Dusikov oksid i njegove funkcije

UDK: 616-007.82
DUŠIKOV OKSID I NJEGOVE FUNKCIJE
Božidar Straus 1
SAŽETAK — Radikal dušikovog oksida (NO) važan je unutar- i
izvanstanični glasnik. Njegovo otkriće, kao i saznanje o njegovom
metabolizmu, jedno je od najvećih dostignuća fiziologije i biokemije
u zadnjem desetljeću. Intenzivnim istraživanjima tijekom zadnjih
godina uspjelo se dobrim dijelom razjasniti metabolizam NO kao
i njegove mnogobrojne funkcije u organizmu. Dušikov oksid stvara
se pod utjecajem agonista i fizikalnih stimulansa u raznim tkivima
iz L-arginina katalitičkim djelovanjem konstitutivne ili inducibilne
NO-sintaze. Tako stvoreni NO važan je medijator homeostatskih
procesa i mehanizama obrane organizma od mikroorganizama.
Prikazana je uloga NO u regulaciji tonusa krvnih žila i krvnog
tlaka, sprečavanju agregacije trombocita te kao neurotransmitera
u regulaciji gastrointestinalne, respiratorne i genitourinarne
funkcije, kao i uloga u nespecifičnoj imunosti zbog njegovog
citotoksičnog djelovanja na mikroorganizme i tumorske stanice.
Na kraju se razmatraju mogućnosti liječenja raznih patoloških
stanja aktiviranjem ili inhibiranjem stvaranja NO.
Radikal dušikovog oksida (NO) važan je unutar- i izvanstanični
glasnik. Njegovo otkriće, kao i saznanje o njegovom nastajanju iz Larginina
u organizmu, jedno je od najvećih dostignuća fiziologije i
biokemije u zadnjih 10 do 15 godina.
Prvi su Green i sur. još 1981. godine opazili da štakori izlučuju
više nitrata nego ih primaju hranom, 1 a Stuehr i Marletta su 1985.
godine otkrili da lipopolisaharidi induciraju u makrofagima stvaranje
većih količina nitrita i nitrata. 2 Dvije godine kasnije su Hibbs i sur. 3
te Ivengar i sur. 4 našli da ti dušikovi oksidi nastaju iz L-arginina, a
1988. godine su isti autori utvrdili da iz L-arginina najprije nastaje
NO, ali da se brzo oksidira u nitrit i dalje u nitrat. 5 Nezavisno od tih
radova Furchgott je u endotelu krvnih žila otkrio jedan čimbenik koji
' Profesor medicinske biokemije u mirovini.
BIOCHEMIA MEDICA god. 6, br. 1, 1996. 13

Dušikov oksid i njegove funkcije B. Štraus
izaziva vazodilataciju i relaksaciju krvnih žila i nazvao ga endothelium
derived relaxing factor ili skraćeno EDRF 6,7 , a Palmer i sur. 8 te
Ignarro i sur. 9 su 1987. godine utvrdili da EDRF je NO.
Intenzivnim istraživanjima tijekom zadnjih godina uspjelo je dobrim
dijelom razjasniti stvaranje i metabolizam NO kao i njegovu mnogostruku
ulogu u organizmu, (tablica 1)
Kao što se vidi iz tablice, pored vazodilatatorskog učinka, NO ima
važnu ulogu u SZS-u i perifernim živcima, nespecifičnom imunitetu,
ali i u patogenezi nekih stanja obilježenih hipotenzijom i upalama. 10
Tablica 1. Funkcije NO u organizmu
NO stvoren u stanicama vaskularnog endotela djeluje vazodilatatorski održavajući
tonus krvnih žila i time regulira krvni tlak.
U SZS-u je NO neurotransmitor koji djeluje na više funkcija uključivši i memoriju.
U periferiji djeluje NO preko neadrenergičnih nekolinergičnih živaca regulirajući razne
gastrointestinalne, respiratorne i genitourinarne funkcije.
NO kontrolira i sprečava agregaciju trombocita.
NO ima citotoksično svojstvo. Aktivacijom makrofaga u njima se stvara NO koji djeluje
citotoksično na bakterije, gljivice, protozoe i tumorske stanice, te tako ima ulogu u
nespecifičnom imunitetu.
NO sudjeluje u patogenezi septičkog šoka, upalama i hiperdinamičkom stanju ciroze.
Biosinteza NO i regulacija aktivnosti NO-sintaze
Dušikov oksid nastaje iz L-arginina 11 katalitičkim djelovanjem enzima
NO-sintaza (NOS). Ti enzimi su hemoproteini i trebaju kao kofaktore
NADPH, tetrahidrobiopterin, FAD i FMN. Dušikov oksid nastaje
od gvanidinske skupine L-arginina u prisutnosti kisika, a kao nusproizvod
nastaje L-citrulin 12 (slika 1).
Na taj se način neprestano u organizmu stvara NO. Sintaze dušikovog
oksida dijelimo na tzv. konstitutivne i inducibilne NO-sintaze. 13
U mozgu, perifernim živcima i stanicama vaskularnog endotela nalazi
se konstitutivni enzim ili cNOS koji je ovisan o kalciju i kalmodulinu,
dok je u makrofagima i neutrofilima inducibilna NO-sintaza ili iNOS,
neovisna o kalciju, koju induciraju citokini i endotoksini, a inhibiraju
glukokortikoidi. Osim u makrofagima iNOS nađena je i u drugim stanicama,
kao glomerularnim mezangijskim stanicama, stanicama vaskularnog
endotela, stanicama glatkih mišića žila, stanicama miokarda i
endokarda, te kolona, pilorusa i u hepatocitima. Do sada su poznate
tri izoforme NO-sintaze. Možemo ih smatrati pravim izoenzimima jer
ih kodiraju različiti geni. Svi su oni hemoproteini i trebaju navedene
kofaktore. 14
14 BIOCHEMIA MEDICA god. 6, br. 1, 1996.

B. Straus Dušikov oksid i njegove funkcije
ise
fH^TT / / / / A
N -methyl-L-arginine,
N G -nitro-L-arginine,
etc.
•> L-cilrulline
L-citrulline
Slika 1. Biosinteza NO iz L-arginina i molekularnog kisika. Reakciju katalizira
NO-sintaza, a inhibiraju je N G -metil-L-argini i slični analozi L-arginina.
Izoenzim I u mozgu ima molekularnu masu 160 kD, a nalazi se i u
neadrenergičnim i nekolinergičnim živcima, nekim epitelnim stanicama,
skeletnoj muskulaturi i stanicama pankreatičnih otočića. Izoenzim
I je ovisan o Ca 2+ i kalmodulinu, prema tome je cNOS. U perifernim
živcima katalizira sintezu NO koji je tu neurotransmitor i djeluje relaksirajuće
na stanice glatkih mišića. U SŽS-u pak stvoreni NO je povratni
glasnik koji regulira otpuštanje glutamata. Naime, krajevi živaca presinaptičkog
neurona otpuštaju neurotransmitor glutamat koji se veže
na N-metil-D-aspartat receptor na postsinaptičkom živcu. To izaziva
ulazak Ca 2+ u postsinaptićki živac. Kalcij se veže na kalmodulin čime
se aktivira izoforma I NO-sintaze i time se pojača sinteza NO. Stvoreni
se NO vlada kao povratni glasnik jer difundira natrag iz postsinaptičkog
u presinaptički živčani kraj i u njemu aktivira topljivu gvanilatciklazu.
Time se povećava koncentracija cGMP koji djeluje na daljnje
otpuštanje glutamata. 14
Izoenzim II NO-sintaze je inducibilni enzim. Nalazi se u makrofagima,
a induciran je citokinima i bakterijskim endotoksinom odnosno
lipopolisaharidima. To je topljivi enzim molekularne mase oko 130 kD.
Inducirani enzim u makrofagima proizvodi velike količine NO koji
djeluje citotoksično. Ovaj izoenzim, iako nije ovisan o Ca 2+ , ima mjesto
za koje se čvrsto veže kalmodulin. Isti ili vrlo slični izoenzim nalazi se
BIOCHEMIA MEDICA god. 6, br. 1, 1996. 15

Dušikov oksid i njegove funkcije B. Štraus
i u hepatocitima, stanicama glatkih mišića, mezangijskim i endotelnim
stanicama te fibroblastima. Velike količine NO stvorene indukcijom
NO-sintaze u makrofagima djeluju citostatski na parazite, bakterije,
gljivice, protozoe i helminte pa čak i na stanice tumora. To citostatsko
djelovanje posljedica je interakcije NO s proteinski vezanim željezom
u ribonukleotid-reduktazi koja je važan enzim u sintezi DNA, zatim
enzimima važnim za transport elektrona u mitohondrijima te interakciji
sa cis-akonitazom, enzimom iz Krebsovog ciklusa limunske kiseline.
15 Osim toga se NO veže i s peroksidom nastalim u makrofagima
u peroksinitrit (OONO~) koji također djeluje citotoksički.
Izoenzim III NO-sintaze nalazi se u endotelnim stanicama, a aktivnost
mu je također zavisna o Ca 2+ i kalmodulinu. Molekularna masa
ove cNOS je 135 kD. Enzim je vezan na membrane preko miristinske
kiseline na N-terminalnom glicinu. 16
Stanice žilnog endotela sintetiziraju NO i pod bazalnim uvjetima,
a ta se sinteza pojačava trenjem krvne struje o stijenku žile (shear
stress) i djelovanjem agonista preko receptora. Sintezu NO u endotelu
katalizira o Ca 2+ i kalmodulinu ovisan izoenzim III NO-sintaze. Stvoreni
NO difundira u stanice glatkih mišića žile gdje aktivira topljivi oblik
gvanilat-ciklaze i time se poveća koncentracija cGMP koji izaziva
vazodilataciju i relaksaciju žile. Pored toga NO se otpušta i u lumen
žile gdje isto stimulira topljivu gvanilat-ciklazu u trombocitima, a
cGMP sprečava agregaciju trombocita i njihovu adheziju na intimu
žile. 12 - 14 ' 17
Signalni procesi u endotelnim stanicama
Danas već dosta znamo o tome da agonisti acetilkolin, bradikinin,
histamin ili supstanca P stimuliraju stvaranje i otpuštanje NO i prostaciklina
PGI2, koji oba djeluju vazodilatatorski na relaksaciju krvne žile.
U stanicama vaskularnog endotela odvija se niz signala. 12
Provođenje signala počinje vezanjem agonista za membranske receptore
endotelskih stanica, a kaskada signala završava stvaranjem
EDRF-a (NO) i prostaciklina PGI2. Kad se agonist, npr. bradikinin,
veže za receptor aktivira se transmembranski protein koji veže gvanin
nukleotid, tzv. G-protein koji dalje aktivira jednu specifičnu polifosfoinozid-fosforilazu
C (PLC). Taj signal povećava stvaranje inozitol-1,4,5trifosfata
(IP3) i diacetilglicerola (DAG) u stanicama. 18 Povećanje
koncentracije IP3 signal je za povećanje koncentracije staničnog kalcija,
iCa 2+ , i to tako da se prvo Ca 2+ otpušta iz sarkoplazmatskog retikuluma,
a zatim u drugoj fazi Ca 2+ ulazi iz izvanstaničnih prostora u
stanicu, a stanična se membrana hiperpolarizira. 19 Tu ima još nejasnoća,
ali se smatra da prvotno povećanje Ca 2+ aktivira otvaranje kalijevih
kanala, pa K + izlazi iz stanice i uzrokuje hiperpolarizaciju membrane,
16 BIOCHEMIA MEDICA god. 6, br. 1, 1996.

B. Štraus Dušikov oksid i njegove funkcije
što održava daljnji ulazak Ca 2+ . 20 Diacetilglicerol izravno aktivira protein-kinazu
C (PKC) za koju se misli da ima važnu ulogu za funkciju
endotelne stanice, a u glatkom mišiću žile fosforilira proteine za kontrakciju.
21 Kalcij se veže na kalmodulin, zatim se veže na enzim NOsintazu
i aktivira ga. 12 U navedenim procesima važan je i stanični pH.
Stimulacijom bradikininom ili trombinom dolazi do dvojake promjene
pH u stanici. Najprije dolazi do pada, a zatim do porasta pH stanice,
koji pogoduje bradikininom izazvanoj aktivaciji kanala za K + i produljuje
priliv Ca 2+ pa se aktivira NO-sintaza. 2224
Stvoreni NO ima vrlo kratak poluživot, manje od 5 sekundi, jer se
brzo oksidira u nitrit i dalje u nitrat. Zato mora vrlo brzo djelovati. Iz
endotelne stanice prelazi u stanice glatkih mišića i tu, isto kao i
medikamentozni nitrovazodilatatori izaziva vazodilataciju na već
opisan način. Nakon toga se oksidira u N02 i ulazi u krvnu plazmu i
potom u eritrocite. U eritrocitima se N02 oksidira u N03 reakcijom s
oksigeniranim hemoglobinom. 25 Nitrat prelazi natrag u plazmu i
izlučuje se putom bubrega u mokraći (oko 0,3 do 2,0 mmola dnevno).
U venskoj se krvi, pak, NO u eritrocitima veže s reduciranim hemoglobinom
u nitrozohemoglobin (HbNO) i u plućima oksidira u N03. U
tragovima je kao takav prisutan i u izdahnutom zraku. 10
Uloga NO u organizmu i kliničko značenje
Ako se sad vratimo na ulogu i djelovanje koje ima NO (vidi tablicu
1) i razmotrimo kliničko značenje koje iz toga proizlazi vidjet ćemo da
promjene u stvaranju NO dovode do raznih patoloških stanja u kardiovaskularnom,
plućnom i živčanom sustavu kao i u imunitetu. Ovdje
ćemo navesti neke primjere.
U endotelu arterija stvara se više NO nego u endotelu vena pa je
relaksacija arterije bolja nego relaksacija vene. To je uzrok da se venozni
bypass brže zatvara nego ako je učinjen iz arterije. 26
Koronarne arterije kod ljudi s hipertenzijom i aterosklerozom slabije
se relaksiraju i osjetljivije su na vazokonstriktore. 27 Zato ti bolesnici
imaju poteškoće po hladnom i vlažnom vremenu. Kod tih bolesnika
kao i kod pušača i osoba s hiperkolesterolemijom je vazodilatacija u
koronarnoj cirkulaciji izazvana shear stresom ili agonistom oslabljena,
ali se popravlja davanjem arginina, jer se time intenzivira endogeno
stvaranje NO. 28
U pokusima na životinjama može se tretiranjem s inhibitorom NOsintaze
izazvati hipertonija, dok se davanjem arginina sprečava razvoj
hipertonije, a arginin smanjuje i kod ljudi sistolički i dijastolički tlak. 29
Čak i inhibitori ACE (angiotenzin-konvertirajući enzim) koji snizuju
krvni tlak ne djeluju tako samo zbog inhibicije enzima, nego također i
BIOCHEMIA MEDICA god. 6, br. 1, 1996. 17

Dušikov oksid i njegove funkcije B. Straus
zato jer potenciraju djelovanje bradikinina koji stimulira sintezu i
otpuštanje NO. 30
Dušikov oksid je smanjen u pulmonalnim arterijama bolesnika s
kroničnim bolestima pluća, a inhaliranjem NO popravlja se pulmonalna
hipertenzija i sprečava respiratorni distresni sindrom, jer NO širi vaskulaturu
pluća. 31
Obratno, suvišno stvaranje NO u endotelu i glatkim mišićima u
stijenkama žila, ako se citokinima ili endotoksinom inducira izoforma
NO-sintaze neovisna o kalciju, izaziva vazodilataciju i slabi odgovor
na vazokonstriktore. To se dešava u septičkom šoku ili hipotoniji kod
bolesnika s karcinomom koji su na terapiji citokinima. 32 Pokušalo se
u takvim slučajevima, uz standardnu terapiju, davati NG-monometilarginin
i time popraviti hipotoniju. Međutim, tu je važna doza
inhibitora, jer previsoka doza izaziva jaku vazokonstrikciju i oštećenje
organa. Zato se pomišlja da bi se moglo potpuno inhibirati endogeno
stvaranje NO i davati medikamentozne vazodilatatore i tako regulirati
vaskularnu homeostazu. 33
Endotoksin inducira NO-sintazu i u miokardu i endokardu pa može
izazvati kardijalnu disfunkciju i kardiomiopatiju. Iz svega toga proizlazi
da NO u srcu i žilama ima fiziološku ulogu kad se stvara djelovanjem
konstitutivne NO-sintaze, ali da može izazvati patološke promjene,
jaku vazodilataciju i oštećenje tkiva, ako se stvara u velikim količinama
i dulje vremena djelovanjem inducibilne NO-sintaze.
Hiperdinamski stadij ciroze jetre prati vazodilatacija i slabi odgovor
na vazokonstriktore. U cirkulaciji su visoke koncentracije endotoksina
i stvara se suvišni NO, a u serumu se nalaze povećane koncentracije
nitrita i nitrata. 34 To je osobito slučaj u hepatorenalnom sindromu.
Sintaza dušikovog oksida nalazi se u različitim količinama u svim
dijelovima mozga, a sve je više dokaza da NO ima ulogu u stvaranju
memorije. 10 Iza stimuliranja specifičnog receptora, NO se otpušta iz
postsinaptičkog živca i djeluje presinaptički na jedan ili više živaca.
To uzrokuje daljnje otpuštanje glutamata, i kao rezultat pojačano
stvaranje memorije. 35 U prilog tome ide činjenica da inhibicija NOsintaze
otežava učenje. Pojačano otpuštanje glutamata dovodi se u vezu
i s konvulzijama, a kako NO djeluje na otpuštanje glutamata, misli se
da prejako stvaranje NO u SŽS-u možda dovodi do cerebralne ishemije
i epilepsije, a povezuje se i s patogenezom multiple skleroze, Alzheimerove
i Parkinsonove bolesti te demencijom u sindromu stečene imunodeficijencije.
10
U pokusima na štakorima našlo se da NO djeluje u gastrointestinalnom
sustavu izazivajući dilataciju želuca da se adaptira na povećani
intragastrični tlak. Također djeluje na relaksaciju cirkularnog sigmo-
18 BIOCHEMIA MEDICA god. 6, br. 1, 1996.

B. Štraus Dušikov oksid i njegove funkcije
idnog mišića kolona i nutarnjeg analnog sfinkter mišića. 37 Kod djece s
piloričnom stenozom histokemijski se moglo pokazati manjak NOsintaze
u tkivu pilorusa. Iz svega toga proizlazi da u gastrointestinalnom
sustavu, kao i u kardiovaskularnom sustavu, tonus i dilatacija
ovise o djelovanju NO, i da je to ključno za fiziološku funkciju tih
organa.
Dušikov oksid utječe i na relaksaciju korpus kavernosuma i time
na erekciju penisa, 38,39 dok ju inhibitori NO-sintaze sprečavaju. Nadalje,
NO pridonosi neadrenergičnoj, nekolinergičnoj vazodilataciji i relaksaciji
trahealnog mišića. 11
Sve do sada iznijeto pokazuje da u tijelu postoji rašireni sustav
živaca koji trebaju NO kao neurotransmitor, pa poremećaji u sintezi
NO izazivaju različite poremećaje u organima koje ti živci inerviraju
uključivši i impotenciju. Dosadašnja istraživanja također pokazuju da
se argininom ili inhibitorima NO-sintaze može utjecati na nedovoljno
ili pretjerano stvaranje NO, pa se nadati da će se u tom smislu razviti
i terapija.
Već smo spomenuli da makrofagi stvaraju NO i da o tome ovisi
citotoksičnost tih stanica prema bakterijama i stanicama tumora. To
je u stvari primarni mehanizam obrane protiv tumora i mikroorganizama.
Već se prije više od 100 godina znalo da se rezistencija prema
karcinomu može povećati bakterijskim proizvodima. Danas to povezujemo
s aktivacijom makrofaga i djelovanjem inducirane NO-sintaze. 10
Prema tome bi nespecifični imunitet koji zavisi o NO zavisio o stanicama
u kojima se nalazi inducibilna NO-sintaza.
Dušikov oksid ima ulogu i u akutnoj i kroničnoj upali. Ako se štakore
tretiralo s inhibitorima NO-sintaze, to je reduciralo stupanj upale,
a arginin je upalu pogoršavao. Kod bolesnika s ulceroznim kolitisom
u kolonu se pojačava sinteza NO, 40 a eksperimentalno izazvani kronični
ileitis se poboljšava ako se tretira inhibitorima NO-sintaze. Također
se našlo daje koncentracija nitrita u krvnoj plazmi i sinovijalnoj tekućini
povišena u bolesnika s reumatoidnim artritisom i osteoartritisom. 41
Izvor NO u ovim upalnim procesima još je nejasan, jer NO može potjecati
iz krvnih žila, neutrofila i makrofaga. Prekomjerno stvaranje NO
može oštetiti tkivo, jer kao što je citotoksičan za invazivne mikroorganizme,
tako može biti i za stanice koje ga proizvode i susjedne
stanice. Međutim, NO zbog vazodilatacije koju izaziva, može djelovati
i protektivno i štititi od povrede. Zato u upalnim reakcijama NO ima
višestruku ulogu, od pojačanja vazodilatacije i nastanka edema, kroz
modulaciju senzorskih krajeva živaca i aktivnosti leukocita do
citotoksičnosti za tkivo. 10
BIOCHEMIA MEDICA god. 6, br. 1, 1996. 19

Dušikov oksid i njegove funkcije B. Straus
ZAKLJUČAK
Dušikov se oksid stvara u raznim tkivima iz L-arginina katalitičkim
djelovanjem konstitutivne ili inducibilne NO-sintaze. Tako stvoreni NO
je važan medijator homeostatskih procesa i mehanizama obrane od
mikroorganizama.
Dušikov oksid izaziva relaksaciju krvnih žila, smanjuje debljinu
intime u aterosklerozi, smanjuje krvni tlak i proliferaciju stanica glatkih
mišića u hipertenziji.
Promjene u stvaranju NO uzrok su raznih patoloških stanja. Arginin
kao supstrat za nastanak NO kao i medikamentozni nitrovazodilatatori
su terapija u slučaju nedovoljnog stvaranja NO, a vjerojatno će se
primjenjivati u terapiji i inhibitori sinteze NO u slučaju prekomjernog
stvaranja NO.
Za očekivati je da će u skoroj budućnosti određivanje koncentracija
nitrita, nitrata i arginina, a možda i citrulina u biološkom materijalu
postati uobičajeno za praćenje određenih patoloških stanja vezanih za
poremećaje stvaranja NO kao i praćenje uspjeha njihove terapije.
NITRIC OXIDE AND ITS FUNCTIONS
SUMMARY — The nitric oxide radical (NO) is an important intra- and
extracellular messenger. Its discovery and understanding of its metabolism
are considered one of the paramount achievements in physiology and biochemistry
of the last decade. In-depth research performed in recent years has considerably
clarified the metabolism of NO and its many functions in the body.
Nitric oxide is formed in various tissues from L-arginine, under the influence
of agonists and physical stimulants, by the catalytic activity of constitutive or
inducible NO-synthase. Thus formed NO is an important mediator of homeostatic
processes and mechanisms of defense against microorganisms. Presentation
is made of the role of NO in the regulation of vascular tone and blood
pressure, in the prevention of platelet aggregation, as a neurotransmitter in
the regulation of gastrointestinal, respiratory and urogenital functions, as ivell
as in nonspecific immunity due to its cytotoxic action on microorganisms and
tumor cells. An account is also given of the possibilities of treatment of
various pathologic states by activation or inhibition of NO formation.
LITERATURA
1. Green LC, Tannenbaum SR, Goldman
P. Science 1981; 212:56.
2. Stuehr DJ, Marletta MA. Proc Natl
Acad Sci USA 1985; 82:7738-42.
3. Hibbs JB, Vavrin Z, Taintor RR, J.
Immunol 1987; 138:550-65.
4. Ijengar R, Stuehr DJ, Marletta MA.
Proc Natl Acad Sci USA 1987; 84:
6369.
5. Marletta MA, Yoon PS, Ivengar R,
Leaf CD, Wishnok JS. Biochemistry
1988; 27:8706-11.
20 BIOCHEMIA MEDICA god. 6, br. 1, 1996.

B. Štraus Dušikov oksid i njegove funkcije
6. Furchgott RF. Acta Physiol Scand
1990; 139:257-70.
7. Furchgott RF, Zaivadski JV. Nature
1980; 288:373-6.
8. Palmer RMJ, Ferrige AG, Moncada
S. Nature 1987; 327:524-6.
9. Ignarro LJ, Buga GM, Wood KS,
Byrns RE, Chaudhuri G. Proc Natl
Acad Sci USA 1987; 84:9265-9.
10. Moncada S, Higgs A. New Engl J
Med 1993; 329:2002-12.
11. Palmer RMJ, Ashton DS, Moncada S.
Nature 1988; 333:664-6.
12. Busse R, Hecker M, Fleming I.
Arzneim Forsch/Drug Res 1994; 44:
392-6.
13. Raij L, Baylis C. Kidney Int 1995;
48:20-32.
14. Forstermann U. Arzneim Forsch/
Drug Res 1994; 44:402-7.
15. Nathan CF, Hibbs JB. Curr Opin
Immunol 1991; 3:65-70.
16. Pollock JS, Klinghofer V, Forstermann
U, Murad F. FEBS Lett 1992;
30:402-5.
17. Štraus B. Farm Glas 1996; 52:81-91.
18. Lambert TL, Kent RS, Whorton AR.
J Biol Chem 1986; 261:1528.
19. Colden-Stanfield M, Schilling WP,
Possani LD, Kunze DF. J Membr Biol
1990; 116:227.
20. LiickhoffA, Pohl U, Mulsch A, Busse
R. Br J Pharmacol 1988; 95:189.
21. Morgan KG. Cardiovasc Drugs Ther
1990; 4:1355-62.
22. Frelin C, Vigne P, Ladoux A, Lazdunski
M Eur J Biochem 1988; 174:3.
23. Berk BC, Brock TA, Gimbrone MA Jr,
Alexander RW. J Biol Chem 1987;
262:5065.
24. Kitazono T, Takeshige K, Cragoe EJ
Jr, Minakami S. Biochem Biophvs
Res Commun 1988; 152:1304.
25. Wennmalm A, Benthin G, Petersson
AS. Br Pharmacol 1992; 106:507-8.
26. Lilscher TF, Diederich D, Siebenmann
R, et al. N Engl J Med 1988; 319:
462-7.
27. Cox DA, Vita JA, Treasure CB, et al.
Circulation 1989; 80:458-65.
28. Creager MA, Gallagher SJ, Girerd
XJ, Coleman SM, Dzau VJ, Cooke JP.
J Clin Invest 1992; 90:1248-53.
29. Petros AJ, Heivlett AM, Bogle RG,
Pearson JD. Lancet 1991; 337:1044-
5.
30. Cachofeiro V, Sakakibara T, Nasjletti
A. Hypertension 1992; 19:138-45.
31. Rossaint R, Falke KJ, Lopez F, Slama
K, Pison U, Zapel WM. N Engl J Med
1993; 328:399-405.
32. Moncada S. Acta Physiol Scand 1992;
145:201-27.
33. Wright CE, Rees DD, Moncada S.
Cardiovasc Res 1992; 26:48-57.
34. Vallance P, Moncada S. Lancet 1991;
337:776-8.
35. Schuman EM, Madison DV. Science
1991; 244:1503-6.
36. Mollace V, Bagetta G, Ništico G.
Neuroreport 1991; 2:269-72.
37. Burleigh DE. Gastroenterology 1992;
102:679-83.
38. Ignarro LJ, Bush PA, Buga GM,
Wood KS, Fukuto JM, Rajfer J.
Biochem Biophys Res Commun 1990;
170:843-50.
39. Burnett Al, Lovuenstein CJ, Bredt DS,
Chang TSK, Snyder SH. Science
1992; 257:401-3.
40. Pfeiffer CJ, Quiu BS, J Pharm
Pharmacol 1995; 47:827-32.
41. Farell AJ, Blake DR, Palmer RMJ,
Moncada S. Ann Rheum Dis 1992;
51:1219-22.
BIOCHEMIA MEDICA god. 6, br. 1, 1996. 21