeti ilan 

edeceğiz!” Anayasanın birinci maddesinde değişiklik yapılarak “Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti 

cumhuriyettir” ibaresinin konulması kararlaştırıldı. TBMM, 

“Türkiye devleti’nin 

şekl-i hükümeti 

cumhuriyettir.” 

29 Ekim 1923’te anayasa değişikliğini kabul etti ve Türkiye 

Cumhuriyeti ilan edildi. Mustafa Kemal Paşa aynı gün 

cumhurbaşkanı seçildi. Başbakan olarak atanan İsmet 

Paşa’nın kurduğu hükümet, ertesi gün güvenoyu aldı ve 

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk hükümeti olarak göreve başladı. 



İLBER ORTAYLI CUMHURİYETİN 

BİR ASRINI ANLATIYOR 

“ATATÜRK 

BİR MEDENİYET 

SAVAŞI VERDİ” 


024_035_E-CF-ilberortayli.indd 24 20.10.2023 17:17

CUMHURİYETE GİDEN YOLDA NELER YAŞANDI? 

CUMHURİYET FİKRİ NASIL DOĞDU? 

100 YIL ÖNCE NELER HEDEFLENDİ, NELER BAŞARILDI? 

İKİNCİ 100 YILDA TÜRKİYE’Yİ NELER BEKLİYOR? 



Mustafa Kemal 

Paşa’ya Sakarya 

Muharebesi’nden 

sonra mareşal 

rütbesi ve gazilik 

unvanı verildi. 

İlber Ortaylı, “Cumhuriyet’in Doğuşu: 

Kurtuluş ve Kuruluş Yılları” kitabında 

cumhuriyetin 100 yılının siyasi ve 

sosyolojik muhasebesini yapıyor. İlber 

Hoca’yla cumhuriyetin 100 yıllık yolculuğunu 

konuştuk. 

Birinci Dünya Savaşı sonrası nasıl bir 

yıkım var? 

Birinci Cihan Harbi bittiği zaman mağlup 

devletlerin orduları çok fena perişan oldu. 

Ordular milli iktisat açısından en mühim 

organlarıydı. Harbin sonunda iflaslar başladı. 

Cemiyet hayatı altüst oldu. Böyle bir 

dünyada Türkiye belki de en fazla baskıya 

maruz kaldığı için direniyor. Mondros 

Mütarekesi demek her şeyden evvel senin 

ordunun silahlarının, askeri üretim merkezlerinin 

kontrol altına alınması ve memleketin 

lüzum görüldüğü anda asayiş için 

işgal edilmesi demektir. Pontus’ta başlamış 

ayaklanma. Buraya şimdi müfettiş gidiyor. 

Kim? Mustafa Kemal Paşa. Çanakkale’de, 

Muş cephesinde, Filistin cephesinde tevarüs 

etmiş. İttihatçılarla ilişkileri son derece 

sınırlı olmuş. Onun için itimat edilen, bu işi 

yapar gözüyle bakılan biri. Vatanı kurtarma 

şu anlamda var: “Biz artık harp edecek 

durumda değiliz. Cihan harbi bir hataydı. 

Şimdi artık oturalım, düzenleyelim, toprağımızı 

elde tutalım, kaybettiğimizi almaya 

çalışalım, İngiltere’yle anlaşmaya bakalım” 

diyen bir kafa var. 

Anadolu’da işgal de başlamış. 

Amansız ve utanmaz bir işgal rejimi var. 

Mesela İzmir. Britanya taşeronluk görevini 

Yunanistan’a bırakıyor. Taze bir ordu Yunanistan, 

Birinci Cihan Harbi’ne geç girmiş. 

Macera seviyorlar, aralarında siyasi 

çekişmeler var subayların. Venizelos dedi 

ki: “Küçük Asya seferine siz komuta edin.” 

Metaksas, “Katiyen o maceradan vazgeçin, 

siz tanımıyorsunuz onları. Siz onları öldü 

zannediyorsunuz, yarın karşınıza çıkarlar” 

dedi. Öyle de oldu. Fransız işgal komutanı 

olan d’Esperey var, “Siz ihtiyar Türklere pek 

yüz vermeyin. Genç Türklerle arayı iyi tutmak 

zorundayız” diyor. Aralarındaki bu tip 

ihtilaf noktalarına rağmen bir konuda bunların 

hepsi müttefikler, o da kapitülasyonlar. 

Kapitülasyonlarla elde ettikleri yargı, tica- 



et, ikamet alanındaki imtiyazları muhafaza 

etmek istiyorlar. Orada bitiyor kavga. 

Lozan görüşmelerinde de en önemli mesele 

kapitülasyonlar değil mi? 

Mudanya’dan sonra Lozan’a gidildiğinde 

biliyorsunuz Lord Curzon son derece küstah 

bir diplomat. Diyor ki: “Siz zaten bize 

Mondros’ta kapitülasyonları tekrar ele alacağınıza 

söz vermiştiniz.” “Bakalım” gibi 

bir laf etti orada Rauf Bey. Kapitülasyonları 

kaldırdık Birinci Harbe girerken. Mudanya’dan 

sonra oraya geldiği için İsmet Paşa 

“Ne Mondros’u, ben Mudanya’dan geldim” 

diyor. Curzon delirdi gitti, bir daha da 

dönmedi konferansa ikinci safhada. İkinci 

safhada artık Türkiye istediklerini empoze 

etmiştir. Efendim büyük zafer midir? Evet 

zaferdir ama zafer lafı kullanılmaz. Muahede 

masaları zafer alanı değildir. Türkiye ne 

kazandığından aşağısını verdi, toprak hiç 

alamadık ama aldığımızı da tuttuk. Ne de 

kendi kapitülasyonların kaldırılması gibi 

bağımsız bir devlet için ön şart olan konuda 

taviz verdi. Bu mesele çözülmüş değildir. 

Lozan’da elde edemedikleri şeyi bekliyorlar 

Türkiye’den hâlâ. Bu topraklarda maalesef 

istesek de istemesek de uyanık olmak zorundayız. 

Diyorsunuz ki: “Adı değişse de devlet 

devam etmiştir.” Bu devamlılığı bize anlatır 

mısınız? 

Devletin devamlılığı esastır yani devletin 

borçları devam eder, eğer alacaklarına 

sahip çıkmak ve almak istiyorsan. İkincisi 

devlet bir anda eski diplomalarını, eski 

kararlarını, eski tapularını iptal edemez. 

Devletin içinde lisanın değiştirilmesi hatta 

adının değiştirilmesi söz konusu değildir. 

Bizim eski lisanımızın Osmanlıca olduğu 

yanlış bir literatürdür. Osmanlıca diye bir 

şey yok. Bürokratik lisan, bürokratik jargon 

her zaman fark eder. Devletin kadroları değişmez. 

Eğitim sisteminin değişmesi, normalin 

haricinde sistem değişmez. Yani ben 

eskiden böyle asker yetiştiriyordum şimdi 

böyle olmaz. Zaman neyse ona uyacaksınız. 

Bu bir devamlılıktır. Milletin ismi de 

tartışılır. Bizde bir Osmanlı tebaası diye bir 

şey vardı, Osmanlılık vardı. Bu ismin çok 

eski olduğunu zannetmeyin. Bu 19. asrın 

“bu topraklarda uyanık olmak 

zorundayız. lozan’da elde 

edemediklerini hâlâ 

türkiye’den bekliyorlar.” 

pasaport ve tebaa dünyasında 

ortaya çıkan bir tabirdir. 

Bu benimsenmiştir de ama 

her zaman için bu memleketi 

bilhassa ecnebiler Türk 

derlerdi, L’empire Turc gibi. 

Bundan kurtulmanın imkânı 

yoktur. Sev sevme. Bu devam 

ediyor. 

Cumhuriyet fikri nasıl 

doğdu peki? 

Bu cumhuriyet tabiri kafada 

yaşıyor. Türklerin laik aydın 

sınıfı diyeceğimiz asker 

ve sivil bürokratlarda bile bir 

nevi bir takiye kültürü var. 

Yani öyle tabirler kullanıyorlar 

ki etrafta efendim “iradeyi 

milliye”. İşte “volantaire 

nationale”. Bunların çevirisi 

kullanılıyor ama bir türlü 

cumhuriyet lafı edilmiyor. 

Selanik’teki gazinoda, Beyaz 

Kule önündeki kahvede, İzmir’de, Beyrut’ta 

çok rahat olmasa bile İstanbul’da cumhuriyet 

rejiminin ne olduğunu, özlemin ne olduğunu 

kendi içlerinde lisanı-ı hal ile ifade 

etmeye alışmışlar. 

Atatürk ilk ne zaman dile getiriyor? 

İlk defa Ankara’ya yaklaşırken Mazhar 

Müfit Bey’e söylemiş “Devletin şekli cumhuriyettir, 

yaz defterine” demiş. Ankara’nın 

halkı, ayanı, sırf eşrafı değil, bürokrasisi 

bile belli ki bunları bekliyor ve orası merkez 

olacak bu anlaşılıyor. Oraya gelince, kurtuluşa 

selamete erdiği an söylüyor bunu. 

Aralık 1919. Sonra cumhuriyetin ilan edileceği 

gece de son yemek diyorlar ona, o 

yemekte “Artık rahat rahat konuş” demiş. 

Ankara Meclisi’nde bu çok tabu bir kelime 

değil ama zinhar kimse Meclis kürsü- 

İlber Ortaylı’nın 

“Cumhuriyet’in Doğuşu: 

Kurtuluş ve Kuruluş 

Yılları” kitabı Kronik 

Kitap’tan çıktı. 



“BÜYÜK LİDERLER ARASINDA 

BUGÜNE KALAN BİR TEK MUSTAFA 

KEMAL’DİR. ÇÜNKÜ BİR MEDENİYET 

SAVAŞI VERDİ.” 



süne çıkarak telaffuz etmemiş, açıktan açığa 

koridorlarda lafı ağzına almamış; çünkü 

muhalifler de var. 

Mustafa Kemal kuşağının içinde nasıl 

öne çıkıyor? 

Büyük liderler vardır. Biliyorsunuz kimler 

olduğunu. Kalan isim Mustafa Kemal’dir. 

Çünkü bir medeniyet savaşı verdi. Galipken 

ben mağlubum diye düşünüp iki kere galip 

oldu. Bırak Ortadoğu’yu birçok Balkan 

ülkesi için çok önemlidir Kemalist Türkiye 

birçok konuda. Bunların yerini bildiğimiz 

için bu yaşayan bir lider oluyor. Her zaman 

aman artık şu işi bitirelim diyorsun. Öyle 

olaylar oluyor ki gene herkes Mustafa Kemal 

diye, Atatürk diye sokaklara dökülüyor. 

Aranıyor çünkü dolduran bir lider yani 

ilkeleri itibarı ile. Bu öyle basit ideolojilerle 

filan değil. Bir tek şeye dikkat ediyor. İnsanları 

okutmak, kabiliyeti olana mutlaka fırsat 

vermek. Sağlık meselesini halletmek Ordusunu 

devamlı modernleştirebiliyor. Bunlar 

önemli. 

Şimdi biraz sizin tanıklık ettiğiniz dönemdeki 

cumhuriyeti konuşalım... 

Ben 1947’liyim. Türkiye sınırları dışında 

doğdum ve nüfus kaydım da üç sene 

sonrasıdır. Dolayısıyla girdiğim muhitlerde 

Ankara’da, İstanbul’da, çeşitli insan gruplarına 

İstanbul’da rastladım. Ailem Türkiye 

şartlarına göre oldukça renkli, bilgili bir ailedir. 

Gene o zamanın şartlarına göre lisan 

bilgisi bakımından çok renklidir. Evdeki 

konuşmalar bile tarih, coğrafya, edebiyat 

bilgimin artacağına şüphe yoktur. Bir ton 

kitap okuyarak elde etmeden evvel bunları 

gerçekten iyi bir öğretmen olan annemden, 

babamdan toparlayabildim. Müzelere götürüldüm, 

konserlere gittim. 1960’lardan 

itibaren amatör tercüman rehberdim; birçok 

kişi tanıma imkânım oldu. Bu tanımanın 

sınırları 1967 yılının sonunda Rize’den 

Tunceli’ye, Malatya’ya, Antep’e kadar gitti. 

Bu çizginin batısındaki vilayetlerin çoğunda 

gezebildim, görebildim. Zamanın şartları 

dolayısıyla bugünkü gibi uçak kullanmak 

bir lükstü. Birkaç kere kullanmışımdır. Pek 

de tercih etmezdim. Trenle gezerdim, otobüsle 

gezerdim. Eski zamanın ihtiyarlarını 

Birinci Cihan Harbi’nin ve İstiklal Savaşı’nın 

harp gazilerini tanımak, konuşmak kısmet 

oldu. Bunun dışında çocukluğumdan itibaren 

Rusya İhtilali’nin mültecileriyle de yetiştim. 

Bu bana cumhuriyeti de komşularıyla 

birlikte gezme ve gözleme imkânını verdi. 

Çalıştığım ve okuduğum zaman Ankara’da 

Türk Tarih Kurumu’ndaki hocalar ve 

yöneticiler, benim için Kemalist dönemin 

cumhuriyetçi kadroları için fikir verir. Uluğ 

İğdemir’i tanımıştım. Rahmetli hocamız 

Afet İnan’ı tanıdım. Fevkalade mütevazı bir 

insandı. Çok tedbirli bir insandı. Çok şeyleri 

konuşmazdı. Bazen de konuşurdu. Bu konuşması 

ve susması ne cumhuriyetle 

Dikiş atölyesinde 

çalışan kadınlar. 

Mustafa Kemal 

Atatürk, yurt 

gezilerinden birinde. 



ilgiliydi ne Osmanlılıkla. Eski Türk terbiyesi 

daima siyasi konularda dikkatli olmayı, 

tedbirli olmayı gerektiriyordu. Bunun dışında 

daha açık konuşulan çevreleri de biliyordum. 

Şevket Süreyya Aydemir’i tanıdım. 

Hatta o dönemin bazı büyükleri arasında 

Hikmet Bayur’u -ki çok enteresan bir eski 

bakan, politikacı ve tarihçiydi. Mesela Münir 

Hayri Egeli gibi çok ilginç birini tanıdım. 

Hani şu Atatürk’ün komünizm hakkındaki 

deyişini yazan ve imzaladığı iddia edilen, 

belki doğru, belki yanlış adamı. Sanatçıları 

tanıdım. Cumhuriyet tarihini anlatacak bir 

kitap henüz yoktu. Onların ifadesinden aldım. 

İstanbul hayatını 1920’ler ve 1960’lar 

arasını anlatan bir kitap o gün yoktu. Bugün 

de aslında Stefan Zweig gibi bir yazarımız 

olmadığı için biz 1920 ve 1960 arasındaki 

İstanbul’u bütün renkleriyle bilmiyoruz. Ben 

bunları dedikodu metoduyla öğrendim. Yani 

arkadaşlarımın anneleri, babaları hiçbir şekilde 

saçmalamayan, bazı şeyleri çok iyi 

hatırlayan insanlarla adeta o devrin İstanbul’unu 

ve önde gelenleri ezberledim. Bu tip 

arkadaşları sonradan da edindim. Bugünkü 

gençlere de tavsiyemiz lütfen yaşlılarla arkadaş 

olunuz ve öğreniniz. Bu benim için 

çok faydalı oldu. Türkiye tarihi yazılmamıştır. 

Sözlü kaynaklardan ve gazetelerden 

giderim. Yakın tarihin arşivleri henüz açık 

değildir. Bunu unutmayalım. Cumhuriyet 

tarihini bu şekilde anlayacağız. Tanıdığım 

insanlar içinde Uluğ İğdemir’in şüphesiz ki 

Kemalist dönem politikacıları içinde mesela 

Reşit Galip’e çok hayran olduğunu söyleyebilirim. 

Bu her Atatürk devrinin Atatürkçü 

adamı için geçerli bir ifade olmaz. Bazıları 

onu sevmezler. Atatürk devri üzerinde çok 

konuşan Enver Ziya Karal, kendinin de ifade 

ettiği gibi “Ben Atatürk’ü hiçbir zaman 

görmedim” demiştir. Onu görmeden tanıyıp 

ifade edenler vardır. Görmediği halde her 

gün sofrasında oturmuş gibi konuşanlar da 

vardı. Bunlara mitoman denirdi. Etraftaki 

insanlar bunları tespit edebilirdi. Çok ilginç 

bir şekilde Atatürk’ün politikasıyla yani verdiği 

burslarla eğitmenliğiyle yetişen hocaların 

arasında onu şöyle böyle yüzüyle görenlere 

rastladım. Avrupa’da okuyanlar böyle 

değildi, görmemişlerdi onu. Ancak Ankara’da 

okuyan Muazzez İlmiye Çığ ve Halil 

İnalcık gibi hocalar tabii ki Atatürk ile konu- 



şup sohbet etmemişlerdir ama onu uzaktan 

görmüş, yüzünü, ifadesini almış, nutuklarını 

yakından dinlemişlerdir. Asıl önemlisi 

Atatürk devrinin köylerini, yaşamını ifade 

eden insanlar olmuştur. Zamanın askerleri, 

hukukçuları ve öğretmenleri bunu anlatırdı. 

Öğretmenler için Atatürk bir efsaneydi. 

Sıkıntılarını yaşamış olmak iftihar edilecek 

bir şeydi. Bir nevi köy ve köylüyü abartma 

siyaseti vardı üsluplarında. Askerler daha 

realistti. Bu vatana, bu orduya, Kemalizm’e 

çok bağlı bu adamların dönemlerini bu kadar 

açık ve realist bir şekilde tarif etmelerini 

her zaman takdir etmişimdir. Nihayet o dönemin 

doktor ve mühendislerini bilmek lazımdır. 

Bunlarla 1950’li ve 1960’ların doktor 

ve mühendisleri iki Türkiye’yi anlatırlar. 

İkincilerin anlatışı daha realist ve acımasızdır. 

O dönemleri ben de gördüm. Şunu size 

açıkça söyleyeyim. Türkiye çok değişti. 

Nasıl bir değişime tanıklık ettiniz? 

Benim gördüğüm Türkiye idare lambasının 

çok çok jeneratörlerin Türkiye’siydi. 

Halbuki 1970’lerden sonra elektrifikasyonu 

tamamlanmış bir Türkiye gördüm. İlk gördüğüm 

kitle 1952’dedir. Ankara’nın hemen 

yanında Gölbaşı yolundadır. Bir köy düğününe 

gidiyorduk. O yol bir gün evvel yağmur 

dolayısıyla geçemediğimiz bir yoldu. Yani 

Gölbaşı’ndan Konya’ya gitmek problemdi. 

Yıl 1952 olmalıdır. İlkokula başlamadığım 

bir sonbahardı. Hatırlıyorum. İkinci gün 

gittiğimizde köylüleri gördüm. Başbakanı 

bekliyorlardı. Benim başvekili tanımam 

mümkün değil. Gelen adamı tezahüratlarla 

karşıladılar. Adam ağlayarak aralarından 

geçti. Bu Adnan Menderes’ti. Çünkü 

köylünün haline acıyordu. Perişandılar. O 

köylüler ona teşekkür etmeye, alkışlamaya 

gelmişler, o onların durumundan çok rahatsız 

olmuştur. Üstlerinde doğru dürüst kılık 

yoktu. Kimi çarıklıydı, kimi patlak lastikliydi. 

Üstlerindeki mintanların renkleri birbirini 

tutmuyordu, yamalılar vardı. On sene sonra 

böyle köylü görmedim Orta Anadolu’da. 

Artık ucuz da olsa kalitesiz de olsa herkesin 

üstünde standart düzgün bir kıyafet bulunabiliyordu. 

O tarihten bu tarihe Türkiye çok 

değişti. Değişmeyen şeyler zihniyettir. Hâlâ 

daha bazı konularda inatçılık devam ediyor, 

sürüyor. O nasıl değişir bilmiyorum. Aslında 

dünyanın da kolay değişmediğini anladım. 

Zannediyor muyuz ki Avrupa, Amerika, 

Rusya, Hindistan ve Avustralya çok 

değişiyor. Hayır. Oralarda da hâlâ asırların 

gerisine giden kalıntılar, düşünceler var. 

Sosyal sınıflar arasındaki uçurum hâlâ çok 

büyük ve sosyal problemler her gün artış 

içinde. Eğitim hâlâ insanlara iddiaların aksine 

eşit olarak verilmiyor. Verilen eğitimin 

kendisi eşitsizliktir. 50 yıl evvel Avrupa’da 

bir üniversiteye gitmek standart bir fikri ve 

bilimsel üstünlük verdiği halde bugün herkes 

daha çok üniversiteye gidiyor ama aynı 

kültürü ve bilgiyi alamıyorlar. 70 yıl evvel 

Türkiye arkeolojik kazı yapıyordu, müzelerini 

kuruyordu, vatan topraklarına ve tarihine 

daha sıcak bakıyordu, onları kavrıyordu, 

benimsiyordu. Bugün aynı şey yok. 100 yıl 

evvel Türkiye başka bir savaştan çıkmıştı, 

bir savaşın içine giriyordu; ekonomik, kültürel 

ve maarif savaşı. Bugün böyle bir savaşın 

şuuru yok. Bunu nasıl elde edeceğiz? 

Ne yapacağız? Şüphesiz ki yeni Türkiye’nin 

gelişmelerini tıptaki, mühendislikteki, tabiat 

bilimlerindeki, askerlikteki ve ekonomik 

yönetimdeki gelişmelerini derleyip toplamamız 

lazım. Şüphesiz artık çok partili yoldan, 

zihniyetten ayrılmayacak Türkiye’de 

partilerimizi daha şık düzenlememiz, daha 

çok ilgilenmemiz ve partileri bugünkü korkunç 

yapısından kurtarmamız gere- 

“100 yıl önce savaştan çıkan 

türkiye; eğitim, ekonomi ve 

kültür savaşına girdi.” 

Tarımda 

makineleşme en 

büyük hedeflerden 

biriydi. 



“eğitimde köy hedeflendi. 

harf devrimi bunun için yapıldı.” 

1946 yılında 

kurulan Ankara 

Üniversitesi’nin 

girişinde öğrenciler. 

kiyor. Bunu ben 100. yılın meselesi olarak 

düşünüyor ve görüyorum. 

100 yılda neleri hedefledi Türkiye? Neleri 

başardı, neleri başaramadı? 

Türkiye Cumhuriyeti birinci harpten sonra 

İstiklal Savaşı’nı verdi. Bir daha da harp 

etmemeye yemin etti. Devletin kurucuları, 

devletin yöneticileri iyi askerler ve kahramanlar 

oldukları halde zaferin asıl maarif ve 

iktisat alanında kazanılması konusu üzerinde 

ısrarla duruyorlardı. İktisadi şartlar yani 

zirai verim 1920’lerde iyileşti. Bu önemlidir. 

Sınai bakımdan çok önemli şeyler düzelmedi 

ama yapı değişikliği başladı. Yani halkın 

en çok kullanacağı mübrem maddelere 

devlet el attı. İktisat Kongresi’nin liberal bir 

iktisadi doktrin öngörmesine rağmen özel 

sektörün aynı başarıyı gösteremediği devlet 

desteğinin de bu yüzden sükutu hayale 

uğradığı açıktır. Yapılacak çok şey yoktu. 

1929 iktisadi buhranı Türkiye’yi duraklattı. 

Kamu iktisadi teşebbüslerinin daha çok 

desteklenmesine sebep oldu ama ikinci bir 

dönem de başladı. Devletin eli ve sanayinin 

artığıyla filizlenmeye çalışan bir özel sektör 

ortaya çıktı. Bazı hizmetlerde gelişme 

görüldü ama yurtiçi taşımacılığı elan devletin 

becerebileceği ve nasyonalize edilen 

demiryolları vasıtasıyla oldu. 10. Yıl Marşı 

o yüzden “Demir ağlarla ördük ana yurdu 

dört baştan” diye devam eder. Bu ortam 

içerisinde maarifte şaşılacak gelişmeler 

oldu. Eğitimde köy hedeflendi. Harf devrimi 

bunun için yapıldı. Köy hedeflenince 

köyden münevver çıkmaya başladı. Köyden 

okuyan insan çıkmaya başladı ve bu 

sonunda köy enstitülerinin kurulmasına sebep 

oldu. Daha hızlı köyü eğitimi diye köylü 

çocuklarını öğretmen yapma fikri. Aynı 

partinin ikinci iktidar döneminde yani İsmet 

Paşa döneminde bu proje inkitâ uğramıştır. 

Yani köy enstitüleri projesinin dejenere 

edilmesi durdurulması ve nihayet gene o 

partinin içinden çıkan başka bir partinin 

iktidarı devrinde, Demokrat Parti devrinde 

tamamıyla bugünkü ilk öğretmen okullarına 

çevrilmesi faslı başlamıştır. O proje 

durmuştur. Binaenaleyh biz köy enstitüle- 



inin çıkardığı öğretmenlerin sadece köyde 

değil her yerde istihdam edildiğini gördük. 

Mesela ben Ankara’da Atatürk Lisesi’ndeydim. 

Orta tahsil kısmında oradaki matematikçiler, 

Türkçeciler vardı. Bir de eğitim 

enstitüleri vardı. Eğitim Enstitüleri eski 

Türkiye’nin Tanzimat’tan beri devam eden 

ve cumhuriyette Mustafa Necati devrinde 

yenilenen öğretmen profilini çizer, mükemmeldir. 

Onu Türkiye Cumhuriyeti muhafaza 

edemedi. 

İktisadi durum nasıldı peki? 

İktisadi hayatımızda savaş sonrası, savaşa 

girmediğimiz için ithalat yapamıyorduk, 

ihracatımız da en saçma madde dallarında 

bile artabiliyordu. Birikimle daha büyük 

yatırımlar yapabildik. Aşağı yukarı 1950’li 

yılların ortasına kadar ziraatın da gelişmesinin, 

mekanize olmasının tesiriyle değişik 

bir Türkiye ortaya çıktı. Bu durum muhafazakar 

sınıfın bundan sonra Halk Partisi 

dışında kalmasına, berikilerin de kendi ilkeleriyle 

devam etmesine yol açtı. Bizim 

1960’lardan sonra sandık demokrasisine 

rağmen devam etmesi, yapılan 27 Mayıs 

darbesinin bile bir buçuk yılda çekilmesi 

yeni anayasayı hazırlayarak bunu gösterir. 

Gene 1961’den sonra mevcut siyasi 

gerilimin yok edilmesi, İsmet Paşa ve Demirel’in 

ortak iktidarıdır. Birinin muhalefet 

partisinin geçmesi, öbürünün başbakanlığa 

devam etmesi uzun bir süreden sonra 

Türkiye’yi bir felaketten kurtardı ve planlı 

döneme girdi. 1960’lı yıllar Türkiye’de kim 

ne derse desin toz pembe bir dönemdir. İnsanlar 

yeni doktrinlere, yeni siyasi mücadelelere 

girdiler, gözleri açıldı. İyi üniversiteler 

kuruldu. Bu dönemin en büyük kazancı 

Türkiye’de ODTÜ, Hacettepe ve İstanbul 

ile Ankara üniversitelerinin yenilenmesidir. 

Bundan dolayı bir atılım meydana geldi. Bir 

kardeşlik havası içinde ODTÜ, İTÜ’nün doğurduğu 

bir yavru, Ankara Üniversitesi’nin 

doğurduğu müesseseler var. İstanbul’un 

yarattığı müesseseler var. Türkiye’de yüksek 

tahsilde bir değişiklik meydana gelmeye 

başladı. Yol politikası demiryollarını 

değiştirdi, karayollarına inkılap etti. Deniz 

yolları elan istediğimiz gibi inkişaf edemedi 

ve havacılık durgundu. Zaten 1970’lere 

kadar dünyada havacılık Amerika’nın tekelindedir. 

Böyle bir Türkiye’de insanların 

demokrasi ve sandık demokrasisi üzerindeki 

kavgası da değişik oldu. Ancak biz 100 

yılı problemlerine rağmen geri göremeyiz. 

Burada arkeoloji akademik bir dal oldu. 

Burada tiyatro kuruldu devlet eliyle daha 

evvelki cüceydi. Burada opera kuruldu asıl, 

orkestralar kuruldu ve bir kültürel dünya 

meydana geldi. Bu önemli ve burada başka 

türlü bir gençlik ortaya çıkmaya başladı. 

100 yılın en önemli başarısı eski 200 yıllık 

tıbbımızın yola devam etmesi, yeni bir tıp 

ekolü, mühendisliğimizin 200 yıllık yoluna 

devam etmesi ve gelişmesi ile iş idaresinin 

değişmesidir. 

Bugünden sonra ikinci yüzyılda nasıl bir 

Türkiye olmalı? 

Bu 100 yıldan sonra yapılacak iş herhalde 

bu dönemin tıkanıklıklarının aşılması, en başta 

çevre kirliliği, çok yanlış değişen bü- 

Mustafa Kemal 

Atatürk, Cumhuriyet 

Bayramı 

törenlerinde. 



Mustafa Kemal 

Atatürk ve Serbest 

Cumhuriyet 

Fırkası’nı kuran Fethi 

Okyar. 

yük şehirleşme, yanlış yapılanmanın düzenlenmesi 

olmalıdır. Gelecek için gördüğümüz 

budur. Kirlenme en büyük problemimizdir. Biz 

büyüyen şehir düzenimizde sadece Ankara 

ve civarını kurmakla cumhuriyette daha büyük 

bir faciayı önledik, geciktirdik daha doğrusu. 

Bugün Trakya mıntıkası ve Marmara’da 

yığılan sanayi ve anormal şehirleşme şiddetle 

ıslaha muhtaçtır. Anadolu’ya kaydırılmalıdır; 

nüfus da sanayi de. Bunun zaten başka çaresi 

yoktur. Bu gelecek için bir hedef olmalıdır. 

Gene Batı Anadolu’nun ziraati başta zeytincilik 

olmak üzere geliştirilmelidir. Çukurova 

gibi bereketli bir ovada mevcut sistemin 

şiddetle tasfiyesi gerekir. İcabında yabancı 

sermaye ve teşvik yoluyla yeni bir sanayi ve 

zirai yapıyı ortaya çıkarmalıyız. Aksi takdirde 

bu bereketli ovalar oradaki yapıyla ve nüfusla 

Türkiye’ye yararlı hale getirilemez. Bunların 

üzerinde de düşünmemiz gerekiyor. Özel 

eğitimin tek başına Türkiye’yi kurtaramayacağı 

açık; maarif okullarında ihtisaslaşmayla 

geniş kitlenin daha iyi bir eğitim görmesine 

zemin hazırlamamız lazım. Bunu yapamadığımız 

takdirde bugünkü eğitim yapısıyla feci 

durumdaki bir gençliği hayata atarız. Buna 

hakkımız olmadığının hepiniz herhalde farkındasınız. 

Bu düşünceler üzerine çok iyi bir 

gelecek 100 yıl diliyorum. Her şeyden evvel 

sağlıklı düşünen, sağlıkla cemiyeti inceleyen, 

Türkiye’yi bilen bir nesil bırakarak hayatımıza 

devam etmemiz gerekiyor. l 

Atatürk: Türk Mareşali 

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk mareşalidir. Meclis 

kararıyla unutmayın bunu ve “Gazi” unvanıyla 

birlikte verildi. Bu, Sakarya Muharebesi’dir. 

26-30 Ağustos’taki Başkumandanlık Meydan 

Muharebesi’nde bu unvanı bir kez daha hak 

etti. Fakat kıdemce kendinden önde olan ve 

ters fikirde olsa bile alınan kararları takip eden, 

uyumlu bir asker olan Fevzi Çakmak Paşa’ya verdi. 

Türkiye mareşali o oldu. Kendisi tabii o rütbeyle 

ordudan ayrıldı. Bu önemli. Mesela Mareşal 

Pilsudski ayrılmadı Polonya’da, Mannerheim 

Finlandiya’da ayrılmadı, taşıdılar o unvanı. 

Türkiye mareşalidir. Devleti Aliyye’nin adı da artık 

Türkiye olmuştur. Meclis’in kararıyla verilmiştir 

bu; kalıcıdır ve doğrudur. Stratejide değişiklikler 

yaptı. Bizim ordu ricat durumunda bozguna 

uğrar. Dönmeyi yani resesyon bilmiyoruz. Halbuki 

İstiklal Savaşı baştan sona bu resesyon, ricat 

taktiğini tutunma ve galibiyete çevirme savaşıdır. 

Yunan ordusunu mahveden de bu oldu. Yoksa 

namütenahi imkânları var bize göre değil mi? Bu 

unvanı hak etmiştir onun için. 

“mustafa kemal atatürk 

türkiye tarihini ve 

toplumunu değiştirdi.” 



Tek partiden 

çok partili hayata 

1919’da Ankara’ya gelişten 23 Nisan’da Meclis’in kurulup 

çalışmaya başlaması ve 1924 Anayasası’na kadar beş 

yılın içinde 50 tane proje kurucuların bile kafasından 

geçmiştir. Buradaki cumhuriyetin, muasır medeniyette 

moda olan parlamenter demokrasiye avdeti görülür. 

Türkiye’nin tek parti rejimi, bu tek partinin uygulamaları 

hiç de o kadar rahatsız edici değildir. O dönemde 

Cemiyet-i Akvam iç meselelere, kavgalara müdahale 

etmezdi. İkincisi dünya bugünkü dünya değildi. Onun 

için Türkiye Cumhuriyeti’nin yapısı devrinde de anormal 

görülmüyordu. Bu tek partili rejim, tek partili demokrasi 

hem demokrasi lafı telaffuz ediliyor hem de öyle bir 

hava yoktu. Sandık demokrasisine gerçek olarak geçiş 

1946’dır. Bütün tenkitlere rağmen 1946’daki sandık 

seçimi bir başlangıçtır, 1950’de bu düğümlenmiştir ve 

devam etmiştir. Zaman zaman çok ilginç bir şekilde her 

tip parti çıkmıştır. 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet 

Fırkası, bilhassa 1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası 

sağın da solun da yuvalandığı bir partidir. Solun çok sesi 

çıkmıyor, sağcılar daha çok yükseliyorlar ama partiyi 

kuranlar o tip insanlar değiller. 1946’da ise Tarık Zafer 

Tunaya Hoca’nın bilinen eseri “Türkiye’de Siyasal Partiler” 

o renkliliği veriyor. Bizim neslin dünyada olmadığı veya 

henüz dünyada olduğu bir yıl Türkiye demokrasisi sonraki 

30 yılın içinde görmeyeceği bir renkliliğe sahip. Ne var ki 

1965’te Marksist parti meclise giriyor bir grup kurarak, 

ondan sonra istenmeyen bir milliyetçi parti ve ümmetçi 

parti giriyor. Bunlara tahammül eden bir Türkiye var 

ve koalisyona girildi değil mi? Demek ki 1946’daki şekli 

demokrasi patlaması ki bunun silinmesi için hem iktidar 

CHP hem de ana muhalefet olan CHP’nin doğurduğu 

çocuk Demokrat Parti el birliği yapmışlardı. Bundan 

sonra artık bir başka Türkiye gelişiyor. Onun için bu yeni 

Türkiye demokrasisinin oluşumunu böyle bir toptan 

değerlendirmeyle ele almak lazım. 

CUMHURIYETIN MERKEZI NEDEN ANKARA OLDU? 

İmparatorluk dağılmış. 1912 yılında büyük harpten iki yıl evvel 

Balkan faciası dolayısıyla bugünkü Trakya sınırlarındayız. Bütün 

o Rumeli coğrafyası, oradaki insan birikimi, zirai gelişme koptu 

Türkiye’den. 1918’den itibaren Türkiye’nin Doğu Akdeniz kıyıları, 

Lübnan koptu elimizden. Ortada kalan bir Türkiye vardı ve başkenti 

İstanbul. İstanbul’un ne askeri savunma bakımından ne de ideolojik 

bakımdan güvenilmez bir merkez olduğu, cumhuriyeti kuranlar için 

sır değildi. Gazi Paşa, 1919’dan itibaren sekiz yıl hiç uğramıyor. Bu, 

tamamen şehre ideolojik küskünlüğü. Çünkü İstanbul basınından 

sadece birkaç kalem mütarekede mücadeleyi savunmuş. Asıl 

enteresanı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulup kapatılması 

arasındaki dönemde şehirde bir muhalif hava var. Onu görüyorlar. 

Dolayısıyla Ankara artık bir merkez olmak durumundaydı. Şimdi 

Ankara’dan müteşebbis sınıf çıkıyor. Kayseri de Ankara’nın 

sancağıydı. Bu yetmez. Ankara, devletin kültürel merkezi, insan 

yetişmesi için merkez 

olarak kullanılıyor. 

Bu çok önemli. 

Ziraatçi yetiştirecek, 

mühendis 

yetiştirecek, tabip 

yetiştirecek ve 

ideolojik kültürel 

yapıyı, tarihçiyi 

yetiştirecek. 50 sene 

geçtikten sonra 

Konya birden fırladı 

ve artık sanayi 

bölgesi oldu. Çorum, 

Kayseri gelişti, 

Eskişehir ortaya 

çıktı. Bu mekânsal 

organizasyonda 

cumhuriyetin Orta 

Anadolu’ya ve 

doğuya kayması çok 

normal ve istenen 

bir gelişmeydi. 

Böyle bir ideoloji vardı. Fakat şu konuda bir aksilik dikkatimizi 

çekiyor. İstanbul’un bu hali ne? Fonksiyonlarını bu tarafa devretmesi 

lazımken bunu yapamıyor. Nüfusu 20 milyon ama Kocaeli’ni nasıl 

ayıracaksın bugün İstanbul’dan? Bandırma’ya kadar dolanan bir 

megapol var. Trakya’ya da taşmış. Bu çevre kirleten, dar bir köprü 

üzerinde gelişmesi mümkün olmayan bir kitle. İstanbul diye bir köprü 

var iki deniz arasında. Bu köprünün üzerinde bir yığılma, çevre 

sorunları yaratan bir nüfus. Ona göre de hiç birbiriyle bağlantısı, 

simbiyotik yapısı hesaplanamamış bir ziraat, sanayi, sanayilerin 

arası ilişkilerin kurulduğu bir memleket çıkmış. Bunu tabii cumhuriyeti 

kuranlar hiç öngöremezlerdi. Onlardaki İstanbul aleyhtarlığı bazı 

halde sanayinin kontrolüne kadar gidiyordu ama şimdi öyle değil. 

1946’dan sonra, 1950’lerde yeni birikim kullanarak, Marshall yardımı 

ama onu da çok abartmamak lazım. Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci 

harpteki tarafsızlığı, muharip olmaması ve ithalatı ile ihracatı 

arasındaki zoraki dengesizlik dolayısıyla birikimi yansımıştır. 

1960’tan sonra da başka bir gelişme söz konusudur. Şimdi böyle 

bir dengesiz Türkiye var. İkinci 100 yılında Türkiye halkının, 

bürokrasisinin, özel sektörünün en büyük problemi İstanbul’u bir nevi 

adeta boğmak, inceltmek, normale avdet ettirmek ve Anadolu’ya 

doğru olan akımı kuvvetlendirmek. Aksi takdirde ülkenin çevre 

sorunlarından tutunuz, gelir dağılımına ve yaşamına kadar büyük 

sorunlardan kurtulması mümkün değil. 



NECDET SAKAOĞLU, ATLAS TARİH’E ANLATTI 

“CUMHURIYETI 

100 YILDIR YAŞATAN 

HARF DEVRIMI’DIR” 


036_045_K-E-CF-necdetsakaoglu.indd 36 20.10.2023 20:08

Cumhuriyetin ilk yıllarında modern bir eğitim sisteminin 

temelleri atıldı. Bu dönemde en köklü adım, 1 Kasım 1928’de 

ilan edilen Harf Devrimi’ydi. Ömrünün 63 yılını Türk 

eğitimine hizmet ederek geçiren tarihçi ve öğretmen 

Necdet Sakaoğlu ile cumhuriyetin eğitim hamlesini 

konuştuk. 

Röportaj: Cem Fakir 

cemfakir@gmail.com 



Mustafa Kemal 

Atatürk yeni 

harflerle ilgili 

çalışmaları 

inceliyor. 

Yeni harfleri öğretmek için basılan 

alfabe kitapları, titizlikle hazırlanan 

ders kitapları, köy öğretmenleri 

için rehber kitaplar, 

cumhuriyet ile birlikte başlatılan 

eğitim seferberliğinin birer parçasıydı. On üç 

buçuk milyonluk ülkeyi çağdaş bir eğitimle 

ayağa kaldırmak için birçok adım atıldı. 

Necdet Hoca ile sohbetimize bir asır önce 

devralınan mirasla başladık. 

100 yıl önce nasıl bir manzara vardı nüfus 

ve eğitim açısından? 

Cumhuriyetin kurulduğu zamanki Türkiye 

ortamı, tarihinin en zor koşullarındaydı. 

Başta beslenme, sonra eğitim, giyim kuşam 

ve sağlık. Bütün bunlar büyük sorunlardı. 

Türkiye’yi bu sorunlardan kurtaracak orta 

kuşak nüfus da tükenmiş, çoğu ya savaşlarda 

ya da veba, tifo, dizanteri, sıtma gibi 

hastalıklar nedeniyle hayatını kaybetmişti. 

Her hastalık o zaman için birer cellat gibiydi 

“1923 öncesi sözlüklerde 

cumhuriyet kelimesi bulunmuyor.” 

Anadolu koşulları yaşama umudu vermeyen 

bir evreyi yaşıyordu. Çünkü Osmanlı Devleti’nin 

Anadolu halkına gönenç, sağlık götürmek 

gibi bir düşüncesi yoktu. Benim çocukluğumda 

bile kasabada bir pratisyen hekim, 

iki üç sağlık memuru vardı. Divriği ilçe 

merkezinin ve 45 köyünün insanları, bu yetersiz 

kadronun gözüne bakıyordu. Hastaları 

uzak köylerden şehre getirmek zordu. Yazık 

Anadolu’nun bu gerçeği yeterince incelenip 

yazılmamıştır. Kurtuluş Savaşı ve izleyen 

çeyrek yüzyılın gerçeklerini Halide Edib’in, 

Yakup Kadri’nin daha geç evre için Mahmud 

Makal’ın, Yaşar Kemal’in, Fakir Baykurt’un 

ve çağdaşlarının roman ve öykülerinden öğrenebiliyoruz. 

1910’lardan 1950’lere toplum 

yaşamı için kaç kaynak gösterebiliriz. Ne 

yenirdi ne içilirdi, nasıl yaşarlardı? Bunlar 

unutuluşa terk edildi. Cumhuriyetin getirdiği 

coşkuyla törenler önemsenerek birer resmî 

bayram kabul edildi ama evde aile ortamında 

ulusal bayram kutlamaları gelenekleşmedi. 

Çoçukluğumda resmi bayram günlerinde 

belediye zabıtalarının açık veya bayrak 

asmamış dükkanları uyardığını hatırlarım. 



Cumhuriyetin ilanını bir öğretmen olarak 

değerlendirir misiniz? 

1923’te “Cumhuriyet”in ne olduğunu o 

dönemde kimse bilmiyor. Osmanlı sözlüklerine 

cumhuriyet diye bir sözcük yoktur. 

Şemseddin Sami’nin Kamus-ı Türki adlı 

büyük sözlüğünde ve Kamusu’l Âlam adlı 

ansiklopedisinde de “cumhuriyet” maddesi 

yoktur. Montesquieu’nün “republique” dediği 

demokrasi yönetiminin karşılığı olarak 

Türkiye’nin yeni yönetimi için kullanan, 

dolayısıyla mucidi Türkiye Cumhuriyeti’nin 

kurucusu Atatürk’tür. Demokrasinin gücü 

ve gerekliliğini, rejiminin de cumhuriyet 

olduğunu ilan eden Atatürk’ün başucu kitabı, 

Montesquieu’nun “Kanunların Ruhu” 

adlı demokrasi kitabı olmuştu. Cumhuriyeti 

önceleyen aylarda TBMM Hükümeti Maarif 

Vekaleti bu kitabı Türkçeye çevirterek bastırmıştı. 

Atatürk’ün “Cumhuriyet fazilettir” 

sözü de Montesquieu’dendir. 1919’da bir akşam 

başbaşa otururlarken Mazhar Müfit ‘in 

“Paşam ne yapacaksınız?” sorusuna sıraladığı 

hedefler arasında en önemlisi ve sonuncusu 

“Cumhuriyeti ilan edeceğiz” olmuştu. 

Cumhuriyet kurulmadan önce okuma-yazma 

oranı neden çok düşüktü? 

Okuma-yazma Arap elifbasıyla olduğundan 

zor, halkın büyük kesimi de yaşamını 

okumak yazmak gereksinimi duymadan 

sürdürüyordu. Ben, ortaokul sıralarındayken 

-1950’lerde- Arap harfleriyle basılı kitapları 

şöyle böyle okumayı annemden öğrendim. 

70 yıldır okurum, tarih kaynaklarımın çoğu 

Arap harflidir. Yazabilirim ama işlek değil, 

duraksamalı. Arapçada 3 “s” var. Siirt, süt, 

sultan, sinek... hangisini hangi “s” ile yazacaksınız? 

Yazdığınızı beğenmez zaman geçince 

okuyamazsınız. Bir mektup yazacak 

olsanız, kimi kelimelere takılır kalırsınız. 

Arap harfleriyle Türkçe yazmak da okumak 

da zordur. Arağça ünsüzlerden oluşan bir alfabedir. 

Kalıpları vardır. Sözcükler kalıplara 

sokularak türetilir. Şekil, teşkil, teşkilat... 

Bunların kökü “ş-k-l’dir. başına başka ortasına 

başka sonuna başka ek getirilir. Arap 

elifbası ile Türkçe yazmak ve okumak için 

ilk sınıflarda özel dersler veriliyordu. Ancak 

öyle yazılabiliyordu. Göz, köz, güz aynı harflerle 

yazılır, cümle içinde okunuş ve anlam 

kazanırdı.Okumayı duraksatan sözcük yazılımları 

vardır. Örneğin mucur ve mücver, 

yazılışları aynıdır. “Mücvere gidiyorum” veya 

“mucur yedim” okuyuşlarına gülünür. Yani 

Arap harfleriyle Türkçe okur yazarlık zordu. 

Okuma yazma oranı Osmanlı maarifinin son 

evrelerinde bile yüzde 3 idi deniyor ki iyimserlik 

payı vardır. En özenli kişisel yazılarda 

bile yazılım yanlışları bulunabilir. Yazanın 

okur yazarlığını sorgulatabilir yazılım yanlışları 

bulunabilir veya biriktirdiği mektup ve 

yazılar arasında öyleleri vardır ki, Hitit yazısını 

okumak daha kolaydır dedirtir! 

Peki medrese eğitimi nasıldı? 

Medreselerde bu kuruluşların düzeylerine 

göre programlarda yer alan kolaydan zora 

dili de yazısı da Arapça olan kitaplar ezberlenirdi. 

Tetimme dene alt basamaklarda Arapça 

okur yazarlık öğrenenler, alt basamak 

medreselerine yazılır, müderrisin önerdiği ilk 

kitaplardan birini ezberlemeye başlar, muid 

denen bir asistan ona yardım eder, ezberini 

tamam edince müderrisin huzurunda yer 

yer ezberden okur, sorulanları yanıtlar, bir 

üst basamak kitabını ezberlemeye başlardı. 

Medrese öğretisini ayrıntılı öğrenmek isteyenler 

Cevdet Paşa’nın Tezâkir adlı yapıtının 

Tettimme bölümünü okuyabilirler. Medrese 

insanı yüksek derecede okur yazar yapan 

bir kurum değildi. 

Mustafa Kemal 

Atatürk ve 

öğrenciler. 





Denizli Lisesi’nde 

Cumhuriyet 

Bayramı töreni, 

29 Ekim 1932. 



Yeni Türk 

harflerini 

öğretmek 

amacıyla kurulan 

millet mektepleri 

1 Ocak 1929’da 

açıldı. 

Cumhuriyet yönetimi buna karşılık ne yapıyor? 

O zaman Atatürk’e destek veren bir Maarif 

Vekilimiz vardı; Mustafa Necati Bey. Keşke 

daha uzun yaşasaydı. 1925’in sonuyla 

1929’un başına kadar bakanlığı var. Harf 

Devrimi, millet mektepleri bu dönemdedir. 

Mustafa Necati Bey, cumhuriyeti ilelebet 

yaşatacak en büyük devrim olan Harf Devrimi’nin 

hazırlayıcılarındandır. Ben öğretmenliğe 

başlayışımın 63. yılındayım. Harf 

Devrimi Türkiye’yi de, cumhuriyeti de, Anadolu’daki 

varlığımızı da, Avrupa dünyasına 

bakışımızı da, Avrupa’nın bize bakışını da 

değiştiren tek devrimdir. Türkiye Cumhuriyeti 

ancak yeni Türk diliyle, alfabesiyle sonsuza 

dek yaşayacaktır. Eğer o devrim yapılmasaydı 

çoktan geriye dönmüştük. Çünkü 

çok denemeler oldu. Saltanatı özleyenler, 

hilafeti özleyenler, başkenti İstanbul yapmak 

isteyenler bugün de vardır, olabilir Herkesin 

kendi düşüncesidir, olabilir Türkiye Cumhuriyeti’nin 

temel direği Harf Devrimi’dir. 

Türkiye’de okuryazarlık okul açmakla artmadı. 

Okuma oranı en çok yüzde üçtü deniyor, 

kadınlarda belki yüzde bir bile değildi. 

Okuma yazma oranı Harf Devrimi’nin yapılmasıyla, 

millet mekteplerinin açılmasıyla 

birdenbire yüzde 1o’lara çıktı. Benim annem 

de babamda millet mekteplerine gitmişler. 

Babam bir akşamda öğrenmiş. Çünkü yeni 

harflerle yazmak da okumak da çok kolay. 

Eski yazı öyle değildi. Annemin ve teyzemin 

-ben istediğim için- bana Arap harfleriyle 

yazdıkları Türkçe mektuplara arada bakarım. 

İyi okur yazar olduklarını, Keskin Hoca 

dedikleri öğretmenlerini de çok beğendiklerini 

söylerlerdi. Ama mektupları öyle demiyor. 

Annem de “Oğlum isteme benden. Yeni 

yazı daha kolay!” derdi. Yeni yazıyı birkaç 

günde gecede öğrenmiş ve kolayına geliyor. 

Bunu nasıl geri döndürebilirsiniz? Şimdi eski 

yazıyı okullara kadar sokmak isteyenler var. 

Bana geliyorlar gençler “Eski yazıyı öğrendim” 

diye. Bilmiyor, öğrendik bildik sanıyorlar, 

bilmiyor tabii. Eskiler bize “Gençler 

sakın eski yazıyı biliyorum demeyin karşınıza 

öyle bir kelime çıkar mahcup olursunuz”. 

derlerdi. 

Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli yeni Türk 

harfleridir. Bizi Avrupa toplumuna kabul 

ettiren ilk etken de budur. Ortadoğu, Doğu 

ülkeleri arasında Avrupa’da kullanılan Latin 

alfabesi kökenli alfabeyi kullanan tek ulus 

çoğunluğu Müslüman ülke Türkiye’dir. 

Harf Devrimi’nden önce Tevhid-i Tedrisat 

Yasası var. O ne getiriyor? 

Tevhid-i Tedrisat öğretim birliği dediğimiz 

yasa. Cumhuriyetin önemli devrimlerindendir. 

Önceki dönemde, eğitim programı 

olarak her dilde inanışta okul açılmasına, 

öğretim programına izin verilmiş. Bunun sakıncalarını 

sıralamaya gerek yok. Öğretim 

Sivas Öğretmen Okulu mezunu olan Necdet 

Sakaoğlu, 1961’de Çapa Eğitim Enstitüsü Edebiyat 

Bölümü’nü tamamladı. Sakaoğlu’nun “Osmanlı’dan 

Günümüze Eğitim Tarihi” adlı kitabı bulunuyor. 



Birliği Kanunu kabul edilmiş. 

Bu ve diğer devrimler 1924’te 

Cumhuriyet devrimlerinin en 

köklü ve yaşamsal olanı Harf 

Devrimi Cumhuriyet’in beşinci 

yılında, Türkiye’yi uygar uluslar 

safına taşıyan devrimlerin 

sonuncusu, en etkili ve kalıcı 

olanıdır. 

Yeni harflere geçiş süreci nasıl 

olmuş? 

Yeni harflere geçişte bir süre 

tanınmıştı, 1928 ile 1929 iki yılı arasında. 

Gazetelerin, kitapların yeni baskıları bütün 

kamusal işlemler, eğitim aşamaları için. Bu 

süreç ve okul tam yeni harflerle çıkması için 

bir yılda tamamlandı. Basında ilk önce Cumhuriyet 

gazetesi kısa haberleri, ilanları, resim 

altlarını yeni harflerle vererek öncülük etti. 

Haziran 1929’dan başlayarak eski harflerle 

yayın yasaklandı. Türkiye’nin tamamında 

bütün resmi işlemler, eğitim, yargılamalar, 

banka ve ticaret işlemleri, ilanlar yeni harflere 

dönüştü. 

Müfredat değişiyor mu? 

Müfredat da değişiyor tabii. Avrupa’daki 

okulların sistemleri incelenerek Türkiye’ye 

ve ulus bilincine ve kültürüne uygun ders 

programları ve kitapları yazıldı. Doğal ki bu 

çalışmalar bir zaman gerektirdi. Türkiye doğası, 

coğrafyasının kültür katmanları özenle 

dikkate alındı. Sonraki yıllarda da ayrıntılarda 

düzeltmeler yapıldı. Örneğin uzun zaman 

1940’lara kadar yürürlükteki yasalar gereği 

“Türkiye Cümhuriyeti”, “cümhurreisi” yazılıyordu. 

Gelişmeler, kendiliğinden değişimler 

getirdi, Atatürk ölünceye kadar cümhurreisi 

idi. 

Yeni Türk alfabesi bize gelişme yolunu 

da açtı dilde özellikle. Halide Edib’in, Halid 

Ziya’nın, Hüseyin Rahmi’nin eski harflerle 

yayımlanmış eserleriyle yeni Türk harfleriyle 

çıkanları karşılaştırıldığında Türkçe 

anlatıdaki yenilik ve gelişmeler izlenebilir. 

Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın eski harfli, yeni 

harfli eserlerini toplamışımdır. Eski yazıyla 

olanı bir haftada okuyorsam, yeni basımını 

üç günde ve çok akıcı okuyorum. Kim artık 

eski yazıya heves etsin ki? Bugün “Eski 

yazı eğitim yapalım. Eski yazı gelsin” 

Kız sanat okulu 

mezuniyet 

belgesi, 1936. 

Köy öğretmenleri ve 

öğrencileri için 

hazırlanan kitaplar. 

Halk 

dershanelerine 

mahsus Türk 

alfabesi, 1928. 

Alfabe kapağında Atatürk 

ve manevi kızı Ülkü 

(solda). İlkokullar için 

müzik kitabı (üstte). 



1930’lu yıllarda 

İstanbul’da 

öğrenciler. 

diyenlerin önüne eski bir roman koyun, okumakta 

zorlanır, durur, şaşırır, heceler. Bilmeden, 

çalışmadan söylüyorlar. Ben bu işlere 

uzun zaman harcadım, kitap yazdım. 1928 

öncesi ve sonrası okul kitaplarının çoğunu 

toplamışımdır. 

Peki o dönem çocuklara neler öğretiliyor? 

Öğretilen konuların müfredatı var ve o 

müfredata göre yazılmış ders kitapları var. 

Milli Eğitim Bakanlığı bir kısmını heyet kurarak 

yazdırırdı. Daha objektif değerlendirmeler 

yapılması için örneğin tarih kitapları için, 

iki veya üç yazar seçilmiştir. 1928’deki Harf 

Devrimi’nden önce 1926 yılında Talim Terbiye 

Kurulu oluşturulmuştu. Okul programlarının 

hazırlanması, ders kitaplarının okunup 

onaylanması bu kurulun görevlerindendi. 

Benim son görevim bu kurulun üyeliğidir. 

Yeni Türkiye’nin gelişmesinde, bireylerin yetişmesinde 

yapılması gereken her şey zamanında 

ve gerektiği düzeyde planlanıyordu. 

Kurulda iken kuruluş yıllarındaki kasa gibi 

sağlama alınmış kalamozalarda saklanan 

kararları inceledim. El yazısıyla yazılmış dört 

dörtlük karar metinleri. Benim üye olduğum 

1994-1998 dönemi öncesi resmi yazılar ve 

kararlarsa giderek yalınlığın/sıradanlığın 

başladığını gösteriyor. 

Bir de şöyle bir tezat yaşanmış. Harf Devrimi, 

yeni Türkçe uzun bir gelişme süreci 

geçirmiş, yerleşmiş, oturmuş. Nurullah Ataç 

gibi “Daha da yenileştirelim” diyenler çıkmış. 

Yaşar Kemal gibi romancılar bambaşka 

kelimeler bulmuşlar, anlatılar denemişler. 

Reşat Nuri Güntekin de denemiş bunu, Halit 

Ziya Uşaklıgil kısmen denemiş. Şairlerle, 

yeni romancılar çok denemeler yapmışlar. 

Bütün bunların tortusu ile mükemmel bir 

Türkçe gelmişti bize. Fakat son 30-40 yıldır 

Türkçede yeni bir bozulma başladı. Bunda 

bilgisayarın da rolü var, ona alışanlar el yazısıyla 

yazmak istemiyorlar. 

Sizin öğrencilik yıllarınız nasıldı? 

Ben 1946’da okula başladım. Babam 

bana bir alfabe almıştı. Bir de defter ve kalem. 

Okul evimize yakın. Annem: “Oğlum 

haydi zihnin açık olsun okula git, okul açıldı 

bugün” dedi. Ben kendi başıma okula gittim, 

diğer çocuklar da öyle gelmiş. Velilerin 

bizimle okula geldiğini hatırlamıyorum. Bizden 

büyük öğrenciler İstiklal Marşı’nı okudu, 

sonra bizi sırayla sınıflara götürdüler. Öğretmen 

geldi hemen derse başladı. Harflerde 

Faytonun 

üstündeki 

levhada, eski 

harflerle yazılmış 

üç kelimenin yeni 

harflerle yazılışı. 



kullanılabilecek boyutta yatay, düz, eğik 

çizgiler çizdi tahtaya ve “Yazın bunları” dedi. 

Velilerin çocuklarını okula kaydettirmesi zorunluydu. 

Nüfus idaresi, kaymakamlığa o 

sene okuma yaşına gelenlerin adlarını, baba 

adlarını, okul baş öğretmeni de kaydolan 

öğrencilerin adlarını iletirdi. Bu listeler maarif 

memurluğunda karşılaştırılır, çocuklarının 

yaşı geldiği halde okula göndermeyen 

ailelerin kapısına evvela muhtar, sonra polis 

veya jandarma giderdi. Zorlama vardı. Haklıydı, 

doğruydu. Çünkü o günün insanları bu 

şekilde uyarılır ve kurallara uyarlardı. 

Benim eğitim öğretim hayatım 1946 ile 

1961 yılları arasındadır. İlkokul tek katlı, yeni 

yapılmış bir binaydı. Biz de ilk öğrencileriydik 

okulun. Bu binanın girişinde içeride, koridorda 

karşınıza muhteşem bir portre çıkardı. 

Milli Şef, Cumhur Reisi İsmet İnönü’nün 

heybetli bir yağlı boya tablosu. Okula girerken 

ona selam verir sınıflarımıza giderdik. 

Sınıfın içinde yine birbirine bakan Atatürk 

ve İnönü portreleri vardı. Birinin altında Milli 

Şef, öbürünün altında Ebedi Şef yazılıydı. 

Atatürk döneminden sonra İnönü, 1950’de 

de Demokrat Parti dönemlerine geçişler Türkiye 

Cumhuriyeti’nin önemli aşamalarıdır. 

Örneğin paralara Atatürk’ün portresi yerine 

Milli Şef İsmet İnönü’nün reminin konulması 

bir vefasızlık sayılarak eleştirilmişti. Oysa bu 

İkinci Dünya Savaşı yıllarında zorunluluktu. 

“Atatürk gibi bir liderden sonra ikinci sınıf bir 

lider başa geçti. Türkiye yeniden bir zayıflık 

dönemine giriyor” gibi bir eleştiri muhaliflerce 

yayılıyordu. Giderek posta pullarına Milli 

Şef İsmet İnönü’nün resimleri basıldı. 

Ben 1943 yılında İnönü’yü gördüm. Beyaz 

Tren ile Divriği’den geçiyordu. Babamın 

omzundaydım. Beyaz Tren’in penceresinde, 

elinde bir fötr şapka halkı selamladı. 

Sivas’ta öğretmen okulunda okurken bizi 

istasyona götürdüler. Demokrat Parti dönemi 

Cumhurbaşkanı Celal Bayar artık Beyaz 

Tren’de değil, bir eksprese bağlanmış özel 

vagonun arka sahanlığında gülümseyerek 

selamlamıştı. Başbakan Adnan Menderes’i 

İstanbul’da İzmit’te bir çok kez gördüm. Eski 

yöneticiler çok daha halkın içindeydiler, 

okullara da gelirlerdi. İlkokuldayken -1949 

yılı olmalı - Başbakan Şemsettin Günaltay 

“TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN 

TEMELİ YENİ TÜRK DİLİDİR.” 

arkasında başkaları bizim sınıfa girmişti. 

“Tarih kitabınız var mı? Çıkarın bakayım” 

dedi. Bir arkadaşımıza birkaç cümle okutturup 

sınıfa soru yöneltti, tam ne sorduğunu 

hatırlamıyorum. Sonraki yıllarda İstanbul’da 

bir konferansta dinlediğim Günaltay’ın tarih 

kitapları yazdığını o yıllarda artık biliyorduk. 

Müderris (profesör), fizikçi ve tarihçi bir aydının 

Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı olması 

ziyaret ettiği kasaba ilkokulunda derse girip 

tarih okutması, soru yöneltmesi bugün bir 

masal gibi geliyor bana. 

Peki yüksek öğrenim nasıldı? 

İstanbul’da okudum. Çapa’daki 

okul ve benzerleri Türkiye’nin bir 

daha yakalayamayacağı ortamlardı. 

Edebiyat grubu iki şubede 

toplam 35 kişiydik. Öğretmenlerimiz 

de farklı branşlarda deneyimli 

seçkin öğretmen ve yazarlardı. Nihat 

Sami Banarlı, Orhan Şaik Gökyay, 

Çağatay Uluçay, Niyazi Akşit, 

Behçet Necatigil, Rauf Miral daha 

başkaları...Şimdilerde öğrenci 

yurdu meselesi var. O yıllarda öğrenci 

sayıları devletin bakabileceği 

sayıdaydı. Yatılı okuyorduk. Öğle 

ve akşam öğünlerinde yemekhanede 

restoranvari üç çeşit yemek 

servisi yapılırdı. Takım elbiseli ve 

kravatlıydık. Kumaş ve dikiş parasını devlet 

veriyordu. Yıllar sonra Orhan Şaik Bey’e 

sordum: “Hocam o nezaket, kibarlık, lokanta 

vari servisler neydi?” “Taşraya okullarına 

öğretmen gideceksiniz. Sofra nizamını 

öğreneceksiniz ki gittiğiniz yerlerde örnek 

olasınız” dedi. Okul hayatı çok önemlidir. 

Aile görgüsünden farklı kurallar okullarda 

kazanılır, kazanılmalıdır. Gezilere götürürdü 

öğretmenler bizi. Şimdi bunları yapan 

üniversiteler var mıdır bilmiyorum. Nihat 

Sami Banarlı bize “Yüksek tahsili İstanbul’da 

yapmayan taşraya hiçbir şey götüremez” 

derdi. Herhalde haklıydı ama şimdilerde o 

kültür donanımını İstanbul kazandırıyor mu? 

Önemli sorudur. Böyleydi okul hayatımız. l 

Cumhuriyetin 

eğitim hamlesinin 

mimarlarından 

Mustafa Necati 

Bey, 1929 yılında 

hayatını kaybetti. 



Mustafa Kemal Atatürk 

öğrencilerle birlikte. 

FİKRİ HÜR, VİCDANI HÜR, İRFANI HÜR 

Bir nesil yetiştirmek 

Cumhuriyetin ilk yıllarında eğitim en büyük meseleydi. 

Kısıtlı imkânlarla başta ilköğretim olmak üzere, yüksek 

öğretim ve mesleki eğitim alanlarında çok önemli 

adımlar atıldı. O yıllarda eğitimle birlikte en büyük sorun 

sağlıktı. Savaş yıllarında bir kuşağı hastalıklar sonucu 

yitiren cumhuriyetin kurucu kadrosu, bu meselenin 

çözümüne büyük önem verdi. 


muratkoralturk@gmail.com 


046_049_K-E-CF-birnesilyetistirmek_4.indd 46 20.10.2023 17:12

Uzun ve yıpratıcı savaşların 

neden olduğu kayıplar yüzünden 

Türkiye Cumhuriyeti 

kurulduğunda mevcut insan 

gücü ihtiyacı karşılayamaz 

durumdaydı. Başka bir ifadeyle nüfus, ülkenin 

ihtiyaçlarını görecek, iktisadi olarak 

kendi kendine yetebilecek, uzun vadede 

kalkınmış, sanayileşmiş bir ülkeye dönüşebilmesi 

için gerekli beceri ve donanımlara 

sahip değildi. Bu nedenle cumhuriyetin bu 

ilk yıllarından 1960’ların ortalarına kadar 

izlenen nüfus politikasının temelini nüfus 

artışını desteklemek oluşturdu. Bunu, artan 

nüfusu nitelikli iş gücüne dönüştürecek eğitim 

ve öğretim politikaları izledi. Bütün bu 

politikaları uygulamak içinse devletin nüfus 

bilgisine sahip olması gerekir. Bu bağlamda 

ilk kez 1927’de genel nüfus sayımı yapıldı. 

Nüfus artışını destekleyici politikanın 

somut yansımaları olarak çok çocuklu memur 

ailelerine devlet yardımı yapılması, çok 

çocuklu mükelleflerin yol vergisinden muaf 

tutulması, yoksul kadınların ücretsiz doğum 

yapmalarının sağlanması, çok çocuklu kadınların 

madalya ile ödüllendirilmesi gibi 

destek ve teşvikler gündeme geldi. Nüfus 

artışı açısından göçmenlerin iskânına önem 

verildi. Bu doğrultuda yasal düzenleme ve 

uygulamalar söz konusu oldu. 

Sağlığın önemine olan inançla daha 

cumhuriyet kurulmadan önce ve 23 Nisan 

1920’de TBMM’nin Ankara’da açılmasından 

dokuz gün sonra, yani 2 Mayıs 1920’de kabul 

edilen 3 sayılı kanunla Sağlık Bakanlığı 

kuruldu. Bu bile daha yolun başında sağlığa 

verilen öneme işaret eden bir adımdır. Bu 

ilk adımı doktor ve diğer sağlık çalışanlarının 

sayısını artırmak; numune hastaneleri, 

doğum ve bakımevleri açmak; sıtma, verem, 

trahom, frengi gibi hastalıklarla etkin 

mücadele etmek; sağlıkla ilgili konularda 

toplumu bilgilendirici çalışmalar yapmak; 

Merkez Hıfzıssıhha Enstitüsü ve Hıfzıssıhha 

Okulu kurmak gibi adımlar izledi. 

Her biri ülkenin kıt ve bu nedenle daha 

değerli olan insan kaynağını sağlıklı kılmak 

için önem taşıyan bu adımlar içerisinde koruyucu 

sağlık hizmetleri, özellikle 1930’da 

kabul edilen Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ile 

daha etkin bir biçimde verilmeye başlandı. 

Örnek oluşturması açısından özellikle 

Dr. Refik Saydam’ın bakanlığı döneminde 

yürütülen sıtma ile mücadele dikkat çekici 

sonuçlar içerir. Bu dönemde neredeyse 

ülke nüfusunun tamamı sıtma taramasından 

geçti ve beş milyon sıtmalı insan tedavi 

edildi. Bu amaçla tonlarca kinin halka parasız 

dağıtıldı. Sıtmayla mücadelenin bir başka 

boyutu olarak 1.000 km uzunluğunda su 

drenaj kanalı açıldı ve 350 kilometrekare 

bataklık alan kurutuldu. 

Koruyucu sağlık hizmetleri kapsamında 

bu hizmetlerin iyileştirilmesi ve geliştirilmesi 

amacıyla her türlü bilimsel ve teknik araştırma 

ve inceleme yapmak üzere 1928’de 

Hıfzıssıhha Müessesesi kuruldu. Özellikle 

yerli aşı geliştirme yolunda önemli adımlar 

atıldı. İlk olarak 1931 yılında, ağız yoluyla 

uygulanan BCG Aşısı üretimine başlandı ve 

bunları diğerleri izledi. 

Cumhuriyet kurulduğunda doğuşta beklenen 

yaşam süresi 35 yıl iken bugün bu 

süre 78 yılı aşmıştır. Bu gelişmede 1920’ler 

ve 1930’larda izlenen sağlık politikalarının 

rolü büyüktür. 

Cumhuriyeti kuran kadro akılcılık 

ve bilimselliğe mutlak inanan ve bu nedenle 

eğitim ve öğretimin öneminin farkında 

Sağlıklı nesiller 

yetiştirmenin 

başlıca yolu spordu. 

Cumhuriyet gençliği 

tören sırasında. 



İlk mektep 

öğrencileri ders 

sırasında (üstte). 

Cumhuriyet 

tarihinin ilk sayımı, 

1927 Nüfus Tahriri 

(sağda). 

Refet Paşa’yı (Bele) İstanbul’da karşılamaya 

hazırlanan kız öğrenciler, 1922. 

olan kişilerden oluşuyordu. Bu bağlamda 

yapılan ilk iş olarak eğitimin seküler bir temele 

dayanması amacıyla 1924’de Tevhid-i 

Tedrisat Kanunu çıkartıldı. Ancak mesele 

bununla bitmiyordu. Bu bağlamda özellikle 

nüfusun büyük bir bölümünün yaşadığı kırsal 

kesimdeki öğretmen ihtiyacını gidermek 

için 1940’ta kurulan Köy Enstitüleri’nden 

önce Köy Muallim Mektepleri, Köy Eğitmen 

Kursları, Köy Öğretmen Okulları kurulması 

gündeme geldi. 

Cumhuriyet kurulduğunda okuma-yazma 

oranının yüzde 10’un altında olduğu tahmin 

edilen ülkede bu sorunu aşmak bir diğer 

önemli hedefti. Okuryazar oranını artırmak 

için 1927-1928 yıllarında Halk Dershaneleri’nde 

60 binden fazla kişi okuma-yazma 

öğrendi. Ancak okuma-yazma oranını artırmak 

için atılması gereken bir başka adım 

vardı. O da Türkçe okuma-yazmaya daha 

uygun olduğu düşünülen Latin harflerinden 

oluşan bir alfabenin 1928’de kabulüdür. 

Bu girişimle birlikte halkın yeni alfabe ile 

okuma-yazma öğrenmesini sağlamak için 

Millet Mektepleri açıldı. Millet Mektepleri sayesinde 

1927 yılında yüzde 10,5 olan okuryazarlık 

oranı 1935 yılına gelindiği zaman, 

yüzde 20,4’e yükseldi. Bugün okuryazarlık 

oranı yüzde 97’yi aşan Türkiye’de bu sonucun 

elde edilmesinde bütün bu adımların 

büyük rolü olduğu açıktır. 

Cumhuriyetin ilk yıllarında kozmopolit bir 

yapıya sahip Osmanlı İmparatorluğu’ndan 

bir ulus devlet olan Türkiye Cumhuriyeti’ne 

geçişte ülkenin ihtiyaç duyduğu teknik ve 

meslek insanı ihtiyacını içeriden karşılamak, 

bu konuda da kendi kendine yeter bir 

duruma gelmek bir diğer amaçtı. Bu bağlamda 

varlığı Osmanlı Devleti zamanına 

kadar dayanan mesleki ve teknik eğitim, 

günün ve ülkenin ihtiyaçlarına göre elden 

geçirildi. Böylece hem ülke ekonomisinin 

ihtiyaç duyduğu nitelikli iş gücünü elde etmek 

hem de yoğun yoksulluğun yaşandığı 

ülkede insanların bir meslek edinerek geçim 

koşullarını iyileştirme şansı bulmaları sağlanmış 

oldu. 

Yine bu dönemde yüksek eğitim alanında 

da önemli adımlar atıldı. Osmanlı Devleti’nden 

devralınan kurumların bazıları reforme 



İstanbul’da nüfus 

sayım memurları 

kayıt defterleriyle 

birlikte. 

Adana, Aksaray, 

Afyonkarahisar, 

Ankara, Antalya, 

Artvin, Aydın ve 

Balıkesir’in nüfus 

sayılarını gösteren 

tablo. 

1927 yılındaki sayıma 

göre nüfusun yarısı 

gençler ve çocuklardan 

oluşuyordu. 

edildi, bazılarının ise yerine yeni kurumlar 

açıldı. Bu bağlamda 1925 yılında Ankara 

Adliye Hukuk Mektebi açıldı. İki yıl sonra 

bu okul Ankara Hukuk Fakültesi adını aldı. 

1926’da Konya’da açılan Orta Muallim 

Mektebi 1927’de Gazi Orta Muallim Mektebi 

adını aldı ve Ankara’ya taşındı. 1933’te Ankara’da 

Yüksek Ziraat Enstitüsü, 1936’da 

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi kuruldu. 

1936-1937 öğretim yılında İstanbul’daki 

Mülkiye Mektebi, Siyasal Bilgiler Okulu 

adıyla Ankara’ya nakledildi. Deyim yerindeyse 

parmakla sayılacak kadar az sayıda 

yeni okul, ülkenin nitelikli iş gücüne katkı 

yapmaya başladı. l 



CUMHURİYETİN DEVRALDIĞI İKTİSADİ MİRAS 

Bir ulus ekonomisi y 

1923 yılında ilan edilen Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanlı 

İmparatorluğu’ndan devraldığı miras, savaşlarla çökmüş 

bir ülke, dış borçlar ve yitip giden insan kaynağıydı. 

Cumhuriyeti kuran kadronun ortak ideali, bağımsız bir 

milli ekonomi yaratmaktı. 


muratkoralturk@gmail.com 


050_061_K-E-CF-ulusekonomisi.indd 50 20.10.2023 17:13

yaratmak 



Mustafa Kemal 

Atatürk, 

Gülcemal 

vapurunda 

geminin 

kaptanı ve 

mürettebatına 

teşekkür yazısı 

yazıyor. 

On altıncı yüzyılda yani sınırlarının 

en geniş olduğu dönemde 

Balkanlar, Doğu Avrupa’nın 

önemli bir bölümü, 

Karadeniz’in kuzeyi, Kafkasya, 

bugünkü Suriye ve Irak topraklarından 

başlayarak bütün Arabistan Yarımadası 

ve kuzey Afrika üzerinde egemenliğe sahip 

olan Osmanlı Devleti, 17. ve 18. yüzyıllarda 

çoğu yenilgi ile biten savaşlar ve isyanlarla 

sarsıldı. Siyasi, idari, mali ve askeri becerileri 

zayıflayan Osmanlı Devleti, bu durumla 

baş edebilmek için önce geçmişteki yani 

bu sorunlarla karşılaşmadan önceki düzeni 

yeniden kurmak ve ihya etmek çabası içine 

girdi. 

Değişen koşullarla geçmişi ihya etmenin, 

sorunların çözümüne çare olmadığı gerçeğiyle 

yüzleşen Osmanlı devlet adamları, bu 

kez çareyi sınırlarının dışında; Batı Avrupa 

ülkelerinin deneyimleri, kurum ve değerlerinden 

yararlanmakta buldu. Bu nedenle 

19. yüzyılda gerçekleşen bu reformlar veya 

modernleşme hareketleri aynı zamanda Batılılaşma 

hareketleri olarak da adlandırılır. 

OSMANLI TOPRAKLARI, BATI’DA 

ÜRETİLEN MALLAR İÇİN PAZAR 

HALİNE GELMİŞTİ. 

SANAYI DEVRIMI VE OSMANLI 

EKONOMISI 

18. yüzyılda, önce İngiltere ve ardından 

diğer Batı Avrupa ülkelerinde başlayan Sanayi 

Devrimi, 19. yüzyılda büyük değişikliklere 

yol açtı. Sanayi Devrimi ile Batı Avrupa 

ülkeleri dünya ekonomisi üzerinde egemen 

güç haline geldiler. Sanayileşmeyi başaran 

bu ekonomilerle dünyanın geri kalan ülkeleri 

ve dolaysıyla Osmanlı İmparatorluğu arasında 

ekonomik ilişkiler dengesi, Batı Avrupa 

ülkelerinin ekonomileri lehine büyük bir 

gelişme gösterdi. 

Sanayi Devrimi ile başlayan süreçte üretimin 

arttığı ekonomiler, bir yandan artan 

üretim için yeni pazarlar bulmak, diğer yandan 

üretim için gereksinim duydukları ucuz 

hammadde ihtiyacını karşılamak istediler. 

Endüstriyel kapitalizmin bu ilk yüzyılında 

liberal iktisadi düşüncenin bir yaklaşımı olarak 

gelişen uluslararası iş bölümü ve bunu 

hayata geçirmek için gereken araç olarak 

serbest dış ticaret politikası, sanayileşmiş 

ekonomilerle diğerleri arasındaki ilişkiyi 

düzenlemek üzere kullanılmaya başlandı. 

İmzalanan serbest ticaret anlaşmaları, bağımsız 

bir dış ticaret politikası izlemeyi imkânsız 

kıldı. 

Bu bağlamda Osmanlı İmparatorluğu, 

Batı’da üretilen mallar için bir pazar haline 

gelirken; bu ekonomilerin ihtiyaç duyduğu 



hammadde temini açısından da önem kazandı. 

Dünya ekonomisine açılan Osmanlı 

İmparatorluğu’nun dış ticareti 1820 ile 1914 

yılları arasında otuz kattan fazla arttı. 

Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde 

gerçekleşen üretimin yaklaşık yüzde 12 ila 

14’ü ihraç edildi. Birinci Dünya Savaşı’ndan 

hemen önceye ait rakamlara göre faal nüfusun 

yüzde 80’inin tarımla meşgul olduğu 

Osmanlı İmparatorluğu bir tarım ekonomisi 

görünümüne sahipti ve ihracatın yüzde 

90’ını tütün, pamuk, arpa, üzüm, incir, zeytinyağı, 

ham ipek ve ham yün gibi tarımsal 

ürünler oluşturmaktaydı. İthalatın bileşiminde 

ise pamuklu iplik ve kumaş, çeşitli makineler 

ve ara mallar bulunuyordu. Özellikle 

ulaşım imkânlarının yetersizliğinden dolayı 

başta İstanbul olmak üzere büyük şehirlerin 

ihtiyacını karşılamak için buğday, un, kahve, 

şeker ve çay gibi gıda maddeleri de ithal 

edilmekteydi. Dış ticaretin dörtte üçünden 

fazlası Almanya, Fransa ve İngiltere başta 

olmak üzere sanayileşmiş Avrupa ile yapılıyordu. 

Lonca, gedik ve iç gümrüklerin ancak 19. 

yüzyılda kaldırılmış olması ve güçlü yabancı 

rekabeti karşısında yerli sanayiyi korumak 

ve büyümesini sağlamak mümkün olmadı. 

Sanayi üretimi, ihtiyacı karşılayacak boyutta 

değildi. Aksine Osmanlı İmparatorluğu’nda 

sanayi malı tüketiminde yüzde 60’a 

yakın bir oranda dışarıya bağımlılık söz konusuydu. 

Osmanlı ekonomisinin 19. yüzyıldaki performansını 

göstermesi açısından büyüme 

rakamlarına bakmak gerekir. 1820-1913 

yıllarını kapsayan yaklaşık 100 yıllık sürede 

1820’de kişi başına düşen gelirin 720 dolar 

ve 1913’te yüzde 60 oranındaki artışla 

1.150 dolar olduğu, yani bunun da yılda 0,5 

oranında kişi başına gelir artışı anlamına 

geldiğini söylemek mümkündür. Bu artışta 

19. yüzyılda tarımın ticarileşmesi rol oynadı. 

Demiryolları ve limanlar gibi ulaştırma 

imkânları ve altyapı yatırımlarının da benzer 

bir etki yaptığı söylenebilir. Ancak büyüme 

hızının düşük seyretmesi, tarımın pazara 

yönelişinin daha çok kıyı bölgeleriyle sınırlı 

kalması; ulaştırma imkânlarının kısıtlılığı ve 

tarıma dayalı bir büyüme modeliyle yüksek 

verimlilik ve gelir artışları elde etmenin zorluklarıyla 

ilgisi vardı. 

DIŞ BORÇLAR, YABANCI 

SERMAYE VE MALI DENETIM 

19. yüzyılın başından itibaren imparatorluğu 

ayakta tutmak için merkeziyetçi 

eğilimler hız kazandı. Bunun için güçlü bir 

orduya, İstanbul ve taşrada devlet gücünü 

temsil eden bürokrasinin yerel güç odaklarına 

karşı güçlendirilmesine ve bütün bunlar 

için vergi gelirlerinin artırılması ve devlete 

aktarılması gerekiyordu. Ayrıca bütün bu 

kapsamlı reformları hayata geçirmek için 

Avrupalı devletlerle iş birliği ve onların 

desteğine de ihtiyaç vardı. Avrupalı devletler 

ise askeri, siyasal ve finansal destek 

karşılığı Osmanlı ekonomisinin dışa açılmasına 

dair taleplerde bulundular ve bu 

yönde tavizler kopardılar. Serbest dış ticaret 

antlaşmalarıyla başlayan bu süreci mali-finansal 

bağımlılık ilişkisinin gelişimi izledi. 

Bu bağlamda para politikasını belirleyip yürütecek 

bir merkez bankasına sahip olmayan 

Osmanlı Devleti, bu imtiyazı İngiliz ve 

Fransız ortak sermayesiyle 1863’te kurulan 

Osmanlı Bankası’na tanıdı. Gelirleri ile giderlerini 

karşılayamaz hale gelen Osmanlı 

Devleti, 19. yüzyılın ortalarından itibaren diğer 

ülkelere göre daha yüksek faizlerle 

İzmir’de 

kuru incir 

fabrikasında 

çalışan kadınlar, 

1930. 



Seyr-i Sefain İdaresi 

atölyesinde işçiler 

(üstte). Vinçlerin 

tamiratı (sağda). 

Adana Mensucat 

Fabrikası’nda kadın 

çalışanlar (sağda) 

ve fabrika 

memurları (altta). 

VE GERI KALMIŞLIK… 

1820-1913 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu’nda 

ekonomi, dış ticarete ve 

yabancı sermayeye açılan tarım ağırlıklı bir 

yapıdır. Ancak kalkınma için sanayileşmek 

gerekir, kapitülasyonlar ve serbest dış ticaret 

rejimi devam ettiği sürece bunu başarmak 

mümkün değildi. Osmanlı Devleti’nin 

bu rejimi sona erdirecek siyasal gücü de 

bulunmamaktaydı. Gelirlerinin neredeyse 

yüzde 60’ı Düyun-u Umumiye İdaresi’ne ve 

askeri harcamalara gittiğinden, bütçe imkânları 

da kalkınmanın finansmanına yetosmanlı 

gelirlerinin 

büyük bölümü 

düyun-u umumiye 

idaresi’ne gidiyordu. 

dış borç almaya başladı. Osmanlı Devleti, 

bu paraları ekonomiyi canlandıracak, mali 

gelirleri artıracak üretken yatırımlar yerine 

büyük bir donanma oluşturmak, bürokrasinin 

maaşları gibi kalemler için kullandı. 

Alınan borçların neredeyse yüzde 80’i eski 

borç ödemelerine giderken, yatırıma yönelen 

kısım toplam tutarın yüzde 10’undan 

azdı. Borçlarını ödeyemez hale gelen Osmanlı 

Devleti, 1875’te moratoryum ilan etti. 

1881’de Düyun-u Umumiye İdaresi’nin faaliyete 

geçmesiyle Osmanlı Devleti üzerinde 

yeni bir denetim mekanizması kurulmuş 

oldu. 

Dış borçlanma süreci ile eşzamanlı olarak 

yine 19. yüzyılın ortalarından itibaren doğrudan 

yabancı sermaye yatırımları da gündeme 

geldi. Bu süreçte Avrupa finans kapitalinin 

75 milyon İngiliz Sterlini kadar doğrudan 

yatırımları gerçekleşti. Bu yatırımların üçte 

ikisi demiryolu ile ilgiyken kalanının ticaret, 

bankacılık, sigortacılık, liman işletmeciliği, 

gaz, su, şehir içi ulaşım işletmeciliği alanında 

gerçekleştiği ancak yüzde 10 kadar bir 

kısmının madencilik, tarım ve sanayi gibi 

üretim alanına yöneldiği; dış borçlanma ve 

demiryolları başta olmak üzere yabancı sermaye 

yatırımlarının dış ticareti geliştirmeye 

yönelik olduğu söylenebilir. 

Yabancıların Osmanlı ekonomisi üzerindeki 

artan rolleri ve yerinin yanı sıra verilen 

kapitülasyonlarla Osmanlı İmparatorluğu’nun 

sınırları içinde kendi mahkemelerinden 

postanelerine kadar çeşitli ayrıcalık ve 

imkânlara sahip olmaları da ayrıca dikkat 

çeken bir husustur. 



Cibali Tütün Fabrikası’nda ihracat için 

paketleme yapılıyor, 1884. 

miyordu. Ayrıca doğumda yaşam beklentisi 

32-33 yıl, okuryazarlık oranı yüzde 10’un 

altında ve yetişkin nüfusun okul süresi 1 

yıldan az, yani insan kaynağı yetersizdir. 

Bilgi ve teknoloji üretilememekteydi. Bütün 

bu göstergeler Osmanlı İmparatorluğu’nun 

aynı zamanda geri kalmış bir ülke olduğuna 

da işaret eder. 

İMPARATORLUKLARA SON 

VEREN SAVAŞ 

1914-1918 yıllarında İngiltere, Fransa, 

Rus Çarlığı, Sırbistan, İtalya, Yunanistan, 

Portekiz, Romanya ve ABD’nin oluşturduğu 

İtilaf Devletleri ile Alman, Avusturya-Macaristan, 

Osmanlı İmparatorlukları ve Bulgaristan’dan 

oluşan İttifak Devletleri arasında 

yaşanan Birinci Dünya Savaşı sonrası, dünya 

bir daha eskisi gibi olmadı. İmparatorluklar 

yıkılarak tarih sahnesinden çekildiler; 

yerlerine irili ufaklı yeni devletler ortaya 

çıktı. 

Tank, uçak, zehirli gaz gibi silahların ilk 

kez kullanıldığı dünya savaşı, insanlığın 

yaşadığı en büyük trajedilerdendir. Savaşta 

65 milyon asker seferber oldu; 6,6 milyonu 

sivil olmak üzere 17 milyon kişi hayatını 

kaybetti; 21 milyon insan yaralandı. 

Asker-sivil yaklaşık 5 milyon kişiyi, yani 

nüfusunun dörtte birini yitiren Osmanlı Devleti, 

Birinci Dünya Savaşı’ndan en fazla 

insan kaybıyla çıkan devlet oldu. Yaşanan 

fiziki ve maddi yıkım ile savaş sırasında 

yıllık yüzde 300’lere kadar çıkan enflasyon 

yüzünden sağ kalanların en büyük sorunu 

iaşe ve geçim sıkıntısıydı. 

Savaş sürecinde dört imparatorluk 

yani Rus Çarlığı, Alman İmparatorluğu, 

Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve 

Osmanlı İmparatorluğu yıkıldı. Balkanlar, 

Kuzey ve Doğu Avrupa’da Çekoslovakya, 

Avusturya, Polonya, Litvanya, Eston- 

Cibali Tütün 

Fabrikası mekanik 

atölyesi. 

Bursa’da ipek 

fabrikasında çalışan 

kadınlar, 1875. 



Kırklareli’nde kurulan 

Alpullu Şeker 

Fabrikası. 

Isparta Halı ve 

İplik Fabrikası’nda 

çalışanlar. 

ya, Ukrayna, Yugoslavya, Macaristan yeni 

devletler olarak ortaya çıktı. Ortadoğu’da 

İngiliz ve Fransız mandası altında veya 

şeklen bağımsız ancak İngiltere’nin veya 

Fransa’nın nüfuzu altında varlık göstermeye 

çalışan yeni devletler kuruldu. 

KALKINMAK IÇIN IKTISADI 

BAĞIMSIZLIK ŞART 

Birinci Dünya Savaşı’ndan yenilgiyle 

çıkan Osmanlı Devleti için savaş sona ermedi. 

Osmanlı Devleti’nden geriye kalan 

son topraklar olan Anadolu ve Trakya’nın 

önemli bir kısmı Mondros Mütarekesi ile 

başlayan süreçte işgal edildi. 1919-1922 

yılları arasında ise Milli Mücadele ile bağımsızlık 

yeniden kazanıldı ve 29 Ekim 1923’te 

Türkiye Cumhuriyeti kuruldu. 

Türkiye Cumhuriyeti, sanayisiz ekonomisi, 

dışa bağımlı ve geri kalmışlığın birçok 

göstergesine sahip olan Osmanlı Devleti’nden 

harap bir ülke ve enkaz halinde bir 

ekonomi devraldı. Dışa bağımlı, geri kalmış 

ülkenin refaha kavuşması yani kalkınması 

için yapılması gerekenlerin en başında iktisadi 

bağımsızlığını elde etmesi gelir. Nitekim 

Milli Mücadele’yi yöneten ve cumhuriyeti 

kuran kadronun önderi Gazi Mustafa Kemal 

Paşa, Milli Mücadele’nin hemen ardından 

1923’te iktisadi bağımsızlığın önemini 

“Güzel vatanımızı fakirliğe, memleketimizi 

haraplığa sürükleyen çeşitli sebepler içinde 

en kuvvetli ve en önemlisi, ekonomimizde 

bağımsızlıktan yoksun olmamızdır” diyerek 

vurgular. 

TÜRKIYE İKTISAT KONGRESI 

Henüz Milli Mücadele’nin sona erdiği, Lozan’da 

görüşmelere ara verildiği bir sırada, 

27 Şubat 1923’te İzmir’de toplanan ve 4 

Mart 1923’e kadar süren İktisat Kongresi’ne 

1.135 kişi katıldı. Kongrede her kaza bir 

tüccar, sanayici, sanatkâr, işçi, şirket, banka 

ve üç çiftçi temsilcisi olmak üzere toplam 

sekiz kişiden oluşan heyetler tarafından 

temsil edildi. 

Kongrede ele alınan konular ve ardından 

alınan kararların hükümet nezdinde bir 

yaptırımı yoktu. Tavsiye niteliğindeki bu kararların 

Aşar Vergisi’nin ve Tütün Rejisi’nin 

kaldırılması, terli girişimciyi finanse etmek 

için bir ticaret bankasının yani Türkiye İş 

Bankası’nın kurulması, sanayinin teşviki 

için Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun çıkarılması; 

yerli malı kullanımının teşvik edilmesi 

gibi bazılarının hayata geçtiği; bu bağlamda 



kongrenin, 1920’lerde izlenen milli iktisat 

politikasının genel çerçevesini çizdiği söylenebilir. 

Cumhuriyet dönemi ekonomisinin başlangıcı 

veya temellerinin atıldığı bir gelişme 

olarak değerlendirilmekle birlikte İkinci 

Meşrutiyet döneminde İttihatçıların izledikleri 

milli iktisat politikasının derin izlerini 

taşır. Bu yönüyle imparatorluktan cumhuriyete 

devamlılığı da temsil eder. 

Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın kongrenin 

açılışında yaptığı tarihi öneme sahip konuşmasında 

yer alan şu ifadeler iktisadi bağımsızlığın 

önemini yansıtır: 

“Efendiler, kılıç kullanan kol yorulur, sonunda 

kılıcı kınına koyar ve belki kılıç o 

kında küflenmeye, paslanmaya mahkûm 

olur. Lâkin saban kullanan kol; gün geçtikçe 

daha fazla kuvvetlenir ve daha çok kuvvetlendikçe 

daha çok toprağa sahip olur. 

Siyasî, askerî zaferler ne kadar büyük 

olursa olsunlar, iktisadi zaferler ile taçlandırılamazlarsa 

meydana gelen zaferler 

devamlı olamaz, az zamanda söner. Bu 

bakımdan en kuvvetli ve parlak zaferimizin 

bile sağlayabildiği ve daha sağlayabileceği 

yararlı kazançları belirlemek için ekonomimizin, 

iktisadî hâkimiyetimizin sağlanması 

ve sağlamlaştırılması ve genişletilmesi gerekir.” 

29 Kasım 1922-4 Şubat 1923 ve 23 Nisan 

1923-24 Temmuz 1923 tarihleri arasında 

Lozan’da gerçekleşen barış görüşmelerinin 

ardından 24 Temmuz 1923’te imzalanan 

Lozan Antlaşması, Türkiye’nin yalnız siyasal 

bağımsızlığının tescili anlamına gelmez. Lozan’da 

aynı zamanda iktisadi bağımsızlığın 

önündeki iki engel, yani kapitülasyonlar ve 

dış borçlar da aşıldı. Ancak dış ticaret rejimi 

1929’a kadar aynen devam etti. Bu rejimin 

temel karakteristiği ise korumacı önlemlere 

başvurmayı mümkün kılmaması, yani içerdeki 

sanayileşme çabalarını dış rekabetten 

koruma imkânını vermemesiydi. Başka bir 

ifadeyle Osmanlı Devleti’nde egemen olan 

dış ticaret rejiminin 1929 yılına kadar sürmesi 

anlamına gelir. 

Lozan Antlaşması’yla kapitülasyonlara 

son verilmesinin önemini Gazi Mustafa Kemal 

Paşa “Bugün için düşündüğüm 

Kırklareli Alpullu tren istasyonu. 

Alpullu İspirto Fabrikası’nın açılış töreni, 28 Aralık 1928 

(üstte ve altta). 



İzmir Yemiş 

Çarşısı’ndaki incir 

atölyesi, 12 Haziran 

1931. 

tek şey, kapitülasyonlardır. Maddeten, fiilen, 

kanla kaldırılmış olan kapitülasyonların, bir 

daha dirilmemek üzere ortadan kaldırılmasını 

sağlamaktır. Ticaretimizin de sanayimizin 

de her çeşit ekonomimizin de gelişme 

ve yükselmesi ancak buna bağlıdır” diyerek 

ifade eder. 

ÇIFTÇIYE BIR NEFES: AŞAR’IN 

KALDIRILMASI 

Sanayileşmek, genç cumhuriyetin başlangıçtan 

itibaren en önemli hedefleri arasında 

yer alır. Ancak Türkiye ekonomisinin 

tarıma dayalı bir ekonomi olduğu açıktır. 

Toplam nüfusun yüzde 75’inin kırsal alanlarda 

yaşadığı; toplam iş gücünün de yüzde 

90’ının tarımda istihdam edildiği; gayrisafi 

milli hasılanın yüzde 48’inin tarımdan sağlandığı; 

ihracatın yüzde 84’ünün tarımsal 

ürünlerden oluştuğu cumhuriyetin ilk yıllarında, 

köylü ilkel yöntemlerle mültezime 

çalışmaktaydı. Üretimi artırmak, ekonomiyi 

yeniden işler hale getirmek için bu kesimi 

teşvik etmek gerekiyordu. Bu bağlamda 

1925’te Aşar Vergisi kaldırıldı. Hakkında 

çeşitli tartışmaların yaşandığı bu düzenlemenin 

yorgun ve yılgın Anadolu köylüsüne 

biraz nefes aldırmak, bu geniş halk kitlesinin 

desteğini kuvvetlendirmek gibi gerekçeleri 

olduğu ileri sürülür. 

Aşar Vergisi’nin kaldırılmasından duyduğu 

memnuniyeti Gazi Mustafa Kemal Paşa 

“…Memleketin başında orta çağın en insafsız 

belası olarak hâlâ musallat duran aşarın 

kaldırılmasını yüce Meclis’e teklif edebilecek 

bir ekonomik seviyeye cumhuriyet idaresinin 

bir senede ulaşmış olması, cidden 

memnuniyet vericidir” ifadesiyle vurgular. 

Aşar Vergisi’nin kaldırılmasının yanı sıra 

tarım sektörünü deyim yerindeyse ayağa 

kaldırmak için eğitim, bilimsel faaliyetler ve 

numune çiftlikleri ki; ilk olarak Ankara’da 

Gazi Çiftliği veya bugünkü adıyla Atatürk 

Orman Çiftliği kuruldu. 

Köylü üreticilerin 1929 krizine kadar görece 

nefes almasında rol oynayan Aşar Vergisi’nin 

kaldırılması ve yerine istikrarlı bir 

mali düzenlemenin yapılamaması ise vazgeçilen 

gelirle finansmanı sağlanabilecek 

olan yatırım ve atılacak adımların hızını kesti, 

boyutunu küçülttü. Ayrıca aşarın kaldırılmasıyla 

nefes alan köylülerin daha üretken 

ve verimli hale gelmeleri ise sağlanamadı. 

Dolayısıyla Aşar Vergisi’nin kaldırılması en 

çok toplumun büyük bir bölümünü oluşturan 

köylü nüfusa nefes aldırtan büyük bir 

adım oldu. 

YERLI GIRIŞIMCI YARATMAK 

Osmanlı İmparatorluğu üzerinde Avrupa 

finans-kapitalinin denetimi ve büyük devletlerin 

nüfuzunun oluşumunda rol oynayan 

demiryollarını bir yandan millileştirmek, 

diğer andan yeni hatlar inşa ederek ulaşım 

ağını daha etkin ve işlevsel kılmak için 

1920’lerden başlayarak bir dizi adım atıldı. 

1930’ların sonuna gelindiğinde ise Osmanlı 

İmparatorluğu’ndan devralınan ve çoğu 

yabancı şirketlerce işletilen 4.100 km civarındaki 

demiryolu ağına ilave olarak 3.700 

km yeni hat inşa edildi. Böylece hem iç 

pazarın bütünleşmesi hem de çoğu yabancı 

ortaklarla da olsa inşaat faaliyetlerinde yerli 

müteahhitlerin rol oynaması, yerli girişimci 

sınıfın oluşumunda etkili oldu. 

İkinci Meşrutiyet’ten beri siyasal seçkinlerin 

özlemi olan bir yerli girişimci yaratmak 

cumhuriyetin kuruluşu, hatta daha Milli Mücadele 

sırasında dahi gündemdeydi. Gayrimüslim 

ve yabancıların ekonomideki yerini 

Müslüman-Türk unsurla doldurmak için atılan 

birçok adım bulunur. Ancak bu durum, 

kuruluş yıllarında cumhuriyetin yabancı 

sermayeye karşı olduğu anlamına gelmez, 



kapitüler olamamak koşuluyla yabancı sermaye 

kabul görür. 

Osmanlı İmparatorluğu’ndan sanayisiz 

bir ekonomi devralan genç cumhuriyet, 

iktisadi bağımsızlık ve kendi kendine yeterlilik 

için sanayileşmenin ne kadar önemli 

olduğu bilincinde olan kadrolarca kuruldu 

ve daha 1930’larda gündeme gelecek olan 

devletçi sanayileşme politikasından önce 

Osmanlı’dan devralınan devlete ait sanayi 

işletmelerinin bir anlamda reorganizasyonu 

anlamına gelen ve bütün bu işletmeleri 

tek çatı altında toplayan Türkiye Sanayi ve 

Maadin Bankası kuruldu. Diğer yandan kamu-özel 

sektör ortaklıkları ve özel girişimlere 

sağlanan teşviklerle sanayileşmek için 

adımlar atıldı. Bu bağlamda dışa bağımlılığı 

azaltmak için şeker sanayiinin gelişme gösterdiğini, 

ülkenin imarı için önemli bir madde 

olan çimento gereksinimini karşılamak 

amacıyla çimento fabrikalarının kurulduğunu 

ifade etmek gerekir. 1927’de Teşviki 

Sanayi Kanunu ile özel sektör yatırımlarının 

önü açılmak istendi. Ancak gerek dış ticaret 

rejiminin korumacı tedbirlerle uygun olmaması 

ve bu nedenle ithal ikameci politika 

izleme imkânının elde olmaması nedeniyle 

1920’lerde ülkenin ihtiyaç duyduğu sanayileşme 

hızına ulaşılamadı. 

1929 BÜYÜK BUHRAN 

1928 dünya ekonomisi açısından durgunluğun 

başladığı bir yıldır. Fiyatlarda 1924 

yılının ikinci yarısında başlayan yükselme 

1928 yılında da devam etti. Hem bireysel 

yatırımcılar hem de şirketler fiyatların daha 

da yükseleceği düşüncesiyle hisse senedi 

satın aldılar. Hisse senedi alımlarının artmasıyla 

da fiyatlar yükselmeye devam etti. 

Satın alımların oldukça yüksek düzeyde devam 

ettiği borsada varılabilecek en yüksek 

noktaya ulaşıldı. Hatta şişme noktası 

Ankara-Sivas 

demiryolu hattının 

açılış töreni, 1930. 

Cumhuriyetin ilk 

yıllarında ulaşım 

politikasının merkezinde 

demiryolları vardı. 



çoktan aşıldı. Bu duruma piyasanın daha 

fazla dayanamamasıyla Mart 1929’da hisse 

senedi satışları başladı. Hisse senedi satışlarında 

yaşanan bu hız, fiyatlara da yansıdı 

ve fiyatlar oldukça hızlı bir şekilde düştü. 

Küresel ekonomi hızla büyük bir krize doğru 

sürüklenmeye başladı. Haziran 1929’da 

“sanayi üretim endeksi”nde düşüşler yaşandı. 

Bu düşüşler spekülatörlerin büyük 

bir endişe ve panikle tekrar hisse senedi satışlarını 

artırmasına neden oldu. New York 

Borsası’nda 21 Ekim tarihinin en büyük 

satış miktarı gerçekleşti. Tarihe “Kara Perşembe” 

olarak geçen 24 Ekim 1929 günü 

ve devamında hisse senetlerinde olağanüstü 

büyüklükte düşüşler yaşandı. Döküm, 

kömür, çelik ve otomobil sanayileri başta 

olmak üzere tüm sanayi adeta durma noktasına 

geldi. Bankaların iflası, fabrikaların 

kapanması, işsizlik ortaya çıktı. 

BUHRAN EN ÇOK TARIMI 

ETKILEDI 

ABD’de başlayan ve dünyaya hızla 

yayılan bu kriz, tüm gelişmiş ekonomiler 

üzerinde olumsuz etkiler yaratırken, Türkiye 

ekonomisinin de bu ölçüde büyük bir 

krizden etkilenmemesi mümkün değildi. 

Türkiye ekonomisinde 1929 öncesinde 

durgunluk yaşamaktaydı. Ancak krizle 

birlikte Türkiye ekonomisinin zayıf olan 

bünyesi dünya ekonomisinde yaşanan bu 

olumsuz koşullardan dolayı daha da zayıfladı. 

Ekonomide kurumsal düzenlemelerin 

ve politika araçlarının henüz tamamlanmamış 

olması, Osmanlı Devleti’nden 

alınan bir dizi kurumun tasfiyesinin zorunluluğu, 

ekonomik ve toplumsal yapının 

yeniden inşası, iklim şartlarının kuraklık 

ve kıtlığa neden olması gibi faktörler 1929 

krizinin etkilerinin Türkiye’de daha derinleşmesinde 

rol oynadı. 1929 krizi Türkiye 

ekonomisinde en çok tarım kesimini etkiledi. 

Üst üste yaşanan kötü hasat yıllarının 

etkisiyle hububat üretiminde büyük gerileme 

oldu. 1927 ve 1928 yıllarında ortaya 

çıkan hububat açığı nedeniyle 1929 

yılında 18 milyon liralık hububat ithalatı 

yapılmak zorunda kalındı. Krizin dünya 

ölçeğinde olması ve Türkiye’den tarım 

ürünleri satın alan ülkelerin de ekonomilerinin 

bozulması, tarımsal ihraç ürünlerinin 

fiyatlarında yüksek düşüşlerin yaşanmasına 

neden oldu. 




devletin yatırımcı ve 

işletmeci olarak 

öne çıktığı bir 

politika izlendi. 

Mustafa Kemal 

Atatürk tarlada 

traktör üstünde. 

DEVLETÇILIĞE YÖNELIŞ 

Lozan’da imzalanan ve tıpkı Osmanlı 

Devleti zamanındaki gibi serbest dış ticaret 

rejimi izlenmesini zorunlu kılan sözleşmenin 

1929’da sona ermesiyle Türkiye korumacı 

ve devletçi iktisat politikalarına yöneldi; dış 

ticaret ve kambiyo denetimi, iç ticaret ve 

piyasalar üzerinde müdahale ve denetimde 

bulunmaya başladı. Bu bağlamda en önemli 

gelişmelerin başında Türk Parasının Değerini 

Koruma Kanunu ve Merkez Bankası’nın 

kurulması gelir. 

Osmanlı Devleti’nden sanayisiz bir ekonomik 

yapı devralan Türkiye Cumhuriyeti, 

1920’lerde atılan adımlara karşın sanayileşme 

sürecinde beklenen mesafeyi alamadı. 

Hem sermaye yetersizliği hem yabancı rekabetine 

karşı koruma kalkanından yoksun 

olan ekonomide, 1930’larda birçok alanda 

ortaya çıkan devlet müdahaleciliğinin en 

önemli yansımalarından biri de sanayi sektöründe 

kendini gösterdi. Sanayide dışa bağımlılığı 

azaltmak ve kendi kendine yetmek 

kaygı ve hedefleri doğrultusunda devlet eli 

ve öncülüğünde modern sanayinin temelleri 

atıldı. Sümerbank ve çatısı altında dokumadan 

kağıda toplanan işletmeler, yarattığı 

dışsallıkla özel sektörün gelişimi üzerinde de 

etkili oldu. Madencilik ve metalürji alanında 

ise Etibank önemli girişimleri çatısı altında 

topladı. Bütün bu gelişmeler iki sanayi planı 

çerçevesinde gündeme geldi. 

Yaklaşık 100 yıl zarfında yıllık büyüme 

oranı yüzde 5 olan Türkiye ekonomisi, 1923- 

1938 döneminde yüzde 7,8 oranında büyüme 

hızı gösterdi. Bu rakamın oluşumunda 

kuşkusuz ülkenin ve ekonominin toparlanma 

ve yeniden inşasının büyük rolü olduğu 

açıktır. Ancak bunda hem yeniden inşa hem 

kalkınma odaklı stratejinin mimarları yani 

Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve cumhuriyeti 

kuran kadronun vizyonu da önem taşır. l 

Kaynakça 

• Ahmad, Feroz, İttihatçılıktan Kemalizme, İstanbul 1999. 

• Boratav, Korkut, Türkiye’de Devletçilik, Ankara 2006. 

• Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908-2009, Ankara 2011. 

• Kazgan, Gülten, Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul 2021. 

• Keyder, Çağlar, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), İstanbul 1993. 

• Kuruç, Bilsay, Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi: Büyük Devletler ve Türkiye, İstanbul 2012. 

• Ökçün, A. Gündüz, Türkiye İktisat Kongresi, 1923-İzmir Haberler Belgeler-Yorumlar, Ankara 1981. 

• Pamuk, Şevket, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi: Büyüme, Kurumlar ve Bölüşüm, İstanbul 2014. 

• Sönmez, Mustafa, İşte Eseriniz!.. 100 Göstergede Kuruluştan Çöküşe Türkiye Ekonomisi, İstanbul 2004. 

• Tekeli, İlhan, - Selim İlkin, Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, Ankara 1982. 

• Tekeli, İlhan, - Selim İlkin, 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları, Ankara 1983. 

• Tezel, Yahya Sezai, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), İstanbul 2002. 

• Toprak, Zafer, Atatürk – Kurucu Felsefenin Evrimi, İstanbul 2020. 

• Yenal, Oktay, Cumhuriyet’in İktisat Tarihi, İstanbul 2003. 




062_071_K-E-CF-cemaltalug.indd 62 20.10.2023 17:13

100 YIL ÖNCE TARIM, 

HAYVANCILIK VE SÜTÇÜLÜK 

“KÖYLÜ 

MİLLETİN 

EFENDİSİDİR” 

Türkiye nüfusunun büyük bölümü 

kırsalda yaşıyordu. Bu nedenle 

memleketi yeniden ayağa kaldırmaya 

köylerden başlandı. İlk adımlar 

cumhuriyet ilan edilmeden önce 

atılmıştı. Ziraat Yüksek Mühendisi 

Prof. Dr. Cemal Taluğ ile Atatürk 

dönemi tarım politikalarını konuştuk. 

Gökhan Tarkan Karaman 

gokhanproject@gmail.com 



1927 sayımına göre 

Türkiye nüfusunun 

yüzde 80’i kırsalda 

yaşıyordu ve 

yüzde 65’i tarımla 

geçiniyordu. 

Prof. Dr. Cemal Taluğ, Ankara Üniversitesi 

Ziraat Fakültesi’ndeki müzede. 

Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi’nin 

tarihi konferans 

salonundayız. 90 yıl önce 

Yüksek Ziraat Enstitüsü olarak 

açılan bu bina, Türkiye’de 

çağdaş ziraat eğitiminin başladığı yer. Ziraat 

yüksek mühendislerinin en kıdemli isimlerden 

Prof. Dr. Cemal Taluğ ile buluşuyoruz. 

“Burası benim en fazla konuşma yaptığım 

salon” sözleriyle bizi karşılıyor. Cemal Hoca, 

yarım asır önce öğrenci olarak girdiği bu kurumda 

asistanlık, hocalık ve dekanlık yapmış: 

“Burası Ernst Egli tarafından mimarisi 

yapılan Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün rektörlük 

binası. Ne demek enstitünün rektörlüğü? 

Çünkü Yüksek Ziraat Enstitüsü gerçek bir 

üniversite olarak kurulmuştur.” Söyleşimize 

geçmeden önce kampüsü birlikte geziyoruz. 

Kurulduğu zamandaki mimarisi hemen 

hemen hiç bozulmamış ve bugüne taşınmış. 

Zengin kütüphanesindeki asırlık kitaplar, ülkemizdeki 

ziraat eğitiminin nasıl başladığını 

gösteriyor. Müzesindeki fotoğraflar, belgeler, 

üretim aletleri bizi zaman yolculuğuna 

çıkarıyor. Enstitünün nasıl kurulduğunu konuşacağız. 

Ancak önce Atatürk’ün nasıl bir 

köy ve çiftçilik tahayyül ettiğini konuşarak 

başlıyoruz. 

Cumhuriyetin ilk yıllarında köye ve tarıma 

bakış nasıldı? 

Bunun için iki referansım var. İkisi de 

Büyük Atatürk’ün daha cumhuriyet kurulmadan 

önce, cumhuriyetin şafağında yaptığı 

iki konuşmadır. Bunlardan ilki 1 Mart 

1922’de yaptığı Meclis açış konuşmasıdır. 

O zaman 1 Mart’ta açılıyordu Meclis. Büyük 

Önder “Türkiye’nin gerçek sahibi ve efendisi 

kimdir?” diye sorar ve “Türkiye’nin gerçek 

sahibi ve efendisi, gerçek üretici olan 

köylüdür” der. Bu konuşmayı bazı insanlar 

şöyle algılar, “Köylüler yüzde 80’ini oluşturuyordu 

toplumun, onlara bir selamlama” 

gibidir. Halbuki hiç öyle değildir. Bu, çok 



önemli bir konuşmadır. Çünkü burada Atatürk 

hiçbir zaman tek başına köylü dememiştir. 

“Üretici olan köylü” demiştir. Atatürk 

köylünün üretimde çok daha etkili olmasını, 

gerçek bir çiftçi olmasını daima düşünmüş, 

onu oluşturacak koşulları sağlamaya çalışmıştır. 

Tarımı meslek olarak kabul eden, 

ne ektiğini, ne yaptığını bilen, gelecekte ne 

yapacağını düşünen bir çiftçi. Bilinçli bir 

çiftçi. Bilgiye değer veren ve bilgiyi arayan 

bir insan. Bu çok önemlidir. Çünkü Atatürk 

tarımsal gelişmeyi, ekonomik gelişmenin 

can damarı olarak görür. O günün koşullarına 

baktığımızda, tarımsal gelişme dışında 

ekonomiyi ayağa kaldıracak, canlandıracak 

hiçbir olanak yoktur. Bu bakımdan çok 

önemlidir. Ancak bir de herkesin göremediği 

bir yüzü vardır bu sözün. Atatürk bilir 

ki, insanlık tarihi içinde üretim ve çalışma 

insanın özgürleşmesinin yolunu açan çok 

önemli değerlerdir. Cumhuriyetin sahiplenilmesi, 

cumhuriyetin kökleşmesi için özgürleşen 

insanlara ihtiyaç vardır. İşte bu nedenle 

Büyük Atatürk, “Bu ülkenin gerçek sahibi, 

gerçek üretici olan köylüdür” demiştir. 

İkinci konuşma hangisi? İzmir İktisat 

Kongresi’nde yaptığı mı? 

Evet. İzmir İktisat Kongresi çerçevesinde 

Atatürk’ün yaptığı çok önemli bir konuşmadır 

yine. Bu konuşmasında “Siyasi ve askeri 

zaferler ne kadar büyük olursa olsun, iktisat 

zaferleriyle taçlandırılamazlarsa elde edilen 

zaferler sürüp gidemez, az zamanda söner” 

der. Kılıç ve sabanı karşılaştırır. “Kılıç kullanan 

kol yorulur ama saban kullanan kol 

güçlenir ve toprağın gerçek sahibi olur” der. 

Atatürk’ün tarıma ve köylüye bakışı bu iki 

konuşmasında çok açık olarak ortaya çıkar. 

Atatürk köylüye ve tarıma çok büyük önem 

vermiştir. Tarımı bir can suyu; ekonomik 

kalkınmanın ve cumhuriyeti ayakta tutmanın 

bir can suyu olarak görmüştür. Bunu 

sağlamak için de kırsal alanda yaşayan 

insanların gerçek birer çiftçi, bilinçli birer 

çiftçiye dönüşmesinin koşullarını yaratmaya 

çalışmıştır. 

Peki bunun için neler yapılmıştır? 

Daha cumhuriyet kurulur kurulmaz ilk 

yapılanlardan biri, 1924 yılında Ziraat Vekaleti’nin 

kurulmasıdır. Yine 1924 yı- 

1929 ekonomik 

buhranının 

Türkiye’ye 

yansıması, 

tarımsal ürünlerin 

fiyatlarındaki 

düşüşle oldu. 



1933 yılında kurulan yüksek ziraat enstitüsü’nün 

veterinerlik bölümü öğretmenleri ve öğrencileri... 





Ernst Egli tarafından 

mimarisi yapılan Yüksek 

Ziraat Enstitüsü binaları 

(en üstte). Enstitü 

öğrencileri ders sırasında, 

1935 (üstte ve sağda). 



lında Köy Kanunu çıkarılmıştır. Köye kimlik 

veren, köyü demokrasinin hücreleri kabul 

eden, köyde demokrasinin canlanmasına, 

yer almasına olanak veren çok önemli bir 

yasadır. Köy Kanunu, Atatürk’ün dediği o 

bilinçli köylüyü, bilinçli çiftçiyi yaratmanın 

önemli koşullarından biri olarak çıkarılmıştır. 

Yine 1924 yılında yapılan bir başka düzenleme 

de İtibari Zirai Birlikler Yasası’nın 

çıkarılmasıdır. Böylece köylünün finansman 

için tefecilerin elinden, aracıların elinden 

kurtarılması sağlanmıştır. 

17 Şubat 1925’te vergi düzenlemesi de 

yapılıyor değil mi? 

Evet. Aşar Vergisi kaldırılıyor. Köylünün 

mültezimlerin elinden kurtarılması, özgürleşme 

yolunda çok önemli bir adımdır. 

Atatürk’ün istediği tarımsal gelişmeyi yaratacak 

önemli olanaklardan bir tanesidir. 

Atatürk yaptığı her şeyi bilimsel bilginin yol 

göstericiliğini esas alarak yapmıştır. Bilime 

ve bilimsel bilgiye çok önem vermiştir. Bu 

bakımdan yine 1925 yılında Türkiye’de ilk 

araştırma kuruluşlarının da oluşturulduğunu 

görüyoruz. İlki Eskişehir Sazova’da buğday 

ıslah istasyonudur. 1929’da kuru tarım istasyonu 

eklenecektir. Müthiş bir gelişmedir. 

Yine 1925’ten başlayarak Adana’da, Adapazarı’nda, 

Ankara’da çeşitli araştırma kuruluşları 

oluşur. 

1925 yılında o zamanki adıyla Gazi Orman 

Çiftliği de kuruluyor. 

Gazi Orman Çiftliği, bugünkü adıyla Atatürk 

Orman Çiftliği. 1925 yılında Ankara’nın 

hem de tarıma çok elverişli olmayan bir yerinde 

ve kendi parasıyla Atatürk’ün kurduğu 

muhteşem bir eserdir. Atatürk’e derler: “Paşam 

burada ya sabır biter ya para biter. Burasını 

ıslah etmek zor.” Atatürk’ün kısa bir 

cevabı vardır: “İyi de biz ıslah etmezsek kim 

gelip ıslah edecek?” Gerçekten Atatürk kararlıdır. 

Atatürk Orman Çiftliği yapılır. Orada 

bir süt işletmesi de açılır. Diğer çiftlikleriyle 

beraber daha sonra 1937 yılında halka 

armağan edilir Atatürk’ün büyük çiftliği. 

Aslında Atatürk, Ankara’yı bir cumhuriyet 

okulu, cumhuriyetin değerlerinin yeşerdiği 

bir okul olarak kabul etmiştir. Aynı şekilde 

Atatürk Orman Çiftliği’nde sadece tarımsal 

üretim yoktur. Yüzme havuzu vardır. Atatürk 

“1925 yılında kurulan 

Atatürk orman çiftliği’nde 

süt işletmesi bulunuyordu.” 

Orman Çiftliği’nde ailelerin birlikte oturacağı 

parklar vardır. Yani insanların şehir içinde 

rahatlayacakları, birlikte ailece gidecekleri 

yerleri oluşturur. Gerçekten hem tarım 

okuludur hem çağdaş yaşam okuludur Gazi 

Orman Çiftliği. 

Mustafa Kemal Atatürk kooperatifçiliğe 

de büyük önem veriyor değil mi? 

“Atatürk ve kooperatifçilik” deyince o 

kadar zengindir ki... Atatürk çok sayıda 

konuşma yapmıştır. Yazılar yazmıştır kooperatifçilik 

konusunda. Kurumsal yapılar 

ortaya çıkmasını sağlamıştır. Yasalar çıkmıştır. 

Hatta Atatürk bizzat kendisi kooperatif 

kurmuştur çiftçilerle birlikte. Bir tarım 

kooperatifi 1936 yılında. Sahibi olduğu Tekir 

Çiftliği’nde. Civardaki 35 çiftçiyle birlikte 

Silifke Ziraat Bankası’na bir dilekçe vererek 

bir numaralı üyesi olarak kooperatifin, tarım 

kredi kooperatifi kurma başvurusunda 

bulunmuştur. Bu kooperatif bugün de 

Mustafa Kemal 

Atatürk, Gazi Orman 

Çiftliği’nde. 



Mustafa 

Kemal Paşa 

konuşmalarında 

köylerin 

kalkınmasına 

büyük önem verdi. 

yaşamaktadır aynı isimle. Gerçekten Atatürk’ün 

kooperatifçilikle ilgisi cumhuriyetin 

en başlarında başlar. Hatta 1920’de mesela 

Meclis kapanmadan gelen bir kanun vardır. 

Tasarısı verilir Meclis’e Atatürk’ün imzasıyla: 

Kooperatif Şirketler Kanun Yasası. 

Bakın 1920 yılında. Bunun beş maddesi 

aralık ayında görüşülür ama sonra düzenli 

ordunun kurulması, Kurtuluş Savaşı kritik 

zamanlara girmektedir. Bu kanunun görüşmesi 

devam edemez ve kadük olur. Ancak 

1920 yılında Atatürk’ün kooperatif şirketler, 

o zamanki unvanıyla İcra Vekilleri Heyeti 

Başkanı olarak imzaladığı ve verdiği bir 

kanun tasarısının beş maddesi Meclis’te görüşülmüş 

ve kabul edilmiştir. Özetle kooperatifçilik 

çok önemlidir Atatürk’ün gözünde. 

Eğitim alanında neler yapılıyor? 

Eğitim alanında Mustafa Necati Bey zamanında, 

1926’da köy muallimleri mektebi 

gelişmesi var. Bir başka gelişme tabii 

köy enstitülerinin yolunu açan köy eğitmenleri 

1937’de başlar. Mesela 1931’de 

büyük bir köy kalkınma kongresi vardır. 

1938’de 1. Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi 

vardır. 1931 ve 1938’deki bu kong- 

reler inanılmazdır. O dönemde nasıl olur? 

Son derece değerli çalışmalar ortaya çıkmıştır, 

planlar, raporlar hazırlanmıştır. Atatürk 

dönemi tarıma ve köye verilen önem 

açısından gerçekten olağanüstü çabalarla 

doludur. O günün olanakları içinde sanayide 

yapılanlar hep köylünün alın terine, 

tarımda sağlanan gelişmeye bağlı olarak 

yeşermiştir. Tabii ki insan kaynağı açısından 

da çok önemlidir. 

İçinde bulunduğumuz kurum o zamanki 

adıyla Yüksek Ziraat Enstitüsü, cumhuriyetin 

10. yılında açılıyor. 

Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün açılış bayramı 

diye müthiş bir açılış davetiyesi vardır. 

Bu davetiyenin içinde şöyle bir ifade kullanılıyor: 

“Yüksek Ziraat Enstitüsü cumhuriyetimizin 

halkımıza ve bilim âlemine 

armağanıdır.” Çok iddialı bir üniversitesidir. 

Türkiye’nin ilk kimya doktorası, ilk fizik 

doktorası, ilk jeoloji hatta farmakoloji 

doktoraları burada Yüksek Ziraat Enstitüsü’nde 

yapılmıştır. Yüksek Ziraat Enstitüsü, 

Alman hocalar tarafından kurulmuştur. 

Rektörü daha evvel Leipzig Üniversitesi’nin 

de rektörlüğünü yapan Profesör Friedrich 

Falke’dir. Her şey seçimle olur. Kurullarla 

ve kurallarla yönetilen bir üniversitedir. Seçimle 

iş başına gelinir ve bu seçimlere idari 

personelle öğrenci temsilcileri de katılır. 

Öğrenciler bu üniversitenin öznesi olarak 

görünürler. Hatta İsmet İnönü’nün açılışta 

söylediği bir söz vardır. “Buradaki müderrislere, 

hocalara başarılar dilerim. Buradaki 

öğrencilere çok gıpta ediyorum” der. Gerçekten 

onlar kayak yaparlar, hokey yaparlar. 

Çok uygulamaya dayalıdır. Burada her 

taraf araştırmadır, her taraf laboratuvardır. 

1810 yılında başlayan Alman Humbold Üniversitesi 

geleneğinin tam bir devamıdır. Çok 

önemli bir üniversitedir. 

Üniversite diyorsunuz, enstitünün nasıl 

bir yapısı var? 

Bu üniversitede Ziraat Fakültesi var ama 

dört fakülte daha var. Veteriner Fakültesi 

var o zamanki adıyla Baytar Fakültesi, Ziraat 

Sanatları Fakültesi var, Tabii Bilimler Fakültesi; 

bu kimya, fizik doktoralarının çıktığı 

fakülte. Bir yıl sonra da Orman Fakültesi 

kurulur. Bu fakültelerin hepsi enstitülerden 



oluşur. Ziraat Fakültesi’nde yedi enstitü vardır. 

En büyük fakültesidir. 

Sütçülük bölümü de bu enstitülerden biri 

mi? 

Bu yedi enstitüden bir tanesi Zootekni ve 

Sütçülük Enstitüsü’dür. Yani hayvan yetiştiriciliği 

ve sütçülük tek bir enstitü altındadır 

ama iki ayrı özel binadadır. İşte bu Sütçülük 

Enstitüsü, Türkiye’de süt ve mamulleri 

alanında ilk bilimsel çalışmaların yapıldığı, 

ilk eğitim çalışmalarının yapıldığı yerdir. 

Gerçekten araştırmalar inanılmazdır ve çok 

sayıdadır. Bu fakültenin göz bebeğidir. Hatta 

Sütçülük Enstitüsü’nün başında bulunan 

hocamız Ekrem Rüştü İzmen Hoca, Alman 

hocalar 1939’da ülkelerine döndükten sonra 

Ziraat Fakültesi’nin ilk dekanı olmuştur. 

Uzun yıllar dekanlık ve Ankara Üniversitesi’nde 

de rektörlük yapmıştır. Süt ve mamulleri 

çalışmaları, bu fakültenin tarihinde 

daima çok önemli bir yer tutmuştur. Birçok 

öncelikler de Yüksek Ziraat Enstitüsü Ziraat 

Fakültesi’nden başlamıştır. Bu Zootekni 

ve Sütçülük Enstitüsü 1943-44 döneminde 

ikiye ayrılır; Zootekni Enstitüsü ve Sütçülük 

Enstitüsü. İsmi de Süt ve Mamulleri Enstitüsü 

olur. 1967 yılından itibaren bilimsel 

çalışmaları ve eğitim çalışmaları doğrudan 

bağımsız bir bölüm olarak Süt ve Teknolojisi 

bölümü olarak Ankara Üniversitesi Ziraat 

Fakültesi’nde devam eder. Türkiye’de süt 

alanındaki eğitimin başladığı yer burasıdır. 

Sütçülükle ilgili eğitim Ankara’dan tüm 

yurda yayılıyor diyebilir miyiz? 

Türkiye’de süt ve mamulleri konusunda 

bilimsel çalışmalar burada başlamıştır. Ancak 

bu çalışmalar tabii ki çok önemli ürünler 

vermeye ve bu fakültenin dışına hızla 

taşmaya başlamıştır. Konya’da, Bursa’da ilk 

süt tozu fabrikaları 1930’larda kurulmuştur. 

Köy Enstitüleri kurulduktan sonra Köy Enstitüleri 

içinde bazı tarım okullarında sütle 

ilgili birimler oluşmaya başlamıştır. Burada 

başlayan süt mamullerine bilimsel bakış, 

giderek ülkemize yayılmıştır. Bu bakımdan 

halen yaptığı bu görev son derece önemlidir 

diye düşünüyorum. 

Son olarak cumhuriyetimizin 100. yılıyla 

ilgili düşüncelerinizi sorayım. 

Cumhuriyetimizin 100. yılını coşkuyla ve 

gururla kutluyoruz. Cumhuriyetin kurucusu 

Büyük Önder Atatürk’ü ve dava arkadaşlarını 

içten bir saygı ve büyük bir minnetle 

anıyoruz. Tabii cumhuriyet bizim her şeyimiz. 

Cumhuriyetin değerlerinin ve kazanımlarının 

korunmasında, sahiplenilmesinde ve 

geliştirilmesinde bu ülkenin yurttaşlarının 

payına düşenleri en iyi biçimde yapacaklarına 

inanıyorum. l 

Atatürk 

Orman Çiftliği 

bünyesinde 

bulunan 

mandıra. 

“süt ve mamulleri 

konusunda 

bilimsel çalışmalar 


başladı.” 




072_081_K-E-CF-onuncuyil.indd 72 20.10.2023 17:14

KUTLAMALAR ÜÇ GÜN ÜÇ GECE SÜRDÜ 

CUMHURİYETİN 

ONUNCU YILI 

Yıl 1933… Cumhuriyetin kuruluşunun onuncu yılında 

genç cumhuriyet, gelecek on yıllara inancını gösterecek, 

on yıl içinde verdiği mücadeleyi anlatan büyük bir 

kutlama yapma kararı alır. Cumhuriyet için 

“Cumhuriyetin 10. Yıl Kutlamaları” özel bir anlam 

taşımaktadır. Cumhuriyet kazanımlarının temel alındığı, 

tüm ülkenin büyük bir coşku içinde katıldığı 29 Ekim 

1933’te düzenlenen kutlamalar, üç gün üç gece sürer… 

Feza Kürkçüoğlu 

fkurkcuoglu@gmail.com 

Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarından 

başlayarak önce Balkan 

Savaşları, Birinci Dünya Savaşı ve 

nihayetinde var olma mücadelesinin 

verildiği Kurtuluş Savaşı’nın 

ardından kurulan cumhuriyetin ilk yılları yine zorlu 

mücadelelerle geçer. Savaşlar nedeniyle nüfusunun 

bir kısmını, yetişmiş insan gücünü ve sermaye 

birikimini yitirmiş ülkenin yakılıp yıkılmış şehirlerinin, 

köylerinin imar edilmesi, yokluk ve yoksunlukla 

başa çıkılması hem de yeni bir rejimin varlığını 

sürdürebilme başarısını göstermesi gerekmektedir. 

Başkent Ankara’nın yeniden imarı, yapılan demir 

ve kara yollarıyla şehirlerin birbirine bağlanması, 

devlet eli ile sanayinin geliştirilmesi gerçekleştirilir. 

Etkileri 1930’lu yıllar boyunca devam eden “1929 

Büyük Dünya Buhranı” ile karşı karşıya kalan 

cumhuriyet, ülkeyi yeniden yaşanır kılmak hem de 

ekonomik krizle aynı zamanda mücadele etmek 

zorundadır. 

Çağdaşlaşma yolunda yapılan devrimlerin sürekliliği 

ve rejimin geleceği bu başarıya bağlıdır. 

Cumhuriyetin ilk 10 yılında yapılan ekonomik, sosyal 

ve toplumsal çalışmalar sonuçlarını verir. Genç 

cumhuriyet, 10 yıl içinde çağdaş bir yaşamı inşa 

ederek ulus-devlet yaratmayı, “yeni bir yaşam” ve 

“yeni bir ülke” kurmayı ve de bunun sürekliliğini 

sağlamayı başaracak, varlığını yurtiçinde ve de 

yurtdışında kanıtlayacaktır. 

Cumhuriyetin 100. yılını kutladığımız bugünden 

1933 yılına, Cumhuriyet Bayramı’na bakarken; o 

günlerin koşullarını, o günlere nasıl gelindiğini göz 

önüne alırsak 10 yıl gibi kısa bir zamanda, üstelik 

savaştan yeni çıkmış bir ülkenin vatandaşları olarak 

onların duydukları haklı gururu, coşkun sevinci 

daha iyi anlayabiliriz… 



Bayram hazırlıkları 

Adapazarı İlkmektep 

önünde öğrenci ve 

öğretmenler… 

İstanbul, 

Alemdar’da 

Cumhuriyet 

Bayramı 

gecesi… 

Akşam gazetesinde 

tam sayfa olarak 

demiryollarının 10 

yıllık serüveni, 29 

Ekim 1933. 

“Cumhuriyetin 10. Yılı”, yıllar boyunca 

kutlamalar, şenlikler, balolar ile birlikte 

anılmıştır. Ancak kutlamalar için yapılanlar 

bunların kat kat ötesindedir. Dergi sayfalarının 

el verdiği ölçüde anlatmaya çalışalım… 

Cumhuriyet Bayramı’nın 10’uncu yılında 

daha önceki kutlamalardan daha büyük bir 

katılımla ve daha coşkulu kutlanması için 

çalışmalara başlanır. İlk olarak 11 Haziran 

1933’te “Cumhuriyetin İlanının Onuncu Yıl 

Dönümü Kutlama Kanunu” çıkarılır. Törenlerin 

düzenlenmesini dönemin tek partisi 

olan Cumhuriyet Halk Partisi, o zamanki 

ismiyle Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) 

üstlenir. Temmuz ayında kurulan komisyona 

CHF Genel Sekreteri Recep (Peker) 

başkan, Nafi Atuf (Kansu), Milli Savunma 

Bakanı Aziz Zekâi (Apaydın) ile İçişleri 

ve Milli Eğitim müsteşarları da komisyon 

üyeleri olarak seçilirler. “Kutlama Yüksek 

Komisyonu” şehir, kasaba ve köylerde alt 

komiteler kurarak bayram hazırlıklarını örgütlemeye 

çalışır. Kutlama Komisyonu, 29 

Temmuz’da bütün komitelere bir talimat 

gönderir. Komitelerden her şehir, kasaba 

ve köyde bütün nüfusun en az onda birinin 

bayram yerinde bulunması için hazırlıkların 

yapılması istenir. Törenler için en geniş 

meydanların seçilmesi ve buralara Cumhuriyet 

Meydanı isminin verilmesi; törenlerde 

resmi ve gayri resmi bando ve müzik 

takımlarından, köylerde de davul zurnadan 

faydalanılması; bütün resmi kurum, 

halkevi, okul binalarının gece ve gündüz 

donatılması; vatandaşların evlerine bayrak 

ve fener asmalarının teşviki; her şehir ve 

kasabada önemli caddelere cumhuriyeti 

anlatan levha ve afişlerin asılması; yine her 

şehir ve kasabada cumhuriyet sergilerinin 

açılması; tren, vapur, otobüs ve otomobillerin 

bayraklarla donanması; İstanbul 

ve Ankara radyolarının güçlerini bir arada 

kullanmak için bayram günlerinde Ankara 

radyosunun yayın yapması; radyo alıcıları 

ile halkın toplanabileceği salon ve meydanlara 

hoparlörler aracılığı ile yayın yapılması 

için çalışmaların yapılması talimatta bütün 

ayrıntılarıyla yer alır. 



Ankara Harp Okulu, Cumhuriyet Bayramı gecesi… 


Cumhuriyet 

Bayramı 

boyunca 

ışıklandırılan 

“Vagon-Li” 

binası… 

Bayram 

sırasında 

İstanbul 

caddelerinden 

gece bir tak: 

“En Büyük 

Kuvvet Milli 

Birliktir”... 

Cumhuriyet Bayramı için ışıklandırılan Taksim Meydanı… 

Çanakkale 

Belediyesi 

önündeki tak: 

“Dünü unutma 

bugünü iyi 

anlarsın”... 

Ankara’da Cumhuriyet Bayramı kutlamalarından… 

Bayram 

boyunca gece 

ışıklandırılan 

Beyazıt Meydanı 

ve İstanbul 

Üniversitesi… 

İstanbul’da bayram boyunca denizden yapılan 

ışıklandırmalardan… 



İstanbul, Bakırköy’de 

“Var Olsun Büyük Gazi” 

yazan takın altında 

bayramı kutlayanlar… 

“10. Yıl Hatırası” 

madalyon, 1933. 

Cumhuriyetin 

10. yılı için basılan 

hatıra pulu, 1933. 

Onuncu Yıl Marşı 

Kutlama çalışmaları arasında, halkın 

hep birlikte söyleyeceği şiirler ve marşların 

yanı sıra onuncu yıla özgü yeni şiir ve 

marşların hazırlanması da bulunmaktadır. 

Kutlamalardan önce çok sayıda şiir ve 

destan yayımlanırken, “10. Yıl 

Marşı” iki şairimiz Faruk Nafiz 

(Çamlıbel) ve Behçet Kemal 

(Çağlar) tarafından yazılır. Şiiri, 

Cemal Reşit (Rey) besteler. 

Marşın sözleri ve notaları 15 

bin adet basılıp bayramdan 

önce dağıtılarak ülkenin her 

yanında halkevlerinde, okullarda 

ve meydanlarda provalar 

yapılır. Bunlar arasında 13 

Ekim günü İstanbul’da Beyazıt 

Meydanı’nda binlerce kişinin 

şehir bandosu eşliğinde yaptığı 

bir saatlik prova, gazetelere 

haber olur. Yapılan kutlamalardan 

günümüze dek gelmeyi 

başaran o günlerin duygu ve 

düşüncelerini yansıtan “Onuncu Yıl Marşı”, 

daha sonraki yıllarda Cumhuriyet Bayramları 

ve cumhuriyet ile birlikte anılacaktır. 

Onuncu yıl kutlamalarının önemli yanlarından 

biri de çıkarılan Af Kanunu’dur. 26 

Ekim 1933’te TBMM’de kabul edilen Af Kanunu’ndan 

yararlananların çoğu Cumhuriyet 

Bayramı’ndan önce 

tahliye olarak bayramı 

dışarıda kutlar. Aynı gün 

Köy Kanunu’nda yapılan 

değişiklik ile “kadınlara 

köylerde muhtarlık 

ve köy ihtiyar heyeti 

seçimlerinde seçme seçilme 

hakkı” verilmiştir. 

Yapılan hazırlıklar 

içerisinde “10. Yıl” hatıraları 

olarak çıkarılan 

madalya ve pullar öne 

çıkar. Milli Eğitim Bakanlığı 

tarafından hazırlanan 

“10. Yıl Madalyaları”, 

28 Ekim günü 

satışa çıkarılmış, bir 

“Yeni bir İnkılâp: Köylü 

kadınlar muhtar oluyor.” 

Milliyet gazetesi, 

27 Ekim 1933. 



yüzünde Mustafa Kemal’in resminin, diğer 

yüzünde de “Türkiye Cumhuriyeti 1923- 

1933” yazısının bulunduğu madalyalar 

aynı gün tükenmiş ve yeniden basılmıştır. 

“10. Yıl Kutlamaları” için Posta Genel 

Müdürlüğü tarafından 3.5 milyon adet anı 

pulu basılmıştır. Kutlamalar için yapılan 

bir başka çalışma ise tüm yurdun bayram 

boyunca ışıklandırılması olacaktır. Bayram 

boyunca meydanlar, caddeler, sokaklar ve 

evler ışıklar içindedir… 

Daha önceki bayramlardan çok farklı 

ve zengin içeriklerle kutlanacak bayramda, 

cumhuriyetin yaşamımızdaki yerini ve 

önemini anlatacak konferanslar düzenlenir. 

Yurt çapında yapılacak olan konferanslar 

daha önceden ilan edilir. Cumhuriyetin 10 

yıllık serüvenini kendi alanlarında anlatacak 

kişiler seçilmiş, mekânlar belirlenmiştir. 

Hedef bin konferans düzenlemektir. 

Şehir, kasaba ve köylerde yapılan konferanslara 

halkın ilgisi düşünülenden daha 

büyük olur… 

Bayram boyunca cumhuriyet temalı sergilerin 

açılmasının yanı sıra daha önceden 

kararlaştırılmış, temeli atılacak ya da açılışı 

yapılacak bütün kurum ve kuruluşların 

törenlerinin bayrama denk getirilmesi bayramın 

coşkusunu artırırken aynı zamanda 

da bu gururu ortaklaştırmayı sağlamıştır. 

Hemen her şehirde valilikler, belediyeler ve 

de kurumlar tarafından hazırlanan taklar 

meydanları süslerken, halkın duygularını 

dile getireceği halk kürsüleri kurulmuştur. 

Bayram boyunca şehitlikler ziyaret edilmiştir. 

Renkli görüntülerden birini oluşturan bir 

başka etkinlik ise tüm yurtta uçaklardan 

üzerlerinde cumhuriyet ile ilgili özdeyişlerin 

bulunduğu 50 milyon adet küçük kırmızı 

ve beyaz kâğıtların atılması olacaktır. 

Gazeteler bayram yaklaştıkça gün gün 

hazırlıkları yayımlamaya devam eder. 25 

farklı türde 200 bin duvar afişi basılır ve 

şehirlerin duvarları cumhuriyet afişleri ile 

donatılır. Törenlerde kullanılmak üzere 22 

bin bayrak köylere kadar gönderilir. 

Kutlama Komisyonu’nun bayram boyunca 

bütün yurtta 500 oyun sahnelenmesi 

hedefi için yaptığı çalışmalar sonucunda, 

aralarında “İnkılâp Çocukları”, “İstik- 

CUMHURİYET 

BAYRAMI BOYUNCA 

EVLER, SOKAKLAR, 

MEYDANLAR IŞIKLAR 

İÇİNDEYDİ. 

“Memleketi 

çelik ağla 

örüyoruz.” 

İhap Hulusi 

imzalı bir 

kartpostal... 

Adapazarı, 

Hendek’te 10. yıl 

kutlamaları… 

Çanakkale’de 

bayram günlerinde 

Halit Paşa Caddesi… 



Kastamonu, 

Tosya’da bayram 

kutlamalarından… 


üzerinde “Şirketi 

Hayriye” pankartı 

asılı olan ve 

bayram süresince 

aydınlatılan bir 

iskele… 

lâl”, “Kahraman”, “Yarım Osman” “On Yılın 

Destanı” isimli oyunların da bulunduğu çok 

sayıda oyun seçilerek provalarına başlanır. 

İstanbul Şehir Tiyatrosu, Halit Fahri 

(Ozansoy) tarafından yazılan beş perdelik 

“On Yılın Destanı” ile Reşat Nuri (Güntekin) 

tarafından yazılan bir perdelik “İstiklâl” 

oyunlarını sahneler. 

29 Ekim günü ve sonraki iki gün yapılan 

kutlamalara halkın katılımının yoğun 

olduğu Ankara’ya yollanan telgraflardan 

ve gazete haberlerinden anlaşılmaktadır. 

Şehir, kasaba ve köylerde gündüz yapılan 

törenler akşam 20.30’da 101 pare top atışı 

ve şehitler için yapılan bir dakikalık saygı 

duruşu ile başlayıp fener alayları ile devam 

eder. 

Ankara’da Halkevi, Orduevi ve Ankara 

Palas’ta, İstanbul’da ise Dolmabahçe Millet 

Sarayı’nda balolar düzenlenir. Diğer şehirlerde 

de düzenlenen Cumhuriyet Baloları 

bu bayrama renk katacaktır. İstanbul ve 

Ankara’da düzenlenen Cumhuriyet Baloları 

gazetelerin manşetlerine taşınır. Kutlamaların 

toplam maliyeti 125.463.56 lira olarak 

kayıtlara geçer… 

Çanakkale’de bayram kutlamalarına katılan köylüler… 

“10. Yıl Nutku” 

29 Ekim 1933’te Ankara’daki tören 

Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in saat 

10.00’da Ankara Hipodrom Alanı’na gelmesi 

ile başlar. İstiklal Marşı’nın ardından 

Mustafa Kemal, “10. Yıl Nutku”nu okuduktan 

sonra halkın yoğun alkış ve tezahüratıyla 

birlikte hep bir ağızdan “Onuncu Yıl 

Marşı” söylenir. Yurtdışından gelen Yunanistan, 

Romanya, Bulgaristan, Macaristan 

ve Sovyetler Birliği heyetlerinin de katıldığı 

tören resmigeçit ile saat 14.30’a kadar devam 

eder. “10. Yıl Nutku”, ertesi gün bütün 

gazetelere manşet olur. Akşam gazetesi 

haberi “Anadolu orta yaylasında akisler 

uyandıran bir ses” başlığı ile verirken Hakimiyet-i 

Milliye gazetesi haberi Mustafa 

Kemal’in “Millî kültürümüzü, muasır medeniyet 

seviyesinin üstüne çıkaracağız…” 

sözünü başlığa çekerek verecektir. 

İstanbul’da Beyazıt Meydanı’nda yapılan 

tören ise 30 bin kişiden oluşan geçit töreni 

ile başlar. Gün içinde sinema ve tiyatrolar- 



da konferanslar verilir. Gece de tüm semtlerde 

vatandaşların yoğun katılımıyla fener 

alayları düzenlenir. 

Kutlamalara basının ilgisi beklentilerin 

çok üzerindedir. 29 Ekim günü gazeteler 

normal sayfa sayılarını üç dört kat artırarak 

yayımlanmış, bazı gazeteler bayram 

ilaveleri vermiştir. Akşam gazetesi 32, Milliyet 

gazetesi 52, Cumhuriyet gazetesi 64, 

Hâkimiyet-i Milliye gazetesi ise 88 sayfa 

olarak çıkmıştır. Gazetelerde kutlama haberlerinin 

yanı sıra 10 yılda yapılanların 

fotoğraflar ve grafiklerle anlatıldığı sayfalar 

yer almıştır. Gazetelerin kutlama haberleri 

bayramdan sonraki bütün hafta boyunca 

da devam etmiştir. 

Dergilerde 10. yıl 

Cumhuriyetin 10. yılında dergilerin de 

birçoğu özel sayı olarak yayımlanır. Bu 

dergilerde cumhuriyetin 10 yılda neleri, 

nasıl başardığının anlatıldığı yazıların dışında 

dönemin ünlü kalemlerinin yazıları 

da yer alır. Bu dergilerden biri olan, 1932 

ile 1935 yılları arasında yayımlanan dönemin 

“fikir mecmuası” olan “Kadro”da Ekim 

1933’te yayımlanan bir yazıdan, Burhan 

Asaf Belge’nin, “Gazi Cumhuriyet” başlıklı 

yazısından birkaç satırı aktaralım. Burhan 

Asaf’ın cumhuriyetin 10 yılını ve 

“cumhuriyet” kavramını konu edindiği 

yazı şu satırlarla başlar: “Onuncu 

yıldönümü, Cümhuriyet’in. İlk 

günü bile, Cümhuriyet dediğimiz 

zaman, sultanlık rejiminin yerine 

gelen bir idare şeklini kastetmek 

hafifliğine düşmedik. Bunu, hiçbir 

Türk inkılâpçısı yapmadı. Hiçbir 

Türk inkılâpçısı, hâdisenin manasını, 

hukuku esasiye kitaplarına tefsir 

ettirmek gafletine düşmedi. İlk günü 

bile, Cümhuriyet derken, her Türk 

inkılâpçısı, Cümhuriyet sözünü, 

Cümhuriyet mefhumunu ve Cümhuriyet 

rejimini, bir sembol manasında 

ve bir bayrak makamında olarak 

benimsiyordu. Herkes biliyordu ki, 

Cümhuriyet başlığı, millî kurtuluş 

inkılâbının bölümlerinden birini adlandıran, 

millî kurtuluş inkılâbının 

muayyen hamlelerini vasıflandıran 

bir şiardı.” 

Daha sonra dünyadaki cumhuriyet 

ile yönetilen ülkelerden söz 

eden Burhan Asaf, yazısını şöyle 

noktalar: “Bizde, nasıl millet ‘gazi 

millet’ ve nasıl Mustafa Kemal ‘Gazi 

Mustafa Kemal’ ise Cümhuriyet de 

‘Gazi Cümhuriyet’tir. Bizim 

Dahiliye Vekâleti 

(İçişleri Bakanlığı) 

aylık mecmuası 

“İdare”nin 

“Fevkalâde 

Nüsha”sı… 

Yeni Türk 

dergisinin 

“Cumhuriyetin 

Onuncu 

Yıldönümü 

Nüshası”, 

Ekim 1933. 

29 Ekim 1933, 

Beyazıt Meydanı’nda 

yapılan törenden… 



1 2 3 

4 

1 Akşam gazetesi, 

“Fevkalâde 

Nüsha.” 

29 Ekim 1933. 

2 “Cumhuriyetimiz 

11 Yaşına Bastı.” 

Cumhuriyet 

gazetesi, 

29 Ekim 1933. 

3 “Türk, Büyük 

Bayramın Kutlu 

Olsun!” Milliyet 

gazetesi, 

29 Ekim 1933. 

4 “Cumhuriyetin 

10’uncu Yılı.” Vakit 

gazetesi, 

29 Ekim 1933. 

“İkinci gün: Dün 

gene sabahlara 

kadar İstanbul 

coştu.” Vakit 

gazetesi, 

31 Ekim 1933. 

Cümhuriyet’imiz on değil, on üç - on dört 

yaşındadır. Onun ilânı günü, doğduğu gün 

değildir. Onun ilânı günü, kurtuluş inkılâbının 

cephe neferleri ve şefleri gibi, kendi ‘İstiklâl 

Madalyası’na hak kazandığı gündür.” 

İstanbul Eminönü Halkevi tarafından 

Ekim 1932’den Nisan 1943’e kadar 125 

sayı yayımlanan “Yeni Türk Mecmuası”, 29 

Ekim 1933 tarihli “Cümhuriyet’in Onuncu 

Yıldönümü” nüshası ile diğer dergilere katılır. 

“Millî şairimiz” diye anılan Mehmet Emin 

Yurdakul’un, “29 Teşrinievvel 1933” başlıklı 

yazısından bir bölümü birlikte okuyalım: 

“Vatandaşlar, Osmanlı İmparatorluğu’nun 

son senelerdeki halini düşününüz, ondan 

sonra Gazi Mustafa Kemal Türkiye’sinin 

meydana getirdiklerine bakınız. Tam müstakil 

bir vatana sahibiz, her tarafta hürmet, 

takdir uyandıran bir devlet vatandaşıyız, 

insanlığın şahsiyetini alçaltan bir hukuk 

görüşünü gömdük, devleti tamamen dünya 

için kurulmuş bir müessese haline getirdik, 

ilerlememize engel olan ne varsa attık. 

2213 kilometro şimendifer (demiryolu), 

17,115 kilometro yol yaptık, 244,013 fazla 

talebe, 2,013,255 vatandaş okuttuk, memleketi 

millî sanayi devrine soktuk, bir asırda 

“Ankara eşsiz 

bir gün yaşadı.” 

Cumhuriyet 

gazetesi, 

30 Ekim 1933. 

ancak yapılabileceği zannolunan işleri on 

seneye sığdırdık… Onuncu Yıl Dönümü’nde 

duvarlara asılan levhalara bakınız, gazeteleri, 

mecmuaları okuyunuz, kendi kendinize 

düşününüz, atılan ilerleme adımlarını 

göz önüne getiriniz, bu yalnız medeniyet 

itibarile geri kalmış bir millet bakımından 

değil, ileri bir millet bakımından da bir harikadır, 

bu harika, bir millet ferdini büyük bir 

gurur ve iftihar içinde bırakır.” 

Onuncu yıl kutlamaları elbette ki bu kadarla 

sınırlı değil. Cumhuriyetin on yılının 

envanterinin çıkarılması, Osmanlı ve cumhuriyet 

dönemleri kıyaslamaları için istatistiksel 

verilerin toplanması gibi önemli 

çalışmalar yapılmıştır. 1933 yılında yayımlanan 

bu kitaplar arasında Kutlama Yüksek 

Komisyonu tarafından yayımlanan on yıllık 

cumhuriyet tarihini anlatan toplam 2155 

sayfalık “Onuncu Yıl Rehberi” de bulunmaktadır. 

Kutlamalar çerçevesinde 80 kitap 

ve 48 dergi özel sayısı yayımlanmıştır. 

Cumhuriyet tarihinin kilometre taşlarından 

biri olan “Cumhuriyetin 10. Yılı Kutlamaları”, 

kutlanan bütün cumhuriyet bayramları 

arasında yarattığı etkiyle, heyecan 

ve sevinçle öne çıkan tarihi anlardan biri 

olarak yaşamaya devam etmekte… l 



Türk Milleti! 

Kurtuluş Savaşı’na başladığımızın on 

beşinci yılındayız. Bugün cumhuriyetimizin 

onuncu yılını doldurduğu en büyük 

bayramdır. Kutlu olsun! 

Bu anda, büyük Türk milletinin bir ferdi 

olarak, bu kutlu güne kavuşmanın en derin 

sevinci ve heyecanı içindeyim. 

Yurttaşlarım! 

Az zamanda çok ve büyük işler yaptık. 

Bu işlerin en büyüğü, temeli, Türk kahramanlığı 

ve yüksek Türk kültürü olan Türkiye 

Cumhuriyeti’dir. Bundaki muvaffakiyeti, 

Türk milletinin ve onun değerli ordusunun 

bir ve beraber olarak, azimkârane yürümesine 

borçluyuz. Fakat yaptıklarımızı asla 

kâfi göremeyiz; çünkü daha çok ve daha 

büyük işler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. 

Yurdumuzu, dünyanın en mamur ve en 

medenî memleketleri seviyesine çıkaracağız. 

Milletimizi, en geniş, refah, vasıta ve 

kaynaklarına sahip kılacağız. Millî kültürümüzü, 

muasır medeniyet seviyesinin üstüne 

çıkaracağız. Bunun için, bizce zaman 

ölçüsü, geçmiş asırların gevşetici zihniyetine 

göre değil, asrımızın sürat ve hareket 

mefhumuna göre düşünülmelidir. Geçen 

zamana nispetle daha çok çalışacağız, 

daha az zamanda daha büyük işler başaracağız. 

Bunda da muvaffak olacağımıza 

şüphem yoktur. 

Çünkü Türk milletinin karakteri yüksektir; 

Türk milleti çalışkandır, Türk milleti 

zekidir. Çünkü Türk milleti millî birlik ve 

beraberlikle güçlükleri yenmesini bilmiştir. 

Ve çünkü Türk milletinin, yürümekte olduğu 

terakki ve medeniyet yolunda, elinde ve 

kafasında tuttuğu meşale, müspet ilimdir. 

Şunu da ehemmiyetle tebarüz ettirmeliyim 

ki, yüksek bir insan cemiyeti olan Türk 

milletinin tarihî bir vasfı da güzel sanatları 

sevmek ve onda yükselmektir. Bunun 

içindir ki, milletimizin yüksek karakterini, 

yorulmaz çalışkanlığını, fıtrî zekâsını, ilme 

bağlılığını, güzel sanatlara sevgisini ve 

millî birlik duygusunu mütemadiyen ve her 

türlü vasıta ve tedbirlerle besleyerek inkişaf 

ettirmek millî ülkümüzdür. Türk milletine 

çok yaraşan bu ülkü, onu, bütün beşeriyette, 

hakikî huzurun temini yolunda, 

kendine düşen medenî vazifeyi yapmakta 

muvaffak kılacaktır. 

Büyük Türk Milleti! 

On beş yıldan beri, giriştiğimiz işlerde 

muvaffakiyet vaat eden çok sözlerimi işittin. 

Bahtiyarım ki, bu sözlerimin hiçbirinde 

milletimin hakkımdaki itimadını sarsacak 

bir isabetsizliğe uğramadım. Bugün, aynı 

iman ve katiyetle söylüyorum ki, millî ülküye, 

tam bir bütünlükle yürümekte olan 

Türk milletinin büyük millet olduğunu, 

bütün medenî âlem az zamanda bir kere 

daha tanıyacaktır. Asla şüphem yoktur ki, 

Türklüğün unutulmuş büyük medenî vasfı 

ve büyük medenî kabiliyeti, bundan sonraki 

inkişafı ile atinin yüksek medeniyet 

ufkundan yeni bir güneş gibi doğacaktır. 

Türk Milleti! 

Ebediyete akıp giden her on senede, bu 

büyük millet bayramını daha büyük şereflerle, 

saadetlerle, huzur ve refah içinde 

kutlamanı gönülden dilerim. 

Ne mutlu Türk’üm diyene! 

Ankara, 29 Ekim 1933 

Mustafa Kemal Paşa’nın 

10’uncu Yıl Nutku. 

“10. YIL NUTKU” 



100 YILIN KURUMLARI VE BİLİM İNSANLARI 

CUMHURİYET 

VE BİLİM 

1923’te Cumhuriyetin ilanı; yeni bir ruhla yeni bir 

heyecanla bilim ve teknik adına yeni çalışmaların 

başlatıldığı bir dönem olmuştur. Şüphesiz burada en 

önemli destek Ulu Önder Atatürk’ten gelmiştir. 


082_089_K-E-CF-cumhuriyetbilim.indd 82 20.10.2023 17:14



Atatürk, 1920 tarihindeki konuşmasında 

şöyle diyordu: 

“Dünyada her şey için maddiyat 

ve maneviyat için ve 

muvaffakiyet için en hakiki 

mürşit bilimdir; fendir. Bilim ve fenden başka 

kılavuz aramak gaflettir; bilgisizliktir; doğru 

yoldan sapmadır.” Atatürk bu sözleriyle başarıya 

giden tek yolun bilim ve teknikte belli 

aşamalar kaydetmek suretiyle gerçekleşebileceğine 

işaret etmektedir. 

Cumhuriyet döneminde, yepyeni bir siyasi 

yapılanma ile birlikte, yeni bir araştırma 

ruhu doğmuştur. Başta devletin desteği ve 

milli eğitime verdiği önem ve destekle yeni 

ve yapıcı bir nesil, cumhuriyete sahip çıkarak 

ona, adeta kanat germiş ve onun yaşaması 

için birinci şart olan bilim ve tefekkürün 

yükselip gelişmesinde üstlerine düşün 

kutsal görevi yerine getirmeye çalışmışlardır. 

Böylece, ilkleri takip eden dönemde, zaman 

akışı içinde çağımızdaki değişikliklere 

ayak uyduracak ve onu yakalama yolunda 

yeni kurumlaşmalar ve yeni bilim adamları 

devreye girmiş; cumhuriyetin ilk nesli yerini 

savaşı tanımayan, cumhuriyet döneminde 

doğmuş nesil, kendinden öncekilerin bıraktığı 

yerden bu sorumlulukları üstlenmiş, 

yeni bir nesle yerini bırakmıştır. Onlar kadar 

heyecanlı olmasalar da çalışmalarıyla Türkiye’yi 

çağdaş bilim kulvarındaki koşuda bir 

yerlere getirme çabası devam etmiş ve halen 

bu çaba devam etmektedir. 

Refik Saydam Enstitüsü 

1888’de “Telkihhane” olarak kurulan 

kurum, daha çok ülkede görülen 

bulaşıcı hastalıklar ve özellikle de 

çiçek hastalığına karşı yapılan aşılama 

işlemleriyle görevli idi. Bu kurum, 1928 

yılında Sağlık Bakanlığı’na bağlı bir 

kurum haline getirilerek, sadece çiçek 

aşısı değil, bilinen hemen bütün bulaşıcı 

hastalık aşılarının yapıldığı; bunlarla 

ilgili aşıların üretildiği ve araştırmaların 

yapıldığı bir araştırma kurumu haline 

getirildi; daha önce ayrı olan kuduz 

aşısı ile ilgili kurum da buraya bağlandı. 

Ayrıca, zaman içinde görev alanı 

genişletildi; örneğin besin maddelerinin 

sağlıklı olup olmadığı konusundaki 

kontrolü bu kurum üstlenmiştir. Vermiş 

olduğu sağlık hizmetlerinin yanı sıra bu 

kurum, alanında bir okul görevini de 

üstlenmiştir. 

Refik Saydam Enstitüsü kuruluş yıllarında kimya, bakteriyoloji, immünoloji ve 

farmakodinami olmak üzere dört şubeden oluşuyordu. 



kandilli gözlemevi 

cumhuriyet ile birlikte 

yeniden yapılandırma 

geçirmiş kurumlardan 

biriydi. 

Kandilli Gözlemevi 

1911 yılında İstanbul’da kurulan ve 

“Kandilli Rasathanesi” adını taşıyan 

bu kurum, her ne kadar başlangıçta 

daha çok meteorolojik çalışmalar 

için kurulmuşsa da daha sonra bu 

görevlerinin yanı sıra astronomi 

çalışmalarını yürütmek, Güneş, Ay 

tutulmaları, depremle ilgili çalışmaları 

ve de hemen bütün göksel olayları 

araştırmak ve halkı bilgilendirmekle 

görevlendirilmiştir. Cumhuriyetten 

sonra, gözlemevinin kurulmasını 

sağlamış olan Fatin Gökmen, ayrı bir 

gözlemevi oluşturulması gerektiğini 

ifade etmiştir. Belçika’daki Kraliyet 

Gözlemevi örnek alınarak, halihazırdaki 

Kandilli Gözlemevi’nin binaları 

yaptırılmıştır. 1926’da depremleri 

belirlemek üzere, ilk defa sismografik 

çalışma merkezi kurulmuştur. 

1935’te yeni teleskop ve bazı aletler 

getirtilmek suretiyle gözlemevi 

yenilenmiştir. 1982’de üniversiteler 

yeniden yapılanmaya tabi tutulduğunda, 

bu kurum Boğaziçi Üniversitesi’ne 

bağlanmış; bu kuruma ağlı olarak çeşitli 

astrofizik çalışmalarının yapılacağı 

birimler kurulmuştur. 

Maden Tetkik Arama (MTA) 

1935’te kurulan bu kurum, Türkiye’nin doğal kaynaklarının 

işletilmesi, araştırılması ve gerektiğinde korunması 

ile görevlendirilmiştir. Sadece mevcut madenlerin 

işletilmesi ve araştırması ile ilgili olmayıp, Anadolu’nun 

doğal yapısı ile ilgili her türlü malzemenin de korunması 

ve araştırmasından sorumlu bir kurum olarak, Türkiye’nin 

jeolojik ve coğrafik yapısının incelenmesinden de sorumlu 

tutulmuştur. Bu bağlamda olmak üzere, bir nevi okul 

görevini de üstlenmiştir. 



Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma 

Kurumu (TÜBİTAK) 

Her ne kadar yasası 1963’te yürürlüğe 

girmişse de faaliyete geçmesi 

yaklaşık 3 yıl almıştır. Kurumun 

amacı, Türkiye’deki matematik, 

fizik, astronomi, kimya, biyoloji 

ve tıp alanlarındaki araştırmaları 

desteklemek, bu konulara ilişkin 

fatin gökmen 

kandilli gözlemevi’nin 

kurucusu ve 

ilk müdürüydü. 

bilimsel çalışma yapacaklara ya da 

eğitim göreceklere burs vermek ve bu 

konuda dünyada yapılan çalışmaları 

Türkiye’ye getirmek, duyurmak ve 

bu çalışmaları mümkün olduğunca 

sistematik ve en mükemmel şekilde 

gerçekleştirmektir. 

Türkiye Atom 

Enerjisi Kurumu 

Cumhuriyet sonrası kurumlar arasında 

şüphesiz Türkiye Atom Enerjisi Kurumu 

ayrıcalıklı bir yer taşır. 1956 yılında kurulmuş 

olup, barışçıl amaçlarla yararlanmak üzere ve 

ülkenin çıkarları doğrultusunda konuyla ilgili 

çalışmalar sürdürmektedir. Nükleer maddeler 

üzerindeki araştırmaların esaslarını belirlemek ve 

bu konudaki plan ve programları yönlendirmekle 

görevlidir. 

Fatin Gökmen ve astronomi 

Fatin Gökmen (1877-1955) Kandilli Gözlemevi’nin 

kurucusu ve de ilk gözlemevi müdürüdür. İlkin 

Sultan Selim Camii Muvakkithanesi’nde Hilmi Efendi’nin 

yanında çalışmış ve Salih Zeki’nin desteği ile 1901 yılında 

Riyaziyet Medresesi’ne girmiş ve 1904 yılında okuldan 

mezun olmuştur. Daha sonra astronomi ve geometri 

ile yoğun bir şekilde ilgilenen Fatin Gökmen, 1911 yılında 

Kandilli Gözlemevi’nde gözlem yapmaya başlamıştır. 

Özellikle Ramazan ayının başlangıcının belirlenmesi 

konusundaki çalışmalarıyla dikkati çeken Fatin Gökmen, 

bu çalışmalarının yanı sıra takvimle ilgili çalışmalar 

yapmış ve 1936 yılında bu çalışmalarını Türk Takvimi adlı 

eseriyle bize tanıtmıştır. Ayrıca, Eski Hitay Takvimi ve 

Eski Türklerde Heyet ve Takvim gibi eserler vermiştir. Bu 

eserlerinin yanı sıra Kandilli Gözlemevi adına Meteoroloji 

Bülteni çıkarmış (1911-1912) ve İlm-i Heyeti Riyaziyyede 

Hataya Nazariyesi (1927), Sismograf Nazariyesi, Rubu 

Tahtası, Nazariyatı ve Tersimi, Arz, Ecram-ı Semaviyyenin 

Hareketi gibi astronomi ile ilgili çeşitli eserler kaleme 

almıştır. Nispeten geç dönemde ise yukarıda adı geçen 

astronomlara Hüsnü Seçkin, Nüshet T. Gökdoğan; daha 

sonra Hakkı Akyol ve Mustafa Aytaç, Cankut Örmeci ve 

Orkan Altan’ın adlarını ilave edebiliriz. 



Cahit Arf ve matematik 

Cahit Arf (1910-1997) matematik çalışmalarıyla dikkati 

çekmiştir. Bir süre Galatasaray Lisesi’nde öğretmenlik 

yapan Cahit Arf, Almanya’da Hasse’nin yanında çalışmış; 

daha sonra sırasıyla İstanbul Üniversitesi’nde ve 

daha sonra ODTÜ’de görev yapmıştır. Cebir alanındaki 

çalışmalarının özellikle 1938 yılında yoğunlaştığını 

söyleyebildiğimiz Arf, Hasse’in yanında çalışırken, cebirsel 

denklemler üzerinde yoğunlaşmış ve özeller “haller” 

problemini çözmüştür. Bu çalışmasıyla sayılar teorisine 

de önemli bir katkıda bulunmuştur. Arf, özellikle Fransız 

matematikçilerinden Galois’ya ilgi duymuş ve onun da 

ilgilendiği gruplar kavramı üzerinde çalışmıştır. Özellikle 

cebirsel geometri üzerinde çalışan Cahit Arf’ın çalışmaları 

arasında “Arf-halkaları” diye bilinen çalışması daha sonra 

daha genişletilerek kullanılmış; bu çalışmalar topolojide 

uygulama alanı bulmuştur. Arf’ın çalışmaları arasında 

daha çok uygulamalı matematiğe dönük olanları da vardır. 

Mühendislikle ilgili bazı konularda da çalışmıştır. Cahit 

Arf’ın çalışmaları arasında kuadratik formlar ayrıcalıklı bir 

yer taşır. Bu formlar üzerinde ondan önce çalışmış olan 

Alman matematikçi Witt’ten de yararlanmak suretiyle 

kuadratik formları sınıflandırmıştır. Onun bu çalışması 

dünya matematik literatürüne “Arf invaryantları” olarak 

geçmiştir. 

cahit arf’ın çalışmalarında kuadratik formlar 

ayrıcalıklı bir yer taşır. 

Feza Gürsey ve fizik 

Cumhuriyet sonrasında fizik çalışmaları yapanlar 

arasında Feza Gürsey’in (1921-1992) de adını 

zikretmek gerekir. Halen adına kurulmuş olan Feza 

Gürsey Araştırma Merkezi ile adı yaşatılan nadir bilim 

adamlarımızdandır. İstanbul Fen Fakültesi mezunu 

olan Feza Gürsey, Londra’da doktora yapmıştır. Daha 

sonra Amerika’da araştırmalarını sürdürmüştür. Bu 

çalışmalarını izleyen yıllarda ülkesine dönen Feza 

Gürsey, ODTÜ’de fizik kürsüsüne gelmiştir. Teorik 

fizik çalışmalarıyla tanınan Feza Gürsey, atomların 

çekirdeğindeki parçacıkların etkileşimi ve nötron, 

proton ve mezon gibi parçacıkların davranışlarındaki 

özellikleri incelemiştir. Bu çalışmalarıyla linear olmayan 

sigma modelleri adı verilen ikili simetri görüşünü 

geliştirmiştir. Simetrinin nasıl bozulacağını da inceleyen 

Gürsey, parçacıkların kütle farklarının ne oranda 

olacağını belirlemiştir. Daha sonraki yıllarda simetri 

konusundaki çalışmalarını sürdürmüş ve ona yeni bir 

boyut kazandırmıştır. Bu çalışmalarıyla Gürsey, ayrıcalıklı 

gruplardaki simetri üzerinde çalışmış; elektron, nötron 

gibi lemptomları bir araya toplayan E (6) grubunun 

içerdiği oktonyon cebrinin renk dinamiği ile ilgisini 

belirlemiştir. Einstein’ın Bileşik Alan Kuramı’na ayrıcalıklı 

grupların uyum gösterdiğini belirlemiştir. Onun belli başlı 

yayınları arasında yer alan Group Theoretical Concepts 

and Methods in Elementary Particle Physics çalışmalarını 

bize ana noktalarıyla tanıtmaktadır. 



Kimya biliminin 

Türkiye’deki ilk 

kadın öncüsü 

Remziye Hisar 

doktora yıllarında. 

Remziye Hisar, 

cumhuriyetin kuruluş 

döneminde eğitim için 

Paris’e gönderildi. 

Remziye Hisar ve kimya 

Prof. Dr. Remziye Hisar, birçok ilke imzasını atmış 

bir Türk kadınıdır. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kadın 

kimyacısı olmasının yanı sıra Fransa’daki Sorbonne 

Üniversitesi’nden mezun olan ilk Türk kadınıdır. 1992 

yılında ölen Remziye Hisar, dünyaca ünlü fizikçi Feza 

Gürsey ve Milletlerarası Psikoloji Cemiyeti’nin tek Türk 

azası psikiyatr Deha Hanım’ın annesi idi. Remziye Hisar, 

Sovyet Rusya’nın Azerbaycan’ın bağımsızlığına son 

vermesi ile orada tanışıp evlendiği eşi Doktor Reşit 

Süreyya Gürsey ile birlikte İstanbul’a dönmüştür. Remziye 

Hisar, eşinin tedavi için Paris’e gitmesinin ardından, 

bilgisini geliştirmek için Paris’e gitmiş; Sorbonne’da kimya 

bölümünde öğrenim görerek biyokimya sertifikası almıştır. 

1930 yılında yeniden Paris’e gitmiş, tezini tamamlamasının 

ardından Türkiye’ye dönmüştür. 1933-1936 yılları arasında 

İstanbul Üniversitesi’nde kimya ve fıziko-kimya doçenti 

olarak görev yapmış; daha sonra Ankara Hıfzıssıhha 

Müessesesi’ne farmakodinami şubesi kimya mütehassısı 

olarak atanmıştır. 1947 yılında İTÜ makine ve kimya 

doçentliği görevine başlayan Hisar, 1959 yılında profesör 

olduktan sonra 1973 yılında da emekliye ayrılmıştır. 

Remziye Hisar’ın önemli çalışmalarından birisi hayvani 

kömür vasıtasıyla petrol eterindeki cannabis resinin 

emilmesi konusundadır. Bu konudaki araştırmaları ve 

önerdiği yöntem, daha sonra Japon bilim adamı Takeuchi 

tarafından incelenmiştir. 



Tevfik Sağlam, 1933 yılında üniversitenin yeniden 

yapılandırılmasından sonra tıp fakültesi 

dekanlığına atandı. 

Tevfik Sağlam ve tıp 

Tevfik Sağlam, cumhuriyete kanat gerenler arasında 

yer alan belli başlı hekimlerimizdendir. 1897 yılında 

tıp okulundan başarı ile mezun olan Tevfik Sağlam, 

Meşrutiyet döneminde, Birinci Dünya Savaşı sırasında 

ve Kurtuluş Savaşı sırasında cansiparane çalışmıştır. 

1919’da Veba Komisyonu’nda görev yapmış; 1920’den 

itibaren yeni hükümete bağlı olarak İzmir’de, daha sonra 

da Gülhane’de başhekim olarak görev yapmıştır. Tevfik 

Sağlam bir idareci olarak İstanbul Tıp Okulu’nun yeniden 

yapılanmasında gerçekten önemli bir rol üstlenmiştir. 

1933 yılında üniversitenin yeniden yapılanması sonucu 

Tıp Fakültesi Dekanlığı’na atanmıştır. Daha sonraki 

yıllarda Kızılay ve daha sonra da Verem Savaş Derneği’nin 

kurulmasında önemli rol oynamıştır. Bu konuda Prof. Dr. 

Nusret Karasu ile birlikte çalışmış ve 1946-1950 yılları 

arasındaki yoğun çalışmalar olumlu sonuç vermiş ve 

bunun sonucunda başarılı olmuşlardır. İyi bir dahiliyeci 

olarak 1963 yılındaki ölümüne kadar da bu konudaki 

çalışmalarını sürdürmüştür. 

Jeoloji üzerine 

çalışmalar 

Cumhuriyet döneminde yapılan jeoloji 

çalışmaları arasında Hamit Nafiz Pamir’in 

ayrıcalıklı bir yeri vardır. Hamit Nafiz Pamir, 

Ural Dağları ile ilgili çalışmaları ve buna bağlı 

olarak kayaçların oluşumu ile ilgili çalışmalarıyla 

dikkati çekmiş; Türkiye’de Bingöl civarı ve Ergani 

havzasının oluşum özelliklerini incelemiştir. Hamit 

Nafiz Pamir fosil tabakaları ve onların yaşını tayini 

konusunda bilgi vermiştir. Bu konudaki önemli 

çalışmalarından biri de İstanbul’un fosil yapısı ile 

ilgilidir. Pamir bu çalışmalarının paralelinde olmak 

üzere, jeolojik araştırmaların kurumlaşmasında da 

önemli rol oynamış; Jeoloji Enstitüsü ve MTA’nın 

kuruluşunda onun önemli rolü olmuştur. Bu 

noktada ismi sayılması gereken jeologlarımızdan 

biri de İhsan Ketin’dir. Devlet bursuyla Almanya’da 

eğitim gören Ketin yurtdışında, 1948 yılında Kuzey 

Anadolu Fay Hattı’nı ortaya koymuştur. 

Kaynak 

• Esin Kahya “Cumhuriyet’in Bilim Adına Kaydettiği Gelişmelerin Kısa 

Bir Değerlendirmesi”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. 



KADIN HAREKETİNİN HAK MÜCADELESİ 

CUMHURİYET 

KADINI 

Ülkemizde kadınların kazanmış olduğu hakların 

tümünü cumhuriyet dönemine atfetmek doğru olmaz 

fakat kadınların gerçek anlamda eşit birer birey 

olarak kabul görmesi cumhuriyetle sağlanmıştır. 

1930’lara kadar pek çok haktan mahrum edilmiş olan 

kadınlar, cumhuriyetle beraber her yerde kendini 

göstermiştir. 

Pelin Batu 


090_099_K-E-CF_cumhuriyetkadini.indd 90 20.10.2023 17:20



Mustafa Kemal 

Paşa’nın Haydarpaşa 

Garı’nda karşılanışı, 

1929. 

Türk kadınının tarih sahnesindeki 

rolü, mitolojik öykülere, 

menkıbe ve destanlara bakacak 

olursak pek ihtişamlıdır. 

Orta Asya panteonunun en 

önemli ilahlarından biri olan Umay, güneş 

sembolü ile simgelenmiş, en önemli dört 

tanrıdan biri olarak hayat bahşetmiştir. 

Tomris Hatun’un cesareti dillere destan olmuş, 

zamanların en namlı savaşçılarından 

biri olan Büyük Kiros’u alt edebilmiştir. VIII. 

yüzyılda Göktürklerin bıraktığı en kıymetli 

eserlerden biri olan Orhun Kitabeleri’nde 

Oğuzların hatunlarından ve prenseslerden 

büyük bir sitayişle bahsedilir, hanların yanı 

başında hüküm sürer, karar verirler. Gel gör 

ki, yerleşik düzene geçmiş olan pek çok 

kavim ve millette olduğu gibi, göçebe Türk 

boyları Anadolu ve periferisinde yerleşik düzene 

geçtikten sonra bulunduğu coğrafyanın 

bin yıllardır kemikleşmiş yasalarını ve sosyal 

yaşam normlarını kabul edip yasallaştırmıştır. 

M.Ö. 1760’lara dayanan Hammurabi 

Kanunları’nın katı şeriatı ile kadın, haklarından 

mahrum edilmiş, metalaştırılmıştır. Bu 

“kaybediş” hikâyesi 19. yüzyıla kadar böyle 

devam etmiş, kadınların büyük bir çoğunluğu 

eğitimsiz, yasal olarak her daim erkeğin 

boyunduruğu altında bırakılmıştır. Artık 

kaçınılmaz olan Tanzimat ve diğer reformist 

hareketlerle beraber, kadın birdenbire belli 

haklara kavuşmuş, eğitim imkânlarından 

yararlanma şansına erişmiştir. Bu dönem 

mücadelemizin başlangıcıdır. Cumhuriyetin 

ilanıyla beraber kadının adı konmuştur. Kadın, 

yüzyıllar boyunca görünmez bir varlıkken 

perdenin arkasından çıkmış, Meclis’te, 

üniversitede, şantiyede, sahnede, uçakta, 

ameliyatta yerini almış, meydanları doldurmuştur. 

Mustafa Kemal’in ifade ettiği gibi, 

cumhuriyetin temeli kültür iken, bu temeli 

sağlayacak olan kadın ve erkek eşit değilse, 

bu medeniyetin ilerlemesi mümkün değildir. 

Bugün biz, ülkemizde oy alıp verebiliyorsak, 

kanun nezdinde eşit, tek ve hür yaşayabiliyorsak 

cumhuriyetimizin ilk yıllarından 

itibaren verilen amansız mücadelenin sayesindedir. 

Hiçbir hak, gümüş tepsi üzerinde, 

kolay bir şekilde kazanılmamıştır. Gelin, bu 

zorlu mücadelenin hikâyesini anımsayalım. 

Ülkemizde kadınların kazanmış olduğu 

hakların tümünü cumhuriyet dönemine atfetmek 

doğru olmaz fakat kadınların gerçek 

anlamda eşit birer birey olarak kabul görmesi 

cumhuriyetle sağlanmıştır. 1930’lara 

kadar pek çok haktan mahrum edilmiş 

olan kadınlar cumhuriyetle beraber her yerde 

kendini göstermiştir. Ama bu başarıyı, 

“Mustafa Kemal istedi, oldu” diye okumak, 

1923’e kadar neredeyse 100 yıl boyunca 

savaş vermiş olan kadın hareketine ve 

1920’lerden itibaren Meclis’te ortamı hazırlayıp 

tüm menfi protestolara rağmen kadın 

hakları için didinmiş kişilere haksızlık etmek 

olur. Dolayısıyla “Cumhuriyetin Kadınları”nı 

kaleme alırken, Victoria Çağı’nın kadınları 

olan anneannelerinden bahsetmeden olmaz. 

Bununla beraber, Atatürk’ün Birinci Dünya 

Savaşı’ndan itibaren kadın meselesine nasıl 

eğildiği, günlüklerinde, konuşmalarında, 

verdiği röportajlarda kadın konusuna ne kadar 

ehemmiyet verdiği aşikârdır. Yani Mustafa 

Kemal kadınların öneminin altını çizmeyip 

hak kazandırma konusunda bu kadar 



diretmese, kadın davasının uzayacağı bellidir. 

Kısacası, bizler bugün özgürce okuyup 

istediğimiz işi yapıyorsak, yüzyıl önce bizler 

için mücadele etmiş nice kıymetli kadına ve 

Mustafa Kemal ve güvendiği bir avuç arkadaşına 

müteşekkir olmamız gerekir. 

1839 tarihinden itibaren pek çok eserde 

kendini gösteren kadın hareketi “hareket-i 

nisvan” ya da Mehmet Cavid’in değimiyle 

“mesele-i isti’naiyye” zamane dergilerinde 

hicvedilmiş, kadınların güçlenme olasılığı, 

pek çok kalem tarafından büyük bir tehlike 

olarak resmedilmişti. Patriarkinin kalemleri, 

kadın tehdidine değinip dalga geçercesine 

mürekkep dökerken Fatma Aliye, Şair Nigar 

ve Zafer Hanım gibi yazar ve şairlerimiz, 

kadın konusunu cesur bir şekilde kitaplarında 

konu etmiş, kadının kamusal hayata 

katılması, iş sahibi olması, evlilik, kılık kıyafet 

gibi pek çok konuda fikir beyan etmişti. 

1800’lerden itibaren yayımlanmış olan kadın 

dergileri, kadın meselesini dillendirmek 

ve gündemden indirmemek gibi önemli bir 

misyona sahipti. Hanımlara Mahsus Gazete 

1868-1908 yılları arasında kesintisiz 609 

sayı yayımlandı ve ciddi tartışmaların önünü 

açtı. Fatma Aliye’nin Ünlü İslam Kadınları 

adlı makalesi Tercüman-ı Hakikat gazetesinde 

tefrika edildiğinde, eski çağdaki kadınların 

çağdaş kadınlardan daha ileri yerlerde 

olduğunu göstererek ezber bozmuştu. Aile 

(1880), İnsaniyet (1883), Hanımlar (1883), 

Şükûfezar (1886), Mürüvvet (1888), Hanımlara 

Mahsus Gazete (1895), Hanımlara 

Mahsus Malumat (1895), Alem-i Nisvan 

(1906) gibi yayımlar, kadınların sesi olmuş, 

taleplerini açık ederek cumhuriyetle beraber 

zirveye taşınmış olan kadın hakları mücadelesinin 

önemli bir aracı haline gelmişti. 

Kıymetli yazarlarımızın bu konuları deşmesiyle 

paralel olarak hukuki düzenlemelerin 

de önü açılmıştı. Gerek salonlarda gerek 

meydanlarda kadınlar ve kadın haklarını 

savunanların haklı talepleri herkes tarafından 

tartışılmaya başlanmıştı. 1860’lardan 

itibaren kadının kamusal hayata katılımı ve 

kadını alakadar eden yasal meseleler büyük 

şehirlerimizde sıkça tartışıldı. Bu bitmek 

bilmeyen mücadelenin sonucunda 1869 

yılında Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile 

kadınlar, 1897’de ücretli işçi 

statüsüyle çalışma hakkını 

kazandı. 

kız çocuklarının eğitimi zorunlu hale getirildi. 

Kadınların ilk yüksek öğretim kurumu 

İnas Darülfünun, 1914 yılında açıldı. Aynı 

yıl Bedrâ Osman Hanım ilk devlet memuru 

olarak çalışmaya başladı. Osmanlı’da köle 

ticareti 1865 yılında yasaklanınca, romanlar, 

trajedilere konu edilen avrat pazarları 

da tarihe karıştı ve fakat kadınlar artık meta 

gibi alınıp satılmasa da kadınların kanuni 

haklarını elde etmesi için biraz zaman gerekiyordu. 

Sultanın 1847’de İrade-i Seniyye 

emriyle tüm kız ve erkek çocuklara eşit miras 

hakkı tanınmıştı. 1871’de Hukuk-i Aile 

Kararnamesi ile evlilik sözleşmesinin resmi 

bir memurun eşliğinde yapılması zorunlu kılındı. 

Evlilik yaşı ise Kanun-i Esasi ile kızlar 

için 17, erkekler için 18’e sabitlendi (1876). 

1897 yılında kadınlar ücretli işçi statüsüyle 

çalışma hakkını kazandılar. Cumhuriyetin 

ilanına kadar bu gibi ilerlemelerle kadınlar 

daha görünür, hakları tanınır oldu ama asıl 

zafer cumhuriyetle beraber geldi. 

Türkiye’de kadın meselesinin kazanı kaynarken, 

dünyadaki süfrajet hareketi ortalığı 

kasıp kavuruyordu. İngiltere, Yeni Zelanda, 

Amerikan Birleşik Devletleri’nde kadınlar 

fabrikalarda ve sokaklarda seçme 

Adana Mensucat 

Fabrikası’nda kadın 

ve erkek işçiler 

sırada. 



Mustafa Kemal 

Atatürk, Türk 

Kadınlar Birliği 

temsilcileriyle. 

Mustafa Kemal 

Paşa ve Halide Edip 

(Adıvar), 1923. 

ve seçilme hakkını elde etmek için azılı bir 

savaş veriyorlardı. Amerika’da siyahi hareketle 

paralel giden mitingler ve protestolar 

meyvelerini vermeye başlamıştı. Süfrajetleri 

yakinen takip ve Batı’daki feminist öncülerle 

dirsek temasında olan Halide Edip Adıvar, 

Teali Nisvan Cemiyeti’ni nam-ı diğer “Kadınların 

Durumunu Yükseltme Derneği”ni 

1908 yılında kurdu. İlk feminist topluluklarımızdan 

biri kabul edilen bu dernek, evliliğin 

yasal bir çerçeveye oturtulup boşanma 

hakkı kazanılması konusunda müthiş bir 

mücadele verdi. Halide Edip’in 1913’te yayımlanan 

“Yirminci Asırda Kadınlar” başlıklı 

yazısı, tarihin seyrini değiştiren kadınları tarif 

ederken zamanın ruhunu yakalamıştı: “Her 

yerde kadınların uyanıp ilerlemeleri başka 

hareketler gibi yavaş ve zincirleme bir hareket 

olmuştur. Bugün bu saat ben size böyle 

hitap ederken, siz beni dinlerken, şüphesiz 

biz de tarih yapıyoruz demektir. Bu tarihçeyi 

torunlarımız bir konferans dolduracak kadar 

uzun ve iftiharla yaptıkları zaman bizim aciz 

fakat hüsn-i niyet (iyi niyet) ve samimiyetle 

dolu bin müşkülatla elde edilen mücadelemizden 

de bahsedeceklerdir.” 

Süfrajetlerle beraber Rusya’da gerçekleşen 

Bolşevik devrimi, kadının hak savaşlarındaki 

en büyük devrimdi. Batı çok kabul 

etmese de Lenin ve Clara Zetkin, Anna 

Kollontai gibi arkadaşları kadının sadece 

anneye indirgenemeyeceği, aile kavramın 

kutsallığını rafa kaldırıp kadınları bakan, 

büyükelçi gibi konumlara getirerek dünyada 

ilklere imza attılar. 8 Mart Emekçi Kadınları 

Günü’nün kutlanmasından tutun kadınların 

aktif bir şekilde siyasette yer almasına kadar 

pek çok konuda dünyaya ve bizim devrimcilerimize 

ilham verdikleri gibi önayak oldular. 

Birinci Dalga Cumhuriyetçi Feminizm Akımı 

olarak adlandırılan 1923-1935 yılları arasındaki 

dönem, tam da bu tarihsel süreçte ortaya 

çıktı ve ülkemizde imkânsız gibi görünen 

pek çok inkılap ardı ardına gerçekleşti. Elbette 

ki dünyadaki kadın hareketlerinin ivme 

kazanması, savaş sonrası ekonomik durumdan 

kaynaklı kadınların iş gücüne mecburi 

katılması vb. nedenlere de bağlanabilir. Ama 

bu demek değil ki müstesna kişiler tarihin 

akışını değiştirmedi ya da hızlandırmadı. 

Benim için döneme damgasını vuran ve 

Türkiye’de kadın hakları deyince ilk akla gelen 

kadınlardan biri Nezihe Muhiddin’dir (Tepedelengil). 

1923 yılında, Cumhuriyet Halk 

Fırkası kurulmadan evvel 13 kadınla beraber 

kurdukları “Kadın Halk Fırkası”, Türkiye 

Cumhuriyeti’nin ilk siyasi partisidir. Her ne 

kadar valilik tarafından reddedilmiş olsa da 

bu, Nezihe Muhiddin’i yıldırmamış, kadınlara 

seçme ve seçilme hakkını kazanmak için 

yıllarca didinmiştir. “Maksadımız kadını yalnız 

hayırkâr bir kadın bırakmak değildir. Ona 

bir vatandaşa ait bütün vazife ve hakları da 

vermektir” demiştir. Ülkemizdeki kadınlar, 

Emmeline Pankhurst benzeri akranları gibi, 

seçme ve seçilmenin en önemli mevzulardan 

biri olduğunu düşünüyorlardı. Mustafa 

Kemal de 1923’ten itibaren pek çok mitingde 

kadın meselesine değiniyor ama Meclis’in 

ve halkın bu konuda hazır olmadığını da biliyordu. 

Nitekim, 1921 yılında kadın ve erkek 

öğretmenleri bir kongrede bir araya getiren 



1930’ların 

Türkiyesi’nde 

Türk kadın pilotlar 

Etimesgut’ta. 

zamanın Milli Eğitim Bakanı Hamdullah 

Suphi Tanrıöver bu eşitlikçi tavrı yüzünden 

istifaya zorlanmıştı. 1924 yılında anayasanın 

onuncu ve on birinci maddelerinde “kadın” 

ve “erkek” ayrımının yapılmamış olması büyük 

sorun teşkil etmiş, sonunda metne “18 

yaşını bitiren her Türk’ün milletvekili seçimlerine 

katılabileceği” ve “30 yaşını bitiren 

her Türk’ün milletvekili seçilebileceği” “her 

erkek Türk” ibareleri yerleştirilerek onandı. 

1920’lerin başlarında Meclis’te Bursa Vekili 

Emin Erkul ve Tunalı Hilmi Bey gibi mebuslar, 

kadınların seçme ve seçilme hakkını telaffuz 

etmek bir tarafa, kadınların muayene 

edilme hakkından bile bahsedince fiziksel ve 

sözel şiddete maruz kalıyor, parlamentoda 

ciddi arbedeler yaşanıyordu. 

Buna mukabil, Mustafa Kemal röportajlarında 

ve konuşmalarında kadınların toplumda 

oynadığı önemli rolü, Kurtuluş Sa- 

1923 yılında kadınlar 

halk fırkası’nın 

kurulmasına izin 

verilmedi. 

Kadın hakları 

mücadelesinin 

öncülerinden Nezihe 

Muhiddin. 



Nancy Astor, 1935 

yılında İstanbul’da 

düzenlenen 

Uluslararası Kadınlar 

Birliği Kongresi’nde 

konuşuyor. 

Türk Kadınlar 

Birliği’nin 

düzenlediği yürüyüş. 

vaşı’ndaki fedakârlıklarından dem vurarak 

zemini hazırlamaktaydı. 1923’te Söylev ve 

Demeçleri’nde, “Şuna inanmak gerekir ki, 

yeryüzünde gördüğümüz her şey kadınlarca 

yapılmıştır... Bir topluluk onu oluşturanlardan 

yalnız birinin çağdaş gereksinmelerinin 

kazanılması ile yetinirse, o topluluk yarıdan 

çok güçsüzlük içinde kalır... Kadınlarımız da 

bilgin olacaklar ve erkeklerin geçtikleri bütün 

öğretim derecelerinden geçeceklerdir. 

Sonra kadınlar toplumsal yaşamda erkeklerle 

birlikte yürüyerek birbirinin yardımcısı 

ve destecisi olacaktır...” diye yazarak 10 yıl 

sonra olacakları, okuma-yazma oranındaki 

müthiş yükselişi ve seçme/seçilme hakkının 

çıkartılmasının kaçınılmaz olduğunu elbet 

biliyordu. 

Aynı yıl 31 Ocak 1923’te İzmir mitinginde 

yaptığı konuşma ile Mustafa Kemal, Meclis’te 

dört kadınla evlilik kanun teklifinde 

bulunan, kadınları savunan vekillere “kızıl” 

yaftası yapıştıran vekillerinin inadına, kadın 

eşitliğini savunuyordu: “Bir toplum, cinsinden 

yalnız birinin zamanın gereklerini kazanmasıyla 

yetinirse o toplum yarıdan fazla 

eksiklik içinde kalır. Bir millet gelişmek ve 

medenileşmek isterse özellikle bu noktayı 

temel olarak kabul etmek mecburiyetindedir. 

Bizim toplumumuzun başarısızlığının 

nedeni, kadınlarımıza karşı gösterdiğimiz ilgisizlik 

ve kusurdan doğmaktadır... Bundan 

dolayı bizim toplumumuz için ilim ve fen 

gerekli ise bunları aynı derecede hem erkek 

hem de kadınlarımızın kazanmaları gerekir... 

Milletimiz kuvvetli bir millet olmaya 

karar vermiştir. Bugünün gereklerinden biri 

de kadınlarımızın her konuda yükselmelerini 

sağlamaktır. Bundan dolayı kadınlarımız da 

bilgin ve ilme açık olacaklar ve erkeklerin 

geçtikleri bütün öğrenim derecelerinden geçeceklerdir. 

Sonra kadınlar sosyal hayatta 

erkeklerle beraber yürüyerek birbirinin yardımcısı 

ve destekçisi olacaklardır.” 

Böylece çok geçmeden, bir yıl sonra, 

1924 yılında “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” çıkartılarak 

medreseler kaldırılmış, herkes için 

laik, bilime dayalı milli bir eğitim programına 

geçilmiştir. Burada altı çizilecek kelime 

“herkestir.” Yüzyıllar boyunca eğitimden 

mahrum bırakılmış olan kadınlar için eğitime 

erişim engeli fiilen kaldırılmıştır. Bu yıllarda 

cumhuriyetimizde üniversiteler ilk kadın mezunlarını 

vermeye başlamıştır. Remziye Hisar 

Darülfünun’da kimya okumuş, ardından Madame 

Curie’nin yanında yüksek öğrenimini 

tamamlamıştır. Daha sonra Anıtkabir’in baş 

mühendisi olup yapıyı tamamlayacak olan 

Sabiha Rıfat, 1927 yılında Yüksek Mühendis 

Mektebi’ne kaydolan iki kadın öğrenciden 

biridir. Aynı zamanda ilk kadın voleybolcularımızdan 

Sabiha Rıfat, Fenerbahçe, 1929 

yılında şampiyon olduğunda, erkekler voleybol 

takımının kaptanlığını üstlenmiştir. İlk 

kadın klinik profesörümüz Müfide Küley, ilk 



KANUN NEZDİNDE KADINLAR EŞİTLENDİ, 

EĞİTİM ALABİLMELERİNİN ÖNÜNDEKİ 

ENGELLER KALDIRILDI. 

Cumhuriyet gazetesi 

sayfalarında 

kadınların hak 

mücadelesi. 

kadın astrofizikçilerimizden Hatice Nüzhet 

Gökdoğan ve daha nice kıymetimiz, bu yıllarda 

üniversitelere yazılan, devlet bursu ile 

kıvılcım misali yurtdışına gidip bir meşale 

olarak gelen kadınlardır. Onlarca değerimiz, 

müthiş bir idealizm ile ilk defa edinmeye hak 

kazandıkları teorik eğitimi pratiğe geçirmiş, 

kendilerinden sonra gelen nesilleri yetiştirmiş, 

cumhuriyetin temellerini güçlendirmişti. 

Eğitimle beraber hukukta yapılan değişiklikler 

de kadının önünü açtı. 1925 yılında 

İsviçre Medeni Kanunu’ndan uyarlanan 

medeni kanunumuzda Türk kadını gerçek 

anlamda eşit bir birey olarak kabul edildi. 

Kolay olmadı. Meclis’te ve Meclis dışında 

bu hakların lütfedilir gibi verilmesine karşı 

bir muhalefet vardı. Ama hem Mustafa Kemal’in 

kararlılığı hem de çeşitli kadın hakları 

savunucularının amansız uğraşları sayesinde 

medeni kanun kabul edildi. Burada Mustafa 

Kemal’in kız kardeşi Makbule Hanım ve üye 

olduğu Halk Partisi Kadın Kolları ve Nuriye 

Ulviye Hanım tarafından kurulan “Müdafaa-i 

Hukuk-u Nisvan Cemiyeti” gibi kuruluşların 

önemli bir rol oynadığını belirtmek gerekir. 

Kadınları alakadar eden ve daha evvel olmayan 

pek çok madde kanuna eklenerek 

velayet, miras, boşanma, mallar üzerinden 

tasarruf hakkı gibi haklar tanındı. Medeni 

Kanun’a göre kız öğrencilerin (Harp Okulları 

haricinde) tüm okullarda okumasının da önü 

açılmıştı. Böylelikle, kanun nezdinde kadınlar 

eşitlenmiş, eğitim alabilmelerinin önündeki 

tüm engeller kaldırılmıştı. 

Medeni Kanun’un kabulünden birkaç ay 

sonra, Mustafa Kemal’in 30 Ağustos 1925 

yılında yaptığı Kastamonu konuşması, daha 

evvelki konuşmalara nazaran daha cesurdur. 

Halk da Meclis de mecbur, Mustafa Kemal ve 

onun vizyonuna sahip Modernistlere ya 



Kadınlar ilk kez 

1930 yılındaki 

belediye 

seçimlerinde oy 

kullandı. 

uyacaktı, ya uyacaktı: “Bir toplum, bir millet 

erkek ve kadın denilen iki cins insandan 

oluşmaktadır. Olabilir mi ki, bir kitlenin bir 

parçasını ilerletelim. Diğerini gözardı edelim 

de kitlenin tamamı ilerlemiş olabilsin? Mümkün 

müdür ki bir toplumun yarısı topraklara 

zincirlerle bağlı kaldıkça diğer kısmı göklere 

yükselebilsin? Şüphe yok, ilerleme adımları, 

dediğim gibi iki cins tarafından beraber, 

arkadaşça atılmak ve gelişme sahalarında 

ve yenilikle birlikte mesafe almak gereklidir. 

Böyle olunca inkılâp başarılı olur… Herhalde 

daha cesur olma gereği çok açıktır.” 

Çok geçmeden yine 1925’te meşhur 

“Şapka Nutukları” İnebolu ve Kastamonu’nda 

yankılanmaya başlar. İzmir’de hem 

kadınların hem erkeklerin davet edildiği bir 

balo verilir. Takdir edilmesi gerekir ki şapka 

devrimi Mustafa Kemal ve arkadaşlarının 

ülkenin istikametini Batı’ya dönmesi sadece 

şekilsel bir değişim değildi. Geçmişten 

gelen alışkanlıklardan radikal bir kopuşu 

simgeliyordu. Ve bu da kolay olmadı. Şapka 

ve kıyafet devrimlerine karşı pek çok ilde 

protestolar gerçekleşti, insanlar idam edildi. 

Malum, devrimler genellikle kadifeden değildir. 

Mustafa Kemal ve yönetici kadrosunun 

bu konudaki kararlılığı, Meclis’te dört eşle 

evlenmek için yasa teklifi veren vekillere 

karşı da bir hareketti. Çok geçmeden kadınlar 

hayatın içine çok daha aktif bir şekilde 

katılacak, işbu bahsi geçen “gerici vekillerin” 

homurtulara rağmen Meclis’te yerlerini 

alacaktı. 

Türk Kadınlar Birliği, 1927’de bir kongre 

düzenleyerek tüzüklerine kadınların siyasette 

seçme ve seçilme hakkına dair bir madde 

ekler. 1927 seçimlerinden evvel tertiplenmiş 

bu kongre, sadece seçme ve seçilmek hakkını 

değil, Medeni Kanun’da bazı maddelerin 

kadınların lehine değiştirilmesini de talep etmişti. 

Kongrenin ardından kadınların işte eşit 

ücret alması için kampanyalar yürütmüşlerdi. 

Feminist söylemi ve kelimesini dillendiren 

TKB de Kadınlar Fırkası’nın eski ve yeni 

üyeleri de hedef alınmış, basında ve sokakta 

ciddi eleştiri almışlardı. Haşa, kadınlar ne 

münasebetle seçilme hakkı isteyebilirlerdi? 

Mustafa Kemal ve kurmayları, kadın konusunda 

geri adım atmasalar da kadın birlikleri 

kullandıkları dili biraz yumuşatarak, hatta 

parti tüzüklerine “Türk Kadınlar Fırkası’nın 

siyasetle alâkası yoktur” ibaresini yerleştirmek 

zorunda kalarak şimşekleri üzerlerinden 

uzaklaştırmaya çalıştılar. Fakat bu demek 

değildi ki mücadelelerine son verdiler. 

1930 yılında İçişleri Bakanı Mehmet Şükrü 

Kaya, kadınların yakında mebus seçilebileceğini 

ifade etti ve kadınlar 3 Nisan 1930’da 

ilk kez belediye seçimlerinde seçme ve seçilme 

haklarını kullandılar. Bu seçimlerde 

Suat Derviş gibi kadınların ciddi mesai harcadığı, 

seçime giren iki partiye üye kadınların 

semt semt gezip konuşmalar yaptıkları, 

konferanslar verdiği biliniyor. 1930 Belediye 

Seçimiyle Belediye Meclisi’ne, Nebiye Necmettin 

Hanım, Ayşe Hanım İzmir Belediye 

Meclisi’ne, Nakiye Hanım, Safiye Hüseyin 

Hanım, Latife Bekir Hanım ve Rana Hanım 

İstanbul Belediye Meclisi’ne girmiştir. Cumhuriyet 

tarihimizin ilk kadın muhtarı Ayşe 

Hanım, Aydın Çine’de işbaşı yapmıştır. Ayşe 

Hanım, kahvehanelerde kumar oynamayı 

yasaklayan ilk muhtar olarak da nam salmıştır. 

Belediyelerde seçme ve seçim hakkını 

kazandıktan sonra 11 Nisan 1930’da 

adeta Kurtuluş Savaşı esnasında yapılan 

mitingleri andıran “büyük medeni zaferi” 

kutlamak için Kadınlar Birliği Sultanahmet 

Meydanı’nda ilk mitingini düzenlemiş ve “Siyasette 

biz de varız” sloganları atmıştır. 

5 Aralık 1934’te İsmet İnönü ve 191 ve- 



kil anayasa değişikliği teklifi sundu ve kadınlara 

milletvekili seçme ve seçilme hakkı 

tanındı. Erkeklere 10 yıl önce tanınmış hak, 

anayasanın 10. ve 11. maddelerinde yapılan 

değişiklikle uygulamaya geçmişti. Böylece 

8 Şubat 1935 genel seçiminde ilk önce 17, 

bir sonraki seneki revizyon ile toplamda 18 

kadın milletvekili seçilmişti. Bu da bize, dünyada 

pek çok ülkeden önce bu hakkı kazandık 

söylemini ve gururunu doğurdu. Gerçi 

Birinci Dünya Savaşı esnasında ve akabinde 

kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanıyan 

Kanada, Avusturya, Almanya, Polonya gibi 

pek çok Batı ülkesi vardı. İtalya, Fransa, İspanya 

gibi Katolik nüfusların olduğu ülkeler 

bu hakları armağan etmek için İkinci Dünya 

Savaşı’nı bekleyecekti. Medeni Kanun’una 

öykündüğümüz İsviçre ise kadınlarına 

federal düzeyde seçme ve seçilme hakkını 

ancak 1971’de verecekti. Kadınlarımızın kazandığı 

seçme ve seçilme hakkı, diğer Müslüman 

ülkelere de ilham verdi. Türkiye’deki 

gelişmeler dünya medyasında büyük yankı 

uyandırdı. 

Bugün tüm bu devrimlerin on sene içinde 

kararlı bir şekilde gerçekleşmiş olması bir 

mucize gibi gelse de bizlere büyük bir umut 

veriyor. Yıkık bir imparatorluğun küllerinden 

doğan cumhuriyetin en büyük başarısı ve 

kazancı, kadınların toplumdaki yerini almasıydı. 

Her ne kadar kadınlar hâlâ eşit değillerse 

de her üç kadından biri şiddete maruz 

kalıyor ve günbegün katlediliyorsa da cumhuriyet 

kadınlarının torunları olarak bizlerin 

onlardan daha cesur ve dirayetli olmamız lazım. 

Daha azı, onların vasiyetine yakışmaz. 

Kat edilecek uzun, ince bir yol olduğunu da 

unutmayalım. Ve cumhuriyet kadınının verdiği 

müthiş mücadeleden güç alalım. l 

Kaynakça 

• Halide Edip Adıvar, http://bianet.org/kadin/medya/78404- 

turkiyede-kadin-tarihi-calismalari 

• Gürcü, T24, 14 Aralık 2015. 

• Nermin Abadan Unat (der)., Türk Toplumunda Kadın, Ankara: Türk 

Sosyal Bilimler Derneği Yayınları, s. 3. 

• Atatürk., Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, s. 452. 

• Songül Cantemur (2018): “Türk Kadınının İntihap Devrimi, 1930 

Yerel Seçimlerinde Kadın Faktörü” Yayımlanmış, Dokuz Eylül 

Üniversitesi Tarih Bölümü Yüksek Lisans Tezi, s. 9. 

Mustafa Kemal 

Atatürk, 

Dolmabahçe 

Sarayı’nın 

merdivenlerinde 

karşılanıyor. 



SAZIYLA SÖZÜYLE, KALEMİYLE FIRÇASIYLA 

100 YILIN SANATI 

Cemal Reşit Rey’in 1936 yılında yazdığı 

“Maskara” operetini sahneleyen sanatçılar. 


100_111_K-E-CF-cumhuriyetsanat.indd 100 20.10.2023 17:15

100 yıl önce imparatorluktan 

cumhuriyete atılan adımla yepyeni bir rota belirlendi genç 

Türkiye’nin kültür ve sanat hayatında. Yepyeni disiplinlerde 

var olma çabası gösteren öncüler neler yaşamadı ki… 

100. yılda kültür ve sanat hayatımızda 

birer dönemeç noktası olan olayları ve kişileri derledik. 

Yeşim Pütgül 

yputgul@hotmail.com 



Tiyatro ve sinemanın 

öncüsü Muhsin Ertuğrul 

(solda). Yönetmen 

Muhsin Ertuğrul, “İstanbul 

Sokaklarında” filminin 

çekimlerinde (altta). 

Muhsin Ertuğrul: 

Tiyatro ve sinemada ilkler 

Cumhuriyet dönemi kültür ve sanat 

yaşamının ilk yıllarına, “Yarın 

kıyamet kopacağını bilsem, bugün 

tiyatro açardım” diyecek kadar işine 

âşık bir ismin; Muhsin Ertuğrul’un 

damga vurduğunu söylemek yanlış 

olmayacaktır. 7 Mart 1893’te İstanbul’da 

doğan Muhsin Ertuğrul, koyduğu kurallar 

ve özverisiyle o güne dek hor görülen 

bir sanatı, gerçek kimliğine kavuşturma 

yolunda önemli başarılar elde etmiş bir 

sanatçı. Cemal Nadir, Muhsin Ertuğrul’u 

“Kendisi tiyatroda bulunmadığı 

zamanlarda palto veya şapkasını askıda 

bırakarak asayişi muhafaza eder” 

sözleriyle tanımlıyor. Gökhan Akçura 

ise Muhsin Ertuğrul’u, “Türkiye’nin ilk 

şehir tiyatrosu olan ‘Darülbedayi’ onun 

ellerinde büyüdü. Tiyatroda eğitimin 

önemine her zaman inandı ve ilk tiyatro 

okulunu kurdu. Yarının seyircisini 

yaratmanın bugünün çocuklarına 

tiyatroyu sevdirmekten geçtiğini anladı 

ve ilk ‘çocuk tiyatrosunu’ hayata geçirdi. 

Dünya klasiklerini Türk seyircisine 

tanıtmanın en önemli görevlerden 

biri olduğunu kanıtladı. Rejisörlüğün 

önemini hatırlattı. Devlet Tiyatrosu’nun 

kurucusu oldu ve ilk genel müdür olarak 

görev aldı” sözleriyle anlatıyor. 

Muhsin Ertuğrul sinema dünyasına 

adım attığında ülkede henüz bir 

film endüstrisi kurulmamıştı. Tıpkı 

tiyatroda olduğu gibi sinemada da 

sıfırdan başlayarak işe koyuldu ve ilk 

film stüdyosunu kurdu. 1923’te Halide 

Edip Adıvar’ın aynı adlı romanından 

uyarladığı “Ateşten Gömlek”, Kurtuluş 

Savaşı’nı konu alan ilk filmdi. Bedia 

Muvahhit ile Neyyire Neyir (Ertuğrul), 

“Ateşten Gömlek” ile ilk Müslüman Türk 

kadın sinema oyuncuları olarak sinema 

tarihine geçtiler. İlk sesli Türk filmi 

olan 1931 yapımı “İstanbul Sokaklarında” 

filminde de Muhsin Ertuğrul imzası 

vardı. 

“darülbedayi 

onun ellerinde 

büyüdü.” 

Cumhuriyetin 

operetli yılları 

Cumhuriyetin ilanıyla birlikte canlanan sanat yaşamı, müzikli sahne oyunları ve operetlerle daha 

da renklendi. Aslında operetler Tanzimat Dönemi’nde yabancı topluluklar aracılığıyla İstanbul’un 

eğlence yaşamına girmişti. Cumhuriyetin ilanından sonra halktan büyük ilgi görmeye başladı. Dönemin 

ilk telif opereti, Vedat Örfi Bengü’nün 1925’te metnini yazıp müziklerini yaptığı “Balo Kaçakları”dır. 

1928’de ilk özel operet topluluğu olarak kurulan Süreyya Opereti, kadrosu ve repertuvarıyla 

diğerlerinden ayrılır. Semiha Berksoy, Nezahat ve Avni Dilligil, Lütfullah ve Celal Sururi, Reşit Gürzap ve 

Toto Karaca gibi isimler kadrosunda yer almıştır. Ancak Ekrem Reşit ve Cemal Reşit (Rey) kardeşlerin 

“Lüküs Hayat”ı, yıllar içinde Türk tiyatrosunun en başarılı ve kalıcı klasiklerinden biri haline geldi. 

Bedia Muvahhit 

ve Vasfi Rıza 

Zobu, Yalova 

Türküsü’nde. 



Nâzım Hikmet ve 835 Satır 

Yirminci yüzyılın önde gelen şairleri 

arasında gösterilen Nâzım Hikmet, 

Türkiye’deki ilk kitabı “835 Satır”ı 

1929 yılında yayımladı. Geleneksel 

şiirimizde rastlanmayan öğeler taşıyan 

“835 Satır”, mısra ve kafiye düzeni, 

benzetme ve eğretileme anlayışı 

açısından geleneksel şiir anlayışının tüm 

değerlerini yıkmıştı. Kitap, edebiyatçılar 

ve aydınlar arasında büyük ses getirdi. 

Ahmet Haşim kitabı kıyasıya eleştirirken 

Yakup Kadri, “Türk şiirindeki hatta 

Türk dilindeki inkılabın ilk satırı” olarak 

tanımlamıştı. 

Nâzım Hikmet’in 1932 yılında 

yayımladığı “Benerci Kendini Niçin 

Öldürdü?” kitabı da büyük ilgi gördü. 

Aynı yıl ilk tiyatro oyunu “Kafatası” 

Darülbedayi’de sahnelendi. 1936’da 

başyapıtlarından olan “Simavne 

Kadısı Oğlu Şeyh Bedrettin Destanı”nı 

yayımladı. 

İlki 1928 ve ikincisi 1933’te olmak 

üzere iki kez tutuklanan Nâzım 

Hikmet’in uzun sürecek cezaevi yaşamı 

ise 1938 yılında başladı. Komünizm 

propagandası yapmak ve askeri isyana 

teşvik etmekle suçlandı ve 28 yıl 4 

ay hapse mahkûm edildi. İstanbul, 

Bursa ve Çankırı cezaevlerinde 12 

yıl 7 ay hapis yattı. “Memleketimden 

İnsan Manzaraları” eserini cezaevi 

yıllarında yazdı. Cezaevinde açlık 

grevine girdi, Demokrat Parti’nin 

çıkardığı Af Yasası kapsamına alınması 

için kampanya düzenlendi. Temmuz 

1950’de özgürlüğüne kavuştu. 1951’de 

askere sevk edileceğini öğrenince 

Romanya üzerinden Moskova’ya kaçtı 

ve vatandaşlıktan çıkarıldı. 3 Haziran 

1963’te Moskova’da hayatını kaybeden 

Nâzım Hikmet’in eserleri, 1965’te 

yayın yasağının kaldırılmasıyla birlikte 

Türkiye’de yayımlanmaya başlandı. 

2009 yılında vatandaşlığı geri verildi. 

“Memleketimden İnsan Manzaraları”, Milli 

Eğitim Bakanlığı’nın okullara önerdiği 

“100 Temel Eser” arasına alındı. 

Alaturka: Radyoda yasak, sofrada serbest 

Cumhuriyetin 10. yılı kutlanırken 

gazetelerde Türk müziğinde 

alaturka-alafranga tartışmaları 

yaşanmaktadır. 1931’de Türkiye’ye gelen 

Viyanalı besteci Joseph Marx’ın Türk 

müziğinde Batı teknikleri uygulaması 

konusundaki görüşleri etrafında 

gelişen tartışmaları Peyami Safa, 

“Musikimiz Nasıl Garplılaşmalı?” başlıklı 

bir ankette toparlar. Katılımcıların 

bir kısmı Türk müziği melodisinin 

kendi kendine yetebileceği ve Batı 

armonisiyle zenginleştirilmeye ihtiyacı 

olmadığını savunurken, diğer kısmı da 

Batı müziği formlarının kabul edilerek 

uluslararası bir müzik dili yakalanması 

yönündedir. Tartışmalar Yeşilhilal 

(bugünkü Yeşilay) Cemiyeti’ne kadar 

taşınır. Cemiyet yöneticileri alaturka 

müziğin içki içmeyi teşvik ettiği 

gerekçesiyle yasaklanmasını isterler. 

1 Kasım 1934’te İstanbul ve Ankara 

radyolarında Türk müziği yasaklanır. 

Böylece eğitim kurumlarından 1926 

yılında çıkartılan Türk müziğine 

radyonun da kapısı kapanır. Her ne 

kadar “alaturka” yasağı dense de 

kapsamı, Dede Efendi’den Saadettin 

Kaynak’a saz semai peşrevlerine 

kadar uzanan yasak, iki yıla yakın 

sürdü, 1936’nın eylül ayında tamamen 

kaldırıldı. 

Kararın dayanağı, Mustafa 

Kemal’in 1 Kasım 1934’te yaptığı Meclis 

açılış konuşmasına dayanıyordu: 

“Bir ulusun yeni değişikliğine ölçü, 

musikide değişikliği alabilmesi, 

kavrayabilmesidir. Bugün dinletilmeye 

yeltenilen musiki yüz ağartacak 

değerde olmaktan uzaktır. Bunu 

açıkça bilmeliyiz. Ulusal ince duyguları, 

düşünceleri anlatan, yüksek deyişleri, 

söyleşileri toplamak, onları bir gün 

önce son musiki kurallarına göre 

işlemek gerekir. Ancak bu güzeyde 

Türk ulusal musikisi yükselebilir, 

evrensel musikide yerini alabilir. Kültür 

İşleri Bakanlığı’nın buna değerince özen 

vermesini, kamunun da ona yardımcı 

olmasını dilerim.” 

Atatürk’ün bu görüşlerinin 

kişisel beğenisini yansıtmadığının 

en açık ifadesi Falih Rıfkı Atay’ın 

“Çankaya”sındaydı: “Sevdiği musiki 

alaturka, inandığı garp musikisi idi. 

Evinden alaturka musikiyi eksik 

etmemişken, milli eğitimde yalnız Batı 

musikisini tutmuştur.” 

Türk müziğine 

damga vuran 

sanatçılardan 

Safiye Ayla. 



âşık veysel sazıyla, sözüyle ses 

verdiği türküleri gelecek 

kuşaklara taşıdı. 

Âşık Veysel: Dostlar Beni Hatırlasın 

Halk şiiri geleneğinin büyük ozanı Âşık 

Veysel, Sivas Şarkışla’nın Sivrialan 

köyünde 1894 yılında doğdu. Yedi 

yaşında çiçek hastalığı nedeniyle sol 

gözünü, ardından bir kaza sonucu sağ 

gözünü kaybetti. 13 yaşında saz çalmaya 

başlayan Âşık Veysel, 5-7 Kasım 

1931’de Ahmet Kutsi Tecer ve Muzaffer 

Sarısözen’in düzenlediği 1. Sivas Halk 

Şairleri Bayramı’na katıldı. Cumhuriyetin 

onuncu yılı için yazdığı “Cumhuriyet 

Destanı” şiirinin Hakimiyet-i Milliye 

gazetesinde yayımlanmasıyla adı tüm 

ülkeye yayıldı. Tercüman gazetesinde 

Ahmet Kabaklı’nın yazdığı gibi “Sağca, 

solca, devletçe, milletçe, halkça, 

aydınca üzerinde birleştiğimiz son 

kıymetlerden birisi” idi. Ruhi Su ise onu, 

“Karacaoğlan Sünni bir ozandı fakat 

Alevi halk tarafından da sevilirdi. Âşık 

Veysel ise Alevi bir ozandı fakat Sünni 

halk tarafından da sevilirdi. İkisi de 

inançlarında bağnazlıktan kurtulmuştu” 

sözleriyle anlatmıştı. 

“Güzelliğin On Par’etmez”, “Uzun İnce 

Bir Yoldayım”, “Benim Sadık Yarim Kara 

Topraktır” gibi eserleriyle bilinen Âşık 

Veysel’in şiirleri Ümit Yaşar Oğuzcan’ın 

düzenlemesiyle “Dostlar Beni Hatırlasın 

1970-1971” adlı kitapta toplandı. Yaşamı, 

senaryosunu Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun 

yazdığı ve Metin Erksan’ın çektiği “Âşık 

Veysel’in Hayatı/Karanlık Dünya” adıyla 

1952’de filme alındı. Sonunda Veysel 

gitti, adı kaldı, dostları onu Hümeyra, 

Fikret Kızılok, Selda, Esin Avşar, Ersen, 

MFÖ plaklarıyla hatırlamaya devam 

etti… 

Bedri Rahmi 

Eyüboğlu 

yurt gezileri 

kapsamında 

Edirne ve 

Çorum’a 

gitmişti. 

Ressamların yurt gezileri 

CHP’nin 28 Temmuz 1938’de milli 

sanat bilincini geliştirmek amacıyla 

başlattığı atılım, resim sanatında bir 

dönüm noktası oldu. Alınan karar gereği 

dönemin ünlü ressamları yurt gezilerine 

çıkacak ve gerçekleştirdikleri yapıtları 

belirli dönemlerde “Yurt Sergisi” adıyla 

sergileyeceklerdi. Güzel Sanatlar 

Akademisi’nin sanatçıları belirleyip çağrı 

yapmasıyla karar uygulanmış oldu. 

1938’den 1943’e kadar altı yurt gezisi 

düzenlendi ve aralarında Hikmet Onat, 

Abidin Dino, Feyhaman Duran, Elif Naci, 

Zeki Faik İzer, Nurullah Berk, Bedri Rahmi 

Eyüboğlu’nun da bulunduğu ressamlar, 

Edirne’den Konya’ya, Antalya’dan 

Gaziantep’e, Erzurum’dan Bursa’ya 

yurdun çeşitli bölgelerine gönderildi, 

böylelikle yerelle bağ kurmaları sağlandı. 

Bu girişimi, “Devlet Baba ile ressamlar 

arasındaki en hayırlı alışveriş” diye 

niteleyen Bedri Rahmi Eyüboğlu, 

1938’de Edirne’ye, 1942’de de Çorum’a 

gitti. El baskı, yazma, gravür, seramik, 

heykel, vitray, mozaik, hat, serigrafi, 

litografi gibi birçok formlarda eserler 

üretmesi, geleneksel süsleme ve halk el 

sanatlarında seçtiği motifleri yapıtlarında 

Batı’nın teknikleriyle birleştirerek 

kullanmasıyla öne çıktı. 

Abidin Dino bu gezilere katılan en 

genç ressam olarak 1939’da Balıkesir’e 

gittiğinde 26 yaşındaydı. Balıkesir’de 

kaldığı bir buçuk ay boyunca sadece 

resim yapmadı, maniler ve türküler 

dinledi, ciğerlerine halk kültürü çekti. 

Balıkesir dönüşü getirdiği resimler 

arasında bulunan ‘ibrik’ resimleri, Türk 

resim tarihinin en tartışılan resimleri 

oldu. Bir grup bu ibriklerin kitlelere resim 

hazzını vermekten uzak olduğunu, Orhan 

Veli’nin şiirindeki nasırın karşılığı olduğunu 

söylerken diğerleri de bu kişileri resimlerin 

güzelliğini anlamamakla suçluyordu. Ama 

her koşulda bu tartışma, yurt gezilerinin 

amacına ulaştığının kanıtıydı. 



Bir Garip Orhan Veli 

arip”, Orhan Veli Kanık’ın 1941 

“Gyılında yayımlanan ilk kitabı. 

Kitabın asıl özelliği, “Şiir Hakkında 

Düşünceler” adıyla yayımladığı önsöz. 

Kitabın, adını vermemesine karşın 

hem Nâzım Hikmet’in siyasal içerikli 

toplumcu şiirine hem de geleneksel 

hece şiirine karşı çıkan “Önsöz”ü 

edebiyat çevrelerinde tartışma yarattı. 

Orhan Veli yazısında ölçü ve uyağın 

şiiri yozlaştırdığını, şiirin çoğunluğa 

seslenmesi gerektiğini, bu nedenle 

egemen sınıfların beğenilerine seslenen 

kalıplaşmış öğelerin kaldırılmasını 

savunuyordu. Orhan Veli, Melih Cevdet 

Anday ve Oktay Rifat’ın serbest 

nazmı kullanan ve konularını gündelik 

yaşamdan alan şiirlerinin ortak havası 

onların “Garipçiler” adıyla anılmalarına 

yol açtı. Şiir dili konuşma diline yöneldi 

ve sokaktaki adamın yaşantısı şiire girdi. 

Garip şiirde hızlı bir evrim başlatınca, 

geleneksel edebiyat çevrelerinde 

büyük tepkiyle karşılandı. Örneğin 

Yusuf Ziya Ortaç “Akbaba” dergisinde, 

“Vezin gitti, kafiye gitti, mana gitti. 

Türk şiirinin berceste mısraı diye ‘Yazık 

Oldu Süleyman Efendiye’ rezaletini 

alkışladılar. Sanatın darülacezesi 

ile tımarhanesi el ele verdi, birkaç 

mecmuanın sahifesinde saltanat 

kurdular. Ey Türk gençliği! Sizi bu 

hayasızlığın suratına tükürmeye davet 

ediyorum” sözleriyle kışkırtıcı bir yazı 

yazdı. 

Şair Orhan Veli 

Kanık, 1950 

yılında, 36 

yaşında hayatını 

kaybetti. 

Aziz Nesin ve Marko Paşa 

Aziz Nesin’i anmadan 

1940’ların edebiyat 

dünyası eksik kalır. 1995’te 

ölümünün ardından Zeynep 

Oral, “Örnek İnsan, Örnek 

Aydın” başlıkla yazısında 

Aziz Nesin’i şöyle anlatmıştı: 

“100’ü aşkın kitap, öykü, 

deneme, anı, roman, oyun, 

şiir… Çevrildiği diller 34… 

Sayısız ödül… 200 takma 

ad… Yaklaşık 250 kez 

yargılanmak… Toplam 

5,5 yıl hapis… Toplam 36 

çocuk… Gerisi insan onurunu 

sonuna dek savunma, 

insanlara onurlu bir yaşam 

benimsetme çabası. Gerisi 

bol kavga, bol coşku, bol sevgi, yine bol 

kavga...” 

1946’da Sabahattin Ali ile birlikte 

“Marko Paşa” mizah gazetesini 

çıkaran Aziz Nesin, dergide dönemin 

politikacılarını sözünü esirgemeden 

eleştirmiş, tüm baskı ve defalarca 

kapatılmanın getirdiği zor koşullara 

karşın hedeflediği satış rakamlarına 

ulaşmayı başarmıştı. Ancak davalar ve 

suçlamalar dergi yazarlarına oldukça 

zor dönemler yaşatmıştır. 1946’dan 

itibaren yazdığı “Toros Canavarı”, 

“Deliler Boşandı”, “Fil Hamdi”, “Ah Biz 

Eşekler” gibi öyküleri, “Şimdiki Çocuklar 

Harika”, “Tatlı Betüş”, ”Yaşar Ne Yaşar Ne 

Yaşamaz” gibi romanların yanı sıra şiirler, 

tiyatro oyunları hatta çizgi romanlar 

kaleme aldı. Ve bu yapıtlarıyla Altın 

Palmiye, Altın Kirpi, Krokodil Birincilik 

Ödülü, Lotus Asya-Afrika Yazarlar 

Birliği Ödülü, Tolstoy Altın Ödülü, CPJ 

Uluslararası Basın Özgürlük Ödülü gibi 

yerli ve yabancı kuruluşlardan pek çok 

ödül kazandı. 1993’te Pir Sultan Abdal 

Kültür ve Sanat Etkinlikleri’ne katılmak 

üzere Sivas’a giden Aziz Nesin’in kaldığı 

Madımak Oteli, 2 Temmuz’da fanatik 

dincilerce ateşe verildi. Nesin, 33 kişinin 

yanarak can verdiği Sivas Katliamı’ndan 

kıl payı kurtuldu. Hep izlendi, birçok 

kez tutuklandı, yargılandı, sürgüne 

gönderildi, hapis yattı… Hep çok çalıştı. 

Kendi deyimiyle “Boyu kadar kitap yazdı.” 

1972’de kimsesiz çocukları okutmak 

için Nesin Vakfı’nı kurdu, kitaplarının 

tüm gelirlerini vakfa bağışladı. 1995’te 

öldüğünde, vasiyeti gereği hiçbir tören 

yapılmaksızın ve yeri belli olmayacak 

şekilde bu vakfın bahçesine gömüldü. 



İdil Biret 

Suna Kan 

Sinemacılar 

kuşağı başlıyor 

1950’li yıllarla birlikte Türk sinemasında 

tiyatrocuların etkisi son bulur ve 

sinemacılar dönemi başlar. Yıllık film ve 

seyirci sayılarında büyük artış görülür. 

Lütfi Ömer Akad’ın 1952 yazında çektiği 

“Kanun Namına” filmi Türk sineması 

açısından bir dönüm noktası olarak kabul 

edilir. İstanbul’da yaşanan gerçek bir 

cinayet vakasından yola çıkarak çekilen 

“Kanun Namına”, sinema dili ve anlatımı 

bakımından yenilik getirir. Filmde oto 

tamircisi Nazım Usta’yı canlandıran 

Ayhan Işık, sinemamızın ilk yıldızı 

olarak parlar. Sinemacılar döneminin 

ilk temsilcilerinden Lütfi Ömer Akad, 

“Hudutların Kanunu”, “Vesikalı Yarim” gibi 

unutulmaz filmlere, “Gelin”, “Düğün” ve 

“Diyet” üçlemesine imza atar. 

Kanun Namına, 1952. 

Müziğin harika 

çocukları 

21 Ekim 1936’da Adana’da dünyaya gelen 

Suna Kan, ilk keman derslerine babası 

Nuri Kan ile başladı. İlk resitalini 1946’da 

Ankara Devlet Konservatuvarı’nda veren 

Suna Kan, Mozart’ın 5. Keman Konçertosu’nu 

seslendirdiği bu resital nedeniyle “Harika 

Çocuk” olarak anıldı. 1948’de “Harika Çocuk 

Yasası” ile yurtdışına gönderildi. 1952’de Paris 

Konservatuvarı’nı birincilikle bitirdi. Türk 

sanatına katkı ve hizmetlerinden dolayı 1971’de 

“Devlet Sanatçısı” unvanına layık görülen Suna 

Kan, 11 Haziran 2023’te hayatını kaybetti. 

Diğer “Harika Çocuk” İdil Biret, 8 yaşında 

Fransa’ya gönderildi ve 15 yaşında Paris 

Konservatuvarı’ndan birincilikle mezun oldu. 

Hiçbir piyano yarışmasına katılmayan İdil 

Biret, 16 yaşından itibaren Boston Senfoni, 

Leningrad Filarmoni, Londra Senfoni, Dresden 

Filarmoni gibi dünyanın büyük orkestraları 

ile beş kıtada 2 bine yakın konser verdi, 80 

plak çıkarttı. Aralarında Chopin Büyük Ödülü, 

Yüksek Liyakat Madalyası, Altın Diyapazon gibi 

ödüllerin de bulunduğu pek çok ödül ve nişan 

aldı. 

Yaşar Kemal: Çukurova’dan yükselen isyan 

cı, korku, nefret, sevinç veren 

“Arealist levhalarla örülü bir 

memleket romanı...” Cumhuriyet 

gazetesi, Yaşar Kemal’in ilk romanı “İnce 

Memed”i tefrika halinde yayımlamaya 

31 Ocak 1954’teki bu duyuruyla başladı. 

Yaşar Kemal, romanın 50. yılında Doğan 

Hızlan’a verdiği röportajda İnce Memed’i 

nasıl yazdığını şöyle anlatıyor: “İnce 

Memed’i yazdığımda Cumhuriyet’te 

çalışıyordum ve hemen hemen hiç 

param yoktu, öyle ki Serencebey’de 

oturduğum ev sobalıydı ama odun 

alamıyordum. 1953’te muazzam bir kış 

olmuştu, hatırlarsınız Boğaz’ı buzlar 

kaplamıştı, odunum olmadığı için 

birkaç ceketi üst üste giyip eldivenlerle 

yazdım İnce Memed’i.” 1955’te Çağlayan 

Yayınları tarafından kitap olarak basılan 

İnce Memed, ertesi yıl Varlık Roman 

Armağanı’nı kazandı. Nobel Edebiyat 

Ödülü’ne Türkiye’den aday gösterilen 

ilk yazar Yaşar Kemal’di. Eserleri 40’tan 

fazla dile çevrildi. Yaşar Kemal, 2014’te 

Bilgi Üniversitesi’nin kendisine fahri 

doktora vermek için düzenlediği törene 

sağlık sorunları nedeniyle katılamamış, 

okurlarına şöyle seslenmişti: “Bir, 

benim kitaplarımı okuyan katil olmasın, 

savaş düşmanı olsun. İki, insanın insanı 

sömürmesine karşı çıksın. Kimse kimseyi 

aşağılayamasın. Kimse kimseyi asimile 

edemesin. İnsanları asimile etmeye can 

atan devletlere, hükümetlere olanak 

verilmesin. Benim kitaplarımı okuyanlar 

bilsinler ki, bir kültürü yok edenlerin 

kendi kültürleri, insanlıkları ellerinden 

uçmuş gitmiştir. Benim kitaplarımı 

okuyanlar yoksullarla birlik olsunlar, 

yoksulluk bütün insanlığın utancıdır. 

Benim kitaplarımı okuyanlar cümle 

kötülüklerden arınsınlar.” 



Ara Güler: Bir Türkiye mozaiği 

1950’li ve 1960’lı yılların İstanbul’unu 

Ara Güler’in çektiği ölümsüz karelerle 

hatırlıyoruz. 1950 yılında Yeni İstanbul 

gazetesinde mesleğe başlayan Ara 

Güler, Nezih Tavlaş’ın hazırladığı 

biyografi kitabında şöyle anlatıyor: “Bir 

gazeteci için zaman çok mühimdir. Bir 

fotoğraf yarım saat içinde işe yaramaz 

hale gelebilir. Ben bütün bunları 

yavaş yavaş öğrendim.” 1954’te Hayat 

dergisinin fotoğraf bölüm şefi oldu. 

Time-Life, Paris-Match ve Der Stern 

dergilerinin yakın doğu foto-muhabirliği 

görevlerini üstlendi. British Journal 

of Photography Yıllığı, 1960 yılının yedi 

yıldız foto muhabirinden biri olarak Ara 

Güler’i seçti. 1962’de Master of Leica 

unvanını kazandı. 

Picasso’dan Salvador Dali’ye, Indra 

Gandi’den Winston Churchill’e ve Alfred 

Hitchcock’a pek çok ünlünün fotoğrafını 

çekmişti. 2018’de yaşamını yitirdiğinde 

Türk Ermeni Cemaati Episkoposu 

Sahak Maşalyan onu, “Kilise tıklım, insan 

almıyor. Herkes burada… Ermeni’si, 

Rum’u, Süryani’si, Keldani’si, Yahudi’si, 

Türk’ü, Kürt’ü, Arap’ı, Arnavut’u, 

Gürcü’sü, Laz’ı, Hemşinlisi, Boşnak’ı, tüm 

Türkiye mozaiği burada… Çünkü o, bu 

yaşamın her kıvrımını, detayını takdir 

etti. Yaşam denen mucizeyi anlamaya 

çalıştı” sözleriyle uğurlamıştı. 

“DERTLİ 

GÖNÜLLERE 

GİREN 

İŞTE BENİM 

ZEKİ MÜREN.” 

En İyi Film: Susuz Yaz 

Metin Erksan’ın Necati Cumalı’nın 

hikâyesinden sinemaya uyarladığı “Susuz 

Yaz” filmi, 14. Berlin Film Festivali’nde En İyi 

Film seçilerek “Altın Ayı” ödülünü kazandı. 1963 

yapımı olan filmde başrolleri Hülya Koçyiğit, 

Erol Taş ve Ulvi Doğan oynuyordu. 

Film Türkiye’de yasaklıydı ve sakıncalı 

olduğu gerekçesiyle yurtdışına çıkarılmasına 

izin yoktu. Berlin’e kaçırılarak festivale katılan 

“Susuz Yaz” filmi, uluslararası bir festivalde 

büyük ödülü alan ilk Türk filmi olarak sinema 

tarihimize geçti. 

Zeki Müren: Sanat Güneşi 

1950’li ve 1960’lı yıllarda sahnelerde 

Zeki Müren fırtınası esiyordu. 

1951’de İstanbul Radyosu’nda ilk canlı 

konserini veren Zeki Müren, ilk plağı 

“Bir Muhabbet Kuşu”nu aynı yıl çıkardı. 

1953’te “Beklenen Şarkı” filmiyle 

sinemaya adım atan Zeki Müren, 

ertesi yıl ilk kez İzmir Fuarı’nda gazino 

sahnesine çıktı. “Beklenen Şarkı” adlı 

film büyük bir ticari başarı kazandı. Bu 

filmden sonra Zeki Müren, 18 filmde 

daha oynadı. 1955’te “Manolyam” adlı 

şarkısıyla Türkiye’de ilk kez verilen 

“Altın Plak” ödülünü kazandı. 1960 

yılıyla birlikte Maksim Gazinosu 

günleri başladı. Sesi, sahnesi ve 

kostümleriyle dönemin en büyük 

ikonuydu. Saz heyetine tek tip kıyafet 

giydirmek ve “T” podyum kullanmak 

gibi sahne hayatına çeşitli yenilikler 

getirdi. 600’den fazla plak ve kaset 

doldurdu. 1991 yılında Devlet Sanatçısı 

seçildi. 24 Eylül 1996’da hayatını 

kaybetti. 



Altın Mikrofon ve Cem Karaca 

Hürriyet gazetesi 1965’te Batı müziğinin 

zengin teknik ve şekillerinden 

faydalanılarak yine Batı müziği aletleriyle 

çalınmak suretiyle Türk müziğine 

yeni bir yön vermek amacıyla “Altın 

Mikrofon” adlı bir yarışma düzenledi. Bu 

yarışma, popüler müziğin Anadolu’ya 

yayılmasında, pek çok grubun ve 

şarkıcının ortaya çıkmasında önemli 

bir rol oynadı. Cem Karaca, Haramiler, 

Siluetler, Mavi Işıklar, Selçuk Alagöz, 

Moğollar, Edip Akbayram gibi sanatçı 

ve topluluklar önce “Altın Mikrofon” 

yarışmasında isimlerini duyurdular ve 

bu yarışmayla ivme kazanan popüler 

müzik hızlı bir gelişme sürecine girdi. 

1960’larda taş plakların yerini 45’likler 

almaya başladı, taşınır pikaplar moda 

oldu ve nihayet “LP”lere geçildi. İlk 

olarak popüler müzik parçalarına Türkçe 

sözler yazılarak yapılan aranjmanlar 

gündeme geldi. Bu dönemle özdeşleşen 

sanatçı, yıllarca yerli bestelere dudak 

büken Ajda Pekkan oldu. Ancak 

Pekkan’ın yanı sıra Erol Büyükburç’tan 

Alpay’a, Tanju Okan’dan Ayla Dikmen’e, 

Kamuran Akkor’dan Şenay’a pek çok isim 

aranjmanlar söylediler. Bu sıralarda Barış 

Manço, Cem Karaca, Fikret Kızılok, Selda 

Bağcan, Üç Hürel, Hümeyra, Erkin Koray, 

Edip Akbayram gibi isimler, geleneksel 

türküleri ve enstrümanları kullanarak 

müzik yapmaya başladılar. 1967’deki “Altın 

Mikrofon” yarışmasında grubu Apaşlar 

ile birlikte “Emrah” adlı parçayı söyleyen 

Cem Karaca, bu akımın öncülerinden 

biri. Sözleri Erzurumlu Emrah’tan alınan 

parça, aranjman anlayışına karşı “ulusal” 

denebilecek bir yaklaşımı benimseyen 

Anadolu pop/rock akımının öncü 

girişimlerinden biri olarak kabul edildi. 

Kardaşlar, Moğollar, Dervişhan gibi 

gruplarla rock müziğin yetkin örneklerini 

veren Cem Karaca, giderek şarkılarında 

ideolojik bir söylem geliştirdi. 1980’deki 

askeri darbeden sonra yedi yıl boyunca 

vatandaşlık haklarından mahrum 

bırakılan Karaca, Türkiye’ye döndükten 

sonra da müzik çalışmalarına devam etti, 

2004 yılında yaşamını yitirdi. 

Oğuz Atay 

“Tutunamayanlar” 

Oğuz Atay’ın, 1970 yılında TRT 

Sanat Ödülleri Yarışması’nda 

başarı ödülü kazanan, 

“Tutunamayanlar” kitabı (ilk 

kez 1972’de basıldı), özellikle 

1980’lerden sonra gençlerin 

başyapıtı haline geldi. Eserleri 

birçok edebiyat eleştirmeni 

tarafından incelenen Atay, 43 

yıllık yaşamında sadece beş eser 

(İkinci romanı “Tehlikeli Oyunlar 

1973”, psikolojik çözümlemelere 

ağırlık verdiği öykü kitabı “Korkuyu 

Beklerken 1975”, mekanik 

profesörü Mustafa İnan’ın yaşam 

öyküsünü anlattığı romanı “Bir 

Bilim Adamının Romanı 1975” ve 

Devlet Tiyatrosu’nda sahnelenen 

oyunu “Oyunlarla Yaşayanlar 

1979-1980”) üretmesine rağmen 

Türk edebiyatının en tartışılan 

yazarları arasına girmeyi başardı. 

Tutunamayanlar’la küçük burjuva 

düzeninin ve Türk aydınının 

acıklı güldürüsünü cesur biçim 

denemeleriyle anlatan Oğuz Atay, 

Türk romanında yeni bir açılımın 

öncüsü olmuştur. 

Devekuşu Kabare Tiyatrosu 

1967 yılında Haldun Taner 

öncülüğünde Metin Akpınar, Zeki 

Alasya ve Ahmet Gülhan tarafından 

kurulan Devekuşu Kabare, Türk 

tiyatrosunun 25 yılına damgasını 

vurdu. “Vatanını Kurtaran Şaban” 

adlı oyunla perdelerini açan 

Devekuşu Kabare, önceleri küçük 

salonlarda dar bir kitleye hitap 

ediyordu. Haldun Taner kabare 

tiyatrosunu, “Avrupa’ya her gidişte 

önce kabarelere uğrarım. Bir 

ülkenin nabzı kabare tiyatrolarında 

atar. Zekâ ve hoşgörü seviyesi de 

en çok oralarda belli olur” sözleriyle 

açıklıyordu. 1978 yılında Haldun 

Taner ve Ahmet Gülhan ayrıldı. 

Metin Akpınar ve Zeki Alasya’nın 

yönetiminde daha geniş kitlelere 

ulaşan Devekuşu Kabare, etkisi 

günümüze kadar devam eden 

bir efsane haline geldi. “Beyoğlu 

Beyoğlu”, “Yasaklar”, “Aşk Olsun” 

gibi unutulmaz oyunlara imza atan 

Devekuşu Kabare, 1988 yılında 

sahne hayatına son verdi. 



Barış Manço ve 

Kurtalan Ekspres 

Anadolu rock müziğinin en önemli isimlerinden 

Barış Manço, uzun saçları, kıyafetleri ve 

yüzükleriyle büyük popülarite kazanmıştı. 1971 

baharında Moğollar ile yollarını ayırır ayırmaz yeni bir 

grup kurdu. Bu gruba “Kurtalan Ekspres” ismini ertesi 

yıl koydu. 1979’da çıkardıkları “Yeni Bir Gün”, Türkiye’nin 

rock tarihinin en iyi plakları arasında gösteriliyordu. 

Manço, albümün çıkış şarkısı “Sarı Çizmeli Mehmet 

Ağa”yı ilk kez 1979’un yılbaşı gecesi seslendirdi. 

“Dönence”, “Dağlar Dağlar” “Kol Düğmeleri” gibi 

unutulmaz şarkılara ses verdi. Barış Manço, 1988’de 

TRT’de başlayan ve yaklaşık 10 yıl süren “7’den 77’ye” 

programıyla televizyon yıldızı oldu. 31 Ocak 1999’da 

evinde geçirdiği bir kalp krizi sonucu, arkasında 

200’den fazla şarkı, pek çok altın ve platin plak ödülü 

bırakarak yaşama veda etti. 

Şahları da Vururlar 

1980 yılında “Ortaoyuncular” adıyla 

kendi tiyatrosunu kuran Ferhan 

Şensoy’un “Şahları da Vururlar” oyunu 

üç yılda 586 kez sahnelendi. 1979’da 

dini lider Ayetullah Humeyni’nin 

İran’a dönmesinden sonra gelişen 

olaylar yazdırmıştır oyunu. İran’daki 

gelişmeleri günbegün gazetelerden 

takip eden Şensoy, bir küçük sahil 

kasabasında yazar oyunu ve şarkı 

sözlerini… “Herkes bilir az biraz / 

Mefailün failün/ Şiraz’da vardır kiraz/ 

Failatun failün…” yazdıkça besteler. 

Besteledikçe de oyun tamamlanır. 

Aslında “Şahları da Vururlar”ın esas 

bestecisi Fuat Güner’dir ve Güner 

şovun kadrosunda da yer alacaktır. 

Tarihsel perspektifle İran’ı sahneye 

getiren oyunda satranç da oynanır, 

tavla da. Karakterler otururken oyunun 

dili de yavaş yavaş ortaya çıkar. “Biraz 

farizi, hafif aruz bir dil yakaladım. 

Ben yerine men kullanıyorum. Bu 

mantıkla başka sözcükleri de b harfiyle 

başlattım: Min atlı akınlarda mocuklar 

gibi mendik/Mak tolgalı meylermeyi 

maykırdı…” 

Oyuna Haldun Taner de katkı sağlar. 

Birinci perdenin sonunda Şah Rıza, 

Ömer Hayyam’ı ipe göndermekte, 

Hayyam ise “Şiirler ölmüyor ki şairler 

öldürülse” demektedir. Taner, 

Hayyam’ın son arzusunun sorulmasını 

önerir. Hayyam’ın son arzusu İran’ın 

veliahdını görmek olacaktır. Daha 

ortada bir zevce yokken hangi veliaht? 

Hayyam “Valla menim acelem yok, men 

beklerim” deyip ipten dönecektir. 

Daha sonra “Keşanlı Ali Destanı”, 

“Muzır Müzikali”, “Kahraman Bakkal 

Süpermarkete Karşı” ve “Ferhangi 

Şeyler”in de aralarında bulunduğu 

onlarca oyun sahneleyen, sinema 

filmleri ve dizilerde de rol alan, kitaplar 

ve senaryolar yazan Ferhan Şensoy 

2021 yılında yaşama veda etti. 

Yılmaz Güney’in “Yol”u 

35. Cannes Film Festivali, 14-26 Mayıs 1982 tarihleri arasında 

düzenlendi. Yılmaz Güney’in “Yol” filmi “Altın Palmiye” ödülünü, 

Costa Gavras’ın Missing (Kayıp) filmiyle paylaştı. Çekimlerini Şerif 

Gören’in yönettiği filmde Tarık Akan, Halil Ergün, Şerif Sezer, 

Meral Orhonsay gibi isimler rol alıyordu. İmralı Açık Cezaevi’nden 

bayram iznine çıkan beş mahkûmun hikâyesini anlatan “Yol”, Türk 

sinemasının başyapıtlarından biri sayılıyor. 

“YOL” FİLMİ 

BAYRAM İZNİNE 

ÇIKAN 

BEŞ MAHKûMUN 

HİKâYESİNİ 

ANLATIYOR. 



Çok korkuyorum Eşkıya 

Yavuz Turgul’un senaryosunu yazıp yönettiği, 

Şener Şen ve Uğur Yücel’in başrollerde 

oynadığı “Eşkıya” filmi 1996 yıl sonunda 

gösterime girdi. Türk halkını sinemasıyla 

yeniden buluşturan Eşkıya, 1996-1997 

sezonunda 2 milyon 571 bin 474 kişi tarafından 

izlendi. Gişe istatistiklerinin tutulmaya 

başlandığı 1989’dan sonraki dönemde, 

gösterime girdiği 1996’dan 2001 yılına kadar 

en yüksek gişe hasılatı elde eden film oldu. 

Eşkıya’nın bu başarısı, 1980’li yıllardan itibaren 

üretim ve seyirci sayısı bakımından büyük 

bir çöküş yaşayan Türk sinemasının kaderini 

değiştiren bir dönüm noktası sayılıyor. 

Sezen Aksu ve pop çağı 

İlk kez 1975’in yılbaşı gecesi 

televizyonda izleyici karşısına çıkan 

Sezen Aksu, seslendirdiği “Kusura 

Bakma” ve “Yaşanmamış Yıllar” adlı 

besteleriyle kısa sürede popüler 

müziğin önde gelen isimlerinden biri 

oldu. “Ağlamak Güzeldir”, “Sen Ağlama” 

gibi albümlerle 1980’lere damgasını 

vuran Aksu, 1990’larda zirvedeki 

yerini pekiştirdi. “Minik Serçe” adını, 

Hollywood’da birkaç kez çevrilen “A 

Star Is Born-Bir Yıldız Doğuyor” filminin 

Türkçe uyarlamasına adını veren 

şarkısıyla kazandı. 

Aksu, popüler müziğin “kült 

isimlerinden” biri oldu. Naim Dilmener’in 

“örtülü arabesk”, Murat Meriç’in ise 

“alternatif arabesk” diye nitelendirdiği 

“Firuze”, hem Sezen Aksu’nun hem 

de Türk popunun tarihinde ikinci 

bir evreyi; alaturkalı, arabeskli çağı 

başlatan şarkı olarak kabul edilir. Aysel 

Gürel ile Sezen Aksu’nun yazdığı, Atilla 

Özdemiroğlu’nun bestelediği 1982 

çıkışlı şarkı, dönemin müzik dergileri 

tarafından eleştirilse de kısa sürede 

hit olur. 

Sezen Aksu’yu “Solcuyu, sağcıyı, 

Türk’ü, Kürt’ü, dinciyi, laiki birleştiren 

bir ortak payda” olarak nitelendiren 

Mehmet Y. Yılmaz, şöyle anlatır 

sanatçıyı: “İlk plağını çıkardığı 1975 

yılından beri Türkiye’de yaşayıp da 

Sezen’in şarkılarıyla ilgili bir anısı 

olmayan kaç kişi vardır acaba içimizde? 

Sanıyorum bu sorunun yanıtı ‘Hiç 

kimse’ olmalı. Kim bilir kaç âşık, 

sevgilisinden ayrıldıktan sonra Sezen’in 

şarkılarıyla gözyaşı döktü, geçip giden 

yıllara ağladı. Kim bilir kaç aşka tanıklık 

etti şarkıları? Kaç âşığın dilinde ‘bizim 

şarkımız’ oldu şarkıları? Sezen Aksu, 

benzerine çok az toplumda çok az 

rastlanabilecek bir sanatçı. Büyüklüğü, 

bestelediği, yorumladığı şarkıların 

neredeyse tümünün yaşamlarımıza 

bir şekilde dokunmuş olmasından 

kaynaklanıyor.” 

Sertab 

Erener’in 

Eurovision 

birinciliği 

1975 yılından itibaren Eurovision 

Şarkı Yarışması’na katılan Türkiye, 

makus talihini 24 Mayıs 2003’te kırdı. 

Sertab Erener, Letonya’nın başkenti 

Riga’da düzenlenen 48. Eurovision Şarkı 

Yarışması’nda “Every Way That I Can” adlı 

şarkısıyla birinci oldu. 



Orhan Pamuk’a 

Nobel ödülü 

Yazar Orhan Pamuk, 12 Ekim 

2006’da edebiyat dünyasının en 

büyük ödülü sayılan Nobel Edebiyat 

Ödülü’nü kazandı. Nobel komitesi 

ödülü, “2006 Nobel Edebiyat Ödülü 

‘Kentinin melankolik ruhunun izlerini 

sürerken kültürlerin birbiriyle çatışması 

ve örülmesi için yeni simgeler bulan’ 

Orhan Pamuk’a verilmiştir” açıklamasıyla 

duyurdu. 

Ödülü aldığını ABD’de öğrenen yazar 

Orhan Pamuk, “Ödülün, temsilcisi olduğu 

Türk kültürü ve edebiyatı için bir onur 

olduğunu” söyledi. Ödül töreni 10 Aralık 

2006’da yapıldı. 

“TUTKUYLA 

SEVDİĞİM YALNIZ 

VE GÜZEL ÜLKEME 

İTHAF EDİYORUM.” 

Nuri Bilge 

Ceylan, 2014’te 

Altın Palmiye 

ödülünü 

aldı (üstte). 

2023’te En İyi 

Kadın Oyuncu 

seçilen 

Merve Dizdar 

(sağda). 

Cannes’da peş peşe 

ödüller 

Türk sinemasının son yirmi yılına Nuri Bilge 

Ceylan’ın Cannes Film Festivali’nde aldığı 

ödüller damgasını vurdu. 2003’te “Uzak” 

filmiyle “Grand Prix” ödülünü kazanan Nuri 

Bilge Ceylan, 2008 yılında “Üç Maymun” filmiyle 

“En İyi Yönetmen” ödülünün sahibi oldu. Ceylan 

ödül töreninde yaptığı konuşmada “Bu ödülü, 

tutkuyla sevdiğim, yalnız ve güzel ülkeme 

armağan ediyorum’’ dedi. 2011’de “Bir Zamanlar 

Anadolu’da” filmiyle “Büyük Jüri Ödülü”nü 

kazanan Nuri Bilge Ceylan, 2014 yılında 

“Kış Uykusu” filmiyle büyük ödül olan “Altın 

Palmiye”yi aldı. 

Merve Dizdar, 76. Cannes Film Festivali’nde 

“Kuru Otlar Üstüne” filmindeki performansıyla 

“En İyi Kadın Oyuncu” ödülünü aldı. Nuri Bilge 

Ceylan’ın yönettiği filmde “Nuray” öğretmen 

karakterine hayat veren Dizdar, Cannes’da 

ödül kazanan ilk Türk kadını olarak tarihe 

geçti. Dizdar ödül törenindeki konuşmasında 

“Bu ödülü, ‘Nuray’ ve onun gibi kadınların 

mücadelesine güç verebilmek için ve bu ödülü 

kendisine layık görülenlere boyun eğmeyip 

eyleme geçen, bu uğurda her şeyi göze alan ve 

ne olursa olsun umut etmekten vazgeçmeyen 

güzel tüm kız kardeşlerim ve Türkiye’de hak 

ettiği güzel günleri yaşamayı bekleyen tüm 

mücadeleci ruhlara armağan ediyorum” 

sözleriyle duygularını dile getirdi. 

Kaynakça 

• 100. Yılında Türkiye’nin Popüler Kültür Haritası, Derya 

Bengi, Erdir Zat 

• Sazlı Cazlı Sözlük, Derya Bengi 

• Muhsin Ertuğrul, Gökhan Akçura 

• Cumhuriyetin 75 Yılı, Yapı Kredi Yayınları 



TÜRK SPORUNUN UNUTULMAZLARI 

ZEKİ, ÇEVİK VE 

AHLAKLI 


112_121_K-E-CF-sporzaferleri.indd 112 20.10.2023 17:16

milli futbol takımımız ilk maçını cumhuriyetin ilanından 

üç gün önce yaptı. ertesi yıl türk sporcular olimpiyatlarda 

boy gösterdi. türk kadınları ilk kez 1936’da olimpiyatlara 

katıldı. onlardan bayrağı devralan kadın voleybolcularımız 

cumhuriyetin 100. yılında türkiye’yi dünya birinciliğine taşıdı. 



Türkiye İdman Cemiyetleri İttifakı 

heyeti, 30 Temmuz 1926’da 

Çankaya’da Mustafa Kemal 

Paşa tarafından kabul edilmişti. 

Reisicumhurun, ittifak heyetini 

kabulünde yaptığı konuşma, Türkiye 

Cumhuriyeti’nin spora yaklaşımını ortaya 

koyuyordu. “Efendiler; cihanda spor hayatı, 

spor âlemi çok önemlidir. Bunu siz mütehassıslara 

açıklamaya gerekli görmem. Bu 

kadar önemli olan spor hayatı, bizim için 

daha önemlidir. Çünkü ırk meselesidir. Irkın 

iyileştirilmesi ve güzelleştirilmesi meselesidir 

ve hatta biraz da medeniyet meselesidir… 

İşte bu kıymetli, bu yüksek, bu yüce 

kuvvetin huzurunda size hitap ediyorum ki, 

bütün ulus ve bütün yurt evlatlarını sportmen 

yapmak için sarf edilen çalışmaların 

ehemmiyet ve kutsiyeti, aynı derece kıymetli 

ve önemlidir… Bu sayede Türk sporculuğu 

beynelmilel sahnede layık olduğu 

mevkiyi görecektir.” 

Türkiye İdman Cemiyetleri İttifakı resmen 

22 Mayıs 1922’de kurulmuş ve başkanlığına 

Ali Sami Bey (Yen) seçilmişti. İttifakın 

hedeflerinden biri “uluslararası müsabakalarla 

milli hisleri harekete geçirmek” idi. 

Türk Milli Futbol Takımı, ilk maçına Türkiye 

Cumhuriyeti’nin ilanından üç gün önce 

26 Ekim 1923’te çıktı. Taksim Stadı’ndaki 

özel maçta Romanya ile karşılaşan Milli Takım, 

mücadeleden 2-2’lik beraberlikle ayrıldı. 

Millilerin iki golünü de Zeki Rıza Bey 

(Sporel) atmıştı. Türk Milli Futbol Takımı 

ilk resmi maçı için 1924 yazında Paris’te 

düzenlenecek Olimpiyat Oyunları’nı bekleyecekti. 

türkiye, olimpiyatlara 

ilk defa 1924 yılında 

paris’te katıldı. 

Türk sporcuları olimpiyatlarda 

Türkiye Cumhuriyeti’nin spor alanında 

katıldığı ilk uluslararası organizasyon 

1924 yazında Paris’te düzenlenen 

olimpiyatlardı. Modern olimpiyat 

oyunlarının ilki 1896’da düzenlenmiş, 

1912’de Stokholm’de gerçekleştirilen 

altıncı oyunlardan sonra Birinci Dünya 

Savaşı nedeniyle olimpiyat etkinlikleri 

kesintiye uğramıştı. Osmanlı döneminde 

Yorgo Alibrantis, Aleko Mulos, Vahram 

Papazyan ve Mıgırdıç Mıgıryan gibi 

sporcular olimpiyatlara katılmışlardı. 

Birinci Dünya Savaşı sonrası 

ilk olimpiyat oyunları Paris’te 

düzenlenecekti. Aslında Milletler 

Cemiyeti üyesi olmayan ülkelerin 

olimpiyatlara dahil edilmemesi koşulu 

vardı. Ancak cemiyete üye olmayan yeni 

Türk devleti bu koşuldan muaf tutuldu. 

Paris Olimpiyat Oyunları Komitesi 

Başkanlığı, Türkiye temsilcisi Selim 

Sırrı Bey’e (Tarcan) yolladığı 20 Şubat 

1923 tarihli mektupla Türk sporcularını 

olimpiyat oyunlarına davet etti. 16 Ocak 

1924 tarihinde Mustafa Kemal Paşa 

başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, 

Türk gençlerini olimpiyatlara hazırlamak 

için Avrupa’dan antrenör getirilmesini, 

sporcuların Paris’e gitmesini sağlayacak 

17 bin liralık bütçenin Türkiye İdman 

Cemiyetleri İttifakı’na verilmesini 

kararlaştırdı. Savaş sonrasının kısıtlı 

imkânlarına rağmen Türk sporcularının 

uluslararası arenada boy göstermesi için 

gerekli kaynak sağlanmıştı. 

Türkiye olimpiyatlara güreş, 

atletizm, futbol, halter, eskrim ve 

bisiklet branşlarında olmak üzere 40 

sporcu ile katıldı. Olimpiyatlardaki 

futbol müsabakaları açılıştan önce 

mayıs ayında başlamıştı. Türk futbol 

takımından oluşan ilk kafile 8 Mayıs’ta 

İstanbul’dan coşkuyla uğurlanmıştı. 

Turnuvaya Billy Hunter antrenörlüğünde 

hazırlanan Türk Milli Futbol Takımı, 25 

Mayıs 1924’te Paris’te Çekoslovakya 

karşısına çıktı. Bu maç, 26 Ekim 1923’te 

oynanan Romanya karşılaşmasından 

sonra futbol tarihimizin ikinci maçıydı. 

Milliler, Çekoslovakya’ya 5-2 mağlup 

oldu. Milli takımımızın iki golünü o 

dönem Almanya’da forma giyen Bekir 

Refet Bey atmıştı. 

Milli takım futbolcularından Alaattin 

Bey, olimpiyat tecrübesini Spor 

Alemi dergisine şöyle anlatıyordu: 

“Saniyen isimlerini işittiğimiz dünya 

futbolcularının oyunlarını görerek 

futbolun bugünkü yüksek inceliğini 

takdir ettim. Zannediyorum ki Türk, 

futbolunu bugünden itibaren daha 

bilerek oynayacaktır.” 



Basketbol 

Milli Takımı 

Berlin’de Şili 

karşısında. 

Berlin’de ilk madalyalar 

Türk sporcular, 1928 yılında 

Amsterdam’da düzenlenen 

olimpiyatlarda da ülkelerini temsil 

ettiler. Ancak 1932 Los Angeles 

Olimpiyatları’na “yolun uzaklığı 

ve giderlerin fazlalığı” nedeniyle 

gidemediler. 1936 yılında Berlin’de 

düzenlenen 11. Yaz Olimpiyat Oyunları 

ise Türk sporu için bir dönüm 

noktası oldu. Oyunların resmi açılışı 

1 Ağustos 1936’da yapıldı. Nazi 

Almanyası’nın gölgesinde düzenlenen 

olimpiyatlara Türkiye 59 sporcuyla 

katıldı. Cumhuriyet gazetesi, Türk 

sporcuların açılış törenindeki geçişini 

okuyucularına şöyle aktarıyor: “Nihayet 

Türk ekibi göründü. Takımımızın 

önünde güreşçi Nuri’nin (Boytorun) 

taşıdığı şanlı bayrağımız dalgalanıyor, 

onu takiben de yağız yüzlü 

sporcularımız Türk’e has bir vakarla 

ve muntazam adımlarla ilerleyerek 

şiddetle alkışlanıyorlardı.” 

Türkiye, tarihinin ilk olimpiyat 

madalyasını serbest güreşte kazandı. 

79 kiloda Mersinli Ahmet Kireççi 

olimpiyat üçüncüsü olarak bronz 

madalya aldı. İlk olimpiyat altın 

madalyası ise 61 kilo grekoromende 

Yaşar 

Erkan’dan 

geldi. 9 

Ağustos 

1936’da 

kazandığı 

zaferle spor 

tarihimize 

geçen Yaşar 

Erkan, 

Cumhuriyet 

gazetesi 

muhabirine 

duygularını şöyle aktarıyordu: “Arkamda 

bütün Türk milletinin bulunduğunu 

ve vazifemin çok zor olduğunu 

biliyordum. Sevgili bayrağımızı birincilik 

direğine çektirmek ve marşımızı 

yüz bin kişiye dinletmek için çalışıp 

muvaffak olduğumdan çok memnun 

ve bahtiyarım. Aziz milletimin alasına 

minnettarlıkla teşekkürler ederim.” 

Berlin’de basketbol, kano ve hentbol 

branşları da ilk kez olimpiyatlara dahil 

edilmişti. Türkiye Basketbol Milli Takımı 

da turnuvada yer aldı. Ancak milliler, 7 

Ağustos 1936’da oynanan karşılaşmada 

Şili’ye 30-16 yenilerek turnuvaya ilk 

turda veda ettiler. 

İlk kadın sporcular 

1936 Berlin Olimpiyatları, spor 

tarihimiz açısından bir ilke de 

sahne oldu. Eskrim branşında yarışan 

Suat Fetgeri Aşeni ve Halet Çambel, 

olimpiyatlara katılan ilk Türk kadın 

sporcular oldular. Suat Fetgeri Aşeni, 

Beşiktaş kulübünün kurucularından 

Ahmet Fetgeri’nin kızıydı. Halet Çambel 

ise sonraki yıllarda Türkiye’nin en 

önemli arkeologlarından biri olacaktı. 

İki Türk kadın sporcusu olimpiyatlardan 

madalya alamadan döndü. Almanlar, 

Halet Çambel ve arkadaşlarına Hitler’le 

tanıştırmayı teklif etti ama onlar bu 

teklifi reddetti. Halet Çambel nedenini 

“1936 yılında Hitler’in faşistliği belliydi, 

o yüzden görüşmeyi kabul etmedim” 

sözleriyle açıkladı. 

Türk kadınının olimpiyat sahnesine 

ilk kez çıkışından 56 yıl sonra ilk 

madalya geldi. 1992 Barselona 

Olimpiyatları’nda judocu Hülya Şenyurt 

bronz madalya kazandı. 2004 yılında ise 

halterci Nurcan Taylan olimpiyatlarda 

altın madalya kazanan ilk Türk kadın 

sporcu olarak tarihe geçecekti. 

Berlin’de 

Türkiye’yi temsil 

eden iki kadın 

eskrimci Halet 

Çambel ve Suat 

Aşeni Fetgeri 

müsabakalar 

öncesinde. 



Ruhi Sarıalp 

olimpiyatlardan 

dönüşünde 

Cumhurbaşkanı 

İsmet İnönü ile 

birlikte. 

Ruhi Sarıalp olimpiyat üçüncüsü 

1936 yılında Berlin’de düzenlenen 

olimpiyatlarından sonra İkinci Dünya 

Savaşı nedeniyle 1948 yılına kadar 

turnuva düzenlenemedi. Olimpiyat 

meşalesi, 12 yıllık aranın ardından 

Londra’da yandı. Ruhi Sarıalp, 

atletizmde Türkiye’nin adını dünyaya 

duyurdu. Üç adım atlama yarışmalarına 

katılan Ruhi Sarıalp, 15.25 metrelik 

derecesiyle olimpiyat üçüncüsü 

olarak bronz madalya kazandı. Sarıalp 

bronz madalyanın öyküsünü şöyle 

anlatıyordu: “Sabah 6’da kalkarak 

Wembley Stadı’na gittik. Hocam Naili 

Moran’la kum havuzun yanındaydık, 

stadın boş olması heyecanımızı daha 

da artırmıştı. Yanımıza bir İngiliz 

yaklaştı. Kendisini stat görevlilerinden 

Bay John olarak tanıttıktan sonra 

Ruhi Sarıalp üç adım 

atlamada 15.25 

metrelik atlayışıyla 

bronz madalya 

kazandı (sağda). 

‘Ne o Türk, heyecanlı mısın yoksa?’ 

diye sordu. Cevap vermeme fırsat 

vermeden ‘Beni dinle. Babamın dedesi, 

Kırım Savaşı sırasında Türklerle omuz 

omuza silah arkadaşlığı yapmış. Savaşa 

girecekleri sırada büyük dedem de çok 

heyecanlıymış. Bunu fark eden bir Türk 

askeri, cebinden çıkardığı küçük bir 

madeni parayı dedeme vererek, savaşa 

başlayacakları anda bu parayı dilinin 

altına koymasını söylemiş. ‘Bu para hem 

senin heyecanını önleyecek hem de seni 

koruyacaktır’ demiş. Dedem de askerin 

söylediğini yapmış ve salimen yurda 

dönmüş’ diyerek büyük dedesinin anısını 

anlattıktan sonra, cebinden çıkardığı 

bir penilik meteliği bana uzattı ve parayı 

yarış sırasında dilimin altına koymamı 

istedi. Ben de öyle yaptım.” 

Türk gibi güçlü 

Türk serbest güreş milli takımı, 29 Temmuz-14 

Ağustos 1948 tarihleri arasında İngiltere’nin 

başkenti Londra’da düzenlenen 14. Olimpiyat 

Oyunları’nda fırtına gibi esti. 57 kiloda Nasuh 

Akar, 62 kiloda Gazanfer Bilge, 67 kiloda Celal 

Atik, 73 kiloda Yaşar Doğu altın madalya aldı. 52 

kiloda Halit Balamir ile 79 kiloda Adil Candemir 

ise sıkletlerinde ikinci olarak gümüş madalya 

kazandılar. Serbest güreş milli takımımız dört 

altın, iki gümüş madalyayla olimpiyat şampiyonu 

oldu. Grekoromen milli takımı ise beş madalyayla 

olimpiyatları ikincilikle tamamladı. 

Türkiye güreşteki başarısını sonraki yıllarda 

da sürdürdü. Güreşçilerimiz katıldıkları 23 

olimpiyatın 18’inde madalya almıştı. Türkiye’nin 

olimpiyatlarda kazandığı 104 madalyanın 66’sı 

güreşçilerden gelmişti. Bu madalyaların 29’u 

altındı. Mustafa Dağıstanlı, Ahmet Ayık, Hamza 

Yerlikaya, Taha Akgül gibi isimler kürsüde ilk 

sırada yer aldılar. 

Yaşar Doğu 

Gazanfer Bilge 



Türkiye ve Almanya sahaya çıkıyor. 

Turgay Şeren ve Fritz Walter en önde. 

TÜRKİYE, TARİHİNDE 

İKİ KEZ TURNUVAYA 

KATILABİLDİ. 

Türkiye, Dünya Kupası’nda 

1954 Dünya Kupası’na katılmak 

için İspanya ile mücadele eden 

Türkiye, Madrid’de 4-1 yenildiği rakibini 

İstanbul’da 1-0 yendi. Roma’da yapılan 

üçüncü karşılaşma 2-2 berabere 

sonuçlandı. Kurada kazanan Türkiye 

finallere gitme hakkını elde etti. 

Türkiye, İsviçre’de düzenlenen 

turnuvada ilk maçını 17 Haziran 1954’te 

Almanya’ya karşı oynadı. Suat’ın 

(Mamat) golüyle öne geçen milliler, 

karşılaşmayı 4-1 kaybetti. İkinci 

maçlarda Macaristan Almanya’yı 8-3, 

Türkiye Güney Kore’yi 7-0 mağlup 

etti. Türkiye ve Almanya, gruptan 

çıkmak için 23 Haziran’da bir kez daha 

karşılaştı. Rakibine 7-2 yenilen Türkiye 

turnuvadan elendi. 

Türkiye Milli Futbol Takımı, Dünya 

Kupası’na katıldıktan iki yıl sonra 19 

Şubat 1956’da dönemin ünlü takımı 

Macaristan’la karşılaştı. Milliler Lefter’in 

iki ve Metin Oktay’ın golleriyle Puşkaşlı 

Macaristan’ı 3-1 mağlup etti. Macaristan 

zaferi uzun yıllar konuşuldu, Türk 

futbolunun 30 yıl süren başarısız 

döneminde hep hatırlandı. Türk futbolu 

1980’lerin ortalarına kadar sessizdi. 

1984 yılında Alman antrenör Jupp 

Derwall’in Türkiye’ye gelişiyle Rönesans 

devrine girdi. Galatasaray, Derwall’in 

yanında yetişen Mustafa Denizli’nin 

teknik direktörlüğünde 1989’da Avrupa 

Şampiyon Kulüpler Kupası’nda yarı final 

oynadı. Aynı dönemde Tanju Çolak, 

Avrupa Gol Krallığı yarışmasında birinci 

oldu ve Altın Ayakkabı ödülünü kazandı. 

Türk futbolunun yükselişi 1990’larda da 

devam etti. Ancak futbolumuzun altın 

çağı 2000’lerde başlayacaktı. 



NAİM SÜLEYMANOĞLU 

1988, 1992 VE 1996’DA 

OLİMPİYAT ŞAMPİYONU 

OLARAK TARİHE GEÇTİ. 

Cep Herkülü: Haydi Naim! 

Bulgaristan’da doğan halterci Naim Süleymanoğlu, 1986 yılında Melbourne’deki Türk 

Konsolosluğu’na sığınarak Türkiye’ye iltica etti. 1988 Seul Olimpiyatları’nda Türkiye adına 

yarışan Naim Süleymanoğlu altı dünya rekoru kırarak zafere ulaştı. Güreş dışındaki bir branşta 

Türkiye’ye ilk olimpiyat altın madalyasını kazandıran Naim Süleymanoğlu, yurda dönüşünde 

coşkuyla karşılandı. 1992 Barselona ve 1996 Atlanta Olimpiyatları’nda da rekorlarına devam eden 

Naim Süleymanoğlu, halter tarihinin en büyüklerinden biri olarak kabul ediliyor. 



Euroleague 

Şampiyonu 

Fenerbahçe 

(üstte). 

Dünya ikincisi 

Milliler (sağda) ve 

Koraç Kupası’nı 

kazanan Efes 

Pilsen takımı 

(altta). 

Basketbolun Dev Adamları 

Aydın Örs antrenörlüğündeki Efes 

Pilsen Basketbol Takımı, 13 Mart 

1996’da Türkiye’ye takım sporlarındaki ilk 

Avrupa Şampiyonluğu’nu yaşattı. Koraç 

Kupası finalinde İtalya’nın Stefanel 

Milano takımıyla karşılaşan Efes, ilk maçı 

İstanbul’da 76-68 kazandı. İtalya’daki 

rövanşta yedi sayılık mağlubiyet bile 

kupayı almaya yetiyordu. Karşılaşmayı 

77-70 kaybeden Efes Pilsen, Koraç 

Kupası’nı müzesine götürdü. Petar 

Naumoski, Tamer Oyguç, Ufuk Sarıca, 

Volkan Aydın ve Conrad McRae gibi 

isimlerden oluşan Efes kadrosu, Türk 

basketbolunun unutulmazları arasına 

girdi. 

Türkiye Basketbol Milli Takımı, 

2001 yılında ev sahibi olduğu Avrupa 

Basketbol Şampiyonası’ndan itibaren 

“12 Dev Adam” olarak anılmaya başlandı. 

Milliler, Athena’nın şarkısıyla coşan 

tribünler önünde turnuvayı ikincilikle 

tamamladı. Bu başarıdan 9 yıl sonra 

Türkiye bu kez Dünya Şampiyonası’na 

ev sahipliği yaptı. 12 Dev Adam, C 

Grubu’ndaki beş maçını da kazandı. 

Sonrasında sırasıyla Fransa, Slovenya 

ve Sırbistan’ın eleyen Milliler, finalde 

NBA oyuncularından kurulu ABD’nin 

rakibi oldu. Karşılaşmayı 81-64 kaybeden 

Türkiye gümüş madalyanın sahibi oldu. 

Basketbolda 2017 yılı Euroleague 

Dörtlü Final maçları 19-21 Mayıs 

tarihlerinde İstanbul’da düzenlendi. 

Fenerbahçe ilk maçında Real 

Madrid’i 84-75 mağlup etti ve finalde 

Olimpiakos’un rakibi oldu. Maçı 80-64 

kazanan Fenerbahçe, Euroleague 

Şampiyonu olan ilk Türk takımı 

olarak tarihe geçti. Anadolu Efes aynı 

başarıyı 2021 ve 2022’de Euroleague 

Şampiyonluğu’na ulaşarak tekrarladı. 



Türkiye A Milli Futbol Takımı 2002’de dünya, 2008’de 

Avrupa üçüncüsü oldu (üstte). Galatasaray, 2000 

yılında UEFA Kupası’nı ve Süper Kupa’yı kazandı. 

2000’ler futbolun altın çağı 

Galatasaray, 17 Mayıs 2000’de 

Kopenhag’da oynanan UEFA 

Kupası finalinde Arsenal’i penaltılarla 

yenerek şampiyon oldu. Galatasaray’ı 

büyük zafere götüren yol, Şampiyonlar 

Ligi’nde Milan’a karşı son dakikada 

atılan penaltı golüyle açılmıştı. Milan’ı 

3-2 yenen Galatasaray yoluna UEFA 

Kupası’nda devam etti. Sırasıyla 

Bologna, Borussia Dortmund, Real 

Mallorca ve Leeds United’ı eleyerek 

finale çıktı. Arsenal maçının 90 dakikası 

ve uzatma devreleri golsüz beraberlikle 

sonuçlandı. Seri penaltıların 

sonuncusunu gole çeviren Popescu 

kupayı Türkiye’ye getirdi. Galatasaray, 

UEFA zaferinden bir yıl sonra bu kez 

Real Madrid’i 2-1 yenerek UEFA Süper 

Kupası’nı da müzesine götürdü. 

Türk Milli Futbol Takımı, 2002 yılında 

Japonya ve Güney Kore’de düzenlenen 

Dünya Kupası’nda tarihinin en büyük 

başarısına imza attı. Grup maçlarında 

Brezilya’ya 2-1 yenilen milliler, Kosta 

Rika ile 1-1 berabere kaldı ve son maçı 

3-0 kazanarak gruptan çıktı. İkinci 

turda ev sahibi Japonya’yı 1-0 yenen 

Türkiye, çeyrek finalde Senegal’i İlhan 

Mansız’ın altın golüyle eledi. Yarı finalde 

bir kez daha Brezilya ile karşılaşan 

Türkiye, rakibine 1-0 mağlup oldu. 

Güney Kore ile üçüncülük maçına çıkan 

milliler, 3-2 kazanarak Dünya Kupası’nı 

Brezilya ve Almanya’nın ardından 

üçüncü bitirdi. 

2002 Dünya Kupası’nda üçüncü 

olan Türkiye, 2008 Avrupa Futbol 

Şampiyonası’nda bu başarısını 

tekrarladı. İlk maçında Portekiz’e 2-0 

yenilen Türkiye, ikinci maçında İsviçre’yi 

2-1, son maçında Çek Cumhuriyeti’ni 

3-2 mağlup ederek gruptan çıktı. 

Çeyrek finalde Hırvatistan’ı penaltılarla 

eleyen Türkiye, yarı finalde Almanya’nın 

rakibi oldu. Maçı 3-2 kaybeden Türkiye, 

turnuvayı üçüncü tamamladı. 

Tokyo 2020: İlklerin olimpiyatı 

Japonya’nın başkenti Tokyo’da 

düzenlenen 32. Yaz Olimpiyat 

Oyunları, Türkiye’nin 13 madalya ile en 

fazla madalya kazandığı olimpiyatlar 

olarak spor tarihimize geçti. Klasik yay 

bireysel kategoride mücadele eden 

Milli Okçu Mete Gazoz, finalde İtalyan 

rakibi Mauro Nespoli’yi 6-4 yenerek 

altın madalyayı kazandı. Mete Gazoz, 6 

Ağustos 2023’te Berlin’de düzenlenen 

Dünya Okçuluk Şampiyonası’nda birinci 

olarak başarısını sürdürdü. 

Kadınlarda ilk kez katıldığımız 

boksta Busenaz Sürmeneli 

kazandığı altın madalya ile olimpiyat 

tarihimizin ilk şampiyon boksörü 

olurken, Buse Naz Çakıroğlu gümüş 

madalya elde ederek kadınlar 

bokstaki ilk olimpiyat madalyamızı 

kazanmış oldu. Cimnastikte 

Ferhat Arıcan paralel aletinde 

kazandığı bronz madalya ile 

olimpiyat tarihimizdeki ilk cimnastik 

madalyamızı elde etti. 

Mete Gazoz 



Kadın voleybolcular zirvede 

Türkiye, cumhuriyetin 100. yılında 

kadınlar voleybolunda dünya 

sıralamasının ilk sırasına yükseldi. Kadın 

voleybolcuların zirve yürüyüşü, uzun 

yıllar süren sabır, emek ve istikrarın 

sonucu başarıya ulaşmıştı. 

Türkiye Kadın Milli Voleybol Takımı, 

ilk uluslararası karşılaşmasını 1957’de 

Romanya’ya karşı oynamış, ilk galibiyetini 

ise 1961’de Batı Almanya’ya karşı almıştı. 

Milliler, 1963 yılında Romanya’da ilk 

kez Avrupa Şampiyonası’na katıldı. Bir 

sonraki şampiyona 1967’de Türkiye’de 

düzenlendi. Türkiye 1981, 1989 ve 

1995 yılında düzenlenen Avrupa 

şampiyonalarına da katıldı. 

2003 yılı Türk voleybolu için bir 

dönüm noktası oldu. Türkiye, ev 

sahibi olduğu turnuvada Avrupa 

ikinciliğine imza attı. Voleyboldaki 

sıçrama 2000’li yıllar boyunca devam 

etti. Türkiye tarihinde ilk kez 2006’da 

Dünya Şampiyonası’na, 2012 yılında 

olimpiyatlara katıldı. 2020 Tokyo 

Olimpiyatları’nda beşinci olan Türkiye 

Kadın Milli Voleybol Takımı, 2023’te ise 

peş peşe tarihi başarılara imza attı. 

Milliler, 17 Temmuz 2023’te, ABD’nin 

Teksas eyaletindeki Arlington kentinde 

oynanan 2023 FIVB Milletler Ligi 

finalinde Çin’i 3-1 yenerek tarihinde ilk 

kez şampiyon oldu. Milliler bu zaferin 

ardından ilk kez dünya sıralamasında 

birinci sıraya çıktı. Bu zaferin 

ardından Avrupa Kadınlar Voleybol 

Şampiyonası finalinde Sırbistan’ı 

deviren voleybolcularımız, tarihinde 

ilk kez Avrupa Şampiyonluğu’na ulaştı. 

Türkiye, Tokyo’da düzenlenen olimpiyat 

elemelerinde yedi maçını da kazanarak 

2024 Paris Olimpiyatları’na katılma hakkı 

elde etti. 

Filenin Sultanları, 

cumhuriyetin 100. yılında 

dünya voleybolunun 

zirvesine çıktı. 

Kaynakça 

• Atatürk’ün Hayatı, Konuşmaları ve Yurt Gezileri, 1985, Necati Çankaya 

• Türkiye Cumhuriyeti’nin Katıldığı İlk Uluslararası Organizasyon: 1924 

Paris Olimpiyatları, Yrd. Doç. Dr. Nuray Özdemir 

• Olimpiyatlarda Türkler, Türkiye Milli Olimpiyat Komitesi 

• Spor Tarihimizde İlkler, Atlas Tarih, 2016 



Cumhuriyet Albümü 

olaylar, insanlar, mekânlar... 

günlük yaşamdan karelerle 

zaman yolculuğu... 

Cumhuriyet ilan edildikten dört ay 

sonrası. Evde gramofon eşliğinde dans 

edenler. Fotoğraf 4 Şubat 1924 tarihinde 

çekildi. Cengiz Kahraman’ın arşivinden... 

23 Haziran 1924. Çapa Kız Öğretmen 

Okulu öğrencileri. 1924’te kız liselerinde 

yalnız onuncu sınıfı bitirenlere diploma 

verilecektir. Bu hanımlar eskiden olduğu 

gibi yüksek mekteplerle, Darülfünun’a 

kabul edileceklerdir. 

Başkent Ankara’da 1930’lu yıllar. 

Ankara Hipodromu’nu dolduran 

binlerce kişi heyecan içinde at 

yarışlarını izliyor. 


122_130_K-E-CF-fotoalbum.indd 122 20.10.2023 17:16

Öğrenciler 1951 yılında yaptıkları 

eylemde, “Atatürk ruhlarımızın 

ebedi meşalesi” ve “Heykelini 

kırdın, inkılaplarını yıkamazsın” 

pankartlarıyla Atatürk 

karşıtlarını protesto ediyor. 

Üç asker çarşı izinlerinde İstanbul hatırası fotoğrafı çektiriyor. Eminönü, Mısır Çarşısı, 1959. 



İstanbul Beyoğlu’nda müziğin 

susmadığı yıllar. 1977 senesinde 

Çiçek Pasajı’nda kemancı ve pasajın 

müdavimleri aynı karede. 

1 Aralık 1930. Harf Devrimi’nden iki yıl sonra Anadolu’da bir köy. Türkçe öğretmeni, köylülere yeni harfleri öğretiyor. 



Beyoğlu İstiklal Caddesi’nde 

trafik polisi. Sinemada “Kaplan 

Kadın” ve “Cehennem Kuşları” 

filmleri gösteriliyor. Türkçe, 25 

kısım tekmili birden. 



Sahibinin Sesi... 

Alaturka müziğin 

revaçta olduğu 

yıllarda saz 

heyeti. 

Ağrı Dağı’nın 

eteklerinde bir 

çoban, 1965. 



1948 yılında, İstanbul 

Eminönü’nde Yeni Camii 

önünde arıza yapan 

otomobilini tamir eden bir 

dolmuş şoförü ve meraklı 

kalabalık. 

1960’lar... Atatürk 

portresi önünde ders 

anlatan öğretmen 

ve dikkatle dinleyen 

öğrenciler. 



Beyoğlu’nda gezersin... 1940 yılında İstiklal Caddesi’nde alışverişe çıkmış birbirinden şık hanımefendiler... 



İstanbul Boğazı’nda balığın 

bol olduğu yıllar. Bir zamanlar 

Boğaz’ın efendisi sayılan 

orkinoslardan artık eser 

kalmadı. Bir hamal orkinosu 

sırtlamış, yokuşu çıkıyor. 



“Bugün 

Türkiye’de 

yegâne 

yükselen 

ses!..” Cemal 

Nadir, 

Akşam 

gazetesi, 

29 Ekim 1933.

Atlas Tarih Özel Sayı

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?