Atlas Tarih Özel Sayı

Tek partiden
çok partili hayata
1919’da Ankara’ya gelişten 23 Nisan’da Meclis’in kurulup
çalışmaya başlaması ve 1924 Anayasası’na kadar beş
yılın içinde 50 tane proje kurucuların bile kafasından
geçmiştir. Buradaki cumhuriyetin, muasır medeniyette
moda olan parlamenter demokrasiye avdeti görülür.
Türkiye’nin tek parti rejimi, bu tek partinin uygulamaları
hiç de o kadar rahatsız edici değildir. O dönemde
Cemiyet-i Akvam iç meselelere, kavgalara müdahale
etmezdi. İkincisi dünya bugünkü dünya değildi. Onun
için Türkiye Cumhuriyeti’nin yapısı devrinde de anormal
görülmüyordu. Bu tek partili rejim, tek partili demokrasi
hem demokrasi lafı telaffuz ediliyor hem de öyle bir
hava yoktu. Sandık demokrasisine gerçek olarak geçiş
1946’dır. Bütün tenkitlere rağmen 1946’daki sandık
seçimi bir başlangıçtır, 1950’de bu düğümlenmiştir ve
devam etmiştir. Zaman zaman çok ilginç bir şekilde her
tip parti çıkmıştır. 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet
Fırkası, bilhassa 1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası
sağın da solun da yuvalandığı bir partidir. Solun çok sesi
çıkmıyor, sağcılar daha çok yükseliyorlar ama partiyi
kuranlar o tip insanlar değiller. 1946’da ise Tarık Zafer
Tunaya Hoca’nın bilinen eseri “Türkiye’de Siyasal Partiler”
o renkliliği veriyor. Bizim neslin dünyada olmadığı veya
henüz dünyada olduğu bir yıl Türkiye demokrasisi sonraki
30 yılın içinde görmeyeceği bir renkliliğe sahip. Ne var ki
1965’te Marksist parti meclise giriyor bir grup kurarak,
ondan sonra istenmeyen bir milliyetçi parti ve ümmetçi
parti giriyor. Bunlara tahammül eden bir Türkiye var
ve koalisyona girildi değil mi? Demek ki 1946’daki şekli
demokrasi patlaması ki bunun silinmesi için hem iktidar
CHP hem de ana muhalefet olan CHP’nin doğurduğu
çocuk Demokrat Parti el birliği yapmışlardı. Bundan
sonra artık bir başka Türkiye gelişiyor. Onun için bu yeni
Türkiye demokrasisinin oluşumunu böyle bir toptan
değerlendirmeyle ele almak lazım.
CUMHURIYETIN MERKEZI NEDEN ANKARA OLDU?
İmparatorluk dağılmış. 1912 yılında büyük harpten iki yıl evvel
Balkan faciası dolayısıyla bugünkü Trakya sınırlarındayız. Bütün
o Rumeli coğrafyası, oradaki insan birikimi, zirai gelişme koptu
Türkiye’den. 1918’den itibaren Türkiye’nin Doğu Akdeniz kıyıları,
Lübnan koptu elimizden. Ortada kalan bir Türkiye vardı ve başkenti
İstanbul. İstanbul’un ne askeri savunma bakımından ne de ideolojik
bakımdan güvenilmez bir merkez olduğu, cumhuriyeti kuranlar için
sır değildi. Gazi Paşa, 1919’dan itibaren sekiz yıl hiç uğramıyor. Bu,
tamamen şehre ideolojik küskünlüğü. Çünkü İstanbul basınından
sadece birkaç kalem mütarekede mücadeleyi savunmuş. Asıl
enteresanı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulup kapatılması
arasındaki dönemde şehirde bir muhalif hava var. Onu görüyorlar.
Dolayısıyla Ankara artık bir merkez olmak durumundaydı. Şimdi
Ankara’dan müteşebbis sınıf çıkıyor. Kayseri de Ankara’nın
sancağıydı. Bu yetmez. Ankara, devletin kültürel merkezi, insan
yetişmesi için merkez
olarak kullanılıyor.
Bu çok önemli.
Ziraatçi yetiştirecek,
mühendis
yetiştirecek, tabip
yetiştirecek ve
ideolojik kültürel
yapıyı, tarihçiyi
yetiştirecek. 50 sene
geçtikten sonra
Konya birden fırladı
ve artık sanayi
bölgesi oldu. Çorum,
Kayseri gelişti,
Eskişehir ortaya
çıktı. Bu mekânsal
organizasyonda
cumhuriyetin Orta
Anadolu’ya ve
doğuya kayması çok
normal ve istenen
bir gelişmeydi.
Böyle bir ideoloji vardı. Fakat şu konuda bir aksilik dikkatimizi
çekiyor. İstanbul’un bu hali ne? Fonksiyonlarını bu tarafa devretmesi
lazımken bunu yapamıyor. Nüfusu 20 milyon ama Kocaeli’ni nasıl
ayıracaksın bugün İstanbul’dan? Bandırma’ya kadar dolanan bir
megapol var. Trakya’ya da taşmış. Bu çevre kirleten, dar bir köprü
üzerinde gelişmesi mümkün olmayan bir kitle. İstanbul diye bir köprü
var iki deniz arasında. Bu köprünün üzerinde bir yığılma, çevre
sorunları yaratan bir nüfus. Ona göre de hiç birbiriyle bağlantısı,
simbiyotik yapısı hesaplanamamış bir ziraat, sanayi, sanayilerin
arası ilişkilerin kurulduğu bir memleket çıkmış. Bunu tabii cumhuriyeti
kuranlar hiç öngöremezlerdi. Onlardaki İstanbul aleyhtarlığı bazı
halde sanayinin kontrolüne kadar gidiyordu ama şimdi öyle değil.
1946’dan sonra, 1950’lerde yeni birikim kullanarak, Marshall yardımı
ama onu da çok abartmamak lazım. Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci
harpteki tarafsızlığı, muharip olmaması ve ithalatı ile ihracatı
arasındaki zoraki dengesizlik dolayısıyla birikimi yansımıştır.
1960’tan sonra da başka bir gelişme söz konusudur. Şimdi böyle
bir dengesiz Türkiye var. İkinci 100 yılında Türkiye halkının,
bürokrasisinin, özel sektörünün en büyük problemi İstanbul’u bir nevi
adeta boğmak, inceltmek, normale avdet ettirmek ve Anadolu’ya
doğru olan akımı kuvvetlendirmek. Aksi takdirde ülkenin çevre
sorunlarından tutunuz, gelir dağılımına ve yaşamına kadar büyük
sorunlardan kurtulması mümkün değil.
ATLAS TARİH 35
024_035_E-CF-ilberortayli.indd 35 20.10.2023 17:18