inostrani kapital kao faktor razvoja zemalja - Ekonomski fakultet u ...

UNIVERZITET U KRAGUJEVCU
EKONOMSKI FAKULTET
Naučni skup sa međunarodnim učešćem
INOSTRANI KAPITAL KAO FAKTOR
RAZVOJA ZEMALJA U TRANZICIJI
Scientific Conference with International
Participation
FOREIGN CAPITAL AS A FACTOR OF
TRANSITION ECONOMIES
DEVELOPMENT
- zbornik radova -
30. maj 2008. godine

UVODNA IZLAGANJA
SADRŽAJ
Alessio Lokar, Ph.D., Lubica Bajzikova
Some Considerations of FDI Contribution to Transition
Development: A Two Country Comparison Case..............................3
Patrizia Tiberi Vipraio, Ph.D.
How to enhance positive spill-over effects of foreign
investments in ‘transition economies’: a new challenge for
Developmental States......................................................................23
Pece Nedanovski, Ph.D., Katerina Sapkova
Institutional Changes in Transitional Circumstances As a
Factor for Economic Development and Foreign Direct
Investments Atracting – Case Study of the Republic
Macedonia .......................................................................................35
Prof. dr Radovan Kovačević
Značaj stranih direktnih investicija za privredni razvoj Srbije..........50
Goce Petreski, Ph.D., Biljana Avramovska
The Impact of Capital Flows to Western Balkan Economies in
Transition .........................................................................................62
Deo prvi:
KREIRANJE INSTITUCIONALNOG OKVIRA ZA PRIVLAČENJE
INOSTRANOG KAPITALA
Prof. dr Ljubinka Joksimović
Spiloveri stranih direktnih investicija i razvoj ljudskog kapitala:
Tranzicione ekonomije i Srbija.........................................................77
Prof. dr Ljubodrag Savić
Strane direktne investicije kao faktor dinamičnog razvoja
Srbije................................................................................................95
Prof. dr Radoslav Stefanović, mr Vladimir Obradović
Transparentnost periodičnog izveštavanja u funkciji zaštite
investitora: direktiva EU..................................................................109
iii

iv
Prof. dr Emilija Vuksanović, mr Violeta Todorović
Regulatorni okvir bankarstva Srbije kao pretpostavka
privlačenja inostranog kapitala.......................................................120
Prof. dr Tatjana Đurić-Kuzmanović, mr Marija Vuković
Društveno odgovorno i etično poslovanje multinacionalnih
kompanija u Srbiji u uslovima globalizacije....................................135
Doc. dr Tadija Đukić
Finansijsko izveštavanje kao faktor privlačenja inostranog
kapitala...........................................................................................150
Mr Marija Petrović-Ranđelović
Institucionalne olakšice u funkciji podsticanja priliva stranih
direktnih investicija.........................................................................167
Mr Marija Džunić
Poverenje kao element institucionalne infrastrukture privrede
u transformaciji...............................................................................184
Deo drugi:
GLOBALIZACIJA FINANSIJSKIH TOKOVA
Prof. dr Zdenka Đurić
Metodološka osnova vrednovanja doprinosa stranih direktnih
investicija razvoju savremenih zemalja u razvoju .........................199
Prof. dr Evica Petrović, doc. dr Ksenija Denčić-Mihajlov,
mr Ognjen Radović
Ocena i upravljanje rizikom zemalje u globalnim tokovima
kapitala...........................................................................................211
Prof. dr Slobodan Cvetanović, Igor Mladenović
Analiza postojećih izvora finansiranja razvoja u Srbiji...................222
Doc. dr Slavica Manić
Neki apekti globalne dinamike u zemljama u tranziciji ..................229
Doc. dr Aleksandra Patoska, Monika Angeloska, Julijana Siljanoska
Inostrane direktne investicije i tranzicione ekonomije u novoj
paradigmi........................................................................................244
Doc. dr Petar Veselinović, mr Danijela Despotović
Trendovi stranih direktnih investicija u savremenim uslovima.......254

Doc. dr Saša Obradović
Rezultati programa MMF u strukturnim i makroekonomskim
prilagođavanjima zemalja članica .................................................267
Doc. dr Milena Jakšić
Analiza rizika u globalnim finansijskim tokovima ..........................279
Dr Slobodan Marković, Biljana Lazić
Strane direktne investicije i ekonomski razvoj zemalja u
tranziciji...........................................................................................293
Doc. dr Ljiljana Stošić Mihajlović, mr Stanka Đurić, Predrag Mihajlović
Nacionalni investicioni plan kao okvir za privlačenje stranog
kapitala...........................................................................................307
Dr Boris Siljković, prof. dr Kostadin Pušara
Tokovi kapitala sektora osiguranja u Srbiji i zemljama u
tranziciji...........................................................................................316
Mr Nenad Stanišić
Priliv stranih direktnih investicija kao osnovni faktor
unapređenja spoljnotrgovinskih performansi evropskih zemalja
u tranziciji........................................................................................328
Mr Sandra Stojadinović-Jovanović
Inostrani kapital u privredi Srbije....................................................347
Mr Dragana Labović
Cena kapitala kao kriterijum alokacije u uslovima globalizacije....359
Mr Mirjana Ljubić
Globalizacija finansijskih tržišta......................................................371
Mr. Sc Edin Ramić
Strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini i njihov uticaj
na lokalni ekonomski razvoj...........................................................382
Deo treći:
TRANSNACIONALNE KORPORACIJE
U GLOBALNIM TOKOVIMA KAPITALA
Prof. dr Momčilo Đorđević
Načini saradnje između preduzeća kao strategija za
ostvarivanje konkurentskih prednosti.............................................393
v

vi
Doc. dr Vesna Stojanović-Aleksić
Jačanje etičke dimenzije liderstva i promena organizacione
kulture u funkciji privlačenja inostranog kapitla..............................402
Dr Dejan Grujić
Razvoj transnacionalnih korporacija u uslovima globalizacije.......411
Mr Sreto Aleksić, mr Sanja Vranješ, mr Diona Grgar
Strateška partnerstva kao oblik savremenog poslovanja..............418
Mr Jovan Zubović, mr Ivana Domazet, mr Aleksandra Bradić-Martinović
Globalizacija poslovnih aktivnosti...................................................426
Mr Srđan Šapić
Strane direktne investicije – komparativne prednosti Srbije..........433

CONTENTS
Alessio Lokar, Ph.D., Lubica Bajzikova
SOME CONSIDERATIONS OF FDI CONTRIBUTION TO
TRANSITION DEVELOPMENT: A TWO COUNTRY
COMPARISION CASE.......................................................................3
Patrizia Tiberi Vipraio, Ph.D.
HOW TO ENHANCE POSITIVE SPILL-OVER EFFECTS OF
FOREIGN INVESTMENTS IN ‘TRANSITION ECONOMIES’: A
NEW CHALLENGE FOR DEVELOPMENTAL STATES.................23
Pece Nedanovski, Ph.D., Katerina Sapkova
INSTITUTIONAL CHANGES IN TRANSITIONAL
CIRCUMSTANCES AS A FACTOR FOR ECONOMIC
DEVELOPMENT AND FOREIGN DIRECT INVESTMENTS
ATRACTING – CASE STUDY OF THE REPUBLIC
MACEDONIA ...................................................................................35
Radovan Kovačević, Ph.D.
THE IMPORTANCE FOREIGN DIRECT INVESTMENT IN
THE ECONOMIC DEVELOPMENT OF SERBIA............................50
Goce Petreski, Ph.D., Biljana Avramovska
THE IMPACT OF CAPITAL FLOWS TO WESTERN BALKAN
ECONOMIES IN TRANSITION........................................................62
CREATION OF INSTITUTIONAL FRAMEWORK
FOR FOREIGN CAPITAL ATTRACTING
Ljubinka Joksimović, Ph.D.
SPILLOVERS OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT AND
DEVELOPMENT OF HUMAN CAPITAL: TRANSITIONAL
ECONOMIES AND SERBIA............................................................77
Ljubodrag Savić, Ph.D.
FOREIGN DIRECT INVESTMENTS AS A FACTOR FOR
DYNAMIC DEVELOPMENT OF SERBIA........................................95
Radoslav Stefanović, Ph.D., Vladimir Obradović, M.Sc.
TRANSPARENCY OF PERIODIC REPORTING IN TERMS
OF INVESTOR PROTECTION: THE EU DIRECTIVE..................109
vii

viii
Emilija Vuksanović, Ph.D., Violeta Todorović, M.Sc.
REGULATORY FRAMEWORK OF BANKING IN SERBIA AS
A REQUIREMENT TO ATTRACT FOREIGN CAPITAL................120
Tatjana Đurić-Kuzmanović, Ph.D., Marija Vuković, M.Sc.
SOCIALLY RESPONSIBLE AND ETHICAL BUSINESS OF
MULTINATIONAL COMPANIES IN SERBIA IN THE
CONDITIONS OF GLOBALIZATION.............................................135
Tadija Đukić, Ph.D.
FINANCIAL REPORTING AS A FACTOR IN ATTRACTION
OF FOREIGN CAPITAL.................................................................150
Marija Petrović-Ranđelović, M.Sc.
INVESTMENT INCENTIVES IN THE FUNCTION OF
STIMULATION THE INFLOWS OF FOREIGN DIRECT
INVESTMENT................................................................................167
Marija Džunić, M.Sc.
TRAST AS INSTITUTIONAL INFRASTRUCTURE
INGREDIANT IN TRANSFORMING ECONOMIES.......................184
GLOBALIZATION OF FINANCIAL FLOWS
Zdenka Đurić, Ph.D.
METHODOLOGY BASE IN EVOLUATING DIRECT FORIN
INVESTMENT CONTEMPORARY TO DEVELOPING
COUNTRIES, DEVELOPMENT.....................................................199
Evica Petrović, Ph.D., Ksenija Denčić-Mihajlov, Ph.D.,
Ognjen Radović M.Sc.
COUNTY RISK IN GLOBAL CAPITAL FLOWS:
MEASUREMENT AND MANAGEMENT........................................211
Slobodan Cvetanović, Ph.D., Igor Mladenović
ANALYSIS OF EXISTING SOURCES IN FINANCING
ECONOMIC DEVELOPMENT IN SERBIA....................................222
Slavica Manić, Ph.D.
SOME ASPECTS OF GLOBAL DYNAMICS IN TRANSITION
COUNTRIES..................................................................................229

Aleksandra Patoska, Ph.D., Monika Angeloska,
Julijana Siljanoska
FOREIGN DIRECT INVESTMENT AND TRANSITION
ECONOMIES IN THE NEW PARADIGM.......................................244
Petar Veselinović, Ph.D., Danijela Despotović, M.Sc.
TRENDS OF FOREIGNER DIRECT INVESTMENTS
IN CONTEMPORARY CONDITIONS............................................254
Saša Obradović, Ph.D.
THE RESULTS OF IMF FOR THE STRUCTURAL AND
MACROECONOMIC ADJUSTMENTS OF ITS MEMBER
COUNTRIES .................................................................................267
Milena Jakšić, Ph.D.
RISK ANALYSIS IN GLOBAL FINANCIAL FLOWS......................279
Slobodan Marković, Ph.D., Biljana Lazić
FOREIGN DIRECT INVESTMENTS AND ECONOMIC
DEVELOPMENT OF COUNTRIES IN TRANSITION................293
Ljiljana Stošić Mihajlović, Ph.D., Stanka Đurić, M.Sc.,
Predrag Mihajlović
NATIONAL INVESTMENTS PLAN AS INSTITUTIONAL
FRAME FOR TO FOREIGN CAPITAL ATTRACTING..................307
Boris Siljković, Ph.D., Kostadin Pušara, Ph.D.
INSURANCE SECTOR FLOWS OF CAPITAL IN SERBIA
AND COUNTRIES IN TRANSITION..............................................316
Nenad Stanišić, M.Sc.
THE INFLOW OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS AS A
KEY FACTOR OF FOREIGN TRADE PERFORMANCES’
IMPROVEMENT OF TRANSITION ECONOMIES IN EUROPE...328
Sandra Stojadinović-Jovanović, M.Sc.
FOREIGN CAPITAL IN THE ECONOMY OF SERBIA..................347
Dragana Labović, M.Sc.
THE CAPITAL PRICE AS A CRITERIA OF ALOCATION IN
CONDITIONS OF GLOBALIZATION.............................................359
Mirjana Ljubic, M.Sc.
GLOBALISATION OF FINANCIAL MARKETS..............................371
ix

x
Edin Ramić, M.Sc.
FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN BOSNIA AND
HERZEGOVINA AND THEIR IMPACT ON LOCAL
ECONOMIC DEVELOPMENT.......................................................382
TRANSNATIONAL CORPORATIONS IN GLOBAL CAPITAL FLOWS
Momčilo Đorđević, Ph.D.
THE WAYS OF COOPERATION BETWEEN FIRMS AS A
STRATEGY FOR ACHIEVING COMPETITIVE
ADVENTAGES ..............................................................................393
Vesna Stojanović-Aleksić, Ph.D.
IMPROVING THE ETHICAL DIMENSION OF LEADERSHIP
AND THE CHANGE OF THE ORGANIZATIONAL CULTURE
IN FUNCTION OF THE FOREIGN CAPITAL INFLOW.................402
Dejan Grujić, Ph.D.
DEVELOPMENT OF TRANSNATIONAL CORPORATIONS IN
THE CONDITIONS OF GLOBALIZATION.....................................411
Sreto Aleksić, , M.Sc., Sanja Vranješ, M.Sc.,
Diona Grgar, M.Sc.
STRATEGIC ALLIANCES AS A PARADIGM OF MODERN
BUSINESS.....................................................................................418
Jovan Zubović, , M.Sc., Ivana Domazet, M.Sc.,
Aleksandra Bradić-Martinović, M.Sc.
GLOBALISATION OF BUSINESS ACTIVITIES............................426
Srđan Šapić, M.Sc.
FOREIGN DIREC INVESTMENT – COMPARATIV
ADVENTAGE OF SERBIA.............................................................433

Uvodna izlaganja

Prof. Alessio Lokar ∗
Prof. Lubica Bajzikova ∗∗
Dr. Michela Mason ∗∗∗
SOME CONSIDERATIONS OF FDI CONTRIBUTION
TO TRANSITION DEVELOPMENT:
A FOUR COUNTRIES COMPARISON CASE 1
Abstract: In general scholars consider Foreign Direct Investment (FDI), as an
important factor of development in transition economies, which are changing from former
socialist economic forms to more recent capitalist ones. A typical, and very much quoted
example, to that regard, is nowadays China. The opinion goes that FDI brings, to the input
economic environment, two badly needed elements: capital and know-how. From the
opposite point of view, also capital and knowledge are looking for such environments,
because they find there cheap production factors to be mobilized, in order to get higher
investment and equity yields. But is such a simple equation entirely true? Examples can be
found of countries, which were able to develop with less FDI, and predominantly by
domestic efforts, for instance, Japan. The paper tries to find answers to this question not
only theoretically, but, by taking into consideration examples from the field. Four transition
economies Slovakia, Slovenia, Poland and Russia have been taken into consideration and
studied, which permitted to draw some interesting answers to the question formulated
initially. The four countries are in some way also related from a cultural point of view,
being members of the Slavic, or Slavonic language group.
Key words: FDI TRANSITION FOUR COUNTRIES COMPARISON
I. Introduction
The importance of FDI in financing growth and investment in many countries
is well documented, but its role is not easy to distinguish from the role of other
factors involved, particularly the domestic ones, like governmental policies, local
entrepreneurship, abundance of local production factors and similar.
As a general statement, we can affirm that the existence of inward FDI
testifies in first place hope of foreign businessmen and their trust in the given local
country economy.
∗ alessio.lokar@uniud.it, University of Udine, Italy
∗∗ lubica.bajzikova@fm.uniba.sk, Comenius University in Bratislava, Slovak Republic
*** michela.mason@uniud.it, University of Udine, Italy
1 http://www.unctad.org/Templates/WebFlyer.asp?intItemID=2471&lang=1
3

The cause of such trust may have very different origins, some may be purely
economic, others, for instance, cultural ones and several others. There may be also
a combination of reasons: Taiwan businessmen, for instance, prefer to invest into
Mainland China surely for economic reasons, as China offers cheap and good
quality labour, plus a huge and expanding market, but also cultural reasons play a
role: Taiwanese and Mainland Chinese share common linguistic and cultural
habits, making mutual understanding, communicating and trusting easier.
In this paper we will examine the inward FDI flows to Slovakia, Slovenia,
Poland and Russia, which have also some common cultural heritage, even if it is
not as immediate than between Taiwan and Mainland China, but it could play a
role.
4
II. Review of Literature
A. Trends in FDI
In the past twenty years, the inflow of FDI has increased tremendously in the
world economy. In particular, it grew from 13 to 31% of GDP on average for all
developing economies (Henriot, 2003). The biggest reason for the rapid growth of
direct investment in Eastern and Central Europe is the movement of these countries
towards democracy and free market, accompanied by political and economic
reforms. According to Henriot (2003), FDI stock in this region jumped from 2% of
GDP in 1990 to 32% in 2002. Curiously, FDI tends to be concentrated in small
economies. For example, it reached 57% of GDP in Czech Republic, 43% in
Estonia and Slovakia, and 38% in Latvia (Henriot, 2003). According to the IMF,
there has been a shift in relative shares of net private investment in different
regions of the world during the past ten years. As shown in Table 1, the capital
flows to emerging market economies were relatively even at around 4% of GDP in
1996. However, by 2002, while the Asian share had dropped to 1% of GDP and the
share of Latin America was only 0.5% of GDP, the share of the European
accession countries had increased to 7% of their GDP. In addition, FDI seemed to
stimulate trade in these countries as their exports increased more than four times
between 1990 and 2000 and their imports were more than 5 times higher. Thus,
FDI cannot only stimulate economic growth of the host economy, but also affect
other variables that favourably impact the growth of GDP. FDI can take several
forms: green-field investment in new facilities, mergers and acquisitions of existing
firms, joint-ventures, portfolio investment and others. Mergers and acquisitions are
the more common types of FDI, as they are easier to be carried out, disposing
already of production and distribution systems, as well as of an established
customer base. In post-Soviet countries, large-scale privatization, which permitted
national enterprises to be acquired by private investors, recently outweighed greenfield
investments.

Table 1: FDI Flows to Emerging Market Economies 1990-2003
Countries Annual Average
1990-1996 1997-2002
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
All Countries 62.0 156.8 114.4 141.7 153.6 164.0 158.0 172.1 151.3 160.9
Africa 2.5 10.9 3.6 7.8 6.4 9.3 7.7 22.3 11.8 10.1
Asia 31.7 56.3 53.4 56.8 59.7 61.2 54.2 47.1 58.7 59.0
Middle East & Turkey 3.5 7.5 4.8 5.5 6.5 5.5 7.9 10.8 8.8 11.5
Western Hemisphere 18.2 58.7 40.3 56.1 60.1 64.1 64.7 66.9 40.4 45.6
Countries in transition 6.1 23.4 12.3 15.5 20.9 23.9 23.4 25.1 31.5 34.7
Source: IMF, World Economic Outlook, September 2003; IMF Database
Even though foreign investors have different options, such as exporting,
licensing, joint ventures or FDI, if deciding to expand their activities abroad, many
of them may choose FDI due to the OLI (OWNERSHIP LOCATION
INTERNALIZATION) paradigm (Dunning, 1993). The Ownership advantage
occurs when the transfer of technology and management know-how permits the
company to compete in the local market. The Location advantages occur when a
country can provide location-specific resources, such as good infrastructure or lowcost
inputs. Finally, the Internalization advantage is realized, if it is cheaper to
invest than to export to a particular country.
The inflow countries governments are interested in FDI, foremost, in order of
fostering employment, but also, as a source of financing the state account, as
capital inflows are going to improve their foreign balances.
B. The Determinants and the Impact of FDI
The most important effect of FDI on the growth of a country is to bring much
needed capital and employment, in order to overcome the pervasive investmentsaving
gap of a developing economy, which doesn’t invest much in new business,
obstructing so also employment. Additionally, the inflow of FDI brings to the host
country efficient technology and new management techniques. The main problem
of assessing the impact of FDI on economic growth, is its association with other
growth-driven factors. On the one hand, FDI stimulates economic growth
(Bernstein et al., 1998), while, on the other hand, high growth rate attracts FDI
(Barrel and Pain, 1996). Therefore, FDI and economic growth are mostly
interrelated. For example, Ericsson and Irandoust (2001) examined the causal
relationship between FDI and economic growth for four European countries of
Denmark, Finland, Norway, and Sweden. The results are controversial: the
existence of causality was shown for Sweden and Denmark, being bi-directional
for Sweden and unidirectional for Denmark; no causality link was detected for
5

Finland and Norway. Lheem and Guo (2004) who tested both FDI-led growth
model and growth-driven FDI model in China found that China might have
experienced these two effects simultaneously. In summary, empirical studies
provide mixed results finding both unidirectional and bi-directional causality.
The impact of FDI on economic growth is therefore, a controversial topic
among economists. Some researchers confirm the positive impact of FDI on a host
country’s development (Borensztein et al., 1998, Baliamounte-Lutz, 2004,
Asheghian, 2004), while others insist that its influence is ambivalent or negative
(Haddad and Harrison, 1993). According to the modernization hypothesis, FDI is
the most critical impetus for economic growth because it goes along with advanced
technology and managerial knowledge, spreading the benefits thereof throughout
the economy (Tsai, 1994, Makki and Somwaru, 2004).
Other researchers argue that even if the inflow of FDI has a positive impact in
the short run, it has an adverse long-term impact, as reflected in the negative
correlation between the stock of FDI and economic growth (Bornschier, 1980).
In addition, political, social and cultural factors are major determinants of FDI
(Bornsztein et al., 1998, de Mello, 1999). The location of the host country also
plays an important role in the flow of FDI, being seemingly easier to manage a
subsidiary that is close to the home country. Gopinath and Echeverria (2004),
however, found that distance has a negative effect on the trade-FDI ratio, which
means that countries switch from trade to FDI, the farther the receiving economy is
from the home country. The market size can be another determinant of FDI,
although Brenton and Di Mauro (1999) found no significant impact of market size
on FDI in CEE countries. According to Zhang and Song (2000), the impact of FDI
varies across countries, because of different development stages.
Another influence of FDI is on the external balance of a country. The effect of
FDI depends primarily on whether the motivation for the inflow of capital is
‘market seeking’ or ‘efficiency seeking’. In the first case, the effect of FDI inflow
on trade balance of the host country is expected to be negative (Varamini and
Matty, 1998) as the product produced by the MNC is expected to be sold primarily
in the host country. In this case, there is an inflow of intermediate goods to the host
nation without much contribution to exports. On the other hand, if the main
motivation for undertaking FDI is to seek lower cost input, it is quite likely that the
net export in the host country could increase, creating a positive effect on the trade
balance of the nation. The effect of FDI on national economies may have positive
and negative consequences: the positive are connected with the inflow of foreign
money, improving the external balance of the country, plus the contribution of
know-how in the production activities started and improvement of the trade
balance, if products and services are sold to foreigners. The negative may be in the
short run, the need of importing products and services to curb on activities, plus, in
the long run, reliance of the locals on mostly foreign contribution in the
development strategy of the nation.
6

C. FDI in Central and Eastern European Countries
Central and Eastern European countries have witnessed a considerable
increase of FDI inflows since the collapse of communism and the chance to join
the European Union. FDI has been an important source of financing and a catalyst
for the economic development for many of these nations. Therefore, while
competing for FDI, countries tried to implement structural reforms aimed at
improving their investment climate. Deichmann et al. (2003) found that the level of
reforms is a significant positive determinant of FDI inflows into transition
economies. Since FDI in developing countries is usually export-oriented, the
policies that a host country implements are also designed to facilitate trade. Thus,
FDI not just stimulates the growth of the economy but also accelerates international
trade, which in turn favourably affects the economic growth of the country. The
leading recipients of FDI in eastern/central Europe have been Poland, Czech
Republic, Hungary and Slovakia. These countries were the first ones to reform
their economies and they are among the first countries that joined the European
Union in 2004.
Investors in Central and Eastern European countries have a variety of motives
when choosing a recipient of FDI. Lankes and Venables (1996) show that FDI
projects in these countries are very heterogeneous and differ in terms of size,
objectives, technology, location, ownership, and control requirements. Therefore,
when assessing the impact of FDI, it is important to study it on a country-bycountry
basis. Brenton and Di Mauro (1999) analyzed FDI inflows to the CEE
countries, their results showing positive association of FDI to GDP, whereas
market size, measured by population, does not appear to significantly influence
FDI inflows. They also found that the distance coefficient was significantly
negatively associated as cost of subsidiary managing, increases with the distance.
Therefore, FDI may substitute exports in distant countries. Aturupane at al. (1999)
and Walkenhorst (2001, 2004) found a positive correlation between trade and FDI
in transition economies, suggesting that FDI and trade are complements, rather
than substitutes in these countries.
In another empirical analysis of FDI inflows to the CEE countries, Bevan and
Estrin (2000) took the host country’s credit risk into account. Their results show
that FDI is determined by the host country’s risk and size, labour costs and
distance. They also found evidence that an announcement about future admission
to the European Union had a direct and positive influence on FDI. Contrary to this
study, Altomonte (2000) concluded that FDI appears to be influenced mostly by
GDP per capita and population, but not by distance. In addition, in emerging and
transition economies, certain sectors such as manufacturing and science-based
development attract FDI, mainly due to lower labour costs.
7

Table 2.: Historic and Cultural Similarities and Differences between the four Countries considered
Countries Russia
Basic Country Data
Poland Slovakia Slovenia
1. Population in millions in 2008 141 38 5,411 2,013
2. Area in sq km 17.075.200 312.685 48.845 20.273
A short cultural Characterization based on historical Sequence
3. Before Modern Times
Common Slavic Ancestry
Common Slavic
Ancestry
Common Slavic Ancestry Common Slavic Ancestry
4. Modern Times until End of
Own Aristocratic State Own Aristocratic Foreign Aristocratic State Foreign Aristocratic State
Seventeenth Century
State
5. From Seventeenth to the End of Own Aristocratic State Foreign Aristocratic Foreign Aristocratic State Foreign Aristocratic State
the Nineteenth Century
State
6. Twentieth Century First Part Own Socialist State Own Democratic Democratic State in Democratic State in
7. Twentieth Century Second Part Dominant role in a socialist
State in Associa-ion with
other Nations
8. Twenty First Century Independent Democratic
State
State
Association with Others
Own socialist State Socialist State in
Association with Other
Independent
Democratic State
Nations
Independent Democratic
State
Association with Others
Socialist State in
Association with Other
Nations
Independent Democratic
State

D. Comparison between Russia, Poland, Slovakia and Slovenia
The interest for comparing Russia, Poland, Slovakia and Slovenia is based on
economic, as well as cultural and historical reasons. The following table is a
schematic comparison tool between the four countries.
Let’s start with the dimensions of the four countries: from the area size point
of view Russia is 840 times bigger than Slovenia and 70 times bigger as far as
population is concerned. But if we go down to national and cultural feeling, things
come out differently: every nation considers itself like a collective individuality,
admitting the comparison on one to one level. But, of course, also size plays a role,
so that these kind of comparisons are always simplifications of a complex reality:
by means of an exhibit like that of table 2, it is not possible to compare all the
nuances of history and culture between nations, but it must be considered only a
tool to make some progress in comparing complex social, economic and ethnic
phenomena.
After the Slavic ancestry at point 3, in modern times, at points 4 and 5, the
fate of the four countries has been pretty different, which is also the reason for the
cultural and linguistic differences between them. In the period before modern times
only Russia was an independent state, whereas the other three ethnic entities were
under foreign rule. But such foreign influence had not only bad consequences.
Slovakia, Slovenia and partially Poland, sustained western acculturation, creating
changes, which can be still observed, as Huntington stressed out, by his model 2 of
cultural differences.
On the other hand, also the ancestral aspect are not totally cancelled by
historical diversification: for instance, it is still possible for a Slavonic speaker
from one country, if he is carefully listening to speakers of other countries, to
understand their speech, which is not the case, let’s say, if we take speakers of neo-
Latin or neo-Germanic languages, much more differentiated than the Slavic ones 3 .
It is interesting in my opinion though, that at points 7 and 8 of historical
development the named Slavonic nations came back to a common option: the
socialist system. It would be interesting to understand why this kind of country,
economy and business management and organization system was so appealing for
Slavonic populations. It is true that for some of them, particularly Poland and
Slovakia, it was not adopted by free option, but trough outside compulsion by the
Russian army, spreading through their territory, before the end of World War II,
2
Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Ed.: Simon
and Schuster, 1996
3
The name “Slavic” or “Slavonic”, comes originally probably from the word “slovo”, meaning
simply “word”, so that Slavs would be those people, who know “words”, i.e., speakers, as
contrasted to “non speakers”. For instance, a general Slavonic name for Germans, “Nemci”,
with the literal meaning “deaf”, is simply meaning, in a first approach, those people who do
not understand, i.e., they are deaf, to regard to Slavonic words and languages.

ut it is also true, that the system took root deeply in the society in all the described
countries.
A characteristic, which is often pointed out for the Slavonic cultural
environment, is the difficulty to lift up from the societal base, entrepreneurs and
entrepreneurship, based on individual responsibility. To the contrary, such a
phenomenon is typical for the western world. Let’s take, for instance, only some
few well known cases from different areas, countries and periods: Cortez for Spain,
Da Gama for Portugal, Renault for France, Agnelli for Italy, Benz for Germany and
so on. This peculiar characteristic of the Slavonic cultural environment was already
pointed out by Schumpeter in his book about the economic development 4 . In a
previous research work 5 we gathered impressions about cultural characteristics of
the Slovene employees in companies, where there is some foreign ownership and
management. In the eyes of the foreign partners the Slovenes have, of course, both,
some favourable and other unfavourable characteristics. The favourable or positive
ones are: disposition to learn, proneness to executive activity, easy integration in
diverse work environments, good technical and linguistic capacities. The negative
ones are low risk, responsibility and bargaining propensities and scarce managerial
capacity. The last one could be learned, but the impression is that the first three
ones may be to some degree connected to some innate character. As well known,
from the Schumpeterian point of view, the entrepreneur is an individual who
decides to make a break with the existing situation inherited from the past,
introducing some new way, not known in the tradition. In order to succeed, he must
be a risk and a responsibility taker, as also good in bargaining to counterparts,
which is needed in order to contact and convince to deal with them.
The reason of this behaviour is not easy to tell. Looking at table 2 we see that
in history the Slavic nations were often subject to foreign rule. But is this kind of
temper due to their history, or is the history dependent on the described temper? It
is the question of the hen and the egg: who came first? Probably none of them, but
there was a step by step evolution in the described direction.
Russia was to some extent a historical exception, as it always enjoyed
independence, but it must not be forgotten, that it was extended only to a very thin
aristocratic class, whereas the bulk of the population has been in a state of
servitude, similarly to the other Slavonic nations considered. Only very recently the
described nations have been enjoying the transition to independence, democracy
and free market conditions.
Also the attraction of the Socialist idea may be pervasive to this characteristic.
We know that the offer or supply side economy of a nation can develop only
through entrepreneurship. If there is not enough domestic entrepreneurship, there
4
Joseph A. Schumpeter, The Theory of Economic Development: An Inquiry into Profits,
Capital, Credit, Interest and the Business Cycle, Harvard University Press
5
Alessio Lokar, Marina Banovic, Cultural Differences and Competitive Advantage in
International Companies in Central-East Europe, Transition Studies Review, 33, Volume X,
1/2003, New Series, CEEUN, Central Eastern European University Network
10

emain two possible strategies: foreign entrepreneurship 6 importation, or public
hand application to the economy, an aspect typical to communism, i.e., using the
state as business founder and manager 7 .
But of course, things are also changing, especially after independence and a
more autonomic public life and culture, so that it is interesting to follow the
ongoing development of the situation.
With these premises in mind it is interesting to compare the four countries and spend some
words about their performance in the transition process.
After the Socialist era, the rulers of the respective countries were faced with
different tasks, in order to master the transition process: Slovakia, found itself in
first place, with the aim of substituting the factory and business management of the
communist period. Several state founded factories had been dedicated to weapon
production, for the needs of the Soviet system. The most important goal was hence
the sale off of such companies and or their premises to western business, in order to
get improved management, with the aim of shedding unemployment, which, in the
eastern areas of the country, has been and is still, at high levels. Another famous
measure with this scope in mind, is the famous flat tax rate of 19%, applied to all
kind of fiscal dragging, in order to attract investors, with the final goal of
improving the general economic situation of the country, and hence, also to create
jobs. It must be stressed out, that Slovakia can rely on a well educated work-force,
due to a pretty efficient schooling system, especially at the lower and middle level.
Slovenia instead, was already pretty harmonically developed, in comparison
to other CEE areas, having used its position between the West and the other parts
of ex-Yugoslavia in order to develop better management practices, networking
with western business, getting used to the world market environment. Therefore,
with few exceptions, it didn’t need a crash course in order to improve the situation.
The government preferred a kinder driving course of the economy, in order to
adapt to the new environment and goals. There were enough domestic companies
and entrepreneurs in not so bad a shape. Therefore, the country was not very much
interested in FDI. On the contrary, for historical and cultural reasons, there was a
certain fear that INWARD FDI would assume to “foreign conquest”. Moreover,
Slovenia had a tradition of OUTWARD FDI, oriented to the Balkan and ex-
Yugoslavia areas.
Poland was the real initiator of the big change in the world of Eastern Europe:
the role of Solidarnosc is known as the trigger of the communist system explosion,
in the direction of the free market system. In the transition process it had similar
6
This was the way followed by the Austro-Hungarian empire, itself a more than half Slavonic state.
In order to develop the port of Trieste at the end of the eighteenth century a law was issued, which
would accept foreign entrepreneurs, even if their outlaw record was not immaculate.
7
In Slovenia nowadays, almost twenty years after transition, the main domestic business
companies existing on the market are still those founded during the communist period. New
Slovenian companies are mostly only very small and scarcely important. The impression goes
that entrepreneurship is still a problem.
11

problems as Slovakia, hopping to attract FDI, in order to maintain in life failed
communist companies, founding also as many joint-ventures as possible with
Western equity and know-how. The peculiarity of Poland is given by the presence
of a large agricultural sector, in relative terms the largest in Europe: more than 30%
of the population is employed in it. So the real problem of Poland, was and still is,
to create enough jobs either to workers expelled by the old companies, as also, for
those expelled from the agricultural sector. Only in the very last period and with a
lot of EU help, there are some signs of a stepwise recovering and improving of the
country.
Apart from the historic and cultural similarities shown in table 2, a very
different situation is that of Russia. In the first stages of transition, Russia went
through a big economic turmoil, due to the fact that the transition process was
scarcely controlled and managed by the political forces. The situation in Russia
became pretty bad and, of course, it is still not ideal, if the country wouldn’t be so
rich in natural resources, particularly hydrocarbons. After the initial period Russia
managers took conviction that they can survive easily just by fostering and
managing those resources of theirs. The FDI situation can be shown, observing
Figure 1 and Table 2, illustrating European and Worldwide FDI trends and stocks,
comprising the four comparison countries, where their position appears clearly
stressed out. Of the four countries considered the best performer is Poland, follows
Russia, Slovakia and Slovenia, which is last.
12
Table 2: Received FDI in 2006 by Country
Rank Country USD billion
1 USA 1,818.00
2 UK 1,135.00
3 Hong Kong 769.10
4 Germany 763.90
5 China 699.50
6 France 697.40
7 Belgium 633.50
8 Netherlands 450.90
9 Spain 439.40
10 Canada 398.40
11 Italy 294.80
21 Poland 104,20
23 Russia 90,72
55 Slovakia 19.08
56 Croatia 18.33
70 Slovenia 7.46
78 Bosnia and Herzegovina 0.83
*Source: Wikipedia, data mostly based on CIA Factbook 8
8 http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_received_FDI

If we take into account the UNCTAD FDI Performance Indexes 9 2004-2006,
we find:
FDI front-runners, between them we find Poland and Slovakia, Thailand,
Trinidad and Tobago, Ukraine, United Arab Emirates and United Kingdom
Below potential countries between them we find Russian Federation and
Slovenia.
Table 2 and the above UNCTAD FDI indexes show for Slovakia, Poland,
Russia and Slovenia therefore, different performances, as far as FDI is concerned.
Slovakia and Poland exhibit a better result than Slovenia and Russia.
These, so different strategic behavior of the four countries, might fit to the
above mentioned historical considerations. But, given these premises, it is
interesting to consider some data showing the transition pattern for the four
countries, after the collapse of the former socialist system, and the results obtained
until now.
As a first consideration, we can say that the transition process was pretty
successful for Slovenia, Slovakia and Poland, which got membership in the
European Union in 2005. At the end of 2007, Slovenia, Slovakia and Poland would
both enter into the Schengen area, but at the beginning of the same year, Slovenia
became also full part of the Euro zone, as the East European forerunner, whereas
Slovakia and Poland were to some extent lagging behind, foreseeing the same
result only in 2009 and after. To some extent, this is in contrast with the data
considering the mere FDI performance: the Euro area membership is important
from an economic point of view, as it implies a very strict adherence to Maastricht
criteria. To that regard, the European Commission is giving no discounts to the
new would be members, as it was possible to see on the case of Lithuania, which
was not admitted to the Euro zone only for some decimal point regarding internal
inflation. It is to say also, that the Commission adopted a looser policy in the past,
if compared to what is happening nowadays. There are old members of the EU,
which still don’t comply to Maastricht criteria completely, but to the new members
a much more restricted gauge has been applied, probably, as a consequence, of the
recent political problems, which the Union had to face.
So, once more, the question materializes: how important is FDI performance
to the overall economic performance of a country?
Our hypothesis is that FDI has often been overstated as a strategic element of
development. In the real situation there are various and complex interplaying
elements, in order to get the result of a country developmental success. FDI is one
of them, but not the only one. Moreover, all the mentioned elements are working li-
9 http://www.unctad.org/Templates/WebFlyer.asp?intItemID=2471&lang=1
13

14
Economic
Variables
GDP (US$ bn)
Real GDP growth
(%)
Consumer price
inflation (%)
Population m
GDP per capita
(US$)
Current Account
Balance (US$ bn)
Country
Table 3.: Economic Data of the Four Countries
2002 2003 2004
Years
2005 2006 2007 2008
Slovakia 24,5 33,0 42,0 47,4 55,0 69,3 78,3
Slovenia 22,3 28,1 32,6 34,1 36,8 41,1 44,0
Russia 345,5 431,4 591,9 763,8 979,0 1.166,0 1.344,0
Poland 198,0 217,0 253,0 303,0 339,0 413,0 444,0
Slovakia 4,1 4,1 5,4 6,0 7,5 6,3 5,4
Slovenia 3,5 2,7 4,4 4,0 5,1 4,0 3,8
Russia 4,7 7,3 7,2 6,4 6,7 6,4 5,9
Poland 1,4 3,8 5,3 3,5 5,8 5,8 5,0
Slovakia 3,3 8,6 7,5 2,7 4,5 2,8 2,5
Slovenia 7,5 5,6 3,6 2,5 2,5 2,3 2,5
Russia 1,6 13,7 10,9 12,7 9,7 8,1 7,5
Poland 1,9 0,8 3,5 2,1 1,0 2,2 2,9
Slovakia 5,4 5,4 5,4 5,4 5,5 5,4 5,4
Slovenia 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0
Russia 145,0 145,0 144,0 143,0 142,0 142,0 141,0
Poland 38,0 38,0 38,0 38,0 38,0 38,0 38,0
Slovakia 4.537 6.111 7.777 8.777 10.006 12.802 14.470
Slovenia 11.151 14.051 16.301 17.046 18.401 20.465 21.840
Russia 2.379 2.975 4.104 5.323 6.856 8.209 9.508
Poland 5.179 5.668 6.617 7.943 8.890 9.593 10.291
Slovakia -1,92 -0,28 -1,51 -4,09 -4,44 -3,93 -3,58
Slovenia 0,24 -0,22 -0,89 -0,68 -0,84 1,09 -1,10
Russia 29,11 35,41 58,59 83,34 95,60 72,90 67,79
Poland -5,00 -5,00 -10,68 -5,11 -7,08 -15,14 -22,73

Economic
Variables
Unemployment
Rate (average)
Government
Balance
(% of GDP)
FDI Inward
(US$ bn)
FDI Inward
(% GDP)
Country
2002 2003 2004
Years
2005 2006 2007 2008
Slovakia 18,7 17,5 18,2 11,7 10,4 9,8 9,5
Slovenia 10,1 10,0 9,0 10,1 9,6 9,3 9,5
Russia 8,0 7,9 8,5 8,3 7,6 6,6 6,5
Poland 17,0 18,1 20,0 19,5 18,2 14,9 10,0
Slovakia -7,8 -3,8 -3,2 -2,9 -2,6 -3,0 -2,5
Slovenia -2,5 -2,8 -2,3 -1,1 -0,9 -1,2 -1,4
Russia 2,3 1,7 4,2 7,5 7,5 5,9 5,9
Poland -3,3 -4,8 -3,9 -4,4 -3,9 -3,4 -3,1
Slovakia 4,1 0,8 1,3 1,9 3,3
Slovenia 1,6 0,3 0,8 0,5 1,9
Russia 3,5 7,9 15,4 14,6 28,4 31,4 38,0
Poland 4,1 4,6 12,8 7,7 11,0 12,6
Slovakia 2,3 3,0 4,0 6,0
Slovenia 1,2 2,5 1,5 5,1
Russia 1,0 1,8 2,6 1,9 2,9 2,7 2,8
Poland 2,1 2,1 5,1 2,5 3,2 3,5
Sources: The Economist Intelligence Unit, 2007; OECD, 2006; Slovenski Statistični Letopis, 2006, World Investment Report 2006,
UNCTAD. (a Actual, b EIU estimates, c Forecast, d Our elaboration on the basis of the Slovene Statistical Yearbook 2006).
15

ke the instruments of an orchestra, where it is difficult to lift one of them out of the
group, as the sole cause of better or worse results. In order to deepen this point,
let’s take into account some performance Based on Table 3, we elaborated the data
illustrated in the figures from 1 to 7:
16
Year to Year Percentage
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Russia
Polonia
Fig.1.: Real GDP Growth
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Years
Fig. 2 is showing the interpolated data of the GDP growth in the period
between 2002 and 2008. The data for 2006, 2007 and 2008 are calculations and
forecasts. The growth data are highest for Russia for Slovakia than Slovenia, as it is
possible to observe. They are reaching an apex in 2006 for both countries, after
which they bend down. Anyhow, the data are higher than the EU average, which
was around 2% in the same period.
Percentage Increase of the Price Index
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Slovenia
Polonia
Fig.2.: Consumer Inflation in the period 2002, 2008
Russia
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Years
Another interesting data we can see from Fig.2: Both countries reduced
inflation in the observed period, reaching almost 0 in 2006, but the forecast for

2007 and 2008, is about a certain rising, within the Maastricht allowance. The
impression is that reduced inflation was possible also because of foreign
investment, particularly in the area of large distribution, which helped to push
down domestic prices in both countries. But there are still domestic prices lower
than those of the EU average, so that price rising pressure is not to exclude, after
full integration into the EU area.
Fig. 3 is showing the pattern of per capita GDP, which in 2002, was twice as
high for Slovenia than Slovakia. The forecast is for a quick growth of it until 2008,
but the distance between the two lines looks as remaining at the same level and
even expanding a little bit. Slovenia had a higher per capita GDP and was able to
increment it, reaching a level close to the EU average, whereas Slovakia is still on
a level below that EU average, catching up only slowly.
Per capita GDP in US$ (migliaia)
25
20
15
10
5
0
Fig.3.: Per capita GDP in the period 2002-2008
Slovenia
Polonia
Russia
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Years
Another interesting picture regarding the two countries, is given by Fig. 4,
showing the pattern of the current account balance. We see here a marked
difference between the two cases, which is probably explaining also the differences
shown by GDP. Slovenia has a current account, which is in the whole period more
balanced than Slovakia, the last exhibiting a wave-like pattern in the negative
quadrant. The explanation can be only that Slovenia had a better trade balance, i.e.:
companies, which have been able to export to world markets, keeping the import
export balance tighter. Moreover, Slovenia had a better service sector, in particular,
tourism, which is also creating financial inflows to the country, offsetting possible
deficits in the trade area.
17

18
Percentage
15
10
5
0
-5
-10
Russia
Slovenia
Polonia
Fig.4.: Current Account Balance as % of GDP
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Years
It is known that FDI, when they arrive to a country, can create problems to the
host, if they implement a huge demand for products, before provoking exports, as it
might take time for an investment to be fully efficient from a global point of view.
It looks like that such a situation may have acted in Slovakia, creating the patterns
shown in Fig. 4, with large deficits of the current account. Maybe also the service
sector, which can help to buffer such a situation, was less effective in Slovakia than
Slovenia. In order to know that, it would be necessary to make a more detailed
sector analysis.
Percentage of Active Population
25
20
15
10
5
0
Polonia
Slovenia
Russia
Fig.5.: Unemployment Rate
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Years
Fig. 5 is showing another important indicator of overall economic
performance of a country: the unemployment rate. In 2002 it was higher for
Slovakia than for Slovenia, but after that it was pointing to a common target,
somewhere around 9%. This phenomenon may be a sign of Slovak well performing
policy in order to curb unemployment by attracting FDI to the country, also by

application of fiscal measures, like the famous flat tax rate at 19% in all areas, from
VAT to profit taxation.
Fig. 6. is showing the fiscal deficit of the two countries: we can observe that
Slovenia again has a fiscal policy which is much more equilibrated than Slovakia’s,
which was one of the reasons for accepting it into the Euro area, whereas Slovakia
looks like “fighting” with this problem. But in the last time, the fight appears to be
successful, closing on the target given by the Maastricht rules, which are, as known
-3% of GDP at the maximum level.
Percentage of GDP
FDI as % of GDP
10
8
6
4
2
0
-2
-4
-6
-8
-10
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Russia
Slovenia
Polonia
Fig.6.: Government Balance in % of GDP
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Years
Fig.7.: FDI Inward as % of GDP
Slovenia
Polonia
Russia
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Years
19

The last picture is Fig. N.7: showing INWARD FDI in both countries, as
percentage of GDP. Of course, there is a difference between the two: the FDI in
Slovakia are bigger than in Slovenia, but we can observe that, if expressed as a
percentage of GDP, the difference is not as large as thought. It is questionable, in
my opinion, to consider FDI flows without relationship to the size of the economy:
bigger economies offer more opportunities to investors. There are also other
elements of judgment, but size is certainly an important element. Also, the
regression projection shows that Slovenia might catch up in the next years. In this
case, I think we can state, it would be a premium for the more equilibrated
economic policy of the country.
20
E. The elemental inter-play
In order to study this aspect, we carried out a multiple regression analysis
taking into account all the variables of Table 2 and searching for multiple linear
regression, obtaining expressions (1), (2), (3) AND (4).
FDIINWARD =−0,14GDP − 0,431CPINFL + 0,047UNEMPL + 4, 412 1
SLK SLK SLK SLK
( )
( )
FDIINWARDSLO = 0,318GDPSLO + 0,839CPINFLSLO + 0,037UNEMPLSLO −12,765
2
FDIINWARDPOL = 0,040GDPPOL + 1,716CPINFLPOL + 0,531UNEMPLPOL −15,445(3)
FDIINWARDRUS = 0,034GDPRUS+ 0,026CPINFLRUS+ 0,0211UNEMPLRUS − 7,581(4)
They are connecting the data of INWARD FDI, as dependent variable, with
the variables describing the situation of the two economies. We tried all the
variables listed in fig. 2, but only the three indicated, resulted as significant in
explaining the dependence. They are: GDP level, CONSUMER PRICE
INFLATION and UNEMPLOYMENT level.
In all cases unemployment level is positively correlated to FDI, which is
pretty logical: if there is more unemployment, , it depends on low demand and big
offer for labor, which is depressing labor costs, and thus, attracting FDI.
The other two variables are connected to FDI in a different way in each
country: in Slovakia inflation and GDP are negatively correlated to FDI, meaning
that higher GDP and INFLATION would reduce FDI, whereas in Slovenia, Poland
and Russia would be the opposite. Maybe this aspect could be explained with the
kind and quality of FDI in both countries. If in Slovakia FDI is more “industrial” in
kind, it is looking for localizations less interested to the domestic market. If
company A, the foreign investor, is not looking for local market, but is mostly
interested to local labor, it is also inversely interested to GDP growth on that
market and inflation: richer people do not need to look for employment in foreign
companies and inflation growth may also be not welcome, creating pressures also
to wage rising.

If in Slovenia, Poland and Russia the foreign investing companies are of
another kind, let’s say, that they mostly operate in the distribution sector, they are
looking either for higher unemployment as it offers cheaper work-force, but also
higher GDP, as it creates demand for consumer goods. Higher inflation may
sometimes also be welcome for companies looking more to sell than produce.
But, of course, in order to give a more precise answer to those questions, a
more detailed sector analysis of FDI would be asked for, taking into account not
the generic FDI, but also the kind and quality of it.
F. Conclusions
The four countries studied have some historical, cultural and economic
elements in common: they were part of the socialist system from which they started
the transition process in the direction of the market economy. The success of this
change can be measured by the compliance with the conditions posed by the EU.
From this point of view the best performer until now is Slovenia, which had the
historical advantage of being also before transition official start, a transitional
country, covering the role of entrance door from the western world to the socialist
system of ex-Yugoslavia.
But, given its relative success, it is interesting to stress out the characteristics
of its transition process: instead of wanting to attract FDI at any cost, Slovenia
preferred to follow a strategy of equilibrated and harmonic development, for
instance, keeping under control the fiscal account and the current account by the
exterior balance. This made possible to her political forces to steer the country into
EU, Schengen, Euro area and even the presidency of the EU club. If a teaching can
be obtained from these data, it could be the following one: it is preferable for a
country to get a harmonic development instead of FDI at any cost. In such a case
FDI materialize also, as a gift after the endeavor, enforcing and enriching the
transition process results.
References
1. Altomonte, C. (2000). Economic Determinants and Institutional Frameworks: FDI
in Economies in Transition. Transitional Corporations, 9(2), 75-106.
2. Aturupane, C., Djankov, S., and Hoekman, B. (1999). Horizontal and Vertical
Intra-Industry Trade Between Eastern Europe and the European Union.
Weltwirtschaftliches Archiv, 135(1), 62-81.
3. Barrel, R., and N. Pain. (1996). An Econometric Analysis of U.S. Foreign Direct
Investment. Review of Economics and Statistics, 78, 200-207.
21

22
4. Borensztein, E., De Gregorio, J., Lee, J-W. (1998). How Does Foreign Direct
Investment Affect Economic Growth. Journal of International Economics, 45(1),
115-135.
5. Bornschier, V. (1980). Multinational Corporations and Economic Growth: A
Gross National Test of the Decapitalization Thesis. Journal of Development
Economics, 7.
6. Deichmann, J., Eshghi, A., Haughton, D., Sayek, S., and Teebagy, N. (2003).
Foreign Direct Investment in the Eurasian Transition States. Eastern European
Economics, 41(1), 5-34.
7. De Mello, L. R. Jr. (1999). Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from
Time Series and Panel Data. Oxford Economic Papers, 51(1), 133-151.
8. Dunning, J. (1993). The Globalization of Business. London: Routledge.
9. Engle, R.F. and C.W. Granger. (1987). Co-integration and Error-Correction:
Representation, Estimation and Testing. Econometrica, 55, 251-276.
10. Haddad, M., and Harrison, A. (1993). Are There Positive Spillovers from Direct
Foreign Investment? Evidence from Panel Data for Morocco. Journal of
Development Economics, 42, 51-74.
11. Henriot, A. (January 2003). Prospects for the Location of Industrial Activities
after EU Enlargement. Retrieved November 21, 2004 from World Wide Web:
http://www.coe.ccip.fr/02/documents/pdf/dt61.pdf.
12. Lankes, H.P., and Venables, A. (1996). Foreign Direct Investment in Economic
Transition: The Changing Pattern of Investments. Economics of Transition, 4(2),
331-347.
13. Lheem, H. G., and Guo, S. (Spring 2004). Political Economy of FDI and
Economic Growth in China: A Longitudinal Test at Provincial Level. Journal of
Chinese Political Science, 9(1), 43-62.
14. Tsai, C. (1994). Determinants of Foreign Direct Investment and Its Impact on
Economic Growth. Journal of Economic Development, 19(2).
15. Varamini, Hossein and Stephen Matty (1998). The Effects of FDI Inflows on Trade
Balances of Host Countries. Midwest Review of International Business Research,
Volume XII.
Figure legends
1. Figure 1: FDI in European countries in 2006, expressed in billions of dollars
Tables
1. Table 1: FDI Flows to Emerging Market Economies 1990-2003
2. Table 2: Received FDI in 2006 by Country

Prof. Patrizia Tiberi Vipraio ∗
HOW TO ENHANCE POSITIVE SPILL-OVER EFFECTS OF
FOREIGN INVESTMENTS IN ‘TRANSITION ECONOMIES’:
A NEW CHALLENGE FOR DEVELOPMENTAL STATES
Abstract: The purpose of this paper is to discuss how to enhance the positive spillover
effects of foreign investments in ‘transition economies’ by focusing on the role of the
State and on the scope for an appropriate policy-mix, in a ‘context based’ process of
reforms. A comparison between the optimal sequence of foreign capital liberalization and
the problems of its practical implementation in ‘transition economies’ does not provide a
definite answer to what precise mix of institutional reforms, and what sequence of
measures, are best suited for promoting domestic growth. To this purpose, the paper
suggests a reconsideration of the ‘quality’ of the State that is necessary to promote
industrial development, by taking the East Asian rapid development as a point of reference.
Key words: Foreign investments, Developmental States, Transition economies,
Development policies
Introduction
Since globalization began, a vast discussion took place on how countries
could benefit from foreign investments, in the form of finance, portfolio and direct
investments. In ‘transition economies’ more efficiency was expected, by foreign
investments, for lack of domestic capital (and savings) to begin with. Growth
would soon follow, once adjustments to correct for previous imbalance was granted
for. To help the process to speed up, and avoid too painful adjustments, a number
of liberalization policies were suggested. In particular, an optimal sequence of
measures was recommended. The purpose of this paper is to discuss how to
enhance the positive spill-over effects of foreign investments in ‘transition
economies’ by focusing on the role of the State and on the scope for an appropriate
policy-mix, in a ‘context based’ process of reforms. A comparison between the
optimal sequence of foreign capital liberalization and the problems of its practical
implementation in ‘transition economies’ does not provide a definite answer to
what precise mix of institutional reforms, and what sequence of measures, are best
suited for promoting domestic growth. To this purpose, the paper suggests a
reconsideration of the ‘quality’ of the State that is necessary to promote industrial
development, by taking the East Asian rapid development as a point of reference.
∗ Full Professor of Economic Policy, Department of Economics, University of Udine, Via Tomadini,
30/A, 33100 Udine, Italy, phone: +39 0432 249218, fax: +39 0432 24992, email:
patrizia.tiberi@uniud.it
23

Being that model characterized, to some extent, by a strong influence of a
‘Developmental State’, that added bureaucratic coordination to market competition,
a revision of that model is presented here, to take into account the different
conditions of ‘transition economies’. In particular, Section 1 discusses the ideal
optimal liberalization sequence, and the reasons why it was so difficult to pursue.
Section 2 focuses on the relation between foreign investments and local
institutions. Section 3 recalls the main features of those Asian ‘Developmental
States’ that were so successful to speed up economic development in the past.
Section 4 provides a few suggestions on how those features could be adapted to the
case of ‘transition economies’ in Europe.
24
1. Optimal liberalization sequences
A first condition for achieving positive effects from foreign capital inflows - it
is argued - is to envisage an optimal liberalization sequence. Conventional wisdom
suggests that, to get the most out of external finance, a country should first of all
put his books in order. As fiscal imbalance is amongst the most important sources
of macro-economic instability, a reduction of the fiscal deficit is thus considered a
pre-condition for liberalization. First of all because it shows the willingness of a
country to behave according to ‘market rules’ rather than ‘Keynesian economics’
or ‘planning’; but also because it would help reduce the ‘crowding out’ of private
investments by public expenditure, an event that is considered detrimental for rapid
growth. After fiscal discipline, price liberalization should take place. This measure
is particularly important for ‘transition’ economies, as these economies have long
experienced administered prices for most basic commodities and a number of
mechanisms, for the allocation of resources, that were not based on the ‘capacity to
pay’ of undistinguishable consumers. As a third step, a certain deregulation of
financial institutions should be put in place, to help the country allocate its own
savings more efficiently, and finance those domestic investments that would start
to develop, once profits would build up, as a result of the shift from subsidized to
market-prices goods and services. At this point, the balance of payment should be
liberalized, to allow foreign capital to flow into the country and pay for trade
deficits, or build up from trade surpluses. Eventually, the whole sequence would
allow all investors (both domestic and foreign) to enter profitable ventures, and the
country to grow according to ‘market rules’.
In practice, however, this ideal sequence faced a number of impediments, in
‘transition’ economies. Initially output fall dramatically all over Central and
Eastern Europe (CEE) (World Bank, 2002). With a sharp negative rate of growth,
unemployment grew significantly with inflation, wiping out national savings, or
diverting them into illegal activities. Former equipments and production processes
soon became obsolete, in comparison with those available in Western economies,
even when the real capital stock was abundant, as a result of a long industrial
tradition. In that situation the flow of foreign capital was sometimes considered

desirable, to accelerate the recovery from the first two phases of fiscal discipline
and price liberalization, even before financial institutions were fully liberalized.
For that reason, ‘transition’ economies did experience, in reality, a much more
differentiated pattern of financial and industrial liberalization. Either because they
had to choose a ‘less than optimal’ sequence, for practical and political reasons,
and/or because any step of the sequence was often conducted in parallel, at varying
speed and intensities. So the final results were quite different, all along the 90ies, in
terms of patterns (albeit much less so in terms of final outcomes) 10 . By the end of
the century, most CEE had ended their period of blood and tears, and started to
take off, well endowed of foreign capital. Yet, a great deal of turbulence
characterized all emerging economies, who had liberalized their financial markets.
So another old question emerged, i.e. whether ‘financial’ liberalization should
precede, or rather follow, ‘real capital’ liberalization.
From a macro-economic perspective, external finance liberalization would be
advisable - it was argued - under two considerations. In case of trade deficit (a
normal initial condition): 1) it would allow the country to pay for its bills, induce
currency depreciation, and thus absorb excessive demand; and 2) it would raise
interest rates and thus prompt domestic savings. A certain liberalization of foreign
banks could also improve, if assisted by appropriate surveillance, the development
of the domestic financial sector, imposing discipline on macro-economic policies
and eventually generating efficiency gains among domestic banks by exposing
them to external competitors. Unfortunately, these benefits would be only obtained
in the long run. In the short run, the substitution of former institutions (albeit
inefficient) might expose the country to financial instability and to the risk of
loosing control over monetary and fiscal policies, as a sudden capital out-flow
might take place. So, if a government wants to introduce external finance
liberalization, without running the risk of capital reversal, it should make sure that
foreign capital will be channeled productively into the economy by putting in place
a well-developed and well-supervised financial sector, good institutions and sound
macroeconomic policies. Furthermore, if a government wants to let foreign
financial capital to precede FDI, it should also make sure that domestic industries
will be able to up-grade and recover by their own, being a lack of savings their
only constraints. Both elements require the capacity and the willingness of the
government to pursue economic development in the first place, and set up the
socio-economic conditions to do so. This issue will be expanded in Section 3.
In any case, even with sound macro-economic policies and ‘market friendly’
institutions, the possibility that capital liberalization would foment financial crisis
by incurring in sudden stops of capital inflows and current account reversal cannot
be ruled out in principle. Although there is no systematic evidence that countries
with higher capital mobility tend to be more exposed to financial crisis than
countries with lower capital mobility (Edwards, 2005), a sudden reversal of
international capital flows seems more likely to occur among countries that relay
10 See Tiberi Vipraio (1999) for a discussion.
25

more heavily on debt flows and bank loans than among countries that relay on FDI
as a source of capital (Gaston and Wei, 2005). In general, mainstream literature on
financial globalization maintains that when financial liberalization translates into
foreign debts (as happens when the current account balance presents a deficit) it
does generate the greatest risk. Foreign debt flows can also lead to inefficient
capital allocation if domestic banks are poorly supervised. In addition, moral
hazard can emerge if debts are implicitly guaranteed by governments and/or
international financial institutions. Finally, short-term bank loans are found to be
pro-cyclical: i.e. they tend to increase during booms and rapidly decrease during
slowdowns (World Bank, 2000) 11 . In a nutshell, the pro-cyclical and highly volatile
nature of these flows can magnify the adverse impact of negative shocks on
economic growth if financial liberalization does not go hand in hand with local
industrial development.
Let us now take a micro-economic perspective. If domestic investments need
other assets, other than ‘cheap capital’, to face domestic competition and enter
highly competitive markets, a government should also look at the collateral costs
and benefits that foreign investments bring about in the real sector of the economy.
Let’s first distinguish between equity (portfolio) investments (which do not imply
control over the management) and FDI (which do). Although the former would be
normally considered more ‘market oriented’ than the latter, a thorough examination
seems appropriate. Equity market liberalization, by making shares of local firms
available to foreigners, can be considered in principle to have a positive effect on
growth (Bekaert, Harvey and Lundbad, 2005). Industries that become more
dependent on external finance also appear to grow faster in countries that present a
higher stock market capitalization 12 . Moreover, foreign investors tend to demand
higher governance standards, which are considered to have a positive impact on
profitability, efficiency and various measures of operative performance. Yet,
portfolio equity flows are also more unstable and prone to reversal than FDI flows.
In general, recent studies show that the composition of inflows seem to have a
strong predictive power for currency crashes. In particular, the share of FDI in a
country’s total capital inflow is negatively associated with the probability of a
currency crises. Another important composition effect relates to the maturity
structure of external debt. The grater the share of short-term debt, the more likely is
a crisis to take place. To the extent that shorter debts can be proxied by portfolio
investments and longer debts by FDI, we have a case in favor of FDI versus
portfolio investments. So in the end, a trade-off appears between portfolio
investments and FDI to mirror a parallel trade-off between market flexibility and
industrial stability.
11 The currency denomination of external debt is also important. A higher share of foreign debt
denominated in foreign currency is currently associated, by the most prominent rating institutions,
with a higher probability of a crisis.
12 For a recent study on the effect of FDI, foreign loans and portfolio flows on domestic investment
see Mileva (2008).
26

To sum up the present discussion, and ranking the foreign supply of capital in
terms of liquidity from debts, to portfolio investments, to FDI, a government
should carefully set up the mix and the timing of liberalization policies. It should
first define a realistic target for growth and then proceed on the base of a thorough
examination of the local condition of its industries and services. To do so, a State,
and its bureaucracy, needs to be credible, accountable and stable. When citizens
need to make sacrifices, States must also set up an area of social exchange between
what is required to reach that target, and what will be later on available in terms of
better standards of living. We shall return to this question in Section 3.
2. Investments and institutions
In general, countries with better public institutions are more likely to attract a
higher share of FDI, relative to other forms of capital inflows (especially bank
loans) (Wei and Wu, 2002). Considering that FDI do not present most of the above
mentioned drawbacks of foreign debts and portfolio investments, and also that FDI
are said to bring about a lot of collateral benefits for growth - an issue to which we
shall soon return - two questions emerge. First, what kind of institutional building
needs to be generated. Second, what kind of State is more likely to succeed, if one
wants to gear FDI into economic development and avoid a foreign exploitation of
national resources, with no benefit for the country. Let’s concentrate on the first
question here. In Section 3 we shall discuss the second one.
Current literature distinguishes between two classes of institutions: 1)
property right institutions, as proxied by control over corruption, risk of
expropriation, juridical independence and governance transparency; 2) financial
institutions, represented by various measures of stock-market and banking sector
development, credit worthiness and credit risk rating, plus other measures of
macroeconomic discipline. Weaker institutions in both areas are expected to
strongly reduce the share of FDI to total liabilities. So, provided that a certain
‘institutional building’ is put in place, additional measures have been suggested,
across the board, to attract FDI in transition economies. The reasons are
straightforward and all based on the presence of externalities and spill-over effect
of FDI into the recipient economy. If the technology and the knowledge associated
with them can be considered, at least to some extent, as a ‘public good’ (i.e.
appropriated by others with negligible additional costs), host countries and local
firms can benefit from FDI in many cases, even if multinational enterprises (MNE)
carry on their operations with fully owned affiliates. This happens, for example,
when MNE:
1. contribute to the overall efficiency of the industrial system by overcoming
supply bottlenecks: a feature that is destined to diminish with time, as the
technology of the host country develops by imitation and amelioration;
27

2. introduce new technologies and train workers up to international standards:
a future factor of advantage for local firms;
3. break down monopolies and stimulate competition and efficiency: a cost
reduction element for customer firms and final consumers;
4. create a more oligopolistic industrial structure when excessive competition
was in place (i.e. when local firms were too small to compete or could not produce
with a profit);
5. introduce inventory control, standardization, more efficient market
distribution and logistics: all features that can be easily copied and adopted by local
firms;
6. induce local firms to increase their managerial efforts and marketing
techniques, either locally and/or internationally.
A less optimistic approach would also mention, though, some negative spillover
effects of FDI into the guest economy, that are based, contrary to the previous
approach, on the appropriation of some ‘public good’ element of the former system
of production by private enterprises. For example, following the previous list of
benefits, one might argue that, without appropriate supervision and surveillance,
some MNE might also:
1. crowd-out local firms by introducing a brand name products (sometimes of
inferior quality) that soon become preferred by consumers only because of a
massive advertising capacity that local firms cannot afford (think of the Coca
Cola empire, which put to an end a large number of local producers of
healthier soft drinks, all over the last century);
2. introduce new technologies and train workers up to international standards,
but in a situation in which the higher wages paid by the MNE rip-off the best
workers from local firms, which have thus to face labor costs that increase
faster than the labor productivity induced by their imitation of new
technologies and training;
3. maintain monopolies without stimulating competition and efficiency by
simply substituting a former local (public) supplier with a private (foreign)
supplier, as witnessed by some public goods and services ‘privatization’ of
the 90ies, both in Western and Central Eastern Europe;
4. create a more oligopolistic industrial structure with higher barriers to entry for
incumbent firms;
5. introduce managerial methods and practices that are not easy to copy, and
thus not adopted by local firms for lack of transparency, shortage of finance
or scarce capacity to access key information.
By comparing all possible outcomes, we argue that positive spill-over effects
are not an automatic consequence of MNE presence, as they are related to the host
country’s capacity to benefit from them (Kokko, 1994). They depend on the efforts
of local firms to invest in learning capacity, R&D activities, reverse engineering,
28

decoding of spilled knowledge etc. All this in turn depends on the ability and the
motivation of local firms to engage and invest in learning and imitation activities,
to absorb foreign knowledge and skill, and melt it with existing local knowledge 13 .
But no less important are the qualities and the aims of the public administration,
which has to provide accurate and appropriate government supervision when
markets are less than perfectly competitive, and create contestable markets by
allowing free access to all, whenever possible. Yet, most ‘transition economies’ did
endorse, in the last decade, the first point of view, and thus adopted various forms
of incentives to encourage foreign owned companies to invest in the country, to
speed up the ‘market friendly’ sequence we mentioned above 14 . The result was a
series of policies that are now blamed for having distorted the ‘market’ rather than
avoided Markey failures […]
3. Developmental States
The discussion on what kind of State, and which set of economic policies are
best suited for economic development is too vast to be treated here. Yet one can
take the grand debate that took place in the previous decade about the so-called
‘East Asian Miracle’ as a point of reference. In that occasion a clear case was made
in favor of a particular set of policy measures, institutional building and economic
sequencing that, contrary to conventional belief, allowed eight East Asian
countries 15 to perform the fastest and longest economic development of history as
we know it.
In interpreting that miracle, the World Bank proposed a well-known frame of
reasoning, labeled as ‘Market Friendly’ (Figure 1). Reading Figure 1 by columns 16 ,
from left to write, the argument goes as follows. Given (first column) good
fundamentals and moderate selective policies, to discriminate among sectors and
firms, a good and accountable bureaucracy set up a leveled playing field between
‘free’ market forces’ and the ‘administrative coordination’ that the local context
was able to supply (second column). The result was (third column) a rapid
accumulation of key factors (physical capital, human capital), that were efficiently
allocated and technologically up-graded, to end up (forth column) in an
extraordinary export-led industrial growth. This is why the population can now
enjoy better social indicators and a considerable reduction of poverty. In arguing
against this way of reasoning, a number of economists noticed that, despite being
13 Tiberi Vipraio and Hodgkinson (2000).
14 These included, to mention the most important: fiscal incentives (such as tax holidays and lower
tax rates for foreign investors), financial incentives (such as grants and preferential loans to MNE),
as well as ‘market preferences’, infrastructure free of charge, sunk costs reimbursements, and
even monopolistic rights (Pennings, 2001).
15 Namely Japan, South Korea, Taiwan, Honk Kong, Malaysia, Singapore, Indonesia and Thailand.
16 Full arrows between squares express cause-effect transmission, dotted line express feed-back
mechanisms.
29

logically correct, the sequence just described was not confirmed by historical
observation 17 . The fastest growing economies did in fact have very intrusive
Developmental States, who ‘shaped’ the market and created deep rooted
institutions to promote a much faster growth. What happened in reality, and
confirmed by the World Bank itself, is that, at the dawn of industrialization - which
took place at different times in each country under scrutiny - first came a ‘certain’
redistribution of income. This allowed all economies, but especially the fastest and
oldest growing economies – Japan, South Korea, and Taiwan – to develop a State
that would exchange less income inequality with more bureaucratic leadership. A
competent and accountable bureaucracy 18 would thus introduce selective policies
that did distort price considerably, by promoting investments and discouraging
consumption. But far from letting the resulting ‘export-led growth’ benefit the
economy, by a domestic use of all the foreign money thus acquired, the process of
relative price distortion went on for at least 3-4 decades. All along this time, there
was a very slow improving in the ‘better allocation of resources’ that the World
Bank sees at the core of the functions of growth. Besides, as payments for excess
exports were mostly employed in FDI in neighboring countries and overseas,
inflation was kept at bay, and only a mild up-ward pressure was exercised on the
rate of exchange. No wonder that each economy did show good macroeconomic
fundamentals and a good market performance (on the surface) as a result of such a
set of policies and sequencing. But what really happened was a very careful
‘market management’ from a very long-sighted ruling class, who was inspired by
the rules of a ‘New Competition’ (Best, 1991).
The financial crisis of 1997, which turned the miracle into a nightmare, was
later attributed to the same price distortions that the World Bank considered so
negligible a few years earlier. But this time, wrong economic policies were also to
blame. The crisis outbreak, which took place a few years after capital
liberalization, seemed to confirm the Developmental State approach for industrial
performance. Once freed from bureaucratic ‘interference’ and credit rationing, a
well organized industrial structure soon became thirsty of foreign capital and eager
to enter into speculative ventures (especially in real estates). Left alone with
macro-economic unsound policies (i.e. for Thailand, an unrealistic defense of the
currency peg) former ‘miracle’ countries were thus exposed to over-investment.
and sudden capital reversal 19 .
17
See Tiberi Vipraio (1999), Chapter VI, for a discussion.
18
Albeit not free from corruption. But the World Bank assumes that the more competent and
accountable is a bureaucracy, the less prone it is to corruptions. In any case, the ‘transaction cost’
of corruption, should be compared to the ‘transaction cost’ of inaction or incompetence from an
otherwise honest bureaucracy. See Tiberi Vipraio, 1999, for a discussion.
19
Yet foreign capital could enjoy generous bail-out from international institutions like the IMF, and
continue operating under the suspect of a deep moral-hazard situation (Tiberi Vipraio, 2000).
30

4. Is there a scope for Developmental States
in Central and Eastern Europe?
What is the lesson of this short recollection of events for transition
economies? A number of changes of the previous picture are due here. First of all
there is no tradition of Developmental States in CEE. Economic planning was not
conceived for export-led industrial growth, but rather had a clear ideological
connotation. If a social pact was in place at all, between the State and the
population, it was between a ‘less unequal distribution of income’ (compared to the
West) and a less demanding work discipline and factor efficiency (which translated
de facto in less output). But returning to our issue, what kind of institutional
building can we suggest for transition economies, to promote industrial
development, as a result of capital liberalization? To answer this question I suggest
we concentrate on how to produce a better coordination within each column of
Figure 1, by reading it from right to left.
4.1 Performance
Contrary to East Asian economies, the CEECs have not developed en exportled
model of development, based on the acquisition of external money and finance
from systematic foreign trade surpluses. On the contrary, the general position of the
current account balance is almost everywhere in the negative, and almost all capital
inflows are foreign owned, rather than domestically generated by excess exports.
Yet, a number of studies on the reasons why FDI did flow into the CEECs after
transition found that the lower labor costs per unit of production were the main
motivation, followed by market penetration. So, a relative cost advantage for labor
intensive productions was there in the first place. But as we all know, there was
little domestic accumulation of money and international reserves, in the CEECs,
both for the severity of the economic crisis, all along the 90ies, and the necessity to
turn the old existing capital and organization into the new ‘market framework’.
Besides, the rapid accumulation of wealth that took place in some cases, only
partially translated into legal domestic investments, and took the usual route of
capital exports. So the engine of growth, in the corresponding column, had to relay,
to a great extent, on foreign capital, especially FDI, for accumulation and
productivity gains, with a premium to foreigners in the allocation of resources, as
capital was scarce to begin with.
Yet the FDI motivation of ‘market penetration’ has gained momentum, in
recent times, to the extent that wages grow faster than productivity, and domestic
demand starts to take off. Furthermore a strong increase in the intra-industry trade
between most CEECs and Western Europe took place, in the last decade. This is a
clear indication that both a ‘real’ and ‘nominal’ integration is going on in Europe.
‘Real’ (supply side) integration emerges when, for lack or inefficiencies of local
firms, FDI are made to transfer labor-intensive phases of production into the
CEECs. Intra-industry trade is thus the result of trade in semi-finished products,
31

across Europe, within the same MNE or among related sub-suppliers 20 . ‘Nominal’
(demand side) integration emerges when intra-industry trade is made of similar
products, of different qualities, that travel across Europe to meet the various tastes
(and income capacities) of more sophisticated consumers. The first element
supports the idea that an important component of growth is still related to the
capacity of CEE to remain competitive in some phases of production. The second
element supports the symmetric idea that growth does not need to be export-led,
and can be driven by domestic demand. The duality of this model will narrow the
scope for a Developmental State the set up the right mix between ‘market
discipline’ and the local ‘context’. I shall return to this in § 4.3 below.
4.2 Growth functions
As almost all CEE countries present a current account deficit, how do we
avoid that the higher demand created by a benevolent income policy might produce
an even greater deficit and expose the country to capital outflows, or capital
reversal? From Figure 1, it is clear that the main avenue, for a policy, is to seek
growth in itself. But which is the best possible combination between accumulation,
allocation and productivity gains to this aim, given the socio-economic condition,
and the political cycle of the country? The list of micro-economic policies to
accelerate these function is very long. Most of these measures have been already
experienced. But in setting up a proper system of incentives, discriminating
between local and foreign firms, to the advantages of the latter, presents all the
drawbacks that we have stressed above (Section 2). It is thus advisable, once
growth has took off, to reduce the incentives to attract foreign capital to the
minimum level, and let the domestic system get the most out of foreign technology
and organization.
4.3 Competitive discipline
In § 4.1 we argued that the absence of an export-led growth (to accumulate
foreign currencies and reserves via a systematic trade surplus), together with an
increasing intra-industry trade across Europe, both leave a very narrow scope for a
competitive discipline that represents a fair balance between ‘market forces’ and
the local ‘context’. The policy mix should in fact promote market competition (as
an edge for FDI), with a less uneven income policy, in order to distribute the
benefits of growth without scaring foreign capital away. If successful, this policy
mix would enhance the spill-over effect of FDI into the country, but only if
coordination and information sharing is provided by a competent and reliable
bureaucracy, which can resist, at least to some extent, lobbying and nepotism.
While some FDI would probably fly away, at this point, towards cheaper labor, the
20
See Tiberi Vipraio and Giansoldati (2008) for a discussion on Intra-industry and Intra-firm trade
during the process of ‘fragmentation’ of production cycles into the CEE.
32

‘right’ combination of ‘market forces’ and ‘context’ based coordination would
stimulate those FDI that seek local market penetration. In order to keep growth at
pace, a delicate fine-tuning of policies is necessary, to help balance the’ market’
with the ‘context’. But the relative importance of the two cannot be discussed in
principle, as it will depend on the socio-economic and political conditions of that
particular country, on the quality and the aims of its bureaucracy, and eventually on
the degree of influence that all constituencies, both domestic and foreign, can
exercise on the State.
4.4 Policies
Given such a narrow space of action, let us now briefly consider the mix of
fundamentals and selective policies that are more suitable for the task, provided a
good institutional set up is there to deliver. A vast array of policies, and policy
mixes, can be arranged, once all previous measures are accounted for. It is beyond
the scope of this paper to supply all the possible combination of macro and microeconomic
policies along the process of capital liberalization. But limiting our final
remarks to the core of our arguments, i.e. the mix between monetary policy and
selective industry policies, a few considerations may be suggested to conclude. A
tight monetary policy could be considered, for example, a way to off-set a more
equitable income policy. In setting higher interest rates, this policy would attract
more foreign capital, but mostly in the form of finance, and possibly equity,
provided the process of institutional building has gone beyond its initial phases. In
principle, the more advanced the local institutions, the higher the probability that
capital would flow in, provided a flexible exchange rate regime would take care of
excessive imports. But to the extent that foreign direct investments also outsource
some capital locally, higher interest rates would also slow down, ceteris paribus,
the inflow of new technologies.
To help increase the inflow of less liquid capital, which would lower the risks
associated with capital reversal and prompt a faster real growth, the process of
institutional building – in this case higher competition and a system of
contestability of local markets – should be geared to reconcile the access to
‘foreign knowledge’ by local firms (and competitors in general) with the MNE’s
target of profit maximization. A series of industry policies, fiscal policies, and
relative price-setting could be imagined, at this point, to create synergies among
resource accumulation, productivity gains and allocation efficiency. Eventually, if
FDI won’t be discouraged by a tighter monetary policy, selective incentives may
not be needed, and thus no market disruption should take place. By setting a
leveled playing field among national and international competitors alike, a policy
maker could thus choose the mix and the sequencing of industry policies, valid for
all firm, no matter their nationality, according to socio-economic conditions and
political cycles. He could also choose between faster growth (by giving preference
to factor accumulation and productivity gains) and a less equal allocation of
resources (by letting profit grow according to the local scarcity of capital). But in
33

order to do so, the country should consider that external financial resources could
also be acquired by excess exports. In this moderate neo-mercantilistic approach,
MNE’s, and international networking with small and medium firms could thus turn
to be a useful avenue for industrial development.
34
References
1. Bekaert Geert, Campbell Harvey and Christian Lundblad (2005), “Does Financial
Liberalization Spur Growth?” Journal of Financial Economics, Vol. 77, N. 1, pp.
3-55.
2. Best Michael (1991), The New Competition Institutions of Industrial
Restructuring, London, Polity Press.
3. Edwards Sebastian (2005), Capital Controls, Sudden Stops and Current Account
Reversals, NBER Wp N. 11170, March.
4. Kokko Ari (1994), “Technology, Market Characteristics and Spillovers”, Journal
of Development Economics, Vol. 43, Issue 2, pp. 279-293.
5. Mileva Elitza (2008), “The Impact of Capital Flows on Domestic Investment in
Transition Economies”, ECB Wp N. 871, February.
6. Pennings Enrico (2001), “How to Maximize Domestic Benefits from Irreversible
Foreign Investments”, IGIER Working Paper N. 205.
7. Tiberi Vipraio Patrizia and Marco Giansoldati (2008), A Note on Fragmentation,
Intra-Industry and Intra-Firm Trade with a Preliminary Test in the Furniture
Industry, Università degli Studi di Udine, mimeo.
8. Tiberi Vipraio Patrizia and Ann Hodgkinson (2000), “Globalisation Within a
Local Context: Methodology and Pilot Study”, Journal of International Marketing
and Exporting, Vol. 5, N. 1, pp. 25-37.
9. Tiberi Vipraio Patrizia (1999), Dal mercantilismo alla globalizzazione. Lo
sviluppo industriale trainato dalle esportazioni, Il Mulino, Bologna.
10. Tiberi Vipraio Patrizia (2000), “Miracolo o miraggio? Alcune riflessioni sulla
crisi asiatica a partire dalle tesi della Banca Mondiale”, Stato e Mercato, N. 59,
pp. 317-341.
11. Wei Shang-Jin and Yi Wu (2002), “Negative Alchemy? Corruption, Composition
of Capital Flows, and Currency Crises” in Preventing Currency Crises in
Emerging Markets, ed. by Sebastian Edwards and Jeffrey Frankel, University of
Chicago Press, Chicago, pp. 461–501.
12. Gelos Gaston and Wei Shang-Jin (2005), “Transparency and International
Portfolio Holdings”, Journal of Finance, Vol. XL, N. 6, pp. 2987-3020.
13. World Bank (2000), “The Benefits and Risks of Short-Term Borrowing,” Global
Development Finance, Vol. 1, Ch. 4, pp. 77–95.
14. World Bank (2002), Transition - The First Ten Years: Analysis and Lessons for
Eastern Europe and the former Soviet Union, Washington D.C..

Prof. Pece Nedanovski, Ph.D. *
Katerina Sapkova **
INSTITUCIONALNE PROMENE U TRANZICIJSKIM
OKOLNOSTIMA KAO FAKTOR EKONOMSKOG RAZVOJA
I FAKTOR ZA PRIVLAČENJE STRANIH DIREKTNIH
INVESTICIJA – SLUČAJ REPUBLIKE MAKEDONIJE
Abstrakt: Institucije mogu biti definisane na različite načine. Ustvari one
predstavljaju formalna i neformalna pravila za upravljanje odnosima između ljudi, t.j. set
normi čiji je cilj da definiše odnose među ljudima. U savremenim uslovima, institucije t.j.
promene kojima su one izložene, posmatraju se kao vrlo značajne za socio-ekonomski
razvoj. Uzimajući ovo u obzir, razumljivo je da tranzicione okolnosti postavljaju potrebu
obraćanja pažnje na promene koje se odvijaju u okviru institucija sa ciljem ubrzavanja
ekonomskog rasta. Na primer, efikasan sistem vlasničkih prava i efikasna primena ugovora
omogućava smanjenje transakcionih troškova u slučaju kada ekonomski subjekti
preduzimaju izvesne aktivnosti i time se povećava njihova efikasnost rada.
Primena ovih saznanja na primeru Republike Makedonije potencira saznanje da
reforma postojećih i uspostavljanje novih institucija, može predstavljati potstrek za
značajno smanjivanje transakcionih troškova. Osim toga, time bi se dobilo dodatno
smanjivanje asimetričnih informacija, a sve to bi vodilo ka poboljšanju biznis klime,
privukao bi se dodatni inostrani kapital i time bi se stabilizovale stope ekonomskog rasta
makedonske privrede.
Imajući u vidu prethodna saznanja, može se reći da dobro programirana i
realizovana reforma sadašnjih institucija u Makedoniji, zajedno sa unapređenjem
vlasničkih prava, biće od koristi ne samo nacionalnoj privredi, već će omogućiti da resursi
koji su u vlasništvu pojedinaca i firme budu još racionalnije iskorišćeni sa njihove strane.
Sve ovo će omogućiti smanjenje nivoa korupcije i kriminala u zemlji, čime če se stvoriti
preduslovi za privlačenje većeg iznosa inostranog kapitala.
Ključne reči: institucije, institucionalne promene, ekonomski razvoj, inostrani
kapital, inostrane direktne investicije.
INSTITUTIONAL CHANGES IN TRANSITIONAL CIRCUMSTANCES
AS A FACTOR FOR ECONOMIC DEVELOPMENT AND FOREIGN DIRECT
INVESTMENTS ATRACTING – CASE STUDY OF THE REPUBLIC OF
MACEDONIA
*
Vice-Dean for Educational Affairs, Professor of Applied Economics, and Environmental Economics,
Faculty of Economics, University “Ss. Cyril and Methodius”, Skopje, R. of Macedonia, e-mail:
pecen@eccf.ukim.edu.mk.
**
Student at postgraduate studies “Management in the public sector” Faculty of Economics,
University “Ss. Cyril and Methodius”, Skopje, R. of Macedonia, e-mail:
katerinasapkova@hotmail.com.
35

Abstract: The institutions can be defined in many different ways. In fact they
represent formal and informal rules for managing the relationship between humans. In
contemporary circumstances, the institutions i.e. the changes that are going on within their
frameworks are considered as being very significant carriers of the socio-economic
development. Taking this into consideration, it is consequent that the transitional
circumstances impose a need for giving appropriate attention to the changes that are going
on in this field in order to enhance the economic growth. For example, the efficient system
of property rights and the efficient implementation of the contracts enable decrease in
transaction costs in case when economic agents undertake certain actions and thus
increase the economic efficiency. Unless someone guarantees the right for resource
ownership, their usage and transfer, the producers will face the risk of losing their
resources. This risk appears to be especially important for the countries in transition,
because the unsafe property rights represent an inevitable feature of the systems in this type
of countries.
The implementation of these findings in the example of the Republic of Macedonia
shows that reforming the actual institutions and establishing new and efficient institutions
is something that will significantly influence the decrease in transaction costs and lead to
successful implementation of contracts, clear determination of property rights, decrease in
the amount of asymmetric information, and all these will consequently add to the process of
improving the business climate, attracting foreign capital and thus produce higher and
more stable development rates of the Macedonian economy.
This paper leads to conclusions which point to the fact that a well–framed and
successfully realized reform of the actual institutions in Macedonia in conjunction with the
improvement of property and contract rights will not only help the economy, but this will
also mean that resources will be held by individuals and firms who have safe and precisely
defined interest in protecting them, and thus decrease the level of corruption and crime. All
this will represent a significant stimulus for attracting foreign capital.
Key words: institutions, institutional changes, economic development, foreign
capital, foreign direct investments.
36
1. Introduction - Institutionalism as a Theoretical Framework
Institutionalism as economic school appeared in the USA, at the end of the
XIX and the beginning of the XX century. It holds institutions as a basis of its
teaching process. Meanwhile, this notion also comprises different social
phenomena such as the legal norms, private property, customs, traditions, norms,
law and competition. From general perspective, this notion has been presented too
widely and it comprises a large number of social categories. However, this school
explains that the institutions i.e. the changes that are going on within their
frameworks are carriers of the social-economic development. Because of that, the
goal of economics as science is to describe the evolution of the institutions, the
institutional changes and their role in the society beginning from the past up to
present time, and to point out the directions of their further transformation, as well
as to explain the influence they have on the social-economic development. The

institutionalists aim at having a wider approach on economic phenomena,
something that besides the economic aspects will cover certain sociological,
anthropological, psychological and other aspects of economic phenomena. The
explanation that they are using while doing this is the one which states that the
economic system is not an isolated system, but it represents a subsystem of the
huge social system and it has interactive relations with its other subsystems.
Institutionalism develops into many directions, the most important being the
following ones: socially-psychological institutionalism, socially-legal institutionalism,
empirical or market fluctuating-statistical institutionalism. All these three
directions have one thing in common and that is the fact that they do not accept the
basic postulates of the neoclassical theory and that they believe that its major flaw
is the fact that it does not explain the motives of people’s behavior. At the same
time they build the attitude that the people’s relationships and their behavior and
the social-economic development are generally determined by the institutions.
Therefore Veblen defines the institutions as ‘established principles which serve as
basis for human’s behavior and human activity in general’ 21 . People accept
institutions as ideas, customs and habits. Private property represents a
medial/central institution, whereas factors such as the population growth and the
development of science cause changes of the institutions.
Institutions are a changeable category and it is their changes that the
behaviour of subjects in society and the social-economic development depend on.
The domain of analysis, when it comes to this doctrine, is not limited to the most
essential economic aspects only. On the contrary, it is in this case also that when
making analysis what is taken into consideration, then appears that they are wider
social, economic and political aspects that influence everyday life. What is also
subjected to analysis are the wider issues from the field of law, applied industrial
organization, public policy and other fields.
Neoinstitutionalism enlarges the scope of neoclassical economy by
incorporating the property rights and contractual relations in the analysis, and it is
with their help that it explains the behaviour of the economic subjects. Therefore,
this theory observes “… the firm as a complex set of relations and interactions that
largely depend on the institutional economy in which they function.” 22 Neoinstitutionalism
appears as a kind of criticism against neoclassical conception.
According to neo-institutionalists, the assumptions of neoclassical doctrine are not
absolutely true and appear to be applicable only in a special condition. Neoinstitutionalists
do not oppose these assumptions; they only state that they are
incomplete and that they do not reflect the real condition of the economies all over
the world. “In the real world, the producers and the industries go that far that they
set up the price, they determine the demand by using the monopolies as means for
21
Metodija Stojkov, Development of Economic Thought (in Macedonian), Faculty of Economics,
Skopje, 2002, p. 245.
22
Shenaj Dayt, The New Institutional Economy and Economic Development, M.Sc. paper
(unpublished, in Macedonian), Faculty of Economics, Skopje, 2007, p. 8.
37

doing so and also using the oligopolies, the design of the product and the product
differentiation, the advertising and by using other ways of non-price competition.
These forms are being recognized by the orthodox economic conception also. ” 23
2. Institutions as Carriers of the New Institutional Economics
Development, Routledge, 1995, p 18.
38
2.1. What the Institutions Are
There are more approaches when it comes to defining the institutions. For
example, institutions can be defined as formal and informal rules for managing the
human relationships. Further, as institutions could be defined different
organizational entities, procedures and regulatory frameworks. One of the most
used definitions of institutions is the one that insists that the institutions are
connected with the extent to which the property rights are being protected, the level
of law implementation and the scope of corruption display. 24 In this sense, Douglas
North, states that one of the main objectives for the purpose of which the
institutions are formed is the objective to lower the insecurity regarding trade
between humans. 25
From the aspect of analyzing the connection between economic development
and development of institutions, the institutions could be classified into four sub
groups:
• Institutions responsible for the actual creation of market economy – in this
case it is a matter of institutions which are directly involved in the property
rights protection and that ensure contracts implementation. If these
institutions do not function well, then it is something that is reflected
through the absence of market system or through the existence of a market
system but a bad one. This group consists of judicial institutions i.e. the
entire judicial system.
• Institutions responsible for regulation – this group consists of the
institutions for government regulation in the spheres of market failure, such
as the externalities, the natural monopolies, the asymmetric information
and others. In these domains the market operates badly and therefore there
is a necessity to have government regulation. In this group we can point out
as examples the regulatory agencies in the fields of telecommunications,
transport, financial services etc.
• Institutions responsible for market stabilization – these institutions are
23
J. K. Galbraith, The Economics of Innocent Fraud, Penguin Books, 2005, p. 10.
24
Taki Fiti, Institutions and the Economic Development, Macedonian Academy of Sciences and Arts,
Skopje, 2004, p. 88.
25
John Harris, Janet Hunter, Colin M. Lewis, The New Institutional Economics and Third World

esponsible for maintaining the macroeconomic stability i.e. the high level
of price stability, they are responsible for eliminating the cyclical
movements and the system’s ability to handle economic crisis. This group
of institutions comprises the Central bank, the foreign exchange regime,
the budget and the fiscal rules. .
• Institutions responsible for market legitimacy – these institutions are
responsible for social care and social insurance; they are responsible for
effectuating the income allocation and for relativization of the social
conflicts. For instance, to this list belong: the pension system, the schemes
for providing help in case of unemployment, and other social funds.
Another essential aspect when explaining the term institutions is the
possibility to empirically measure their quality. Namely, in the literature there are
three criteria according to which is measured the quality of the institutions existing
in one system:
• Quality of governance (degree of corruption, political rights, public sector
efficiency and quality of government regulation);
• Degree of legal protection of private property;
• Limits and restriction of the public elites.
Subjectivism is pointed out as a major drawback of the above mentioned
indicators because they are most often based on reports and perceptions deriving
from domestic and foreign experts, representatives of international organizations or
non-government organizations. Also, a restricting factor is the fact that in
themselves they include phenomena and processes that are in their nature difficult
to measure. However, no matter the presented restrictions, these indicators are
valid and relevant for drawing conclusions about the quality of the institutions.
2.2. Economic and Political Institutions vs. Organizations
In order to provide a better explanations regarding the institutions that are in
the focus of the New Institutional Economics analysis, at first it should be made
distinction between institutions and organizations. Generally speaking, institutions
are defined as rules of play i.e. restrictions created by people which are consisting
part of the human interaction. These restrictions can have formal character
(constitution, statute, common law and regulations) and informal character
(conventions, norms of behavior and individual rules of behavior).
Formal restrictions can be political or judicial, economic restrictions or
contracts. Political restrictions determine the hierarchical structure of the society,
the basic structure of decision making and the explicit objects of control. Economic
restrictions define the property rights. Contracts consist of provisions that are
specific for certain agreement or trade.
39

On the other hand, there are informal restrictions also. Informal restrictions
are a constituent part of culture, and they are transferred from generation to
generation through the process of learning and imitation of knowledge, values and
behavior. These restrictions consist of conventions, norms of behavior and
individual rules of behavior. They do not react fast to changes going on in the
formal rules and because of this reason the same formal rules established in
different societies will not give the same results.
Unlike institutions, organizations are participants in the game that is set up by
the institutions. They represent a group of individuals that are connected via mutual
goal. Organizations can be political bodies (political parties, governments, senate
etc.), economic bodies (enterprises, family businesses, co-operations, trade unions
etc.) and social bodies (churches, clubs, athletic associations) and educational
bodies (schools, faculties, centers for informal education etc.). There is a feedback
relation between institutions and organizations. Namely, through the imposed rules
the institutions influence process of creation and development of certain
organizations. At the same time, through the intention for achieving determined
objectives organizations influence the development of the institutions.
In the literature that deals with the issue regarding institutions, their
development and the influence they have on the wider economic system, there is a
clear distinction between the notions economic institutions and political
institutions.
Economic institutions are represented by the ownership and contractual rules
and regulations that coordinate economic interactions. Through these institutions,
individuals and organizations coordinate their activities in production, trade and
distribution. All these transactions cause transaction costs which incur because
there are information problems. In order to lower these costs and to increase
economic efficiency and productivity with the subject included in the transaction,
state comes into action. The state is structured by political institutions that
influence the processes of creation and implementation of legal environment,
which on their part influence the creation, operation and changes of the institutions.
Having a better institutional framework means lowering the transaction costs and
consequently alleviating transactions between parties. This leads to more efficient
allocation of physical and human capital; it increases the specialization in the
production process, expands markets and trade, and encourages investments. Well
defined and applicable property rights, generally, have influence on the increase of
economic efficiency and represent a pre-condition for achieving economic growth
and development.
The state has a comparative advantage when implementing the property rights
for many reasons. At first, the state has a legal jurisdiction over the whole territory.
With this, it overcomes the problem with coordination which appears with the
private provision of property rights. Further, the state has the right to force matters,
and by doing so it can impose its own decisions. Third, the states are in permanent
40

contact and they have mutual coordination which results in decreasing problems
with coordination.
Political institutions are institutions that shape the political process, and which
result in creation of formal rules and creation of legal system. These institutions do
not have a direct influence on lowering transaction costs, but they act as
determinants of the quality of economic institutions and they also characterize the
environment for running business. Political institutions determine the production
process of economic institutions.
2.3. Institutions and Economic Development
The previous text reviewed the postulates of the new institutional economy,
the institutions as its basic carriers and the difference between the institutions and
the organizations; it explained the different types of institutions etc. However, the
main objective of new institutional economics are not the institutions only, but
their mutual relations and the influence they have over the economic development.
The question is: ‘What is the transmission mechanism via which the institutions
influence the economic development?’ In order to provide the best possible answer
to this question we are going to refer to the previously explained division of
institutions according to their scope.
Institutions that are responsible for the actual creation of market economy are
directly related with the property rights protection and with the efficient
implementation of contracts, which by itself relates them with the incentives for
making investments and developing entrepreneurship. There are a few significant
aspects regarding this issue, which explain the connection between economic
development and investments on the one hand, and the institutions and property
rights protection on the other hand. Firstly, it is the protection of property rights
that increases investments in machines, in human capital and in technologies;
secondly, the good protection of property rights disables powerful groups to
expropriate income and to claim investments made by other parties as theirs, and
thirdly, the good protection of property rights ensures equal opportunities for
people to invest specially in human capital, which makes them become active
participants in the economic independency of the country.
Institutions that are responsible for government regulation are directly related
with the domains of market failure. In certain spheres of economic activities the
market cannot successfully resolve the problems: the existence of monopolies,
externalities (positive and negative ones), asymmetric information etc. All these
domains are in the need of having government intervention i.e. regulation.
From the other side, institutions that are responsible for market stabilization
should ensure macroeconomic stability as the basic assumption for sustainable
development. These institutions, mainly speaking about the budget and the central
bank, are responsible for rational government with the aggregate demand, for
alleviating the consequences of economic cycles (recessions and expansions), for
41

preventing financial crisis which can have grave consequences not only for the
countries hit by them, but because of the emphasized globalization processes, also
for the countries in the wider region, and for the world economy in general (the
example of financial crisis in the South-Eastern Asia is a proof for this conclusion)
etc.
Finally, institutions which are responsible for ensuring market legitimacy are
also responsible for social care and social insurance of the citizens, for effectuating
revenue allocation and relativization of social conflicts. Modern states use tax
policy as primary mechanism for achieving these objectives. The second
mechanism refers to citizens’ social security i.e. the state uses social funds (pension
and health care funds) as instruments that provide social security.
Besides this explication regarding the relation between institutions and
economic development, the modern scientific world uses numerous econometric
models that quantify effects derived from the quality of institutions regarding
dynamics of economies’ development. Generally speaking, these models show that
there is a significant influence of institutions on economies’ revenue, the economic
development rates, and the level of economic policies’ implications. The
conclusions being the following:
42
• The increase in the actual average quality of the institutions in the sub-
Sahara Africa to the level of the institutions in the more developed
countries in Asia, would increase the revenue per capita in the countries of
sub-Sahara Africa for 80%;
• The greater quality of institutions decreases the economic development
instability, and in this case each improvement of quality for every standard
deviation decreases the development instability for 25%;
• Good economic policies require existence and functioning of good
institutions – in the opposite case, the weak institutions lower the chances
for implementation of best policies and also decrease the policies’
efficiency.
3. Opportunities for Institutional Changes
in the Republic of Macedonia
3.1. Key Institutions for Economic Development in Macedonia
In the text that follows, we are going to have a closer look at the opportunities
for institutional changes in the example of the Republic of Macedonia, as well as
the possible recommendations regarding the increase of the economic growth and
development rates by implementing these changes. At first, we will start with
analyzing the key institutions that influence the dynamics of economic
development in the Republic of Macedonia.

Institutions responsible for creating market economy – the condition these
institutions are in is extremely unfavorable, especially when it comes to the
condition the judicial system is in. As main problems for this one can consider the
following ones:
♦ Weak protection of property rights and slow process of distinguishing
property rights in some of the enterprises in the post-privatization period;
♦ Slow process of restarting of some of the production facilities in which
huge capital was invested in the past;
♦ Long duration of insolvency proceedings;
♦ Inefficient contracts’ implementation;
♦ Maintaining the interest rates at a high level;
♦ Corruptive behavior;
♦ The citizens loosing faith in the institutions of the system;
♦ De-motivating domestic and foreign investors when it comes to their
investing in Macedonian economy. 26
There are existing problems also in the functioning of the institutions responsible
for regulation which are mitigating the domains of market failure (securities commission,
direction for banks supervision, commissions for regulating the domains with
characteristics of a natural monopoly). The operation of these institutions is accompanied
by large number of problems and irregularities, and it is because of the fact that institutions
do not completely achieve the objective they have been established for. With regard to this,
it is necessary that:
• These institutions get better treatment by the Government;
• Тhey become equipped with young, well-educated and capable staff that
speaks foreign languages and is willing to learn through its work, and also
through acquiring permanent education in the country and abroad;
• There is established cooperation with the appropriate institutions in the
developed countries, which is always possible to be done through the
constant processes of providing technical assistance on bilateral grounds;
• There is initiative for aplicative scientific projects that would be realized
by our institutions in cooperation with institutions from the developed
countries. 27
Institutions responsible for market stabilization are responsible for maintaining
macroeconomic stability as a basic pre-condition for achieving economic development. In
this case, especially important are the National Bank and the Ministry of Finance. The
decision made by these two institutions influence the favorability of business climate, the
amount of investments, the overall production, the rate of inflation, the value of domestic
currency, the value of the foreign trade exchange etc.
26 Taki Fiti, ibid., p. 99.
27 Taki Fiti, ibid., p. 101.
43

The institutions responsible for market legitimacy cover the pension system, the
schemes for providing assistance in case of unemployment and the other social funds. It is
important that in this case we emphasize the significance of these institutions which are
responsible for monitoring the labor market operation, the unemployment and also
responsible for undertaking measures for alleviating it. The institution being the following
ones: the Ministry of Labor and Social Policy, the Employment Agency and the State
Statistical Office. More important problems in this domain are the following ones:
• Determining the real unemployment rate in the Macedonian economy;
44
• Cleaning up the evidence of the registered unemployed individuals that are
not active when it comes to looking for possible employment in
compliance with their qualifications;
• Reviewing the actual social benefits of the employees from the aspect of
labour market flexibility;
• Implementing new analytical instrumentarium for both analysing labour
market operation and unemployment. 28
3.2. Creating Favorable Business Climate
Favorable business climate is a basic factor on which depend transaction
costs, contracts’ implementation, realization of property rights, flow of information
between the subjects i.e. a factor upon which depend the opportunities for the
overall development of one country. In order to present the condition Macedonia is
in regarding the business climate favorability we are going to u se the data
publicized by the World Bank in the brochure titled “Doing Business in 2007: How
to Reform”, published in year 2006. This brochure gives analysis of ten indicators
that determine the favorability of business climate (starting business, employing
labor force, getting credit, protecting investors, paying taxes, inter-border trade,
contracts’ implementation and closing business). Some of them will be presented in
the example of Macedonia, in the text which is to follow.
Starting business – the average time for starting business in the Republic of
Macedonia is 18 days, and it includes ten procedures. These results are relatively
better when it comes to the countries in the region (32 days and 9.4 procedures),
but we are behind the OECD countries (16.6 days and 6.2 procedures).
License approval – In the Republic of Macedonia it is necessary to go through
18 procedures and 220 days in order to complete the process, which makes us be in
front of the countries in the region, and stay behind the OECD countries.
Ownership registration – Ownership registration in the Republic of
Macedonia, in year 2006, is performed in 98 days and it is necessary to go through
6 procedures.
Contracts’ implementation – for doing this in Macedonia, it is necessary to go
through 27 procedures and 385 days. The countries in the region require 31.5
28 Taki Fiti, ibid., p. 102.

procedures and 408.8 days, whereas the OECD countries need 22.2 procedures and
351.2 days.
In short, this publication gives us an insight about where was Republic of
Macedonia in year 2006 when compared with a few countries in the region, as well
as with the OECD countries. Republic of Macedonia holds the 92 nd place out of
175 countries when talking about how easy it is to run business. When compared
with the countries in the nearby region, Macedonia is in more unfavorable position,
but if certain indicators regarding some spheres are subjected to analysis, in that
case Macedonia is in a better position; this is something that should not serve as
comfort, but should represent an incentive to improve with respect to all indicators
for running business that will further lead to faster development.
3.3. Recommendations – What Can Be Done
The so far analysis in the case of the Republic of Macedonia indicates that
with an appropriate reform of the existing institutions, as well as by forming new
and efficient institutions there will be made a significant influence on lowering the
transaction costs, on successful contracts’ implementation, clear determination of
property rights, decrease in the level of asymmetric information, which will on its
behalf contribute to achieving higher and stable development rates of Macedonian
economy. There are few more directions for achieving this objective.
Institutions and businesses – Favorable business climate is a basic precondition
for increasing investments in physical and human capital and for
achieving economic prosperity. The role of the government in realization of this
objective is to provide appropriate regulatory framework and to fight against the
negative social capital (corruption). As a draft – proposal measures for improving
the institutions in this field it can be considered the following ones:
• Fast and urgent implementation of reforms in the judicial system,
introduction of permanent monitoring of the judges and measuring their
results;
• Reforms in the public administration and its transformation into a service
intended for the needs of citizens and business;
• Fixing the condition in the Land Registry Office as the first step for
protecting private property;
• Non-political party orientation of the public administration and public
enterprises;
• Strict implementation of laws and coordinated action of investigating
bodies, the prosecutor’s office and judiciary as necessary pre-condition for
fighting against crime;
• Insisting on judicial proceedings of all the reports of the State audit office,
which detected illegal spending of the budget funds;
• Fast pace in implementing the rest of the phases regarding the process of
45

46
decentralization by parallel increase in the institutional capacity of the local
self-government;
• Auditing the current condition and drastic reduction of the business’
administrative regulation;
• Encouraging the distinction of the offices shareholder-manager and
shareholder-employee when it comes to privatized enterprises;
• Full implementation of the international accounting standards and
increasing the responsibility of the external auditors. 29
Administration – It is notified that the administration in its everyday
operations appears to be comfortable when it comes to not complying with the
legally determined deadlines for the businesses being given certain right.
Corruption – According to the report regarding transition from year 2005,
there has been a decrease in the level of corruption regarding Macedonia over the
last few years. Corruption is being observed from the aspect of the three forms it
appears in i.e.: bribe, additional payments and frequent cases of corruption. Viewed
retrospectively since year 2002 we have the following results when talking the
previously mentioned forms of corruption:
• Bribe: 0.79 (2002) and 0.62 (2005);
• Additional payments: 2.91 (2002) and 1.83 (2005);
• Frequent cases of corruption: 22.7 (2002) and 25.28(2005).
According to Transparency International’s 2005 Corruption Perceptions
Index, Macedonia holds the 103 rd place out of 155 countries, the result of which is
2.3 on a ranking scale of 10, where 10 means pretty clean, and 0 means pretty
corrupted country. 30 These figures are sure evidence that the condition is alarming
and it requires that organized efforts are undertaken in order to decrease the level
of corruption, as well as to reform all the inefficient institutions that represent an
obstacle for providing sustainable rates of economic development. Because of this,
the Ministry of Finance of Macedonia in its Macroeconomic policy for 2007,
determined a few structural reforms that should influence in direction of improving
both climate for making investments and business environment, all this for the
purpose of accelerating economic development and getting closer to EU in the near
future. Some of the measures are presented in the text that follows:
• Reforms of the judicial system – Reforms in the process of selecting,
appointing and promoting judges and prosecutors; passing the rest of the
30 remaining sub-legal acts regulated by the Court Law; changing and
amending the Law for Criminal Proceedings; decreasing the delay of courts
in their operation and enhancing the execution of court decisions; enhanced
supervision of the operations of both the notaries and executors etc.
29 Shenaj Daut, ibid., p. 164-165.
30 Shenaj Daut, ibid., p. 167.

• Supporting the stability and competitiveness of the banking sector –
Opening subsidiaries of international banks; establishing public credit
registry; encouraging the process of bank hefting etc.
• Enhancing the insurance supervision – Establishing a supervisory organ in
the sphere of insurance; developing the capital market; supporting equity
funds etc.
• Reforms in the public sector – Privatization of the untransformed public
enterprises that have not completed the process due to their status; selling
shares of the privatized enterprises that are still in state’s ownership, etc.
• Reforming the public administration – Reforming the system of rewarding
the employees in the public sector; decreasing the discretion rights and
introducing mechanisms for controlling and monitoring the
administration’s operation by the citizens; maximum reduction of
bureaucracy and corruption through deregulation etc.
• Reforms in the healthcare sector – Fiscal consolidation of the healthcare
sector and budget financing of the Healthcare Insurance Fund in
compliance with the offered services; organizing trainings for the managers
in the healthcare sector etc.
• Increasing the level of environmental protection;
• Continuous realization of the decentralization process. 31
With the realization of all these measures as well as by further reforming and
improvement of the institutional capacity, meanwhile using the basic postulates of
the New Institutional Economics as a starting point, we believe that there will be an
increase in the economic prosperity and the welfare of all the citizens who live in
the Republic of Macedonia.
4. Conclusion
The institutions can be defined in many different ways. In fact they represent
formal and informal rules for managing the relationship between humans i.e. they
represent a set of norms the purpose of which is to define the relationship between
humans. In contemporary circumstances, the institutions i.e. the changes that are
going on within their frameworks are considered as being very significant carriers
of the socio-economic development. Taking this into consideration, it is consequent
that the transitional circumstances impose the need for giving appropriate attention
to the changes that are going on in this field in order to enhance the economic
growth. For example, the efficient system of property rights and the efficient
31 Ministry of Finance of the Republic of Macedonia, Macroeconomic Policy of the Republic of
Macedonia 2007, Skopje, p. 9-12.
47

implementation of contracts enable decrease in transaction costs in case when
economic agents undertake certain actions and thus increase economic efficiency.
Unless someone guarantees the right for resource ownership, their usage and
transfer, the producers will face the risk of losing their resources. This risk appears
to be especially important for the countries in transition, because the unsafe
property rights represent an inevitable feature of the systems in this type of
countries.
The implementation of these findings in the example of the Republic of
Macedonia shows that reforming actual institutions and establishing new and
efficient institutions, is something that will significantly influence the decrease in
transaction costs and lead to successful implementation of contracts, clear
determination of property rights, decrease in the amount of asymmetric
information, and all these will consequently add to the process of improving
business climate, attracting foreign capital and thus produce higher and more stable
rates of development of the Macedonian economy.
A special attention in this paper has been given to the reforms carried out in
the following institutions: institutions responsible for creating market economy (the
judicial system); the operation of the institutions responsible for the regulation and
alleviation of market failure areas (Securities Commission, Banks Supervision
Department, Commissions for regulating domains with characteristics of a natural
monopoly); institutions responsible for market stabilization and macroeconomic
stability maintenance (Central Bank and Ministry of Finance); and institutions
responsible for market legitimacy (the pension systems, the patterns for providing
help in case of unemployment and other social funds).
Having in mind the previous, it can be pointed out the fact that a well–framed
and successfully realized reform of the actual institutions in Macedonia in
conjunction with the improvement of property rights will not only help the
economy, but this will also mean that resources will be held by individuals and
firms who have safe and precisely defined interest in protecting them, and thus
decrease the level of corruption and crime. All this will represent a significant
momentum for attracting foreign capital.
48

References
1. Nicola Acocella, Economic Policy in the Age of Globalization, Cambridge
University Press, 2005.
2. Mario Baldassarri, Luigi Paganetto, Edmund S. Phelps, Institutions and Economic
Organization in the Advanced Economies, St. Martin’s Press Inc., 1998
3. Douglass C. North, Institutions, institutional change and economic performance,
Cambridge University Press, 1990.
4. Taki Fiti, Institutions and Economic Development (in Macedonian), Macedonian
Academy of Science and Arts, Skopje, 2004.
5. Ministry of Finance, Republic of Macedonia, Macroeconomic Policy of the
Republic of Macedonia 2007.
6. Eric G. Furubotn & Rudolf Richer, Institutions & Economic Theory, the
University of Michigan Press, 2005.
7. John Harris, Janet Hunter, Colin M. Lewis, The New Institutional Economics and
Third World Development, Routledge, 1995.
8. J.K. Galbraith, The Economics of Innocent Fraud, Penguin Books, 2005.
9. Clement C. Onyemelukwe, The science of Economic Development and Growth, M.
E. Sharpe Inc., 2005.
10. Thrainn Eggertsson, Imperfect Institutions (Possibilities and Limits of Reform),
University of Michigan Press, 2005.
11. Metodija Stojkov, Development of Economic Thought,(in Macedonian), Faculty of
Economics, Skopje, 2002.
12. Oliver E. Williamson, The Economic Institutions of Capitalism (Firms, Markets,
Relational Contracting), The Free Press, 1987.
13. Shenaj Daut, New Institutional Economy and Economic Development
(unpublished), M.Sc. thesis, (in Macedonian), Skopje, 2007.
14. Warren J. Samuels, Institutional Economics Volume III, Edward Elgar Publishing
Limited, 1998.
49

Dr Radovan Kovačević ∗
50
ZNAČAJ STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA
ZA PRIVREDNI RAZVOJ SRBIJE
Apstrakt: Rast trgovinskog deficita Srbije od 2000. godine duguje se liberalizaciji
trgovinskog režima, nedovoljnom investiranju u realni sektor privrede i dugogodišnjoj
izolaciji domaće privrede od uticaja svetskog tržišta. Tehnološko kašnjenje privrede za
svetskim tendencijama uticalo je na pad konkurentnosti domaćih proizvoda na svetskom
tržištu. Nedovoljno investiranje otežava strukturne promene domaće proizvodnje i izvoza,
što je pretpostavka za održiv rast izvoza u dužem vremenskom periodu. Za to je neophodan
snažan priliv stranih direktnih investicija (SDI) u narednim godinama, posebno u periodu
nakon završetka privatizacije. Stvaranje privlačnog investicionog ambijenta je bitan
preduslov za porast motivisanosti stranih investitora za investiranje u privredu Srbije.
Veći priliv SDI i strukturne promene realnog sektora privrede mogu dovesti do
snažnijeg rasta izvoza i smanjivanja trgovinskog deficita u narednim godinama. Njegovo
smanjivanje i svođenje deficita bilansa tekućih transakcija u održive okvire je značajno i
zbog potrebe uredne službe inostranog duga u godinama koje dolaze.
Rast priliva novih investicija je najpoželjniji vid finansiranja deficita tekućeg računa,
jer ne stvara dugovanje. Međutim, kada ponestane imovine za prodaju, budući priliv SDI će
zavisiti od motivisanosti stranih investitora da ulažu u izgradnju novih fabrika u Srbiji.
Njihova spremnost na nova ulaganja zavisiće od potencijalnih profita, kao i od procene
opšteg rizika ulaganja. Ekonomske i institucionalne aktivnosti u narednim godinama treba
usmeriti u pravcu stvaranju uslova da bi se održao priliv SDI i u postprivatizacionom
periodu.
Ključne reči: strane direktne investicije, tekući račun, privredni razvoj, izvoz,
konkurentnost.
THE IMPORTANCE FOREIGN DIRECT INVESTMENT
IN THE ECONOMIC DEVELOPMENT OF SERBIA
Abstract: Growth of Serbian trade deficit since 2000 is owed to the factors such as
liberalization of trade regimes, insufficient investment in real sector of economy and longterm
isolation domestic economy from the impact of international market. Serbian economy
lags behind the world developments in terms of applied production technology. The
consequence is drop in product competitiveness on foreign markets. Insufficient investment
impedes structural changes of domestic production and export as preconditions for longterm
sustainable growth. It is necessary to attract the bigger amount of foreign direct
investment once when the process of privatization would be finished. However, motivation
for investing in Serbia has to be intensified by the creation of attractive and stimulating
ambience.
∗ Privredna komora Srbije.

Bigger inflow of FDI as well as structural changes of real economy sector in Serbia
could result with the stronger export growth and decreasing of trade deficit in the next
years. Diminishing of current account deficit is also prerequisite for the regular repayment
of external debt.
Growth of FDI inflow is the best way for financing current account deficit. However,
until now, FDI was mostly directed to purchase of Serbian companies. Once when Serbia
would not have companies to sell, inflow of FDI would depend on motivation of foreign
investors to invest in building new plants in Serbia. Theirs decision will be determined by
the expected profits as well as estimated investment risk. Economic and institutional factors
should be directed to create a framework which are important for FDI inflow in
postprivatization period.
Key words: Foreign direct investment, current account, economic development,
exports, competitiveness,.
Uvodne napomene
Regulatorni okvir za priliv stranih direktnih investicija (SDI) u Srbiji je
znatno unapređen poslednjih godina, ali se još uvek ne registruje snažnija uloga
SDI u procesu restrukturiranja realnog sektora domaće privrede. Dosadašnja
preovlađujuća zainteresovanost stranih direktnih investitora za domaće tržište, uz
učestalu supstituciju domaćih inputa (sirovine, komponente, poluproizvodi)
inputima iz uvoza, dovela je porasta uvoza ovih proizvoda. Dakle, uz nesumnjivu
ulogu u porastu uvoza, snažniji doprinos SDI porastu izvoza je, uz određene
izuzetke, «odložen» na neodređeno vreme. Namera ovog rada je da ukaže na značaj
SDI za privredni razvoj i platni bilans Srbije. U prvom delu rada se analizira značaj
SDI za platni bilans Srbije. U drugom delu se ispituje zastupljenost SDI u realnom
sektoru privrede. Treći deo je posvećen analizi porekla SDI u privredi Srbije.
1. Platni bilans Srbije i SDI
Da bi se sagledala uloga SDI u platnom bilansu Srbije, potrebno je ukratko
skrenuti pažnju na strukturu i obim spoljne zaduženosti Srbije. Okolnost da će
porast otplate inostranog duga uslediti u narednim godinama, kao i činjenica da je
učešće kratkoročnih kredita u ukupnom spoljnom dugu Srbije relativno skromno,
deluju dopuštajuće na rast spoljnog duga kao izvora za pokriće deficita tekućeg
računa. Imajući ovo u vidu, može se zaključiti da postojeći deficit tekućeg računa
ne može dovesti do tekuće nelikvidnosti zemlje prema inostranstvu.
Međutim, interesantno je skrenuti pažnju na strukturu spoljnog duga Srbije
prema subjektima zaduživanja. Slika 1. ilustrativno govori o tome.
51

52
Slika 1. Srednjoročni i dugoročni spoljni dug preduzeća i banaka u Srbiji, odnos
kratkoročnog duga i deviznih rezervi i deficit tekućeg računa
U mlrd. dolara
12
10
8
6
4
2
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Dug preduzeća (leva skala)
Dug banaka (leva skala)
Kratkoročni dug/devizne rezerve (desna skala)
Deficit tekućeg računa kao % od BDP-a (desna skala)
Izvor: Podaci o strukturi i obimu duga su preuzeti sa www.nbs.yu dana 25. februara
2008. godine
Na slici 1. se uočava dinamičniji rast zaduženosti preduzeća u odnosu na
zaduženost banaka, posebno u 2007. godini (stanje duga preduzeća u 2007. godini
je prešlo 11 mlrd. dolara). Spoljna zaduženost privatnog sektora je u poslednje tri
godine (2005-2007) uvećana za više od tri puta. Ovakav razvoj zaduženosti duguje
se, pre svega, zaoštravanju monetarne politike u Srbiji. Ograničavanje kreditne
ekspanzije banaka u Srbiji krajem 2006. godine i visoka obavezna rezerva na nove
inostrane kredite banaka, doveli su do preusmeravanja spoljnog zaduživanja sa
banaka na preduzeća. Naravno, administriranje ovog duga obavljaju banke u
zemlji, ali se zaobilazi obaveza izdvajanja obavezne rezerve. Mada je zaduživanje
preduzeća, sa stanovišta potencijalnog doprinosa privrednom rastu, bolja opcija
nego kreditiranje stanovništva (koje takođe doprinosi rastu agregatne tražnje), ipak
je potrebna temeljnija analiza koja bi otkrila pravu namenu kredita koje uzimaju
preduzeća u inostranstvu. Korišćenje kredita za uvoz opreme i restrukturiranje
postojeće proizvodnje i izvozne ponude može delovati pozitivno na rast robnog
izvoza. Time bi se osigurao rast izvoza i deviznog priliva u narednim godinama,
čime bi se olakšalo servisiranje spoljnog duga.
Na slici 1. se takođe uočava opadajuće učešće kratkoročnog duga u deviznim
rezervama Narodne banke Srbije (NBS), što govori u prilog zaključku da visina
kratkoročnog duga ne ugrožava tekuću likvidnost zemlje prema inostranstvu.
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
U procentima

Takođe se može primetiti rastući deficit tekućeg računa u odnosu na bruto domaći
proizvod (BDP).
Mada spoljni privatni dug nadilazi spoljni javni i javno garantovani dug, mora
se istaći da težnja za očuvanjem makroekonomske stabilnosti zemlje nalaže NBS i
nosiocima ekonomske politike da ispitaju aktuelne tokove zaduživanja u
inostranstvu i preduzmu odgovarajuće mere za usporavanje rasta spoljne
zaduženosti zemlje. Dakle, činjenica da je javni i javno garantovani dug Srbije
iznosio oko 9 mlrd. dolara krajem 2007. godine, ne daje pravo nosiocima
ekonomske politike da „zažmure“ pred rastućim privatnim zaduživanjem zemlje u
inostranstvu. Visoki investicioni zahtevi privrede od 2000. godine suočeni sa
ograničenim domaćim resursima, postali su snažan činilac zaduživanja zemlje u
inostranstvu. Kašnjenje sa sprovođenjem strukturnih reformi, pri rastućem i visoko
akumuliranom spoljnom dugu 32 , pojačava osetljivost privrede i budi sumnje u
kratkoročnu održivost dostignutog deficita tekućih transakcija. Mada je obim
izvoza Srbije još uvek skroman, problem njegove nedovoljne razuđenosti još je
značajniji. Visoko učešće deviznog priliva od izvoza metala, minerala i hrane u
ukupnom deviznom prilivu formira jaku osetljivost privrede na pogoršanje odnosa
razmene. Pri tome se ne sme izgubiti iz vida visok uvozni sadržaj izvoza, što
dodatno umanjuje neto izvozne prihode. Imajući u vidu navedene okolnosti, name-
Tabela 1. Pokazatelji osetljivosti za izabrane zemlje u tranziciji u 2006. godini
Bilans
tekućeg
računa 1
Pokriće
rezervama 2
Spoljni
dug 1
Primarni
fiskalni
bilans 1
Eurizacija
kredita 3
Bosna i
Hercegovina
-11,5 221 50,7 -0,2 71,0
Bugarska -15,8 135 78,4 3,7 73,0
Hrvatska -7,8 100 89,1 -0,7 68,3
Rumunija -10,3 125 42,4 -1,8 60,8
Srbija -11,5 306 4 61,7 -0,1 79,6
Ukrajina -1,5 103 49,5 -2,0 49,4
Prosek, sve
zemlje u tranziciji
-2,1 309 48,9 1,3 54,6
Napomene: 1 U procentima od GDP-a 2 U procentima od kratkoročnog duga plus
amortizacija srednjoročnog i dugoročnog duga u 2007. godini. 3 Procenat od fxindeksiranih
i fx-denominiranih kredita u ukupnim domaćim kreditima. 4 Pokriće
rezervama opada na 122% (3 meseca uvoza) ako se izuzmu obavezne rezerve
komercijanih banaka kod centralne banke.
Izvor: IMF, IMF Country Report No. 08/54, Washington, februar 2008, str. 5, Boks 1.
32 Uprkos tome što su državni dugovi prema inostranstvu prepolovljeni kroz restrukturiranje i otpis
duga kod Pariskog i Londonskog kluba.
53

će se zapažanje da porast deviznog priliva po osnovu robnog izvoza treba da
zameni rast inostrane zaduženosti kao izvora finansiranja deficita tekućeg računa
Srbije. Da bi se to postiglo, potrebno je kroz nove investicije diversifikovati
domaći izvoz i umanjiti zavisnost izvoznih prihoda od kolebanja svetskih cena
primarnih proizvoda.
Ograničen priliv SDI i eksplozija spoljne zaduženosti privatnog sektora
povećavaju spoljnu osetljivost zemlje. Ako se imaju u vidu i slabosti u
finansijskom sektoru (uglavnom iskazane u velikoj zaduženosti stanovništva i
eurizaciji privrede i kreditnog poslovanja), uz nerazvijeno tržište kapitala, moglo bi
se zaključiti da je ukupna osetljivost zemlje još uvek visoka, i da to otežava
održivost dostignute neravnoteže u tekućim transakcijama platnog bilansa 33 .
Razmere osetljivosti privrede Srbije u poređenju sa izabranim zemaljama u
tranziciji, možemo sagledati iz podataka tabele 1.
Na osnovu podataka tabele 1. zapaža se visoka spoljna osetljivost Srbije
prema bilansu tekućeg računa. Mada je Bugarska u posmatranoj godini imala veće
učešće tekućeg deficita u BDP od Srbije, uočava se da je prosek ovog deficita za
sve zemlje u tranziciji bio znatno niži u poređenju sa Srbijom (ovaj pokazatelj za
Srbiju je pogoršan u 2007. godini) 34 . Osim toga, Srbija je imala najveću stopu
eurizacije kredita, što takođe ukazuje na njenu visoku osetljivost. Spoljni dug
Srbije u odnosu na BDP je manji od istovetnog pokazatelja za Hrvatsku i
Bugarsku, ali je još uvek veći od proseka za sve zemlje u tranziciji. Jedino je
pokriće kratkoročnog duga i anuiteta po srednjoročom i dugoročnom dugu
deviznim rezervama bilo na nivou proseka svih zemalja u tranziciji. Na osnovu
navedenih pokazatelja bi se moglo zaključiti da Srbija ispoljava visoku spoljnu
osetljivost, i da je zbog toga potrebno ubrzati strukturne reforme kako bi se u
33 Suficit u budžetu Srbije u iznosu od 12,9 mlrd. dinara u 2007. godini sugeriše ocenu da fiskalna
politika u ovoj godini nije značajnije uticala na porast deficita tekućeg računa. Takođe treba
spomenuti da poslednjih godina opada učešće javnog duga Srbije u BDP (ovo učešće je opalo sa
38,8% BDP-a u 2006. na 28,3% BDP-a u 2007. godini) (Ministarstvo finansija Republike Srbije,
Bilten javnih finansija za mesec decembar 2007., Beograd, 2007, str. 6).
34
Tekući račun tri baltičke zemlje (Estonija, Letonija i Litvanija) takođe beleži visok deficit: 15,5%;
22,4%; i 10,8% BDP-a, respektivno u 2006. godini. U istoj godini, deficit tekućeg računa Češke
Republike je iznosio 3,3% BDP-a, Poljske 3,2% BDP-a, Mađarske 6,6% BDP-a i Slovačke 9,7%
BDP-a. Baltičke zemlje takođe beleže rastući trgovinski deficit. SDI su glavni izvor pokrića deficita
tekućeg računa u ovim zemljama (ICEG European Center, „Sustainability of External Balances in
the Baltic Countries“, News of the Month, Budapest, decembar 2007, ss. 8-12). Priliv SDI u
Rumuniju i Bugarsku je bio manjeg obima tokom 1990-ih godina, uglavnom zbog neodgovarajuće
poslovne infrastrukture, ekonomske nestabilnosti, usporene privatizacije i regionalnih sukoba. Priliv
SDI je znatnije porastao tek početkom 2000-ih godina, pod uticajem privatizacije i grinfild
investicija. Stanje SDI u Bugarskoj i Rumuniji 2006. godine je dostiglo iznos od 62 mlrd. dolara, što
u osnovi znači porast od 18 puta tokom protekle decenije. Anticipirajući prijem ove dve zemlje u EU
1. januara 2007. godine, strani investitori su povećali ulaganja u privrede ovih zemalja. Postepena
transformacija poslovnog okruženja u ove dve zemlje u periodu pre pridruživanja EU, značajno je
uticala na priliv SDI. Niske nadnice su takođe delovale na priliv SDI, mada su i industrijske grane
sa visokom dodatom vrednošću ostvarile povećan priliv SDI (UNCTAD, World Investment Report
2007: Transnational Corporations, Extractive Industries and Development, UN New York and
Geneva, 2007, str. 62).
54

narednim godinama znatnije povećao izvoz robe i usluga. To bi dovelo do
smanjivanja trgovinskog deficita i svođenja deficita tekućeg računa na održiv nivo.
Ovo je utoliko značajnije ako se ima u vidu da u narednim godinama dospevaju
veće otplate inostranih kredita.
Značaj SDI za privredu Srbije može se sagledati i prema njihovom učešću u
ukupnim kapitalnim i finansijskim transakcijama. Prikaz ovog učešća daje se na
slici 2.
u %
60
50
40
30
20
10
0
Slika 2. Priliv SDI u Srbiju
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
SDI/kapitalne transakcije, neto, u % (leva skala)
SDI/BDP, u % (leva skala)
SDI u mlrd. dolara (desna skala)
5
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
Izvor: Podaci o strukturi i obimu duga su preuzeti sa www.nbs.yu dana 25. februara 2008.
godine
Prema slici 2. zapaža se rastuća tendencija učešća SDI u neto kapitalnim
transakcijama (znatniji relativni pad ovog učešća registrovan je u 2007. godini).
Ostvareno relativno učešće SDI u kapitalnim transakcijama potvrđuje značaj SDI
za finansiranje neravnoteže platnog bilansa i privrednog razvoja. Mada je
dominantan deo priliva SDI nastao prodajom domaćih preduzeća kroz proces
privatizacije, očigledne su prednosti ovog vida investiranja. Pre svega, ne stvara se
novi dug. Osim toga, kupci preduzeća, rukovođeni maksimiranjem profita kao
ciljnom funkcijom, su podstaknuti na dalje investiranje zbog rastuće konkurencije
kako na domaćem tako i na stranom tržištu. Glavni zadatak nosilaca ekonomske
politike je da se instrumentima tekuće i razvojne politike pojača motivisanost
stranih investitora za otvaranje novih fabrika u Srbiji (grinfild i braunfild
investicije). Rastući priliv ovog kapitala bi bio višestruko pozitivan za privredu
Srbije. Pre svega, kvalitetnim sredstvima bi se pokrivao znatan deo platnog
U mlrd. dolara
55

deficita. Zatim, ova sredstva bi po pravilu bila povezana sa savremenom
tehnologijom, čime bi se uvećavala konkurentnost privrede u celini. Pozitivan
uticaj bi se registrovao i na području zapošljavanja, a stvarale bi se i
zadovoljavajuće pretpostavke za povećanje robnog izvoza. Dakle, brojni su
argumenti koji idu u prilog sprovođenja politike privlačenja SDI u
postprivatizacionom periodu.
Na slici 2. se takođe zapaža rastuće učešće priliva SDI u BDP Srbije. Ovo
učešće je u 2006. godini prešlo 13%. I ovaj pokazatelj govori o značaju SDI za
domaću privredu, odnosno za finansiranje platnog bilansa i privrednog razvoja.
Naravno, ne sme se izgubiti iz vida da se poslednjih godina ostvarivalo relativno
skromno učešće uvoza opreme u ukupnom uvozu, što ukazuje na činjenicu da se
manji deo SDI odnosi na savremenu tehnologiju i opremu, a veći deo na novčani
transfer u procesu prodaje preduzeća. Naravno, samo uz veći priliv SDI u vidu
nove opreme i tehnologije može da se izvrši restrukturiranje realnog sektora, a time
i da se stvori zadovoljavajuća osnova za povećanje izvoza.
2. SDI u privredi Srbije 35
U situaciji kada se na priliv SDI gleda kao na ključni izvor poželjnog priliva
stranog kapitala, treba imati u vidu da SDI mogu odigrati odlučujuću ulogu u
transformaciji proizvodne strukture privrede 36 i transferu znanja. One mogu znatno
poboljšati izvozne performanse privrede, posebno ako se radi o ''vertikalnom'' tipu
investicija 37 . Dakle, SDI istovremeno teže da ''osvoje'' domaće tržište ali i da
35 Navedeno prema R.Kovačević, „Spoljnotrgovinska politika kao faktor integracije Srbije u svetsku
privredu“, Izazovi ekonomske politike Srbije u 2007. godini, ur. Milena Jovičić, Naučno društvo
ekonomista sa AEN i Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2007, s. 150.
36
Analiza uzorka zemalja u razvoju, koju je izvršio Shafaeddin (2005) je pokazala da izgradnja
proizvodnih kapaciteta za postizanje održivog izvoza i poboljšanje njegove strukture zahteva
investicije. Drugačije rečeno, investicije su bile glavni faktor koji je doprineo strukturnim
promenama i povećanju konkurentnosti novoindustrijalizovanih zemalja na inostranom tržištu. To
potvrđuje tezu o investicijama kao glavnom faktoru rasta izvoza (Amsden, 2001, poglavlja 4. i 5).
SDI, posredstvom transfera napredne tehnologije iz razvijenih u zemlje u razvoju, mogu doprineti
porastu produktivnosti i efikasnosti lokalnih preduzeća. Lim (2001) navodi saznanja do kojih je
došao Lall (1980) u pogledu mogućnosti povećanja efikasnosti lokalnih preduzeća kroz proces
njihovog povezivanja sa multinacionalnim kompanijama. Prema ovim nalazima, prednosti za
lokalna preduzeća su: (1) olakšice u proizvodnji; (2) tehnička pomoć ili informacije koje olakšavaju
primenu inovacija; (3) za njih se organizuju treninzi, a dobijaju pomoć u upravljanju i organizaciji; i
(4) isporučioci dobijaju pomoć da pronađu nove kupce, uključujući i sestrinske filijale
multinacionalne kompanije u drugim zemljama.
37
„Horizontalne“ investicije uglavnom imaju za cilj domaće tržište, dok „vertikalne“ SDI teže
optimalnoj geografskoj lokaciji različitih faza proizvodnje unutar multinacionalne kompanije, i
uglavnom imaju za cilj izvoz u pravcu daljih faza proizvodnje ili finalni izvoz na inostrana tržišta.
Rasprostranjeno je mišljenje da su horizontalne SDI češći oblik investiranja (Navaretti, Giorgio, B.,
and Antony J. Venables, 2004). Međutim, postoje i dokazi da se noviji porast SDI u zemljama u
razvoju duguje vertikalnim SDI (Hanson Gordon, Raymond J.Mataloni, and Matthew J. Slaughter,
2001; Markusen, James, R. M., and Keith E. Maskus, 1999). Transfer tehnologije između
56

pojačaju izvozne potencijale domaće privrede. Jasno je da je za tržište Srbije
daleko značajniji potencijalni priliv izvozno usmerenih SDI, pa u tom pravcu treba
odlikovati i mere podsticanja njihovog priliva. To je posebno značajno ako se ima
u vidu da je dosadašnji priliv SDI izvan procesa privatizacije prilično skroman.
Demekas i ostali 38 su analizirali karakteristike SDI u 14 zemalja jugoistočne
Evrope. U pogledu stanja investicija, Srbija i Crna Gora su se u 2003. godini
nalazile na 10 mestu, što ih je svrstalo u pretposlednju grupu zemalja, skupa sa
Bugarskom i Slovenijom. Nepovoljniji položaj od Srbije i Crne Gore su imale
sledeće zemlje: Bosna i Hercegovina, Albanija, Makedonija i Moldavija. Ovi autori
smatraju da Srbija i Crna Gora imaju mnogo veće potencijale za privlačenje SDI
izvan procesa privatizacije, u odnosu na postojeće performanse.
Mada su preduzeća, koja su tokom procesa privatizacije prešla u ruke
inostranih vlasnika, počela da pokazuju bolje poslovne karakteristike od domaćih
preduzeća, još uvek se na SDI gleda kao na izvor finansijskih sredstava, a ne kao
na paket razvojnih faktora (oprema, tehnologija, znanje, tržišni kanali, upravljačke
i organizacione veštine) koji bi mogli pomoći restrukturiranju privrede Srbije.
Priliv SDI je pozitivan za domaću privredu, ali treba istaći da se do sada
uglavnom radi o preuzimanju preduzeća, a znatno manje o uvozu nove tehnologije
i grinfild investicijama. Do sada su strani investitori uglavnom bili zainteresovani
za preuzimanje preduzeća u primarnoj preradi (čelik, metali i nemetali, cement, i
dr.), kao i za investiranje u trgovinu, bankarstvo i osiguranje. Postizanje ekonomije
obima proizvodnje zahteva sve šire tržište, tako da se može očekivati da će strana
preduzeća u zemlji u budućnosti biti sve više prinuđena da izvoze u cilju realizacije
povećane proizvodnje. U godinama koje dolaze, priliv grinfild i braunfild
investicija treba da postane glavni kanal priliva inostranog kapitala.
Na slici 3. se daje uporedni pregled rasta BDP-a, učešća izvoza robe i usluga u
BDP i priliva SDI u privredu Srbije u periodu 2001-2007. godine.
Na slici 3. se uočava da je priliv SDI u posmatranom periodu imao tendenciju
rasta (manji pad je ostvaren u 2004. godini), tako da je u 2006. godini dostignut
iznos od 4,4 mlrd. dolara, a u 2007. godini ovaj priliv je opao na 2,2 mlrd. dolara.
Uprkos značajnom iznosu priliva SDI, realni privredni rast je imao oscilirajuću
dinamiku (od 2,5% u 2003. do 8,4% u 2004. godini). Imajući u vidu da je
preovlađujući deo priliva SDI ostvaren kroz privatizaciju, nije se mogao ni
očekivati njihov snažniji uticaj na privredni rast i izvoz. To potvrđuje i relativno
nisko učešće izvoza robe i usluga u BDP koje se kretalo u intervalu od 19 do 28%.
Mada se od 2002. godine registruje tendencija rasta ovog udela, još uvek se
ostvaruje nedovoljna vrednost izvoza robe i usluga da bi se značajnije popravilo
relativno učešće izvoza u BDP. Nisko učešće izvoza robe i usluga u BDP ukazuje
na dve slabosti: (1) nedovoljan uvoz savremene opreme i tehnologije koja je
roditeljskih preduzeća i njihovih ekspozitura u zemljama u tranziciji značajno utiče na produktivnost
preduzeća u ovim zemljama (Jože P. Damjan, Mark Knell, Boris Majcen and Matija Rojec, 2003.,
str. 19).
38
Demekas, Dimitri G., Balász Horváth, Elina Ribakova, and Yi Wu (2004).
57

neophodna za strukturne promene proizvodnje, i (2) nedovoljno investiranje
mereno učešćem bruto fiksnih investicija u BDP. Na takav zaključak navodi i
relativno skromno učešće uvoza opreme u ukupnom uvozu Srbije. Polazeći od ovih
karakteristika, nameće se zapažanje da znatnije povećanje udela izvoza u BDP nije
moguće ostvariti bez novih investicija, koje bi podrazumevale uvoz savremene
opreme i tehnologije i otvaranje novih malih i srednjih preduzeća (grinfild
investicije). Ovaj scenario podrazumeva povoljnu investicionu klimu u dužem
vremenskom periodu, kao polaznu pretpostavku za porast motivisanosti stranih
investitora za investiranje u postprivatizacionom periodu. Takođe, treba nastojati
da se pojača uloga inovacija u povećanju privrednog rasta. Organizovanje
preduzeća u klastere može dati značajan doprinos povećanju izvoza i privrednog
rasta 39 .
Slika 3. Rast BDP-a, učešće izvoza robe i usluga u BDP i priliv SDI u privredi Srbije
U %
30
25
20
15
10
5
0
O.Solvell (2006).
58
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Godišnji rast BDP-a (u %)
Izvoz robe i usluga (u % od BDP-a)
Priliv SDI (u mlrd. $)
Izvor: Izvor: NBS, Izveštaj o inflaciji, februar 2008, str. 50. i 51 (Tabele A i B).
3. Poreklo SDI u Srbiji
Poreklo priliva SDI u Srbiju ukazuje na istaknutu ulogu razvijenih zemalja,
pre svega zemalja EU. Na to skreću pažnju podaci tabele 2.
Podaci u tabeli 2. su vrlo informativni, uprkos ograničenjima u njihovoj
interpretaciji koja proističu iz načina prikupljanja podataka (videti napomenu uz
39 O ulozi klastera u povećanju izvozne konkurentnosti videti kod J.Cortright (2006), i C.Ketels i
5
4
3
2
1
0
U mlrd. dolara

tabelu 3.). Uprkos tome, očigledno je da su zemlje članice EU dominatni izvori
SDI u Srbiji. Prve tri zemlje sa najvećim prilivom (Norveška, Nemačka i Grčka) u
periodu 2000-2006. godine su obezbedile preko 50% ukupnih SDI u Srbiji. Iza njih
je Austrija sa skorio 1 mlrd. dolara priliva. Od bivših republika u SFRJ, najveći
priliv je ostvaren iz Slovenije (450 mln. dolara), a zatim iz Hrvatske (117,3 mln.
dolara). Prema ostvarenom prilivu SDI, Slovenija je daleko ispred Italije. Treba
podsetiti da su zemlje EU ujedno najznačajniji spoljnotrgovinski partneri Srbije, i
da motivisanost investitora iz ovih zemalja da ulažu u privredu Srbije ne
predstavlja slučajnost.
Tabela 2. Strana direktna ulaganja u novcu-neto u Srbiju
u periodu 2000-2006. godine, po zemljama
U mln. dolara
Red. broj Zemlja Ukupno
1. Norveška 1.547,4
2. Nemačka 1.319,6
3. Grčka 1.302,6
4. Austrija 996,9
5. Holandija 581,3
6. Slovenija 450,4
7. Francuska 340,9
8. Velika Britanija 307,3
9 Mađarska 300,0
10. Luksemburg 128,0
11. Hrvatska 117,3
12 Italija 112,7
13. Ostale 463,6
14. Ukupno 7.968,0
Napomena: Podatke o stranim direktnim ulaganjima u novcu NBS dobija od poslovnih
banaka, što znači da NBJ podatke o stranim ulaganjima u novcu dobija po zemljama
plaćanja a ne po zemljama ulaganja. Strana direktna ulaganja iz Norveške u 2006.
godini su data bez licence za TELENOR u iznosu od 410 mln. dolara, a iz Austrije za
kupovinu treće licence u iznosu od 425 mln. dolara, koje se prema metodologiji
platnog bilansa knjiže pod kapitalne transfere, odnosno licence i patente.
Izvor: NBS, www.mbs.yu (podaci su preuzeti 04.03.2008. godine).
Navedeni indikativni pregled porekla SDI u Srbiji pokazuje da je od izuzetnog
značaja da se u što većoj meri stimulišu investitori iz zemalja EU i susednih
zemalja, kako bi se osigurala zadovoljavajuća dinamika priliva SDI u narednim
godinama.
59

60
Zaključne napomene
Prethodna razmatranja sugerišu zaključak da je rast priliva novih investicija
najpoželjniji vid finansiranja deficita tekućeg računa, jer ne stvara dugovanje.
Međutim, kada ponestane imovine za prodaju, budući priliv SDI će zavisiti od
motivisanosti stranih investitora da ulažu u izgradnju novih fabrika u Srbiji.
Njihova spremnost na nova ulaganja zavisiće od potencijalnih profita, kao i od
procene opšteg rizika ulaganja. Treba primetiti da strani investitori i u tekućem
procesu privatizacije vode računa o isplativosti ulaganja i o rizicima. Stoga je malo
verovatno da bi se oni mogli povući iz zemlje na kratak rok, tako da sa ove strane
ne preti opasnost bekstva kapitala, koja bi moglo izazvati krizu. Pre će biti da su
strani investitori uračunali rizike u cenu prilikom kupovine preduzeća u Srbiji.
Ekonomske i institucionalne aktivnosti u narednim godinama treba usmeriti u
pravcu stvaranju uslova da bi se održao priliv SDI i u postprivatizacionom periodu.
Povećanje ekonomske motivisanosti za priliv kapitala naših radnika i
iseljenika (dijaspora) može biti snažan generator jačanja domaće infrastukture i
faktor sa pozitivnim dejstvom na restrukturiranje proizvodnje i izvoza. Treba
intenzivno delovati kako bi ovi izvori u narednim godinama zamenili privatno
zaduživanje preduzeća u inostranstvu kao vid pokrivanja deficita tekućeg računa.
Značajan pravac smanjivanja pritiska na tekući bilans je restrukturiranje
realnog sektora privrede i smanjivanje javne potrošnje. Smanjivanje poreskog
opterećenja bi stvorilo dodatna sredstva koja bi se mogla iskoristiti za investiranje
bez novog zaduživanja. Time bi se u postprivatizacionom periodu pobljšavao
odnos između investicija i privatne štednje, čime bi se smanjivao pritisak na
dodatno zaduživanje u inostranstvu.
Literatura
1. Amsden, Alice (2001), The Rise of "The Rest": Challenges to the West from Late-
Industrializing Economies, New York: Oxford University Press.
2. Anderson, James E., and Marcouiller, Douglas (2002), “Insecurity and the
Pattern of Trade: An Empirical Investigation.” Review of Economics and
Statistics, May , 84(2).
3. Cortright, J. (2006), Making Sense of Clusters: Regional Competitiveness and
Economic Development, Washington, DC: Brookings.
4. Damijan P. Jože, Mark Knell, Boris Majcen and Matija Rojec (2003), Technology
Transfer through FDI in Top-10 Transition Countries: How Important are Direct
Effects, Horizontal and Vertical Spillovers?, William Davidson Working Paper
Number 549 (Februar), The William Davidson Institute at the University of
Michigan Business School.
5. Demekas, Dimitri G., Balász Horváth, Elina Ribakova, and Yi Wu (2004), Foreign
Direct Investment in Southeastern Europe: How (and How Much) Can Policies

Help?, IMF Working Paper wp/05/110, Washington: International Monetary
Fund.
6. Djankov, Simeon; Freund, Caroline, and Pham, Cong S. (2006), Trading on Time.
World Bank Working Paper No. 3909.
7. Hanson Gordon, Raymond J. Mataloni, and Matthew J. Slaughter (2001),
Expansion Strategies of the U.S. Multinational Firms, NBER Working Paper No.
8433, Cambridge (MA: National Bureau of Economic Research).
8. Hummels, David (2001), Time as a Trade Barrier. GTAP Working Paper No. 18,
Center for Global Trade Analysis, Purdue University.
9. ICEG European Center (2007), „Sustainability of External Balances in the Baltic
Countries“, News of the Month, Budapest, (decembar).
10. IMF (2006), IMF Country Report No. 06/382, Washington (oktobar).
11. IMF (2008), IMF Country Report No. 08/54, Washington (februar).
12. IMF (2008), IMF Country Report No. 08/55, Republic of Serbia: Selected Issues,
Washington (februar).
13. Ketels, O. i O. Solvell (2006), Clusters in the EU-10 New Member Countries,
Brussels: European Commission, DG Enterprise and Industry.
14. Kovačević, Radovan (2007), „Spoljnotrgovinska politika kao faktor integracije
Srbije u svetsku privredu“, Izazovi ekonomske politike Srbije u 2007. godini, ur.
Milena Jovičić, Naučno društvo ekonomista sa AEN i Ekonomski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd.
15. Lall, S. (1980), „Vertical Interfirm Linkages in LDCs: An Empirical Study“,
Oxford Bulletin af Economics and Statistics, Vol. 42, ss. 203-226.
16. Lim, Ewe-Ghee (2001), Determinants of, and the Relation Between, Foreign
Direct Investment and Growth: A Summary of the Recent Literature, IMF Working
Paper no. 175, Washington, D.C.
17. Markusen, James, R. M., and Keith E. Maskus (1999), Discriminating Among
Alternative Theories of the Multinational Enterprise, NBER Working Paper No.
7164, Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research.
18. Ministarstvo finansija Republike Srbije, Bilten javnih finansija za mesec decembar
2007., Beograd, 2007.
19. Navaretti, Giorgio, B., and Antony J. Venables (2004), Multinational Firms in the
World Economy, Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
20. NBS (2008), Izveštaj o inflaciji (februar).
21. Sadikov, Azim (2007), Border and Behind-the-Border Trade Barriers and Country
Exports. IMF Working Paper No. 292, International Monetary Fund, Washington,
D.C.
22. Shafaeddin Mehdi, S. (2005), Trade Policy at the Crossroads: The Recent
Experience of Developing Countries., London: Palgrave MacMillan.
23. UNCTAD (2007), World Investment Report 2007: Transnational Corporations,
Extractive Industries and Development, UN New York and Geneva.
61

Goce Petreski *
Biljana Avramovska **
THE IMPACT OF CAPITAL FLOWS TO WESTERN BALKAN
ECONOMIES IN TRANSITION
Abstract: Based on a standard theoretical setting and evidence and relying upon
available stylized empirical findings, the paper aims at exploring the patterns of capital
inflows and their impact on the Western Balkan economies in the last decade.
The scarcity of financial resources in the perspective of insufficient domestic saving
and investment has been a constraining factor in the overall transition period. Hence, the
assumption is that foreign capital inflow is critical in supporting the dynamics of growth
and employment. The countries in the region experience different sets of economic reforms
in various sectors and time sequences. The progress in the financial sector reforms and
integration into the international financial markets has been uneven. Trade liberalization
coupled with different degrees of capital account liberalization led to economic
restructuring and gradual, though lengthy financial integration.
The groundwork analysis of the past record shows that the value of foreign direct
investment flows exceeded the value of portfolio and other investment in all of the Western
Balkans countries. Sector distribution of FDI inflows has also been diverse in all countries,
having different effect on the trade balance performance and employment.
Special emphases in the paper will be put on the impact of foreign capital inflows on
economic growth, gross fixed capital formation and domestic investment. The connection
between capital inflows and trade balance will also be examined. The impact of the
different categories of capital inflows on the various indicators of economic performance
will be examined trough regression analysis spread over a sizeable data set.
62
Keywords: capital inflows, transition, economic growth, foreign direct investment;
Theoretical background
According to the neoclassical growth theory, in a situation of liberalized
capital account and free capital movements, capital shifts to the countries that have
highest marginal capital productivity. Western Balkan economies that suffered
from insufficient productive structure have all established stock exchanges,
liberalized their capital accounts and have applied various incentives in order to
*
Faculty of Economics, University “Ss. Cyril and Methodius University” – Skopje, Republic of
Macedonia gpetreski@ukim.edu.mk
**
Integrated Business Faculty – Skopje, Republic of Macedona, abiljana.avramovska@fbe.edu.mk

attract FDI, but policies have been more or less successful in a specific country.
The aim of the paper is to investigate weather the inflows of FDI, portfolio and
other investment in the transition period have positively influenced growth,
employment and external position of the region as a whole.
Many empirical studies have established the existence of high correlation
between economic growth and FDI inward flows especially in the transitional
countries that suffered from a fragile productive structure and high unemployment
rates. Barro and Sala-i-Martin (1999) accentuate the assumption of applied growth
theory that foreign investment shifts technology. The empirical analyses of the
CEE economies support that FDI has incrementally contributed to economic
growth because foreign direct investments deliver technological progress,
production know-how and management expertise and herewith improve the
institutional capacity of the country and the productivity of the economy. 40 On the
other hand, foreign portfolio investment increases the liquidity of domestic capital
markets, and can help develop market efficiency as well.
The scope and impact of various externalities and spill-over efeects has been
considered in most endogenous growth models, but few of them examine the role
of FDI in growth dynamics (Mello, 1997). Recent evidence suggests that besides
the composition of imports, domestic R&D affects the productivity growth more
than the foreign investment (Coe and Helpman, 1995). Bosworth and Collins
(1999) examine three types of long-term private capital flows: foreign direct
investment (FDI), loans and portfolio flows. Mody and Murshid (2005), use two
specifications in estimating the impact– a static one, which shows the simultaneous
effects of capital flows on investment, and a dynamic one, which demonstrates the
long-term impact of foreign financing. FDI may stimulate small amount of
additional investment in other sectors of the domestic economy (“crowding in” or
“spillover” effects).
Mileva (2008) divides transition countries into two groups: new EU member
states, acceding and candidate countries (2005) and the remaining transition
economies. The first group attains higher rank on the EBRD transition index (i.e.
complete or nearly complete transition to market economy), while the second
group has weaker institutions and less developed financial markets. In the countries
from the first group FDI does not produce significant spillovers. She finds out that
in the less advanced transition economies, FDI create considerable positive effect
in the short run, while the effect is even larger in the long term. Limited sources of
local financing as well as the high risk premiums the countries in this group require
mean that foreign investors are better off entering these markets with their own
capital. Konings (2001) finds that foreign investment have lowered firm
productivity in Bulgaria and Romania but has no effect in Poland. Borensztein,
Degregorio, and Lee (1998) find that foreign direct investment stimulates growth
for countries with high levels of education.
40 Deutsche bank research paper.” Foreign direct investment: The growth engine of Central and
Eastern Europe” (July 2006).
63

64
1. Patterns of FDI in the Western Balkan economies
in the last decade
Despite the different degrees of privatization of the state property, the
achieved growth rates, capital account liberalization and exchange rate regimes,
there are similarities between the countries in the region.
All of the countries in the region have experienced sluggish growth rates in
the first years of transition, high unemployment rates and low levels of domestic
savings and investment.
Table 1: GDP growth rates in the Western Balkan Economies (1996-2007)
Country 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Albania 9,1 -10,9 8,6 13,2 6,5 7,1 4,3 5,7 6,2 5,6 5,0 6,0
Bosnia and
Herzegovina
86,0 37,0 15,6 9,6 5,5 4,3 5,3 3,0 6,0 5,5 6,2 6,0
Croatia 5,9 6,8 2,5 -0,9 2,9 4,4 5,6 5,3 4,3 4,3 4,8 5,5
Montenegro 13,9 4,2 4,0 -6,7 3,1 -0,2 1,7 1,5 3,7 4,1 6,5 7,0
Serbia 7,8 10,1 1,9 -18,0 5,2 5,1 4,5 2,4 9,3 6,3 5,7 6,0
R. Macedonia 1,2 1,4 3,4 4,3 4,5 -4,5 0,9 2,8 4,1 4,1 3,2 5,5
Emerging towards market economies, they have established capital markets
(stock exchanges) that are still underdeveloped in most of the Western Balkan
economies except for the Croatian capital market that is leading in the region by
market capitalization and trading volume of 41.7 billion euro in 2007. They have
ranked differently according to the business climate and ease of doing business
according to the World Bank (Doing Business, The World Bank 2007), Macedonia
being ranked on the 64 th place whereas Albania on 136, lowest from all the
countries in the region.
However, FDI were the dominant type of investment i.e. the inflows of
portfolio investment have been insignificant. Since there is a shift in the
international capital flows from FDI to portfolio investment, the Western Balkan
Economies are facing challenges for further development of their financial
systems.
The competitive advantages of the Western Balkan region compared to the
EU Countries in attracting FDI are the highly competitive cost structure, the well
educated labor force, the proximity to EU and the Mediterranean, the low labor
cost and the availability of raw materials. All countries have applied certain tax and
regulatory incentives in order to attract FDI such as tax discounts, training grants,
assistance with land acquisitions and infrastructure upgrades (Albania); tax breaks
and customs duty exemptions for government agreed projects (Croatia,
Macedonia); special economic zones (Croatia, Macedonia, Serbia); incentives for
non-developed areas (Montenegro).

However, larger share of the foreign direct investment was due to the
privatization process, whereas the greenfield investment in most of the countries
has been modest. Most of the foreign capital in the form of acquisition went into
the service sectors, such as trade and financial related activities, or
telecommunications and power generation and distribution. Greenfield investment
has mostly been resource or cost efficiency motivated (lower labor costs).
Certain sectors prove to be more interesting for the foreign investors
compared to others. Empirical evidences show that the impact of sector distribution
of FDI to the host country’s economy could prove to be more important than the
total volume of inflows. Most of FDI in Croatia went to the sector of financial
intermediation, telecommunication and chemical industry; financial intermediation,
telecommunication in Serbia as well as transport; electricity, telecommunication
and manufacture of metal products in Macedonia; financial intermediation and
tourism in Montenegro; telecommunication, transport and service sector in
Albania.
2. The impact of capital inflows on the growth rate
in Western Balkan economies
In order to investigate the impact of foreign investment on the improvement
of the growth rates in the overall Western Balkan region, we examined the
influence of total foreign capital inflows as an aggregate of FDI, portfolio
investment and other investment, as well as the impact of the gross fixed capital
formation on the gross domestic product for the time period 1999-2006 in Albania,
Croatia and Macedonia. 41 The result of the regression analysis is as follows:
g t
= − - 39,322 - 0,078g t -1
− 2,
957TFCI
+ 7,
480GFCF
g t - growth rate in period t
t −1
(5,909) (0,102) (1,065) (0,995)
g - growth rate in period t-1
TFCI- Total foreign capital inflows as % of GDP (FDI , portfolio investment, other
investment)
GFCF - gross fixed capital formation as % of GDP
Source: EUROSTAT
Time period - 1999-2006
Standard error in parenthesis
41 Data for Serbia, Montenegro and Bosnia and Herzegovina are incomplete
65

66
t1=-6,654; t2=-0,765 ; t3=-2,774 ; t4=7,511 ; F= 31,303 ;
2
F critical=9,12 α = 0,
05 R = 0,96
Regression analyses demonstrate that the growth rate of the Western Balkan
economies largely depends on the gross fixed capital formation. The coefficient is
statistically significant. The impact of TFCI is negative, but statistically
insignificant at α = 0,
05 . The whole regression is statistically significant,
according to the F test. R square is 0,96 so that 96% of the variation in the
regression can be explained by the variations in the data.
The impact of FDI on the achieved growth rates in the Western Balkan is
vague. The best example is Croatia that has been most successful in attracting FDI,
but has achieved moderate growth rates in the overall transition period. More
comprehensive quantitative analyses for all countries in the region have been
constrained by the lack of coherent and comparable data set because of frequent
changes and structural brakes (Granger causality and cointegration).
Chart 2: FDI, Portfolio investment and other investment in the Western Balkan economies
FDI, portfolio and other investment in Albania, Croatia and
Macedonia
5000,00
4000,00
3000,00
2000,00
1000,00
0,00
-1000,00
-2000,00
Other investment
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Foreign direct investment
Portfolio investment
Empirical estimation shows that FDI flows may produce small investment
spillovers in host economies for the full sample or for the group of transitional
countries, which have either completed the transition process or are in its final
stages. In ten CIS countries and Albania, however, FDI flows crowd in domestic
investment (Mileva, 2008).
Inward capital flows have positively influenced gross fixed capital formation,
but their influence is insignificant. This is, in large part a result of the sector
distribution of FDI flows that have been directed to the service sectors such as

financial intermediation or tourism, or because most of the FDI flows were
acquisitions of domestic enterprises.
The influence of the GFCF on the overall growth rate in Western Balkan
economies emphases the need for further investment in fixed capital in order to
improve the overall economic performance.
GFCF = 4.11+ 0.872TFCI
3. The impact of FDI on merchandise exports
All countries in the region have experienced large and expanding trade
deficits and current account deficits in the previous period, except for Macedonia
where the current account is financed with the substantial level of remittances.
Most of the trade has been effected within the frames of bilateral free trade
agreements as well as with the EU members economies. All of the countries are
open with respect to their trade regimes. As a result of the less competitive
domestic production structure, imports have significantly surpassed exports. On the
other hand, exchange rate arrangements do not offer much flexibility for most
countries to improve their external competitiveness.
Improving export performance requires enhancing competitiveness. In the
short run, competitiveness can be associated with the level of the real exchange rate
that ensures both internal and external balance, known as the fundamental
equilibrium exchange rate (FEER). In the long run, the real exchange rate is
supposed to converge to its equilibrium level, and competitiveness is more related
to the productivity of the economy. The two concepts of competitiveness can be
referred to as “price competitiveness” and “structural competitiveness.” (Gutierrez,
2007)
Table 2: Exchange rate systems in Western Balkan economies
Country Exchange Rate System
Albania Independent floating
Bosnia and Currency board with Euro as an anchor
Herzegovina currency
Croatia Managed floating within a narrow band of
+/-2% around the euro
Montenegro Euroization
Serbia Free floating
R.Macedonia Managed floating within a narrow band of
+/-2% around the euro
67

It should be noted that the Western Balkans countries face relative price
adjustments beyond the Balassa-Samuelson effect because of their ongoing
structural reforms and liberalization in such areas as telecommunications, energy,
transportation, and health care. These countries have small domestic markets and
they heavily depend on exports and imports for investment and growth. A loss of
competitiveness translates rapidly into a deterioration of the balance of payments.
68
ME = −2552,
103 + 0,
434FDI
(1452,132) (0,079)
ME - Merchandise Exports (in million USD)
FDI-Foreign Direct Investment (in million USD)
Source: EBRD
Time period - 2001-2007
Standard error in parenthesis
t1=-1,757; t2=5,478; F=30,007; R 0,857
2 =
Regression analysis also demonstrates that an increase of FDI for one million
USD would result in approximately 5,5 million USD increase merchandise exports.
The coefficient before FDI variable is statistically significant (t-test) as well as the
regression as whole (F-test). The regression is well adjusted to the data - R square
is 0,85 so that 85% of the variation in the regression can be explained by the
variations in the data.
Individual country data also evidence high correlation between FDI and the
merchandise exports, although export performance has been considerably inferior
compared to the levels of imports. Even though FDI has been mostly concentrated
in the service sectors, certain amount of foreign direct investment went to the
manufacturing industry, food and beverage and processing of raw materials that
have significant importance in the structure of export in the Western Balkan
economies. Further investment in these industries would result in better export
performance.
However, FDI and merchandise export data about Macedonia evidence that
there is not a significant connection between FDI and the export performance of
the economy.

Chart 2: FDI and merchandise exports in the Republic of Macedonia
3000,00
2500,00
2000,00
1500,00
1000,00
500,00
0,00
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
4. FDI and employment
Macedonia
Merchandise exports
Macedonia Foreign
direct investment, net
Portfolio investments are mainly short term flows and they are not necessarily
connected to the economic fundamentals. They can increase capital in the economy
by providing financial resources for financing economic activities, but FDI that are
directly related to the productive activities are the ones that can increase
employment in an economy. Therefore, we investigated the impact of FDI on
employment in the Western Balkan economies.
FDI has slightly, but positively influenced the percentage increase of
employment in the Western Balkan Economies for the period 2000-2007. The
coefficient in front of FDI is statistically significant (t-test AT 0,01 level of
significance), but the regression as a whole is not statistically significant (F-test).
The regression is well adjusted to data - R square is 0,51 so that 51% of the
variation in the regression can be explained by the variations in the data.
Country regression estimation states that only Bosnia and Herzegovina is an
exemption where the influence of FDI on employment is negative, but not
statistically significant.
E = −9
, 692 + 0,
003FDI
(6,559) (0,001)
E - Employment (in % change)
69

FDI-Foreign Direct Investment (in million USD)
Time period - 2000-2007
Source: EBRD
Standard error in parenthesis
70
2
t1= -1,477; t2= 2,040; F= 4,164; R = 0,51;
α = 0,
01
In order to understand the link between FDI and employment, it is inevitable
to explore the determinants of FDI, i.e. weather they have been market, resource or
efficiency seeking. Most of the greenfield FDI inflows in Western Balkan
economies have been resource and efficiency seeking. However, the low impact
of foreign capital on employment is a result to the FDI pattern, being part of the
process of privatization in the form of mergers and acquisitions. The level of
greenfield investment have so far played an episodic role.
Concluding remarks
The paper addresses the influence of the foreign capital inflows on the
achieved growth rates, export performances and employment in the Western
Balkan economies. The impact of foreign investment on growth and employment
has been lower than expected. This can be explained by the pattern and sector
structure of the investment. Services experienced a surge in FDI inflow as a
consequence of deregulation and came in the form of mergers and acquisitions as a
result of the privatization of state-owned enterprises. The remaining part of FDI
mainly went to transport infrastructure and low value added manufacturing
industries.
Countries with relatively underdeveloped financial markets and weak
institutions tend to depend more on FDI compared to countries with bigger
financial markets and better institutions. The value of foreign portfolio investment
in the region is insignificant due to the underdeveloped financial markets. All
economies in the region have not still built strong institutions and experience
shallow and volatile financial markets. Generally, the portfolio flows in the
transition countries have weak direct effect on domestic investment since the
foreign investors seem to be led by diversification goals. In terms of the
consequences of capital account liberalization, the transition economies, as well as
the counties in the region, replicate the developing countries pattern. The Western
Balkans countries face relative price adjustments beyond the Balassa-Samuelson
effect because of their ongoing structural reforms and liberalization in such areas as
telecommunications, energy, transportation, and health care.

The Western Balkan still lack export-oriented FDI and the external trade
imbalances are still significant. It is also yet not attracting sufficient greenfield
investment that remains in low labour-cost and low value-added industries. Since
the process of privatization in the region is nearly completed, except for Serbia
where this process began later than the other countries in the region, all economies
face the challenge to attract greenfield investment. Among other, a set of incentives
is required for attracting FDI in the sectors able to create high value added
products. That would enable creating strong production base comparable to the EU
countries that would provide sustainable growth rates and employment in the
region.
References:
1. Agosin, M. R. and R. Mayer. (February 2000). Foreign direct investment in
developing countries: does it crowd in domestic investment? UNCTAD Paper No.
146.
2. Baum, C., M. E. Schaffer and S. Stillman (February 2003). Instrumental variables
and GMM: Estimation and testing. Working Paper No. 545. Boston, MA: Boston
College, Department of Economics.
3. Borenzstein, E., J. De Gregorio and J.-W. Lee (1998). How does foreign direct
investment affect growth? Journal of International Economics, 45. pp. 115-135.
4. Bosworth, B. and S. Collins (1999). Capital flows to developing economies:
implications for saving and investment. Brookings Papers on Economic Activity,
1999/1. pp. 143-180.
5. Burgess, Robert, Stefania Fabrizio, and Yuan Xaio, 2004, “The Baltics.
Competitiveness on the Eve of EU Accession,” (Washington: International
Monetary Fund).
6. Calvo, G. A., L. Leiderman and C. M. Reinhart (August 1992). Capital inflows and
real exchange rate appreciation in Latin America: the role of external factors.
IMF
7. Working Paper, 92/62.
8. Clark, Peter, and Ronald MacDonald, 1999, “Exchange Rates and Economic
Fundamentals: A Methodological Comparison of Beers and Feers,” in J. Stein
and R. MacDonald (eds.) Equilibrium Exchange Rates (Kluwer: Boston), pp. 285-
322.
9. Croatian National Bank. http://www.hnb.hr/eindex.htm
10. European Bank for Reconstruction and Development (2005). Transition report
2005: business in transition. London, UK: EBRD.
11. European Bank for Reconstruction and Development. Selected economic
indicators. Online at: http://www.ebrd.com/country/sector/econo/stats/index.htm
12. Eurostat.http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1090,30070682,1
090_33076576&_dad=portal&_schema=PORTAL
13. Fernandez-Arias, E. and R. Hausmann (March 26, 2000). Foreign direct
investment: good cholesterol? Inter-American Development Bank, Research
Department Working
14. Paper No. 417.
71

72
15. Gruben, W. and D. McLeod (1998). Capital flows, savings, and growth in the
1990s. Quarterly Review of Economics and Finance, 38. pp. 287-301.
16. Gutierrez, Eva , Export Performance and External Competitiveness in the former
Yugoslav Republic of Macedonia, IMF Working Paper, WP/06/261, November
200.
17. Harrison, A. E., Love, I. and M. S. McMillan (October 2004). Global capital flows
and financing constraints. Journal of Development Economics, 75. pp. 269-301.
18. Holtz-Eakin, D., W. Newey and H. S. Rosen (1988). Estimating vector
autoregressions with panel data. Econometrica 56. pp. 1371 – 1395.
19. International Monetary Fund (2005). Balance of Payments and International
Investment Position Statistics CD-ROM. Washington, DC: IMF.
20. International Monetary Fund (2006). World Economic Outlook. Online at
http://www.imf.org.
21. Kose, M. A., E. Prasad, K. Rogoff and S.-J. Wei (August 2006). Financial
globalization: a reappraisal. IMF Working Paper, 06/189.
22. Loko, Boileau, and Tuladhar, Anita, 2005, “Labor Productivity and Real
Exchange Rate: The Balassa-Samuelson Disconnect in the Former Yugoslav
Republic of Macedonia”, Working Paper 05/113 (Washington: International
Monetary Fund).
23. Lovrinčević, Željko, Z. Marić and D. Mikulić, 2003, “Capital Flows to Transition
Economies: Implications for Investment”
24. MacDonald, Ronald, and Jerome Stein, 1999, Equilibrium Exchange Rates,
Boston, MA; Kluwer Academics.
25. Mileva, Elitza, The impact of capital flows on domestic investment in transition
economies, Working paper series No. 871, February 2008.
26. Mody, A. and A. P. Murshid (2005). Growing up with capital flows. Journal of
International Economics, 65/2005. pp. 249-266.
27. National Bank of Republic of Macedonia: http://www.nbrm.gov.mk/defaulten.asp?ItemID=41989BA5CE65DA48AC1B50206D0DE89D
28. National Bank of Serbia: http://www.nbs.yu/export/internet/english/
29. Staiger, D. and J. H. Stock (May 1997). Instrumental variables regression with
weak instruments. Econometrica, 65/3. pp. 557 – 586.
30. United Nations Conference on Trade and Development (2005). Foreign Direct
Investment Online. Online at http://stats.unctad.org/fdi.
31. World Bank (2005). Global Development Finance. Online at
http://www.worldbank.org. World Bank (2005). World Development Indicators.
Online at http://www.worldbank.org.

Appendix:
Current account and Trade balance (in million of USD)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Albania
Current account -245,0 -276,0 -186,0 -265,0 -273,2 -261,0 -435,0 -466,6 -354,0 -549,3 -671,0 -1.040,0
Trade balance -678,3 -534,9 -603,6 -662,8 -821,0 -1.027,0 -1.155,1 -1.336,2 -1.586,0 -1.868,4 -2.122,7 -2.500,0
Bosnia and Herzegovina
Current account -748,0 -1.060,2 -388,1 -837,0 -866,2 -1.042,5 -1.375,5 -1.750,0 -1.884,0 -2.150,0 -1.338,0 -1.713,0
Trade balance -1.546,0 -1.758,2 -2.050,7 -1.852,0 -1.980,0 -2.073,0 -3.327,0 -4.152,0 -4.572,0 -4.990,0 -4.293,0 -4.843,0
Croatia
Current account -989,3 -2.533,9 -1.477,1 -1.406,3 -457,8 -717,2 -1.910,6 -2.142,0 -1.903,1 -2.574,9 -3.255,4 -4.011,8
Trade balance -3.488,1 -5.383,2 -4.071,5 -3.298,6 -3.203,1 -4.100,8 -5.648,3 -7.908,0 -8.350,4 -9.346,1 -10.511,0 -12.667,0
R.Macedonia
Current account -339,9 -286,1 -269,7 -32,4 -69,4 -243,6 -357,8 -149,1 -414,8 -81,5 -23,7 -75,0
Trade balance -314,7 -386,1 -515,1 -495,8 -690,4 -526,4 -804,3 -847,9 -1.112,1 -1.057,5 -1.285,2 -1.330,0
Montenegro
Current account na Na Na na -42,8 -169,0 -158,0 -116,3 -149,0 -179,6 -657,0 -608,3
Trade balance na Na Na na -192,8 -436,0 -402,0 -405,3 -517,9 -640,0 -1.197,1 -1.290,7
Serbia
Current account -1.670,0 -1.282,0 -660,0 -764,0 -327,0 -528,0 -2.502,0 -3.122,0 -3.302,0 -2.418,0 -3.700,0 -4.160,0
Trade balance -2.260,0 -2.070,0 -1.816,0 -1.619,0 -1.788,0 -2.834,0 -4.111,0 -5.565,0 -6.643,0 -5.563,0 -6.200,0 -8.000,0
73

900,00
800,00
700,00
600,00
500,00
400,00
300,00
200,00
100,00
74
0,00
2. FDI and merchandise exports by country
Albania
1996
1997
1998
1999
2000
2001
8000,00
7000,00
6000,00
5000,00
4000,00
3000,00
2000,00
1000,00
0,00
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Serbia
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Albania Merchandise
exports
Albania Foreign direct
investment, net
2002
2003
2004
2005
2006
2007
14000,00
12000,00
10000,00
8000,00
6000,00
4000,00
2000,00
0,00
Serbia Merchandise
exports
Serbia Foreign direct
investment, net
Croatia
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
4500,00
4000,00
3500,00
3000,00
2500,00
2000,00
1500,00
1000,00
500,00
0,00
Croatia Merchandise
exports
Croatia Foreign direct
investment, net
Bosnia and Herzegovina
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
800,00
700,00
600,00
500,00
400,00
300,00
200,00
100,00
0,00
2005
2006
Montenegro
1996
1997
2007
1998
1999
2000
2001
Bosnia Merchandise
exports
Bosnia Foreign direct
investment, net
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Montenegro
Merchandise exports
Montenegro Foreign
direct investment, net

Kreiranje institucionalnog okvira
za privlačenje inostranog kapitala

Prof. dr Ljubinka Joksimović ∗
SPILLOVERI STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA I
RAZVOJ LJUDSKOG KAPITALA: TRANZICIONE
EKONOMIJE I SRBIJA
Rezime: Sposobnost nacionalne privrede da razvija svoju tehnološku
spremnost/sposobnost i koristi svoj potencijal za inovacije jeste ključni faktor za dugoročni
ekonomski rast i konkurentnost. U poslednjem izveštaju Globalnog Indeksa Konkurentnosti
(GIK) Srbija je dobila niske ocene za ove stubove konkurentnosti. U radu se ispituje kako i
koliko spilloveri stranih direktnih investicija mogu da pomognu Srbiji u ovoj oblasti. Kako
je jedan od najznačajnijih aspekata potencijalnih pozitivnih spillovera onaj koji je povezan
sa razvojem ljudskog kapitala, date su ocene direktnih i indirektnih efekata stranih
direktnih investicija na razvoj ljudskog kapitala, generalno za tranzicione ekonomije i
Srbiju posebno.
Dobijeni preliminarni nalazi o malim efektima, pa i odsustvu spillovera na razvoj
ljudskog kapitala i domaće firme objašnjeni su tipom aktivnosti stranih filijala i niskim
apsorpcionim kapacitetima domaćih firmi.
Ključne reči: strane direktne investicije, spilloveri, ljudski kapital, znanje,
apsorpcioni kapacitet
SPILLOVERS OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT AND DEVELOPMENT OF
HUMAN CAPITAL: TRANSITIONAL ECONOMIES AND SERBIA
Abstract: The capacity of national economy to develop its technological
readiness/capability and uses its potential for innovations is essential for the long term
economic growth and competitiveness. Serbia has gotten low grades for these pillars of
competitiveness in the last report of Global Index of Competitiveness (GIC). The paper
examines how and how much spillovers of foreign direct investment can help to Serbia in
this area. As one of the most important aspects of potentially positive spillovers is the one
that relates to the development of human capital, the paper provides the assessments of
direct and indirect effects of foreign direct investment on the development of human capital
for transition economies generally and for Serbia especially.
Given preliminary findings of low effects, even if the absence of spillovers to the
development of human capital and domestic firms are explained by type of foreign
affiliates’ activity and low level of absorptive capacity of domestic firms.
Key words: Foreign direct investment, spillovers, human capital, knowledge,
absorptive capacity.
∗ Ekonomski fakultet, Beograd
77

78
1. Uvod
Sposobnost nacionalne privrede da razvija svoju tehnološku spremnost ili
sposobnost i koristi svoj potencijal za inovacije, je u savremenoj globalizovanoj
privredi, ključni faktor za dugoročni ekonomski rast i konkurentnost.
Tehnološka spremnost meri stepen sa kojim je jedna zemlja sposobna da
apsorbuje postojeće tehnologije (domaće i strane) kako bi povećala produktivnost
svojih grana. Relativni značaj usvajanja tehnologiji za nacionalnu konkurentnost,
sve se više povećava poslednjih godina pošto se ubrzava širenje znanja i korišćenje
informacija i komunikacija. Za ocenu tehnološke spremnosti jedne zemlje uzima se
u obzir raspoloživost ICT i drugih tehnologija u privredi, kao i agresivnost firmi u
usvajanju tih novih tehnologija. Ističe se da tehnološki intenzivne strane direktne
investicije mogu da obezbede ne samo poraste produktivnosti i poboljšanja u
proizvodnim procesima, već imaju i niz važnih eksternalija (spillovers) na ljudski
kapital, tako što nove tehnologije daju podsticaj zaposlenima da stiču nove
kvalifikacije i veštine. U inoviranom, Globalnom Indeksu Konkuretnosti (GIK)
koga sačinjavaju devet stubova, stub tehnološke spremnosti je komplement stubu
inovacija. Stub tehnološke spremnosti meri postojeću tehnološku infrastrukturu i
sposobnost da se usvaja i apsorbuje tehnologija; stub inovacija ocenjuje sposobnost
jedne privrede da proizvede brend nove tehnologije.
Do danas je napravljen veći broj analiza različitih koncepata nacionalnih
sistema inovacija i politika koje se bave inovacijama na sistemski način. Međutim,
mora se priznati da su ove empirijske cross-country analize uglavnom fokusirane
na razvijene zemlje (OECDa ili novoindustrijalizovane zemlje), dok je relativno
pusto polje istraživanja faktora koji se tiču ocena prednosti i slabosti tehnološke
spremnosti i inovacionih sistema u tranzicionim zemljama, pa i u Srbiji. Glavni
razlog je oskudnost pozdanih i uporedivih podataka. Cilj ovog rada je da
identifikuje i kvantifikuje determinante tehnološke spremnosti i inovacije u Srbiji i
drugim okolnim zemljama, otkrije prisutne izazove i probleme i ukaže na neke
smernice za politiku koja bi vodila većoj tehnološkoj spremnosti i efikasnijem
nacionalniom sistemu inovacija.
Kako Srbija i njeni susedi stoje kad se sameravaju pomoću ključnih stubova
konkurentnosti definisanih od Svetskog ekonomskog foruma u Izveštaju o
globalnoj konkurentnosti za 2007/08 (institucije, infrastuktura, makorekonomska
stabilnost, zdravlje i osnovno obrazovanje, više obrazovanje i obuka, efikasnost
tržišta roba, efikasnost tržišta rada, sofistikacija finansijskog tržišta, tehnološka
spremnost, veličina tržišta, poslovna sofistikacija i inovacija; ocene su od 1 do 7)
(Anex, Tabela 1).
Odmah se uočava da Srbija i neki njeni susedi imaju najniže ocene za
infrastrukturu, tehnološku spremnost i inovacije. Kad se radi o infrastrukturi, Srbija
je ocenjena u 2007. sa ocenom 2.72; lošije ocene imaju Albanija (2.05), BiH
(2.26), Rumunija (2.57), nešto bolje ocene su za Makedoniju (2.90), Crnu Goru
(2.79) i Bugarsku (2.91), ali zato Slovenija ima ocenu 4.32, a Hrvatska 3.95. Isto

tako uočava se da Srbija ima niske ocene za tehnološku spremnost (3.34), što je
rang 57 među 131 zemljom i inovaciju (3.05), rang 78. Ocena, ali i rang za
tehnološku spremnost su nešto bolji nego u 2006. (ocena 3.16, rang 73), ali kada je
u pitanju inovacija i ocena (3.11) i rang 78 su lošiji.
Sledeće što bi ovde trebalo naglasiti jeste da performansa preduzeća zavisi od
spoljnih uslova (makroekonomska stabilnost i institucije), ali isto tako i od
sposobnosti poslovnih lidera da efikasno uparvaljaju svojim firmama. Stub
poslovne sofistikacije preduzeća meri kvalitet lokalnih snabdevača, sofistikaciju
proizvodnih procesa, marketing, vrstu konkurentske prednosti, razvijenost
klasterisanja itd. Srbija je ovde ocenjena dosta nisko, 3.53, niže od iste u Crne
Gori, Bugarskoj i Rumuniji, a naročito u poređenju sa ocenama koje su dobile
Hrvatska 4.11, Mađarska 4.35 i Slovenija 4.65.
Po konceptu tri faze razvoja 1 Svetskog ekonomskog foruma koji obuhvata ove
stubove konkurentnosti, dajući određeni ponder svakom stubu zavisno od faze u
kojoj se zemlja nalazi, Srbija je svrstana u grupu zemalja gde je glavni generator
razvoja efikasnost. U toj fazi, konkurentnost uglavnom proističe iz višeg
obrazovanja i obuke, efikasnog tržišta rada i kapitala, a posebno spremnosti da se
koristi postojeća domaća i strana tehnologija. U tom smislu podvlači se važnost
ovih ocena. Bolje ocene za makroekonomsku stabilnost, institucije, tržišnu
efikasnost (u odnosu na druge stubove konkuretnosti i u odnosu na ocene iz prošle
godine) svakako su rezultat relativno uspešnih reformi do sada ostvarenih u ovim
oblastima, dok lošije ocene (uporedno i u odnosu na prošlu godinu) za
infrastrukturu, više obrazovanje i obuku, tehnološku spremnost i inovacije,
sugerišu da su ove oblasti zanemarene, iako se od njih očekuje da, s obzirom na
fazu razvoja, budu glavni pokretači. Zato je Srbija pogoršala svoj rang na listi
konkurentnosti, smanjila moguće ostvariv stepen konkurentnosti, kaznila sebe i
udaljila iz procesa sustizanja uspešnih okolnih zemalja koje su završile tranziciju
(Mađarska i Slovenija).
Koliko poboljšanju ovih najuralgičnijih stubova konkurentnosti u Srbiji mogu
da pomognu strane direktne investicije (SDI) koje za brojne eksperte predstavljaju
važan izvor tehnoloških spillovera – eksternalija 2 ? Ovo se ističe iz razloga što je,
naročito od vašingtonskog konsenzusa, pa i drugde, napominjano da su SDI
panacea za ekonomski razvoj i konkurentnost i zato što je uporedo sa programima
strukturnog prilagođavanja i politikama makroekonomske stabilizacije naglašavana
potreba privlačenja većih SDI. U skladu sa tim u Srbiji se od 2002. godine sprovodi
jedan veoma liberalan zakon o stranim investicijama (dopunjen 2003. godine) čiji
1 Prva faza razvoja je ona koju generišu faktori proizvodnje, druga faza je ona koju generiše efikasnost,
treća faza – generatori su inovacija. Postoje i dve međufaze, jedna između prve i druge faze i druga
između druge i treće faze i gde su svrstane pojedine zemlje iza kojih stoji oznaka u tranziciji.
2 Tehnološki spilloveri su netržišni transfer soft tehnologije (znanja) ili hard tehnologije (materijalnih
sredstava) od stranih filijala domaćim firmama. Zbog ovog netržišnog karaktera spilloveri se često
izjednačavaju sa pozitivnim eksternim efektima (UNCTAD, 1999). Međutim, trebalo bi priznati da je
koncept spillovera širi. Netržišni transfer tehnologije se može proširiti izvan eksternalija, tj. može se
odvijati sa namerom i dobrovoljno (Guntar, 2007).
79

je cilj kreiranje povoljnih uslova za strano investiranje. On se bazira na principu
nediskriminacije između domaćih i stranih investitora. Strancu se daje potpuna
legalna zaštita investicija, on može transferisati u inostranstvo profit, dividende i
druga sredstva koja proističu iz investiranja. Dozvoljava se bezcarinski uvoz
mašina i druge opreme bitne za investiciju. Važan podsticaj SDI je desetogodišnji
period oslobađanja od poreza počev od perioda kad preduzeće zarađuje profit 3 .
Međutim, iako je potencijal SDI spillovera nesumnjiv, kao i mogućnosti za
podizanje privrede na viši nivo, a na osnovu toga i gore navedenih stubova
konkurentnosti koji su u Srbiji najlošije ocenjeni, trebalo bi istaći, a time ćemo se
ovde baviti, a to je da priroda, nivo i stepen benefita mogu značajno da variraju.
Trebalo bi reći da SDI mogu i da ne rezultiraju u značajnim siplloverima, pa i to da
čak, iako postoje, ponekad se mogu nagomilavati u inostranom sektoru pre nego u
domaćem.
Jedan od najznačajnijih aspekata potencijalno pozitivnih spillovera je,
svakako, onaj koji je povezan sa razvojem ljudskog kapitala. U radu će se pokazati
kako generalno, ali i u slučaju Srbije, SDI mogu direktno i indirektno da utiču na
ljudski kapital u nacionalnoj privredi.
S jedne strane, spilloveri mogu da deluju direktno, pošto filijale
multinacionalnih preduzeća (MNP) mogu da doprinose generisanju zapošljavanja u
domaćoj privredi, što će reći da mogu da povećaju nivo zaposlenosti kvantitativno.
U isto vreme one mogu dovesti do direktnog povećanja kvaliteta domaće radne
snage tako što će se obezbediti formalna i neformalna obuka ili tako što će kroz
proces learning by doing transferisati svoje vrhunsko tehnološko znanje domaćim
zaposlenima.
S druge strane, spilloveri mogu ići indirektno. Lokalne, domaće firme mogu
imati koristi od vertikalnih veza u lancu ponude, koristi od transfera znanja na njih
kao snabdevača i kupaca. MNP mogu sa jasnom namerom da poboljšaju kvalitet
lokalnih snabdevača, posebno kada su u pitanju komponente koje se ne mogu
jeftino uvesti zbog visokih transportnih troškova ili u kojima lokalna privreda ima
troškovnu prednost (npr. radno intenzivne komponente). Ovi efekti mogu da
koriste firmama i u drugim granama, npr. onim koje pružaju poslovne usluge kao
što su računovodstvene i pravne usluge. Slično, one mogu imati efekte na kupce
pružajući im obuku u prodajama i marketingu. Indirektni efekti mogu biti
kvantitativni jer domaći snabdevači i potrošači očekuju da će se povećati njihova
zaposlenost kao direktna posledica veće ukupne ekonomske aktivnosti, veće zbog
3 Oslobađanje se odnosi na investicije od bar 7.5 miliona evra koje upošljavaju bar 100 radnika. Postoji
poreska olakšica od 80 % od investicione vrednosti u mašine i postrojenja. Nacrt novog zakona iz 2006.
godine sa kojim se htelo olakšati startovanje preduzeća nije prošao kod međunarodnih organizacija,
Svetske banke, jer se zameralo da on daje previše ovlašćenja opštinama i da tako može biti pre prepreka
nego olakšica za kreiranje novih preduzeća. Srbija ima najnižu stopu poreza na dobit u Evropi od 10 %, a
od juna 2007. godine, na osnovu uredbe vlade Republike Srbije, investicioni greenfield projekti u svim
delatnostima, osim trgovine, turizma i ugostiteljstva, mogu da konkurišu za dodelu bespovratnih
sredstava iz državnog budžeta. Sredstva su namenjena za finansiranje investicionih projekata u
oblastima proizvodnje, usluga koje mogu biti predmet međunarodne trgovine i istraživanja i razvoja.
80

prisustva novih filijala MNP. Indirektni spilloveri mogu biti kvalitativni jer se
očekuje da filijale MNP pruže obuku i tehničku pomoć domaćim snabdevačima;
drugo, jer domaće firme očekuju da će moći da koriste produktivnije baze
potencijalnih radnika koji su obučeni u filijalama sa novijom i produktivnijom
tehnologijom. Znači, moguće je da se obučeni lokalni radnici presele u domaće
firme ili pokrenu sopstveni preduzetnički posao. MNP obično isplaćuju zarade koje
su iznad lokalnih standarda kako bi obeshrabrili ove obučene da ih napuste. Ali,
takođe, oni se ne mogu suprotstaviti tome ako nove firme postanu njihovi poslovni
partneri. Mnoge uspešne lokalne firme u svetu imaju svoje poreklo u
preduzetnicima ili top menadžerima koji su imali prethodne veze sa MNP.
Međutim, negativni spilloveri na lokalne, domaće firme su takođe mogući,
posebno kroz efekte istiskivanja (crowding out effects). Strani investitori mogu
steći tržišni udeo na štetu domaćih firmi pa one, bar na kratak rok, ostaju sa viškom
proizvodnih kapaciteta, niskom produktivnošću i niskom profitabilnošću. Strani
investitori se mogu snabdevati na spoljnom, međunarodnom tržištu i tako oslabiti
domaću bazu snabdevača.
2. Ispitivanje direktnih i indirektnih spillovera na ljudski kapital
Ulazak SDI u tranzicione zemlje pratio je trendove koji se pretpostavljavaju
argumentom putanje zavisnosti. Zemlje koje su otpočele reformski proces ranije
privukle su više SDI od onih koje su kasnile, što je slučaj sa Srbijom. Privatizacioni
metod je isto tako bio važan. Na primer, u Mađarskoj direktne prodaje su bile
najčešće, u Srbiji priliv SDI raste tek pošto je preferiran metod direktne prodaje.
Dok su direktne prodaje strateškim investitorima najbrži metod privatizacije, sve je
očiglednije da on kreira u post privatizaciji probleme sa konkurencijom jer su
različiti podsticaji za tržišnu moć davani u fazi pregovaranja.
Glavnina SDI u Srbiji od 2000. godine do danas (kao što su US Philip Morris
u niškoj duvanskoj industriji, ruski Lukoil u Beopterolu, švajcarski Halcim u
Novom Popovcu, grčka Alfa banka u Jugobanci, franculski Lafarge u Beočinu, itd)
su rezultat privatizacije. Bilo je nekoliko akvizicija, Sartid Smederevo kupljena je u
stečajnom postupku od US Steel. Broj greenfield investicija je još uvek nizak, a
investirane sume su male, sa nekoliko izuzetaka kakav je na primer Ball
Corporation (US) koja je investirala 7.5 miliona evra u proizvodnju
aluminijumskih konzervi. Najveći deo SDI je otišao u usluge, telekomunikacije,
banke i osiguranja, oko 44 % priliva u 2006. godini. SDI u velikoprodajnom i
maloprodajnom trgovinskom sektoru čine 24 % ukupnog priliva, sektor nekretnina
12 %, dok je sektor proizvodnje činio 20 % totala u 2006. godini (EIU, 2007).
Ovde se posebno ističe način ulaska SDI u Srbiju jer od njega zavisi priroda i
veličina spillovera. Kod npr. zajedničkih ulaganja (joint ventures) dva partnera
učestvuju sa svojim resursima u zamenu za pristup i korišćennje resursa jednog
partnera. Ovaj način može voditi do uzajamnog učenja i lako proširiti veze i
81

spillovere znanja u lokalnoj poslovnoj zajednici. Ipak, MNP ovde mogu biti
zabrinute za neželjenu difuziju tehnologije i obično lako odbijaju da dele krucijalno
znanje sa lokalno uposlenima. Greenfield projekti kreiraju nove poslove i tako
imaju direktne poziitivne efekte na zaposlenost, domaću dodatu vrednost i
povećavaju konkurentnske pritiske na lokalne konkurente. Osim toga, većinu
greenfield investicija u stranim zemljama, posebno u prerađivaćkoj industriji, lakše
je integrisati u globalne i regionalne strategije roditeljske firme; smatra se da takve
investicije generišu trgovinske tokove sa visokom dodatom vrednošću prema
razvijenim privredama. Otuda zabrinutost za njihovo malo prisustvo u Srbiji.
Akvizicije, s druge strane, su u vreme ulaska potpuno funkcionišuća preduzeća i
novi vlasnici mogu, ali ne moraju nastaviti tradicionalne poslovne odnose, mogu
koristiti sopstvene snabdevače i tako negativno pogoditi lokalne grane.
Ove razlike u kvantitetu i kvalitetu spillovera u zavisnosti od načina ulaska
SDI su važne u dizajniranju vladinih politika koje imaju za cilj da privuku SDI.
Politikama treba da se eksplicitno razmotri koji tip SDI donosi benefite za domaću
privredu, a ne samo da se usredsrede na postizanje kvantitativnih ciljeva.
Kad se posmatra neto efekat ekspanzije SDI (ili realokacije) i restrukturiranje
domaćih firmi, teorija predviđa da će se dobici u produktivnosti rada na dugi rok
prevesti u poraste plata, smanjenje cena, poraste tražnje i stoga poraste tražnje za
radnom snagom. Takođe, neki analitičari tvrde da se kombinovani efekat
libelarizacije investicija i učestvovanje u prekograničnoj proizvodnji ogleda u
porastu plata na obe strane granice. S druge strane, ima dosta onih koji dokazuju da
bi ova poslednja tvrdnja mogla biti validna samo za proizvodnju u pobedničkim
sektorima, tj. sektorima sa rastućim tržišnim udelima. Nove članice EU, a
pogotovo kandidati, imalu su i imaju značajnu liberalizaciju investicija i učešća u
proizvodnji preko granice, ali bar do 2007. godine one su se specijalizovale u samo
nekoliko proizvoda unutar pobedničkih sektora.
Pored toga, porasti produktivnosti u tranzicionim zemljama su dugo vremena
bili posledica velikog otpuštanja sa posla usled inicijalne, prekomerne zaposlenosti
u državnim preduzećima. Ta faza tranzicije je završena u većini zemalja koje se sad
članice EU, ali treba priznati i da realokacija te radne snage ka drugim
industrijskim sektorima nije kompletna. Druge tranzicione zemlje, gde su SDI
došle kasnije, kao u Srbiji, još uvek su u fazi kad se dešava veliko otpuštanje
radnika. U takvim slučajevima, porasti produktivnosti ne mogu se automatski
preneti u welfare dobitke jer: a) plate rastu samo za jedan deo porasta
produktivnosti, pošto su niski jedinični troškovi rada značajan aspekt
konkurentnosti (značajniji nego inovacije). To posebno važi za efficiency seeking
SDI, ali takođe i za lokalne firme koje pokušavaju da prežive; b) cene su u početku
bile ispod svetskih tržišnih nivoa (za razmenjiva dobra); Balassa – Samuelson
model predviđa da porast cena ide ruku pod ruku sa procesom ekonomskog
sustizanja; c) recesioni ciklusi, epizode fiskalnih teškoća, takođe jednim delom
menjaju strukturu domaće potrošnje, ali njen nivo je uglavnom stagnantan. Pored
toga, povećanje domaće lične potrošnje ne znači povećanje domaće zaposlenosti,
82

suprotno porast zaposlenosti u stranim firmama dešava se da bude podstaknut kad
se lokalna tražnja okrene uvezenim robama (Estrin and Meyer, 2008).
Sve je veći broj ekonometrijskih istraživanja o postojanju tehnoloških
spillovera u tranzicionim ekonomijama. U studijama se obično koriste kompanijski
podaci i fokus je na pokazateljima produktivnosti (produktivnost rada ili totalna
faktorska produktivnost) koji se koriste kao predstavnici tehnoloških spillovera.
Nekoliko tranzicionih privreda je više puta testirano u većem broju studija
odvojeno ili u grupi, ni u jednoj do sada nema Srbije. U svima njima nema jasnog
dokaznog materijala za postojanje tehnoloških spillovera od SDI. Najveći broj
analiza najpre ukazuje na činjenicu da nema pozitivnih efekata na produktivnost
domaćih firmi (Bosco, 2001; Damijan at all, 2003; Kinoshita, 2001; Konings,
2001; Javorcik, 2004; Meyer and Sinani, 2007; Sinani, 2004; Smarzynska,
Spatareanu, 2003; Estrin and Meyer, 2008; Gersl, A. at all, 2008).
2a. Direktni efekti na ljudski kapital
Razvoj ljudskog kapitala ima ključnu ulogu u širenju tehnoloških znanja od
MNP na domaću privredu. U stvari, tržište radne snage je jedan od glavnih puteva
kojim se očekuje da se novo tehnološko znanje proširi na domaću privredu kroz
dva kanala. Prvo, trebalo bi da bude realnog porasta u nivoima zapošljavanja
radnika na domaćem terenu. Drugo, očekuje se da se poveća kvalitet radne snage
potencijalno raspoložive za rad u drugim kompanijama ili otpočnu sopstveni biznis
u domaćoj privredi.
Da prvi kanal ne funkcioniše u Srbiji pokazuju sledeće činjenice. Prema
podacima Ankete o radnoj snazi u 2006. godini u Srbiji stopa nezaposlenosti
stanovništva radnog uzrasta (15 do 64 godina) je iznosila 21.6 % (prethodne 21.8
%) i ona je više nego dva puta veća od proseka u zemljama EU (15 članica).
Najveća je nezaposlenost mladih, oko 32 % onih ispod 30 godina i 57 % onih ispod
40 godina. Od 916.257 nezaposlenih 3.6 % je imalo univerzitetsku diplomu,
odnosno 33.008, sa zvanjem mastera 807 i sa zvanjem doktora nauka 50. Udeo
nezaposlenih sa srednjim obrazovanjem u ukupnom broju nezaposlenih u 2006.
godini je 69.4%. Pošto su iskazane potrebe od strane poslodavca najveće za
radnicima sa srednjim obrazovanjem u odnosu na ukupne potrebe, dolazi se do
zaključka da ponuda ove radne snage nije adekvatna i da je ona osnovni uzrok
nezaposlenosti. Drugi problem je dugoročna nezaposlenost. Stopa dugoročne
nezaposlenosti (učešće nezaposlenih koji čekaju na zaposlenje duže od jedne
godine u ukupnom broju) je iznosila 80.6 %. U najvećem broju istraživanja
zaključuje se da je ona rezultat neadekvatne ponude radne snage, ali i nedovoljne
tražnje za radom, koja je, pak, u tesnoj vezi sa visinom i strukturom investicija.
Zapanjujuća je vest ministra za rad i zapošljavanje da oko 40% onih koji su na
tržištu rada nije nikome potrebno.
Da je drugi kanal samo delimično profunkcionisao ukazuju podaci iz izveštaja
Global Enterpreneurship Monitor za 2007. godinu. U izveštaju se pravi razlika
83

između preduzetnika koji su u procesu pokretanja biznisa (nascent enterpreneurs) i
novog vlasnika biznisa (new business owner) a to je onaj koji isplaćuje plate ne
duže od 42 meseca. Preovlađujuća stopa nascent preduzetnika i novih vlasnika
biznisa, kad se posmatraju zajedno, uzima se kao indikator rane faze preduzetničke
aktivnosti u jednoj privredi. Vlasnici biznisa koji isplaćuju plate duže od 42 meseca
su klasifikovani kao vlasnici ustanovljenog biznisa (established business owners).
Praćenje rane faze preduzetničke aktivnosti, tj. preovlađujuća stopa
pojedinaca koji su uključeni u preduzetničke aktivnosti kao nastajući preduzetnik
ili novi vlasnik biznisa (izvršeno tako što su zemlje grupisane po dohotku i
regionima) pokazuje da je u Srbiji ova rana faza preduzetničke aktivnosti veća
(8.6% nego u Rusiji gde je 1.3%, Hrvatskoj 5.3%, Mađarskoj 3.1%, Rumuniji
2.9%, Turskoj 1.9%, Litvaniji 2.2% itd.) i da je od ove tri kategorije najveće učešće
nastajućih preduzetnika. Preovlađujuća stopa vlasnika ustanovljenog biznisa je
takođe nešto veća u odnosu na pomenute zemlje, pa i stopa ukupne preduzetničke
aktivnosti. Međutim, to nije sve, jer pojedinci mogu biti uvučeni u preduzetničku
aktivnost zato što su prepoznali nove povoljne mogućnosti i šanse, ili gurniti u
preduzetništvo jer nemaju drugih sredstava za život (preduzetništvo iz nužnosti).
Za one koji su uvučeni u preduzetništvo, dva su motiva: želja za nezavisnošću i
želja da se poveća dohodak u odnosu na onaj kad je bio uposleni radnik kod
poslodavca. U svojoj grupaciji Srbija ima najmanji procenat onih koji su uvučeni u
preduzetništvo novim mogućnostima (29%), u odnosu na druge zemlje: Hrvatska
(41%), Mađarska (48%), Rumunija (48%). Takođe, među onima koji su uvučeni u
biznis daleko je više onih koji su motivisani većim dohotkom nego sticanjem
nezavisnosti.
Ovaj drugi kanal za direktne spillovere takođe ide kroz očekivano
obezbeđenje formalne obuke i obrazovanja postojećim i potencijalnim radnicima.
Međutim, nema konkretnog dokaznog materijala da MNP uvek obezbeđuju obuku
zaposlenima i gde to čine postoji značajna razlika u kvalitetu obuke. Pozitivni
izuzeci su Simens, Alcatel, General Motors, IKEA, koje su održavale jake veze sa
srpskim partnerima i gde su kroz više godina saradnje srpski radnici dobili
specifičan know-how i usvojili napredne tehnologije i rigorozne standarde kontrole
kvaliteta. Neka novija i detaljnija istraživanja pokazuju da, iako se Srbija hvali da
ima visoko obrazovanu i kvalifikovanu radnu snagu, očigledno je da njoj nedostaje
ono obrazovanje i obuka kojom bi se zadovoljile potrebe stranih investitora,
posebno kad se radi o stranom jeziku, menadžment veštinama, tehničkom knowhow
i radnoj etici.
Pored toga, SDI na izvesnim lokacijama traže nekvalifikovanu radnu snagu da
obavlja jednostavne aktivnosti montažnog tipa ili ekstrakcije resursa. Mada
upošljavanje i obuka nekvalifikovanih radnika takođe obezbeđuje spillovere,
ocenjuje se da su oni mali, posebno u zemljama sa srednjim dohotkom kao što je
Srbija.
Za ocenu direktnog doprinosa stranih filijala razvoju ljudskog kapitala u
odnosu na domaća preduzeća, ocenjene su tri varijable: upošljavanje profesionalnih
84

adnika (inženjera i drugih stručnjaka u proizvodnji i istraživačko – razvojnoj
aktivnosti), indeks stručnosti (stručni / nestručni radnici) i ukupni izdaci za obuku.
Preliminarna ocena (takva je zbog nedostatka podataka) pokazuje da strane firme
zapošljavaju 20% više stručnjaka nego domaće firme, čak posle prilagođavanja u
pogledu veličine (mereno ukupnim brojem zaposlenih). U proseku za sve sektore,
strane filijale upošljavaju više stručnjaka nego domaće firme, poseduju
kvalifikovaniju radnu snagu i troše više na obuku nego slične domaće firme.
Međutim, postoje očigledne razlike kad se sektori ocenjuju pojedinačno.
2b. Indirektni efekti na domaće firme i druge učesnike
Indirektne efekte SDI je teško analizirati jer su potrebni detaljni podaci na
nivou firmi i grana. Strane filijale moraju da dolaze u vezu sa brojnim domaćim
učesnicima iz sličnih sektora i organizacijama neproizvodnog sektora kako bi
poslovale u jednoj privredi i te interakcije čine jedan od kanala kojim se očekuje da
se kvalifikacije i tehnološki transfer širi na ostatak privrede. Ovaj neprivredni
sektor čine univerziteti, istraživački instituti, organizacije za standarde, zaštitu
intelektualne svojine, itd., koje omogućavajau i promovišu naučni i tehnološki
razvoj. Jedan, doduše nekompletan pregled, pokazuje da u Srbiji strane filijale
ulaze u komunikaciju sa domaćim institucijama iz nauke i tehnike češće nego
domaće firme u proseku i stoga ove filijale nisu manje ugrađene u sistem
(embedded) nego domaće. Otuda to jeste alternativni kanal za transfer tehnologije i
ljudskog kapitala. Kroz te veze sa domaćim institucijama strane firme mogu preneti
znanje i know-how zaposlenima u domaćim institucijama i putem tog kanala
domaće proizvodne firme mogu imati indirektne koristi u meri u kojoj one koriste
ove iste domaće institucije. Međutim, nema dovoljno podataka o tome da bi se
ocenio obim i stvarni efekat ovih interakcija.
2c. Spilloveri na domaće firme
U velikom broju slučajeva transfer tehnologije i znanja na domaće ekonomske
učesnike može da ide preko backward and forward veza, kad MNP obezbeđuju
obuku i tehničku pomoć domaćim lokalnim snabdevačima, podugovaračima i
kupcima. Međutim, domaći proizvođaći mogu imati koristi od inostranih filijala i u
sledećim slučajevima: a) kad filijale demonstriraju nove tehnologije i nove načine
njihovog korišćenja i b) kad se visokokvalifikovano osoblje obučeno u stranoj
firmi preseljava u domaće postrojenje noseći sa sobom znanje koje je steklo u
filijali.
Praksa pokazuje da se tehnološki spilloveri preko demonstracije empirijski
teško istražuju jer learnig by watching se uglavnom odvija neprimetno. Ako su
uopšte demonstracioni efekti bili važni u ranoj fazi tranzicije, kada su dolazili
strani investitori, a domaće firme kopirale jednu ili drugu direktnu opažljivu
operaciju, to su bile operacije iz marketinga i logistike. U industriji kopiranje
proizvoda je beznačajno i često nemoguće usled pravnih propisa. Sofisticirane
85

šeme prava intelektualne svojine koje zadovoljavaju standarde EU u pogledu
patenata, generalno ograničavaju prostor za kopiranje novih proizvoda u srpskoj
industriji kao i u drugim zemljama.
Što se tiče snabdevača, trebalo bi istaći da najveći broj stranih filijala dobija
značajan deo svojih inputa (sirovina i intermedijarnih proizvoda) iz inostranstva ili
od drugih stranih firmi u domaćoj srpskoj privredi. Posebno velike inostrane
kompanije najčešće povlače sa sobom snabdevače iz inostranstva. To doprinosi
domaćoj dodatoj vrednosti, ali očigledno ne pomaže postojećim srpskim
snabdevačima da se tehnološki modernizuju. Kontakti snabdevača su neophodni,
ali ne i dovoljan uslov da bi bilo tehnoloških spillovera. Mora se, ipak, priznati da
su spilloveri jači i brojniji ako je više domaćih snabdevača uključeno.
Efekti na kupce ne igraju važnu ulogu ukoliko strani investitori uglavnom
proizvode za izvoz, za druge inostrane filijale unutar Srbije, ili za lokalna i
regionalna potrošačka tržišta.
Istraživanja na terenu o preseljavanju novoobučenih radnika filijala u domaće
firme pokazuju da je krajnje neatraktivno za zaposlene da napuste strane
poslodavce, jer domaći poslodavci obično ne mogu da plate tako visoke zarade i
dodatne beneficije kao što mogu strani investitori. Posebno je skupo za srpsku
firmu da privuče zaposlene iz MNP, naročito one sa akademskim zvanjima i na
vodećim pozicijama. Mogućnosti visokostručnih pojedinaca da otvore malu ili
srednje veličine firmu u Srbiji nisu posebno atraktivne, pogotovo zbog situacije na
kreditnom tržištu.
Efekti koji dolaze od povećane konkurencije usled prisustva SDI nisu jasni.
Idealno, povećana konkurencija bi mogla da podstakne domaća tehnološka
poboljšanja tako što bi doprinela eliminaciji neefikasnih domaćih firmi, ohrabrila
rađanje novih, inovativnih firmi i podstakla lokalne firme da reaguju na inostrane
pretnje, tako što će asimilovati stranu tehnologiju i mobilisati sredstva. Chung
(2001) i Jutta (2006) ističu da ovaj efekat ne bi trebalo tretirati kao spillover jer ne
uključuje nikakav protok znanja. Aitken i Harrison (1999) napominju da povećana
konkurencija usled stranog prisustva može, takođe, da smanji produktivnost
domaćih firmi, ako im inostrane firme odvuku tražnju i one moraju da smanje
proizvodnju i povećaju troškove.
Doprinos MNP tehnološkoj promeni u domaćim firmama modelira se obično
u kontekstu proizvodne funkcije gde se SDI tretiraju kao dodatni input koji
objašnjava rast produktivnosti, dok je koeficijent stranih direktnih investicija
regresor koji se uzima kao dokaz konzistentan sa spilloverima od SDI na domaći
sektor. Već je rečeno da u najvećem broju studija nije nađen dokaz o tehnološkim
spilloverima od SDI, što znači da se benefiti od aktivnosti stranih firmi nisu
odrazili u rastu dodate vrednosti domaćih firmi, čak i kada su njihove aktivnosti
(teorijski) imale visok potencijal za tehnološke spillovere.
86

3. Moguća objašnjenja
Nekoliko objašnjenja je ovde moguće ponuditi. Moguće je da aktivnosti
stranih firmi utiču na druge kvalitativne dimenzije, pre nego na rast dodate
vrednosti domaćih firmi i ti efekti se ne obuhvataju tradicionalnim pristupom
proizvodne funkcije. Moguće je, takođe, da korišćeni time lagovi (4 do 5 godina)
nisu odgovarajući da bi se zahvatili ovi efekti (ovo poslednje može da opravda
izostanak studija o spilloverima u Srbiji gde je kasnio ulazak stranih filijala, ali ne i
nepostojanje skoro nikakve domaće baze podataka za ovu oblast).
Takođe, odsustvo spillovera može se vezati za posledice određenog tipa
aktivnosti MNP u zemljama u tranziciji, pa i u Srbiji. Moguće je da se radi o
aktivnostima koje imaju male spillovere. Sledeće objašnjenje se vezuje za
nedovoljan apsorpcioni kapacitet domaćih firmi, tako da one nisu u stanju da
internalizuju benefite superiornih aktivnosti stranih firmi.
Ova dva poslednja objašnjenja su međusobno zavisna. SDI ne dovode
automatski do pozitivnih spillovera. Treba prihvatiti da MNP nisu u funkciji
ekonomskog razvoja i retko su zainteresovane za eksplicitni transfer znanja. One
obično koriste tehnologije koje, pre svega, odgovaraju njihovim sopstvenim
potrebama i ciljevima zbog kojih investiraju. MNP ne koriste svoju vlasničku
imovinu po ćefovima vlada, one kroje svoje investicione odluke prema postojećim
tržišnim potrebama, relativnom kvalitetu lokacionih prednosti, posebno
kvalifikacijama i sposobnostima u kojima domaća privreda ima komparativnu
prednost.
Moje preliminarno istraživanje sugeriše da su inostrane filijale u Srbiji
produktivnije nego domaće firme i isplaćuju veće plate. Međutim, one nisu za
glavu i prsa ispred domaćih firmi kad se ocenjuju indikatori kreiranja i upotrebe
tehnološkog znanja, ili drugačije, malo je dokaznog materijala koji bi ukazivao da
njihova superiorna tehnološka imovina objašnjava njihovu dobru performansu. U
proseku filijale više troše na istraživanje i razvoj i uvoz neugrađene (disembedded)
tehnologije, ali one ne koriste znatno više istraživačkih laboratorija nego domaće
firme, ne troše mnogo više sredstava da bi kupile embedded tehnologije i one ne
investiraju mnogo više u opremu i mašine (ovo je posebno zapaženo u duvanskoj
industriji i cementarama). Ovo može da sugeriše da su neke strane filijale u Srbiji u
stanju da generišu rente koje nisu bazirane isključivo na eksploataciji njihovih
sopstvenih superiornih tehnoloških prednosti, već su, takođe, ili dobrim delom
rezultat superiornih vlasničkih prednosti transakcionog tipa 4 .
4 Pored asset – specific ownership advantages koje su u neoklasičnoj i neotehnološkoj ekonomskoj
literaturi glavni izvori i baza za spillovere, postoji i drugi tip firm-specific assets, a to su oni povezani sa
efikasnim vođenjem transakcija koji proističu iz sposobnosti da se generiše renta pomoću superiornog
korišćenja intrafirmske hijerarhije, kako unutar tako i preko nacionalih granica. Pored ovih, postoji i ono
što proističe iz multinacionalnosti firme i može se označiti kao prednost opšteg rukovođenja. To su firmspecific
assets transakcionog tipa (Dunning, 1993; Narula, 2005; Contwel 2005). Ekonomska literatura
87

Šta više, ovo bi moglo da bude jedno od objašnjenja za odsustvo jasnih
dokaza o tehnološkim spilloverima uprkos narasloj participaciji SDI u zemljama u
tranziciji. Literatura o spilloverima, takođe, često ignoriše drugi važan faktor, a to
je da sve filijale MNP ne pružaju mogućnosti za spillovere i veze u istom obimu.
Prodajna kancelarija može imati visok promet, zapošljavati veći broj osoblja, ali
tehnološki spilloveri su relativno mali u poređenju sa, na primer, u nekoj
prerađivačkoj firmi. Slično, aktivnosti gde se troše resursi (resource seeking
activity), kao što su rudarstvo, mogu biti kapitalno intenzivne, ali obezbeđuju
manje spillovera nego, recimo, SDI market seeking tipa.
Poslednjih godina u tranzicionim ekonomijama sve se više potvrđuje da
lokacione prednosti u domaćoj privredi imaju skoro najvažniju ulogu za stepen
ugrađenosti ili uklopljenosti filijala u ekonomski sistem i da je to osnovna
odrednica kvaliteta SDI. Dva su razloga za to: prvo, nivo kompetentnosti filijala je
funkcija kvaliteta lokacionih prednosti, ili karakteristika koje domaći teren može da
pruži. Visok nivo kompetentnosti strane filijale zahteva komplementarna sredstva
koja nisu generičke prirode, već su, često, povezana sa efektima aglomeracije,
klasterima i prisustvom visoko specijalizovanih kvalifikacija. Na primer, aktivnosti
istraživanja i razvoja se obično koncentrišu na malom broju lokacija jer su
odgovarajući specijalizovani resursi povezani uglavnom sa nekoliko
specijalizovanih lokacija. Drugo, MNP se obično angažuje u uzastopnim
investicijama na lokacijama koje daju suboptimalne prinose, ali sa kojima imaju
prethodno iskustvo. MNP investicije u aktivnosti sa visokom dodatom vrednošću
(ovo je povezano sa visokim nivoom kompetentnosti) su obično nefleksibilne.
Ovakve filijale bivaju ugrađene u lokalni milje preko veza sa dobavljačima,
kupcima i domaćim institucijama, formalno i neformalno, ali to traje godinama.
Znači, ugrađenost ili uklopljenost filijala u dati ekonomski sistem je najčešće
funkcija toga koliko dugo su neke MNP prisutne u zemlji jer se firme postepeno
grade. To je bilo posebno uočeno u istočnoj Aziji. Strane firme su se formirale na
lokacionim prednostima koje su već postojale u domaćoj privredi i povećavale
svoju uklopljenost kao reakciju na napretke u domaćem tehnološkom i
apsorpcionom kapacitetu (Narula, 2003).
88
4. Apsorpcioni kapacitet
Kokko (1994) je objasnio da za ostvarenje spillovera mora da postoji realni
tehnološki gep, tj. nivo produktivnosti MNP je veći nego domaćih firmi. Znači,
moraju da postoje domaće firme u toj grani i moraju da imaju sposobnost da
internalizuju znanje koje MNP pružaju (direktno ili indirektno). Najčešće se kaže
manje piše o njima, ali gore navedeni i veoma uticajni autori sugerišu da MNP mogu postojati i bez
tehnoloških prednosti, generišući rente jednostavno iz svog superiornog poznavanja tržišta i hijerarhije.
Prema tome, MNP mogu posedovati istu (ili čak inferiorniju) tehnologiju u odnosu na domaće firme, ali ih
ipak nadmašivati. Na primer, privilegovan pristup tržištu ili posedovanje preduzetničkih veština. U tim
slučajevima tehnoloških spillovera, shvaćenih u konvecionalnom smislu, neće biti.

da domaća privreda mora da poseduje apsorpcioni kapacitet da bi efikasnio
iskoritila spillovere.
Apsorpcioni kapacitet je sposobnost da se internalizuje znanje kreirano od
drugih i isto modifikuje da bi se uskladilo sa sopstvenim specifičnim primenama i
procesima. Stepen u kome je firma sposobna da koristi spoljne izvore znanja zavisi
od njenog apsorpcionog kapaciteta za koji se smatra da je funkcija njenih napora na
istraživanju i razvoju, stepena u kome spoljno znanje odgovara potrebama firme
kao i opšte kompleksnosti znanja (Joksimović, 2008).
Važna komponenta apsorpcionog kapaciteta je odgovarajuća ponuda ljudskog
kapitala koja opet ne zavisi samo od firmi, već je povezana sa sposobnostima
neprivrednog sektora. Neprivredni sektor određuje infrastrukturu znanja na
nacionalnom nivou koja dopunjuje i podržava specijalnu inovaciju na nivou firme
(Borenzstein at all, 1998; Xu, 2001) 5 .
U svim studijama firme označene kao one koje imaju visok apsorpcioni
kapacitet su one koje investiraju u novu opremu orijentisanu na
proizvodnu/procesnu inovaciju, ili one koje više investiraju u obuku svojih radnika.
Investicije u obuku su neophodne jer su tehnologije često vezane za neku firmu na
specifičan način i svaki spillover znanja mora biti dekodiran sa konteksta firme
transmitera na kontekst firme primaoca. Firma ne može da absorbuje spoljno
znanje ukoliko ne investira u sopstveno istraživanje i razvoj. Samo one domaće
firme koje su investirale u apsorpcione kapacitete imale su pozitivne spillovere od
SDI.
Pošto je konstatovano da je apsorpcioni kapacitet u funkciji napora na
istraživanje i razvoj u tabeli 2 su date ocene ukupne tražnje i ponude za lokalnim
istraživanjem i razvojem. To su ocene lokalnih poslovnih zajednica.
One ukazuju da sve zemlje, sem Slovenije (znači Srbija, Albanija, Bugarska,
BiH, Rumunija, Makedonija i Hrvatska) imaju gep tražnje. Kapaciteti za
istraživanje i razvoj u Srbiji su mali, ali je i tražnja za istraživanjem i razvojem jako
niska. Znači, Srbija i ove druge zemlje nisu u stanju da efektivno zaposle postojeće
kapacitete u istraživanju i razvoju, što je uslovljeno sa bar dva očigledna faktora:
niskim nivoom poslovnih procesa, nivoom u kome se ne koriste nove tehnologije
i/ili neodgovarajućom strukturom ili kvalitetom kapaciteta istraživanja i razvoja.
Podaci iz 2006. godine pokazuju da je problem najveći u Srbiji koja ima najveći
gep između tražnje i ponude, najverovatnije usled niske sofistikacije poslovnog
procesa koji ne generišu dovoljnu tražnju za lokalnim istraživanjem i razvojem i/ili
ti isti kapaciteti, zbog niske međunarodne integracije i kooperacije, nisu usklađeni
sa lokalnom tražnjom (Radošević, 2007).
5 Oni su pokazali da SDI imaju pozitivan uticaj na ekonomski rast samo u onim zemljama u razvoju koje su
ostvarile izvestan minimalan nivo apsorpcionog kapaciteta. Akumulacija znanja je brža kad postoji
početni prag apsorpcionog kapaciteta, apsorpcija tehnologije je lakša kad su domaće firme “naučile da
uče”.
89

90
Tabela 2. Ocena tražnje i ponude za lokalnim istraživanjem i razvojem
5
4
3
2
1
0
-1
-2
4.4
3.1 3.1
-1.3
3.9
3.6
4.4
3.3
4.0
-0.8 -0.8 -0.8
Izvor: World Economic Forum, 2006.
SCG Bug Rum Mak Hrv BiH Alb Slo
v
Traznja Ponuda Razlika
Podaci o faktorima ponude za istraživanje i razvoj (tabela 3) pokazuju da je
kvalitet ponude za istraživanje i razvoj najniži u Albaniji a najviši u Hrvatskoj.
Kada je u pitanju tražnja, Slovenija najbolje stoji (tabela 4). Ovo ukazuje da
inovaciona politika mora da uzme u obzir i faktore na strani tražnje i faktore na
strani ponude za istraživanje i razvoj. Slaba tražnja za inovacijama na nivou firmi i
slabi sistemi podrške inovacijama su najveća prepreka prema većem doprinosu
nauke i tehnologije ekonomskom rastu i društvenom razvoju. Takav trend može da
ima jake negativne posledice u bliskoj budućnosti i otuda je važnost adekvatne
javne politike u ovim oblastima evidentna.
Tabela 3. Faktori ponude za istraživanje i razvoj
Zemlja 1 2 3 4 5 6
Srbija i Crna Gora 3.9 5.1 4.0 4.4 4.1 4.9
Bugarska 3.1 4.4 3.5 3.7 3.7 4.7
Rumunija 3.8 5.5 4.3 4.4 3.7 4.9
Makedonija 4.0 4.6 3.3 4.1 3.4 4.7
Hrvatska 3.8 4.9 4.5 4.6 4.0 4.9
Bosna i Hercegovina 3.5 4.5 3.6 3.4 2.9 3.8
Albanija 3.1 3.9 2.5 3.1 2.2 3.3
Slovenija 3.8 4.6 4.4 4.5 4.2 3.8
Izvor: World Economic Forum, 2006.
Kolone u tabeli predstavljaju
1 - kvalitet obrazovanja
2 - kvalitet podučavanja u matematici i nauci
3 - lokalna raspoloživost specijalizovanih istraživanja i obuke
3.8
4.5
-0.7
3.1
3.6
-0.6
2.6
3.0
-0.2
4.5
4.2
0.3

4 - kvalitet javnih obrazovnih ustanova
5 - kvalitet naučno-istraživačkih institucija
6 - raspoloživost naučnika i inženjera
Tabela 4. Faktori tražnje za istraživanje i razvoj
Zemlja 1 2 3 4 5 6 7
SCG 2.3 3.8 2.7 2.8 3.6 3.0 2.6
Bugarska 2.6 3.5 2.5 3.2 4.0 2.7 2.9
Rumunija 3.3 4.6 3.3 3.8 4.2 3.1 2.9
Makedonija 3.5 3.6 3.0 2.9 3.9 2.6 3.1
Hrvatska 3.6 4.4 3.6 3.9 4.4 3.3 3.3
BiH 3.0 3.5 2.7 2.9 3.8 2.9 2.7
Albanija 2.7 3.7 2.9 3.0 3.9 2.1 1.9
Slovenija 4.4 4.6 4.4 5.0 5.3 4.1 4.8
Izvor: World Economic Forum, 2006.
Kolone u tabeli predstavljaju
1 - Obuka osoblja
2 - Apsorpcija tehnologije u preduzeću
3 - Sofistikacija proizvodnog procesa
4 - Sofistikacija kupaca
5 - Orijentacija potrošača
6 - Izdaci kompanija na istraživanje i razvoj
7 - Kapacitet za inovacije
5. Zaključak
Ovo istraživanje pokazuje da Srbija ne bi trebalo da brine samo o kvantitetu
već i o kvalitetu SDI. Strane filijale su često tehnološki superiornije od domaćih
firmi, ali ne uvek. Jedno od mogućih objašnjenja za odsustvo jasnih dokaza o
pozitivnim tehnološkim spilloverima je nesumnjivo vezano za tipove aktivnosti
MNP koja dominiraju u tranzicionim ekonomijama, pa i u Srbiji. Bolja
performansa stranih filijala je dobrim delom rezultat njihovih superiornih
vlasničkih prednosti transakcionog tipa, superiornog poznavanja tržišta i sposbnosti
da efikasno iskorišćavaju multinacionalnu mrežu svojih filijala. Te prednosti ne
moraju da imaju, ili imaju male spillovere na domaće firme.
Preliminarni rezultati o direktnim i indirektnim efektima SDI na razvoj
ljudskog kapitala u Srbiji pokazuju da su oni uglavnom neznatni jer nema
očekivanog porasta nivoa zaposlenosti i znatno kvalitetnijeg i stručnijeg osoblja
koje nalazi novo upošljavanje. Posebno ubedljivo objašnjenje za odsustvo
pozitivnih tehnoloških spillovera pruža nedovoljan apsorpcioni kapacitet srpskih
firmi. Ne može se internalizovati spoljno znanje ako domaće firme ne investiraju u
istraživanje i razvoj, obuku i inovacije. MNP ne obezbeđuju obuku i druge
91

mogućnosti za razvoj ljudskog kapitala zato što su filantropske, već to čine da bi
optimizovale svoje mogućnosti za ostvarenje profita.
Znači, dobijeni nalazi, mada preliminarni, sugerišu da SDI same po sebi nisu
uvek najefikasniji način da se privreda tehnološki unapredi, posebno kad domaće
firme imaju slab kapacitet da apsorbuju i internalizuju spillovere.
Otuda SDI ne mogu da supstituišu domaće investicije. Vlada je odgovorna za
politike koje će podsticati razvoj domaćih firmi, poboljšati infrastrukturu znanja i
efikasno održavati bitne aktivnosti neprivrednog sektora (škole, univerzitete,
istraživačke institucije itd.) koje obezbeđuju osnovna sredstva za apsorpcioni
kapacitet.
Ovo nikako ne znači da strane filijale nemaju ikakav efekat na ekonomski
razvoj. Strane filijale svakako doprinose procesu ukupne modernizacije u
tranzicionim ekonomijama. Samo osnivanje modernih prerađivačkih firmi je
značajan doprinos tehnološkom sustizanju. Međutim, mora se primetiti da su do
sada strane filijale uglavnom osnivane kao «moderna ostrvca» koja sarađuju među
sobom. Strane i domaće kompanije imaju malobrojne veze i uglavnom
predstavljaju razdvojene sfere u srpskoj privredi.
92
Literatura
1. Aitken, J. and Harrison, E., 1999, Do Domestic Firms Benefit from Direct Foreign
Investments?, American Economic Review, Vol. 89, No. 3, pp. 605-618.
2. Blonstrom, M. and Kokko, A., 2002, FDI and Human Capital, Technical Paper,
No. 195, OECD, Paris
3. Bosco, M., 2001, Does FDI Contribute to Technological Spillovers and Growth?,
A Panel Analysis of Hungarian Firms, Transnational Corporations, No. 10, pp.
43-68.
4. Damijan, P. at all, 2003, The Role of FDI, R&D Accumulation and Trade in
Transferring Technology to Transition Countries, Economic Systems, No. 27, pp.
189-204.
5. Estrin, S. and Meyer, K., 2008, FDI in Transition Economies, mimeo.
6. General Enterprise Monitor, 2007, Babson College, London Business School.
7. Gersl, A. at all, 2008, FDI and Productivity Spillovers in Central and Eastern
European Countries, mimeo, Czech National Bank.
8. Gunter, J., 2006, The Absence of Technology Spillovers from FDI in Transition
Economies, mimeo.
9. Javorcik, S., 2004, Does FDI Increase the Productivity of Domestic Firms?, The
American Economic Review, No. 94, pp. 605-627.
10. Joksimović, Lj., 2008, Konkurentnost srpske privrede: inovacije i nir, Ekonomski
vidici, No. 1, pp. 3-12.
11. Kokko, A., 1994, Technology, Market Characterics and Spillovers, Journal of
Development Economics, Vol. 43, pp. 279-293.

12. Konings, J., 2001, The Effects of FDI on Domestic Firms, Economics of
Transition, No. 3, pp. 619-633.
13. Meyer, K. and Sinani, E., 2007, When and Where Does FDI Generate Positive
Spillovers, mimeo.
14. Narula, R., 2003, Globalisation and Technology, Cambridge, Polity Press.
15. Radošević, S., (2007), Science, Technology and Economic Catching Up. in Why
Invest in Science in South eastern Europe? UNESCO, Bresce
16. Smarzynska, K. and Spatareanu, M., 2003, To Share or not to Share: Does Local
Participation Matter for Spillovers from FDI, Research Working Paper, No. 3118,
Washington World Bank.
17. UNCTAD, 2000, World Investment Report 2000, Geneve and New York, United
Nations.
18. Xu, B., 2000, Multinational Enterprises, Technology Diffusion and Host Country
Productivity Growth, Journal of Development Economics, No. 62, pp. 477-493.
93

ANEX:
Tabela 1. Stubovi konkurentnosti
Srbija C. Gora Makedonija BiH Albanija Bugarska Rumunija Hrvatska Mađarska Slovenija
GIK 2007/08 (ocene 1 – 7) 3.78 3.91 3.73 3.55 3.48 3.93 3.97 4.20 4.35 4.48
podindeks A: bazični zahtevi 4.19 4.47 4.25 3.78 3.83 4.22 4.07 4.60 4.54 5.10
1 stub: institucije 3.37 3.69 3.34 3.44 3.14 3.22 3.44 3.86 4.14 4.45
2 stub: infrastruktura 2.72 2.79 2.90 2.26 2.05 2.91 2.57 3.95 3.93 4.32
3 stub: makroekonomska
stabilnost
4.61 5.40 5.04 4.56 4.69 5.16 4.64 4.80 4.22 5.47
4 stub: zdravlje i osnovno
obrazovanje
6.04 6.00 5.70 5.16 5.46 5.57 5.62 5.78 5.86 6.16
podindeks B:pokretači
efikasnosti
3.56 3.60 3.45 3.48 3.33 3.83 3.98 4.00 4.34 4.40
5 stub: više obrazovanje i
obuka
3.65 3.71 3.77 3.26 3.15 3.99 4.14 4.31 4.64 5.08
6 stub: efikasnost tržišta roba 3.53 3.89 3.77 3.59 3.51 3.89 4.04 4.10 4.24 4.63
7 stub: efikasnost tržišta rada 3.86 4.42 3.86 4.21 4.12 4.25 4.13 4.38 4.36 4.43
8 stub: sofistikacija finansijskog
tržišta
3.73 4.75 3.98 4.23 3.66 4.00 4.05 4.27 4.64 4.68
9 stub: tehnološka spremnost 3.34 3.53 2.77 2.49 3.00 3.11 3.29 3.16 3.91 4.29
10 stub: veličina tržišta 3.23 1.31 2.54 3.12 2.53 3.66 4.23 3.45 4.26 3.28
podindeks C: inovacije i
faktori sofistikacija 3.30 3.18 3.12 2.86 2.72 3.26 3.54 3.77 3.98 4.20
11 stub: poslovna sofistikacija 3.53 3.68 3.35 3.20 3.35 3.57 3.99 4.11 4.35 4.65
12 stub: inovacija 3.05 2.69 2.28 2.53 2.50 2.96 3.09 3.43 3.61 3.75
Izvor: Svetski ekonomski forum 2007/08

Dr Ljubodrag Savić, v.prof. *
STRANE DIREKTNE INVESTICIJE KAO FAKTOR
DINAMIČNOG RAZVOJA SRBIJE
Rezime: U epohi globalizacije strane direktne investicije postaju jedan od najvažnijih
faktora razvoja zemlje. Premeštanjem delova kompanije u zemlje sa jeftinijom radnom
snagom, „mekšim“ radnim zakonodavstvom i dinamičnim širenjem domaćeg tržišta,
transnacionalne kompanije zadržavaju stečene konkurentske prednosti. Prilivom SDI i
dolaskom vodećih multinacionalnih kompanija, značajnu korist ostvaruju i zemlje u
razvoju. Pre svega smanjije se ogromna nezaposlenost, ali i obezbeđuje savremena tehnika
i tehnologija, bolja organizacija, upravljanje i olakšava izvoz na treća tržišta.
U prvoj deceniji XXI veka, stope rasta GDP-a u Srbiji su bile relativno visoke, ali
nedovoljne da obezbede značajniji porast životnog standarda i napuštanje uskog kruga
najsiromašnijih zemalja Evrope. Srpski koncept razvoja, temeljen na visokom uvozu,
enormnom rastu spoljne zaduženosti i neefikasnoj privatizacijiji je značajno deformisao
privrednu strukturu. Dinamičan rast su zabeležile delatnosti saobraćaja, trgovine,
finansijskih usluga i osiguranja, koje su bile usko povezane sa realizacijom ogromnog
uvoza (18,3 milijarde dolara u 2007. godini), dok je razvoj realnog sektora privrede -
industrije i poljporivrede - u potpunosti izostao.
Priliv stranih direktnih investicija u Srbiju u poslednjoj deceniji je bio skroman. On
se uglavnom vezivao za kupovinu preduzeća u procesu privatizacije, dok su tzv. greenfield
investicije skoro u potpunosti izostale. Po visini priliva stranih direktnih investicija po glavi
stanovnika, Srbija pripada grupi najslabije rangiranih zemljama u tranziciji. Koji su
najvažniji razlozi zašto je izostao veći priliv stranih investicija u Srbiji? Da li su politička
nestabilnost, kosovska neizvesnost i nedovoljno jasna evropska orijentacija ključni faktori?
Srbija mora da poboljša ukupan ambijent za veći, kontinuirani i stabilan priliv stranih
direktnih investicija?
Ključne reči: strane direktne investicije, globalizacija, razvoj
FOREIGN DIRECT INVESTMENTS AS A FACTOR FOR DYNAMIC
DEVELOPMENT OF SERBIA
Summary: In globalization era, foreign direct investments are becoming one of the
most important development factors in each country. By transfering parts of companies in
countries which have lower labor force costs, „softer“ labour legislative and dynamic
growth of domestic market, multinational corporations are holding competetive advantages
in their hands. Developing countries also have significant benefit from foreign direct
investments flow in and from entrance of multinational corporations on their market. In the
first place, huge unemployment is being reduced, but, modern technologie and techniques,
* Ekonomski fakultet, Beograd
95

etter organization and management are provided and finally, export on third markets is
much easier.
In the first decade of 21st century, GDP growth rates in Serbia were relatively high,
but insufficient to produce significant standard of living increasement and to allow Serbia
to leave group of the most underdeveloped countries in Europe. Serbian development
concept, based on high import, enormous growth of foreigh debt and inefficient
privatization has deformed economy structure significantly. Dynamic growth rates have
been recorded in communication sector, trade, financial services and insurance, which
have been closely related with realization of huge import (18,3 billions $ in 2007), while
real economy sector - industry and agriculture - fall behind completely.
Foreign direct investments flow in Serbia in last decade was rather limited. Mostly, it
was related to privatization process while greenfield investments are almost completely
missing. Measured by foreign direct investments per capita growth rate, Serbia belongs to
the lowest ranked group of transitional countries. Which are the most important reasons for
lack of higher foreign direct investments flow in Serbia? Are political instability, Kosovo
crises and unclear european orientation the key factors? Serbia must to improve
environment for higher, continous and stable foreign direct investments flow in?
96
Key words: Foreign Direct Investments, globalization , development
Uvod
U poslednjih nekoliko decenija, strane direktne investicije postaju jedan od
najvažnijih faktora razvoja. Premeštanjem delova kompanije u zemlje sa jeftinijom
radnom snagom, „mekšim“ radnim zakonodavstvom i dinamičnim širenjem
domaćeg tržišta, transnacionalne kompanije zadržavaju stečene konkurentske
prednosti. Prilivom SDI i dolaskom vodećih multinacionalnih kompanija, značajnu
korist ostvaruju i zemlje u razvoju. Smanjije se ogromna nezaposlenost, ali i
obezbeđuje savremena tehnika i tehnologija, bolja organizacija, upravljanje i
olakšava izvoz na treća tržišta.
U prvoj deceniji XXI veka, stope rasta GDP-a u Srbiji su bile relativno
visoke, ali nedovoljne da obezbede značajniji porast životnog standarda i
pomeranje sa dna lestvice najsiromašnijih zemalja Evrope. Tranzicioni koncept
razvoja srpske privrede, temeljen na visokom uvozu, enormnom rastu spoljne
zaduženosti i neefikasnoj privatizacijiji je značajno izmenio (deformisao) privrednu
strukturu. Dinamičan rast su zabeležile delatnosti saobraćaja, trgovine, finansijskih
usluga i osiguranja, koje su bile usko povezane sa realizacijom ogromnog uvoza
(18,3 milijarde dolara u 2007. godini), dok je razvoj realnog sektora privrede,
odnosno industrije i poljporivrede, u potpunosti izostao.
Ukupan priliv stranih direktnih investicija u Srbiju u poslednjoj deceniji je bio
skroman. On se uglavnom vezivao za kupovinu preduzeća u procesu privatizacije,
dok su tzv. greenfield investicije skoro u potpunosti izostale. Po visini priliva
stranih direktnih investicija po glavi stanovnika, Srbija pripada grupi najslabije

angiranih zemljama u tranziciji. Istovremeno, u najuspešnijim zemljama u
tranziciji, izuzev Slovenije, SDI imaju istaknuto mesto u obezbeđivanju potrebnog
kapitala za ubrzan razvoj. Postavlja se pitanje, zbog čega je, za razliku od ostalih
uspešnih zemalja u tranziciji, u Srbiji izostao veći priliv stranih investicija? Da li su
politička nestabilnost, kosovska neizvesnost i nedovoljno jasna evropska
orijentacija ključni faktori? Šta Srbija može a šta neizostavno mora da učini da se
poboljša ukupan ambijent za veći, kontinuirani i stabilan priliv stranih direktnih
investicija?
Značaj SDI za privredni razvoj
Strane direktne investicije su značajno doprinele bržem razvoju većine
zemalja sveta. One se realizuju kroz merdžere, akvizicije i nove investicije.
Preuzimanja su snažno prisutna u zemljama gde su berze najznačajniji izvori
finansiranja (Kanada, Velika Britanija i SAD), dok su manje zastupljena u
zemljama kao što su Japan i Nemačka, gde je u okviru bankarskog sistema
izgrađen efikasan sistem finansiranja industrijskih firmi. 6
Strane direktne investicije značajno povećavaju zaposlenost, rast
produktivnosti, transfer savremenih tehnologija i rast izvoza. SDI veoma povoljno
utiču na ukupan ambijent, stvarajući neophodne pretpostavke za dugoročno
održivi privredni razvoj zemlje. 7 Strane direktne investicije imaju konstantan rast,
uvećavajući značaj internacionalne proizvodnje u svetskoj ekonomiji. I pored
značajnih godišnjih oscilacija, kumulirani priliv SDI ima pozitivne stope rasta, koje
su znatno više nego što je rast svetske proizvodnje, kapitala i trgovine. Zbog
ekspanzije stranih direktnih investicija, višestruko je povećana prodaja, izvoz i
zaposlenost u inostranim filijalama. U 2003. godini, vrednost prekogranih
merdžera i akvizicija je iznosila blizu 300 milijardi dolara, što predstavlja
dvostruko povećnje u odnosu na 1990. godinu. ali i svega četvrtinu preuzimanja
realizovanih u 2000. godini. U 2003. godini u inostranim filijalama je bilo
zaposleno preko 54 miliona radnika, što je za skoro petinu više nego u 2000.
godini. Vrednost imovine, bruto proizvoda i prodaje inostranih filijala je dinamično
i konstantno rasla. Izvoz inostranih filijala je bio iznad 3.000 milijardi dolara, što je
činilo trećinu ukupno ostvarenog svetskog izvoza roba i usluga u 2003. godini.
Vrednost imovine inostranih filijala je prešla 30 000 milijardi dolara. 8
Godišnje oscilacije priliva SDI su veoma izražene. Nakon rekordnog
priliva od 1 300 milijardi dolara u 1999. godini, SDI su u narednih nekoliko godina
značajno smanjene. Najniži nivo SDI je bio 2003. godine, od kada ponovo
dinamično rastu, ali je nivo SDI iz 1999. godine, nadmašen tek 2006. godine
6
Više videti: Ljubodrag Savić, Ekonomika industrije, 2007. godine, CID, EkonomskI fakultet,
Beograd
7
Više videti: UNCTAD, World Investment Report 2007
8
Ljubodrag Savić, Ekonomika industrije, 2007. godine, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 35
97

(preko 1.300 milijardi dolara). Ukupan priliv SDI i pored godišnjih oscilacija ima
veoma izraženu tendenciju rasta, dostigavši krajem 2006. godine skoro 12 hiljada
milijardi dolara. Najveći deo priliva SDI u 2006. godini (880 milijardi dolara) je
realizovan kroz merdžere i akvizicije, pri čemu je 728 milijardi dolara, merđžera i
akvizicija ostvareno u razvijenim zemljama, 127 milijardi dolara se odnosilo na
zemlje u razvoju, a svega 25 milijardi dolara preuzimanja se desilo u zemljama u
tranziciji.
U 2001. godini, skoro ¾ priliva SDI je odlazilo u razvijene zemlje, nešto
više od četvrtine je plasirano u zemlje u razvoju, dok je svega 1,3% SDI
investirano u evropske zemlje u tranziciji. Šest godina kasnije, 2006. godine,
izmenjena je struktura rasporeda SDI među ove tri grupacije. I pored relativnog
rasta u poslednje dve godine, smanjeno je učešće razvijenih zemalja u prilivu SDI
(65,7%), značajno poraslo učešće evropskih zemalja u tranziciji (5,3%), dok je
učešće zemalja u razvoju povećano (29%), pri čemu se mora napomenuti da je to
radikalno smanjenje u odnosu na 2004. kada je iznosilo 38,1%. Posmatrajući
ukupan priliv SDI, razvijene zemlje su zadržale lidersku poziciju, čak povećavši
neznatno sopstveno učešće, evropske zemlje u tranziciji su udvostručile vlastito
učešće, dok je udeo zemalja u razvoju u kumuliranom prilivu SDI u posmatranom
periodu smanjen.
Geografski raspored priliva SDI je neujednačen. Najveći deo SDI je plasiran u
Evropu (5.717 milijardi dolara), odnosno Veliku Britaniju (1.135 milijardi dolara) i
Severnu Ameriku (2.272 milijarde dolara) odnosno SAD (1.790 milijardi dolara).
U Afriku je do kraja 2006. godine uloženo svega 315 milijardi dolara, a u Južnu i
Srednju Ameriku 909 milijardi dolara, iako su potrebe za kapitalom u ovim
nerazvijenim zemljama veoma velike. Najveći deo SDI obezbeđuju najrazvijenije
zemlje, ali i većina SDI se plasira u ove zemlje, što znači da se promet vezan za
strane direktne investicije uglavnom odvija između najrazvijenijih zemalja sveta.
Posmatrano po zemljema, najveći priliv SDI u poslednjih šest godina
ostvaruju evropske zemlje, Velika Britanija, Francuska, Belgija, i Nemačka. Na
drugom mestu su Sjedinjene Američke Države, u kojima je priliv SDI u 2002. i
2003. godini bio značajno redukovan, što je verovatno posledica terorističkih akcija
od 11. septembra, 2001. godine. Priliv SDI u naredne tri godine u SAD je
konsolidovan, tako da je 2006, bio viši nego 2001. godine. Od zemalja u razvoju,
najveći priliv SDI beleži Kina, u koju prosečno godišnje pristiže između 50-70
milijardi dolara. Ukupan neto priliv ne raste tim tempom, pošto se Kina sve više
pojavljuje kao zemlja koja investira u druge, pre svega zemlje u razvoju. Veoma je
interesantno, pa čak i pomalo neočekivano da je godišnji priliv SDI u Japan znatno
niži od 10 milijardi, a u 2006. čak i negativan. Rast priliva SDI u evropske zemlje u
tranziciji je veoma dinamičan, (od 2001-2006. povećanje preko sedam puta), ali je
godišnji priliv SDI još uvek skroman i nezadovoljava potrebe ovih zemalja za
stranim kapitalom. Sličan zaključak važi i za Srbiju, mada su naše potrebe za
kapitalom znatno veće, nego što je raspoloživi godišnji priliv SDI.
98

Tabela 1
Godišni i kumulirani priliv stranih direktnih investicija, 2001-2006. ( milioni dolara)
2001 2002 2003 2004 2005 2006
Svet 832.567 621.995 564.078 742.143 945.795 1.305.852
Zemlje u razvoju
Afrika
Amerika
Azija
Kina
Kina Hong Kong
Okeanija
Razvijene zemlje
Amerika
SAD
Azija
Japan
6.210.762 6.789.206 8.185.387 9.570.522 10.048.015 11.998.838
211.999 166.275 178.705 283.006 314.279 379.052
1.786.913 1.727.499 1.978.067 2.287.694 2.621.615 3.155.856
19.979 13.570 18.677 18.018 29.648 35.544
150.359 165.274 202.979 240.918 271.476 315.128
78.447 54.274 44.698 94.266 75.505 83.735
576.122 546.458 620.336 716.863 816.206 908.575
113.451 98.310 114.987 169.999 208.744 259.434
1.056.256 1.011.491 1.150.105 1.325.104 1.529.047 1.926.949
46.878 52.743 53.505 60.630 72.406 69.468
203.142 216.503 228.371 245.467 272.094 292.559
23.777 9.682 13.624 34.032 33.618 42.892
419.348 336.278 381.342 453.031 523.186 769.029
122 121 343 723 383 339
4.176 4.275 4.647 4.808 4.886 5.204
609.045 442.327 361.186 418.879 590.347 857.517
4.324.437 4.934.235 6.034.672 7.054.855 7.121.532 8.453.853
98.070 63.445 160.986 121.294 251.256 198.271
1.624.611 1.758.670 1.938.814 2.035.701 2.272.259 1.627.880
159.478 74.501 53.141 135.850 101.061 175.412
1.343.987 1.327.170 1.395.159 1.520.316 1.594.488 1.789.087
10.907 10.220 9.856 7.567 7.795 9.846
101.303 119.052 129.060 137.492 155.103 73.337
6.241 9.239 6.324 7.816 2.775 -6.506
50.319 78.140 89.729 96.984 100.899 107.633
99

100
Evropa
Belgium
France
Germany
V. Britanija
Okeanija
392.724 314.582 277.075 209.203 494.980 566.389
2.490.556 3.037.018 3.914.357 4.675.179 4.690.424 5.717.202
- 16.251 33.476 43.558 33.918 71.997
- 229.513 319.140 425.913 502.402 603.432
50.477 49.035 42.498 32.560 81.063 81.076
295.311 385.202 527.681 641.822 627.954 782.825
26.414 53.520 32.369 -9.195 35.867 42.870
272.153 297.785 394.513 512.066 459.506 502.376
52.623 24.029 16.778 55.963 193.693 139.543
506.686 523.320 606.158 701.913 831.357 1.135.265
18.768 10.446 38.834 -33.494 32.077 8.203
171.303 242.592 311.802 257.915 309.289 132.665
Zem. u tranziciji 7.998 8.750 18.052 30.860 36.201 60.859
(Evropa) 78.584 101.994 140.959 186.622 257.318 332.588
SCG
godišnji priliv - %
165 549 1.410 1.029 2.090 5.128
1.180 1.729 3.139 4.167 6.258 11.385
Zemlje u razvoju 25,5 26,7 31,7 38,1 33,2 29,0
Razvijene zemlje 73,2 71.1 64.0 56.4 62.4 65.7
Zem. u tranziciji 1,3 2,2 4,3 5,4 4,4 5,3
Evr.zem.u tranz. 1,0 1,4 3,2 4,2 3,8 4,7
kumulirani priliv - %
Zemlje u razvoju 28,8 25,4 24,2 23,9 26,1 26,3
Razvijene zemlje 69,6 72,7 73,7 73,7 70,9 70,5
Zem. u tranziciji 1,6 1,9 2,1 2,4 3,0 3,2
Evr.zem.u tranz. 1,3 1,5 1,7 1,9 2,6 2,8
Izvor: UNCTAD, World Investment Report 2007

Osnovne karakteristike razvoja Srbije u poslednjoj deceniji
U privredi Srbije, u proteklih sedam godina tranzicije, od 2001. do 2007.,
ostavrena je izvesna makroekonomska stabilizacija (stabilan kurs i opadanje stope
inflacije), relativno visok rast bruto domaćeg proizvoda i solidan priliv SDI,
prvenstveno vezanih za proces privatizacije. Istovremeno, ove relativno povoljne
tendencije nisu dovele do ozbiljnijeg smanjenja nezaposlenosti, zaustavljanja
duboke krize srpske industrije, smanjenja vrlo visokog spoljno-trgovinskog
deficita, smanjenja stepena siromaštva i značajnijeg porasta ukupnog životnog
standarda.
Tabela 1: Najvažnije karakteristike privrednog razvoja Srbije
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
BDP - per capita - dolari 1.039 1.574 2.112 2.720 3.285 3.525 ...
BDP - stope rasta ( %) 4,8 4,2 2,5 8,4 6,2 5,7 7,2
Inflacija (%) 91,8 19,5 11,7 13,6 17,7 12,7 9
10,1
Nezaposlenost (%), anketa 12,1 12,2 13,3 14,6 18,5 20,9 18,8
Nezaposlenost (% ), NSZ 28,8 30,9 33,3 31,5 33,1 33,1 29,8
Izvoz – milijarde dolara 1,9 2,3 2,7 3,7 4,5 6,5 8,8
Uvoz – milijarde dolara 4,8 6,3 7,9 11,1 10,5 13,2 18,3
Deficit – milijarde dolara - 2,9 - 4,0 - 5,3 - 7,4 - 6,0 - 6,7 - 9,5
Spoljni dug– milijarde dolara 11,1 11,2 13,6 14,1 15,5 19,6 26,2
Izvor: Republički zavod za razvoj
U periodu 2001-2007. bruto domaći proizvod Srbije je rastao prosečno
godišnje po stopi od 5,2%. Poredeći sa razvijenim zemljama, ostvarene stope su
bile vrlo visoke. Ali, imajući u vidu nisku startnu osnovu, kao i činjenicu da neke
zemlje (Kina) već više od decenije ostvaruju dvocifrene stope rasta GDP-a, rast
srpskog BDP-a bi mogli oceniti skromnim. Da oporavak srpske privrede ne ide
željenim tempom, potvrđuju i visoke oscilacije godišnjih stopa rasta, od 2,5% u
2003. do 8,4% u narednoj, 2004. godini, što je bilo rezultat nadprosečno visoke
stope rasta fizičkog obima poljoprivredne proizvodnje od čak 19%. Uprkos
solidnom rastu, GDP Srbije u 2007. je dostigao svega 60-ak procenata nivoa
ostvarenog daleke 1990. godine. Ukoliko se značajnije ne povećaju stope rasta,
srpski GDP bi tek za deceniju dostigao nivo iz daleke 1990. godine.
Sektorska struktura srpskog GDP-a je značajno izmenjena, radikalnim
smanjenjem učešća industrije i visokim rastom udela usluga. Impuls rastu usluga je
dao ogroman uvoz od preko 50 milijardi dolara, realizovanih u periodu 2004-2007.
9 Stopa inflacije je 6,6 %, ako se inflacija meri XII/2006 u odnosu na XII/2005. Ako se godišnji rast inflacije
meri sabiranjem prosečnog mesečnog rasta inflacije, onda je stopa inflacije 12,7 %.
101

godina. Tu ogromnu količinu uvezene robe je trebalo prevesti, prodati, osigurati i
obezbediti novac za njenu nabavku. Upravo su ovo sektori koji su beležili iznad
prosečan, trostruko brži rast od rasta GDP-a. Dakle, na početku začaranog kruga se
nalazi visok uvoz, koji stvara uslove za iznad prosečan rast usluga, na koje se
zaračunava i naplaćuje PDV, što sve zajedno obezbeđuje visoke stope rasta BDP-a.
Krug je zatvoren time, što se plasman uvoznih proizvoda i vezanih usluga
obezbeđuje veštačkim povećanjem inače niske kupovne moći domaćeg
nezaposlenog i slabo plaćenog stanovništva, kroz “povoljne” kredite, koje
stanovništvo olako uzima, zalažući stanove i kuće u hipoteku. Održivost ovakvog
“modela” razvoja presudno zavisi od raspoloživosti stranih sredstava plaćanja.
U naznačenom periodu stopa inflacije je radikalno oborena. Ona danas ne
remeti privredne tokove, kao što je to bio slučaj sa početka analiziranog perioda.
Nažalost, u tekućoj, 2008. godini, inflacija, mimo svih očekivanja, ponovo
ubrzava. Zasad ne postoji opasnost da dostigne nivo iz 2001. godine, ali njen
ponovni rast pokazuje da je ona redukovana monetarnim merama i da se u realnom
sektoru suštinski nisu desile očekivane promene. Izostanak ozbiljnog restrukturiranja
i oporavka srpske industrije i poljoprivrede, učvršćuje uverenje, da za
dugoročno obuzdavanje inflacije nisu dovoljne samo mere monetarne politike.
Nezaposlenost u Srbiji je neznatno smanjena, ali i dalje ona predstavlja jedan
od najtežih problema srpske privrede. Broj stvarno nezaposlenih lica u Srbiji je
teško utvrditi, jer se značajno razlikuju podaci u zavisnosti od primenjene
metodologije. Nezavisno od primenjene metodologije, stopa nezaposlenosti u Srbiji
je među najvišim stopama nezaposlenosti u Evropi. Optimizam da će privatizovana
preduzeća relativno brzo apsorbovati radnike, koji su u procesu privatizacije ostali
bez posla je bio nerealan. Među nezaposlenim najviše je mladih, žena, lica koja
traže prvo zaposlenje i „starijih“ radnika koja su posao izgubili u procesu
tranzicije.
Iako srpski izvoz u poslednjih sedam godina beleži veoma dinamične stope
rasta, on je i dalje veoma skroman, jer je tek 2006. prevazišao nivo našeg izvoza iz
daleke 1990. godine. Po visini izvoza od 6 milijardi dolara u 1990. godini, Srbija je
bila na nivou Češke. Šesnaest godina kasnije, 2006. godine, srpski izvoz je
dostigao 6,5 milijardi dolara, a izvoz Češke (bez Slovačke – 40 milijardi dolara) je
iznosio preko 90 milijardi dolara. Skromnost srpskog izvoza potvrđuje i činjenica
da je on godinama više nego dvostruko niži od godišnjih vrednosti srpskog uvoza.
Zbog enormno visokog uvoza, neprimerenog visini našeg GDP-a, deficit
spoljno-trgovinskog bilansa ima izrazitu tendenciju rasta. Od 2,9 milijardi dolara u
2001. godini, spoljno-trgovinski deficit je povećan na čak 9,5 milijardi dolara u
2007. godini. Finansiranje ogromnog deficita se trenutno obezbeđuje iz priliva naše
dijaspore, sredstva od privatizacije i neto zaduženja, zbog čega ubrzano raste
spoljni dug Srbije, dostigavši 26,2 milijarde dolara na kraju 2007. godine. I pored
otpisa 4,7 milijardi dolara Pariskog i Londonskog kluba poverilaca, neto zaduženje
Srbije je u odnosu na 2000. godinu povećano za skoro 20 milijardi dolara.
102

Priliv SDI u Srbiju
Oporavak privrede u poslednjih sedam godina je između ostalog bio i
posledica rasta ukupne investicione aktivnosti, uključujući i strane direktne
investicije. Nažalost, godišnji priliv stranih direktnih investicija u Srbiju u periodu
2001-2007, izuzev u 2006. godini je bio dosta skroman. Nakon oktobarskih
događanja, priliv SDI u 2001. godini je iznosio svega 165 miliona dolara.
Značajniji rast priliva SDI je zabeležen tek 2003. godine, kada je u Srbiju ušlo
skoro 1,4 milijarde dolara. Naredne 2004. godine, zbog promene vlade i zastoja u
privatizaciji, priliv SDI je smanjen, da bi u 2005. godini porastao na blizu 1,5
milijardi dolara. Najveći deo priliva SDI je ostvarivan prodajom preduzeća i
banaka, dok su najkvalitetnije grinfild investicije skoro u potpunosti izostale. U
2006. godini, zahvaljujući prodaji Mobtela, Hemofarma, Vojvođanske i Panonske
banke, kao i licence trećem mobilnom operateru, ostvaren je rekordan priliv SDI od
skoro 4,3 milijarde dolara. Iako ovakav rezultat ohrabruje, ovo ipak nije realna
slika, jer je priliv SDI u narednoj 2007. godini prepolovljen.
Tabela 24: Priliv stranih direktnih investicija u Srbiju – (milioni dolara)
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2001-2007
165 475 1.360 966 1.481 4.264 2.195 10.906
Izvor: Republički zavod za razvoj
Tabela 25: Priliv stranih direktnih investicija u Srbiji i nekim zemlje u tranziciji
1990
(milioni $)
2001
(milioni $)
2006
(milioni $)
2006/2001
god. prosek (mil.$)
SDI/po stan.
2006/2000 ($)
Srbija ... 165 4,400 1,267 169
Slovenija ... 226 -377 207 103
Poljska ... 5.804 9,656 7,378 194
Češka ... 5.476 4,616 5,615 545
Mađarska 311 3.573 3,055 2,990 296
Slovačka 24 1.520 3,500 2,162 400
Izvor: EBRD, Tranzition Report 2007
U poređenju sa najuspešnijim zemaljama u tranziciji, priliv SDI u Srbiju
znatno zaostaje. Jedinio je viši u odnosu na Sloveniju, što je isključivo posledica
slovenačkog koncepta razvoja, u kome SDI nemaju zapaženo mesto. Prosečan
godišnji priliv SDI u periodu 2001-2006. godina u Srbiji je iznosio skoro 1,3
milijarde dolara, dok je u isto vreme u Poljsku pristizalo 7,4 milijarde dolara,
Češku 5,6 milijardi dolara, Mađarsku 3 milijarde dolara i Slovačku 2,2 milijarde
dolara. Slično je bilo i sa prosečnim prilivom SDI po glavi stanovnika. U
naznačenom periodu prosečan priliv SDI po stanovniku u Srbiji je bio drastično
103

niži u odnosu na Češku (3,2 puta) i Slovačku (2,4 puta), dok je zaostatak u odnosu
na Mađarsku i naročito Poljsku bio niži.
Prema podacima Saveta stranih investitiora, ukupan priliv SDI u Srbiju u
periodu 2000-2007. godina je iznosio 12,6 milijardi dolara. Šest vodećih zemalja je
u ovom periodu investiralo više od milion dolara. Pojedinačno posmatrano najveći
priliv SDI je došao iz Austrije.
104
Tabela 26: Priliv SDI u Srbiji, 2000-2007. - zemlje porekla,(milioni dolara)
Izvor: Savet stranih investitora
ZEMLJE IZNOS
Austrija 2.014
Nemačka 1.601
Grčka 1.597
Norveška 1.551
SAD 1.500
Slovenija 1.401
Italija 600
Francuska 543
Velika Britanija 386
Mađarska 343
Ruska federacija 300
Švajcarska 218
Hrvatska 203
Bugarska 116
Letonija 85
Ostale zemlje 189
Ukupno 12.647
Otvoreni problemi i preporuke za njihovo otklanjanje
Osim što zaostaje u odnosu na najrazvijenije zemlje u tranziciji, priliv SDI u
Srbiju nije ni blizu nivoa koji obezbeđuje dinamičan razvoj srpske privrede. Da bi
se savladala dugogodišnja kriza i ozbiljno zaostajanje Srbije, neophodno je da
godišnji priliv SDI bude najmanje između tri i četiri milijarde dolara. I pored
stalnih reformi i popravljanja ambijenta za priliv SDI, strani investitori još uvek
veoma oprezno i retko ulaze na srpsko tržište. Koji su razlozi, odnosno zašto je to
tako? Kako strani investitori ocenjuju naše reforme, šta ističu da je naša prednost, a
u čemu vide ozbiljne prepreke za njihov masovniji dolazak u Srbiju?
Najčešća zamerka koja se upućuje našoj zemlji, jeste da je ona još uvek
predstavlja veoma nesigurno i rizično tržište. Kako kaže Christoph Greussing
predsednik Udruženja stranih investitora SCG “Reforme su još uvek u toku, postoji
jako puno nelogičnih zakona, dok nedostaje mnoštvo potrebnih zakona, pogotovu u
poreskom sistemu. Ova nesigurnost kreira dosta konfuzije u poslovnom okruženju.

Zadnji izbori i trenutna politička nestabilnost pokazuju da je Srbija i dalje riskantno
područje za strane investicije” 10
U savremenim uslovima poslovanja, može postojati značna razlika u oceni
preduzetih mera, između onih koje ih donose i onih na koje se te mere odnose.
Kada su u pitanju SDI često je važnija percepcija stranih investitora, nego realan
efekat preduzete mere. Drugim rečima, čak ni stvaranje veoma podsticajnog
ambijenta neće automatski garantovati visok priliv SDI. I najmanja sumnja u
postojanost donetih mera, odnosno bilo koja vrsta nesigurnoisti i neizvesnosti,
može strane investitore uputiti na neku drugu stranu. Zbog toga je preporuka
stranih investitora Vladi Srbije, da uporedo sa preduzetim reformama, obezbedi i
stabilan, dugoročno održiv društveno ekonomski sistem. Već duže vreme u
svetskim medijima, Srbija je prisutna skoro isključivo u negativnom kontekstu
(ubistvo premijera, organizovi kriminal, izrazita politička nestabilnost, kriza oko
priznavanja Kosova). Povremeni uspesi srpskih tenisera ne mogu da ublaže veoma
negativnu sliku o Srbiji.
Strani investitori, pre svega očekuju izvesnost i stabilnost. Skoro da im ništa
ne znači činjenica da u Srbiji postoje mogućnosti za ostvarenje visokog profita, kao
i da je stopa poreza na dobit među najnižim u Evropi, kada postoje velike šanse da
izgube i svoj početno uloženi kapital. Od Vlade Srbije, strani investitori očekuju da
vlastite napore usmeri ponovo na ekonomiju i dobrobit sopstvenog naroda 11 . To
podrazumeva brži nastavak ekonomskih reformi, završetak privatizacije,
održavanje stabilnih makro ekonomskih uslova poslovanja, svođenje javne
potrošnje na razumnu meru, unapređenje preduzetništva, inovacija i produktivnosti
rada, što će povoljno delovati na brz i stabilan rast, zaposlenost i konkurentnost
srpskih proizvoda.
Od konkretnih mera Savet stranih investitora predlaže: 12 a) donošenje
neophodnih zakona kojima bi se kompletirao institucionalni okvir za tržišnu
ekonomiju, uz opasku da osim donošenja novih zakona, treba i obezbediti efikasan
mehanizam za njihovo sprovođenje; b)unapređenje mehanizma tendera, tako da se
više ne ponavljaju problematične situacije kao što je bio slučaj sa Rudarskim
kombinatom Bor, železničkom stanicom Prokop i auto putem Horgoš Požega; c)
bitno poboljšanje transparentnosti donošenja odluka i efikasnosti postupka za
početak poslovanja u Srbiji, kao i efikasan nastavak borbe protiv korupcije; d)
preduzimanje neophodnih mera da se odblokira proces daljih pregovora sa EU sa
ciljem podpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanja (SAA), i
obezbeđivanja statusa zemlje-kandidata za članstvo u EU najdalje do kraja 2008.
godine.
10 E-magazin 11/2007. Christoph Greussing, predsednik Udruženja stranih investitora SCG.
11 Više videti: Bela knjiga, 2007. Savet stranih investitora, www.fic.org.yu
12 Više videti: Bela knjiga, 2007. Savet stranih investitora, www.fic.org.yu
105

U cilju stvaranja što povoljnijeg ambijenta za priliv stranih direktnih
investicija, zemlje osnivaju Agencije za promociju stranih direktnih investicija 13 . U
novije vreme vladine agencije preduzimaju veći broj mera kojima se stimuliše
priliv stranih direktnih investicija. U poslednjih šest godina ubrzano raste broj
zemalja, kao i broj zakonskih izmena, koje se pre svega odnose na strane direktne
investicije.
106
Tabela: Mere privlačenja stranih direktnih investicija
2001 2002 2003 2004 2005 2006
Broj zemalja 70 72 82 103 93 93
Broj izmena - ukupno 150 246 242 270 205 184
Broj izmena - SDI 147 234 218 234 164 147
Izvor: UNCTAD, World Investment Report 2007
Dobro formulisane i efikasne investicione promocione politike su postale
ključni faktor privlačenja stranih direktnih investicija 14 . U prvoj generaciji
investicionih politika, akcenat je bio na prilagođavanju domaćeg tržišta politikama
zemalja iz kojih se očekuje najveći priliv SDI. To je praktično značilo opštu
liberalizaciju okvira za priliv stranih direktnih investicija, redukovanje svih barijera
za ulazak SDI, jačanje uloge tržišta u alokaciji resursa i standardizaciju postupaka
za inostrane investitore. U drugoj generaciji investicionih promocionih politika,
vlade ubrazno stvaraju nacionalne promocione agencije sa ciljem snažnog
privlačenja SDI »obradom tržišta« zemalja iz kojih se očekuje značajan priliv SDI.
Najnovija, treća generacija investicionih promocionih politika se zasniva na
specifičnim aktivnostima na nivou klastera koje su u funkciji ostvarivanja
razvojnih prioriteta industrije ili privrede u celini. To drugim rečima znači,
odgajanje specifičnog klastera, izgrađenog na komparativnim prednostima zemlje,
sa osnovnom idejom da se privuku efikasne SDI i pribavi proizvod sa imenom
marke. Ova aktivnost, odnosno razvoj lokacionog »imena marke« zahteva prilično
sofisticirane institucionalne kapacitete, što znači da treća generacija promocionih
investicionih politika predstavlja tzv. »rastenje u praksi«, što ilustruje rast broja
agencija koje se formiraju čak i na najnižem lokalnom nivou.
13 U 1995. u Ženevi je osnovana je Svetska organizacija za promociju investicionih agencija (WAIPA).
Ona danas okuplja 175 promocionih agencija iz 145 zemalja. Njen osnovni zadatak je da
promoviše najuspešnija iskustva pojedinih članica u promociji privlačenju SDI.. I Srbija ima
agenciju za promociju izvoza i stranih direktnih investicija (SIEPA)
14 Ljubodrag Savić, Ekonomika industrije, 2007., Ekonomski fakultet, Beograd, strana 44

Zaključak
U savremenom periodu globalizacije svetske privrede, strane direktne
investicije imaju veoma istaknuto mesto. Osim neophodnog kapitala, putem stranih
direktnih investicija, zemlja obezbeđuje i savremenu tehniku i tehnologiju, nove
forme organizacije i upravljanja i prodor na nova svetska tržišta. U poslednje tri
decenije SDI beleže rapidan rast, koji je delimično bio usporen u periodu 2001-
2003. godina. U zadnje tri godine SDI su ponovo doživele ekspanziju, tako da je
priliv SDI u 2006. godini iznosio 1.306 milijardi dolara. Najveći promet SDI se
odvija među najrazvijenijim zemljama, što je u neskladu sa potrebama razvoja
najnerazvijenijih zemalja sveta, kojima je strani kapital neophodan za ubrzavanje
njihovog vrlo skromnog privrednog razvoja.
U poslednjih sedam godina Srbija je ostvarila izvesne pozitivne rezultate, koji
se pre svega ogledaju u ostvarivanju relativno dobre makro ekonomske stabilnosti i
takođe relativno visokih stopa privrednog rasta. Nažalost, u mnogim segmentima
učinjeni pomak je sasvim minimalan i nedovoljan. Stopa nezaposlenosti je i dalje
veoma visoka, uvoz i deficit spoljno-trgovinskog bilansa i ukupnog spoljnog duga
ubrzano raste, privatizacija večeg dela privrede, osim skromnih prihoda, nije uspela
da značajnije oporavi većinu privatizovanih preduzeća, a kriza razvoja srpske
industrije se nastavlja. I pored petoprocentnog godišnjeg uvećanja srpskog GDP-a,
još uvek nije dostignuto ni 2/3 ostvarenog nivoa iz 1990. godine. U isto vreme
Srbija je po skoro svim pokazateljima daleko iza pet najuspešnijih zemalja u
tranziciji.
Priliv SDI u Srbiju u poslednjih sedam godina, osim u 2006. godini, je bio
veoma skroman. I što je važnije SDI se uglavnom realizovane kroz kupovinu
preduzeća i banaka u procesu privatizacije, dok su preko potrebne grinfild
investivije skoro u potpunosti izostale. Imajući u vidu pogoršavanje ukupnog
poslovnog ambijenta u Srbiji, sa pravom se strahuje, da će nakon okončanja
procesa privatizacije u Srbiji, priliv SDI biti znatno smanjen. To će veoma
nepovoljno uticati na privredni razvoj Srbije u narednom periodu, imajući u vidu
činjenicu da SDI imaju veoma istaknuto mesto u dostizanju i očuvanju visoke
stope privrednog rasta.
Strani direktni investitori svake godine u formi Bele knjige, ozbiljno i veoma
pedantno analiziraju ukupne uslove za priliv stranih direktnih investicija u Srbiju.
Njihovo mišljenje treba veoma ozbiljno uvažiti, jer je mnogo važnije, šta oni o
nama misle, nego šta mislimo mi sami o sebi. Strani investitori skreću pažnju da
što pre treba dovršiti započete reforme, donošenjem neophodnih zakona. Ali, nije
dovoljno samo doneti reformske, evropske zakone, oni se moraju dosledno,
efikasno i jednako prema svima sprovoditi. Takođe, Srbija što pre mora nastaviti
svoj evropski put, jer će to biti najbolji način za smanjenje visokog rizika za
masovniji dolazak stranih direktnih investicija u Srbiju. U poboljšanju ukupne
107

klime za dinamičniji rast priliva SDI, zapaženo mesto imaju vladine agencije,
odnosno investicione promocione politike, kojima treba stvarati uslove, koji će za
nijansu biti stimulativniji u odnosu na pogodnosti koje nude zemlje iz najbližeg
okruženja.
108
Literatura
1. Bela knjiga, 2007. Savet stranih investitora
2. Christoph Greussing, predsednik Udruženja stranih investitora SCG, E-magazin
11/2007.
3. Ljubodrag Savić, Ekonomika industrije, 2007., Ekonomski fakultet, Beograd
4. Tranzition Report 2007, EBRD
5. UNCTAD, World Investment Report 2007
6. www.fic.org.yu
7. www.nbs.yu
8. www.razvoj.sr.gov.yu
9. www.siepa.sr.gov.yu
10. www.statserb.sr.gov.yu
11. www.unctad.org

Prof. dr Radoslav Stefanović *
Mr Vladimir Obradović *
TRANSPARENTNOST PERIODIČNOG IZVEŠTAVANJA U
FUNKCIJI ZAŠTITE INVESTITORA: DIREKTIVA EU
Apstrakt: U predgovoru napisa "Korporativno izveštavanje: da li je to ono što
investicioni profesionalci očekuju?", baziranog na međunarodnom istraživanju gledišta
investitora i analitičara o informacijama koje kompanije pružaju, Samuel A. DiPiazza Jr.
ističe da "transparentnost zahteva da razumemo potrebe investicione zajednice". Polazeći
od nesporne činjenice da je transparentnost sredstvo zaštite javnosti uopšte, a investitora
posebno, Evropska unija je donela Direktivu o transparentnosti periodičnog izveštavanja,
određujući 20. januar 2007. godine kao krajnji rok za ugradnju iste u nacionalno
zakonodavstvo svih zemalja članica EU. Svrha Direktive je da unapredi transparentnost na
tržištima kapitala EU i time poboljša zaštitu investitora i efikasnost tržišta. S obzirom na to
da se naša zemlja nalazi u procesu pridruživanja EU, upoznavanje regulatornih tela iz
oblasti finansijskog izveštavanja i funkcionisanja tržišta kapitala u nas sa odredbama
Direktive o transparentnosti EU smatramo izuzetno korisnim i važnim.
Ključne reči: transparentnost, investitori, periodično izveštavanje, emitenti hartija
od vrednosti, finansijski izveštaji
TRANSPARENCY OF PERIODIC REPORTING IN TERMS
OF INVESTOR PROTECTION: THE EU DIRECTIVE
Abstract: In foreword to the publication "Corporate reporting: Is it what investment
professionals expect?", based on the international survey of investors’ and analysts’ views
on the information that companies provide, Samuel A. DiPiazza Jr. highlights that
"transparency demands that we understand the needs of the investment community". With
respect to the unquestionable fact that transparency is a instrument for protection of public
in general, and especially investors, the European Union adopted the Transparency
Directive and set 20 January 2007 deadline for implementing it into national law by all
Member States of the EU. The purpose of the Directive is to enhance transparency on EU
capital markets in order to improve investor protection and market efficiency. Seeing that
our country is in the process of association with the EU, we believe that familiarization of
our regulators in the area of financial reporting and operating of capital market with the
provisions of the Directive is very useful and important.
Keywords: transparency, investors, periodic reporting, issuers of securities,
financial reports
* Ekonomski fakultet, Kragujevac
109

110
"Transparentno finansijsko izveštavanje je od
suštinske važnosti za, na informacijama
zasnovane, odluke investitora o ulaganjima i
kreditora o pozajmljivanjima, kao i za druge
korisnike finansijskih izveštaja. Ono investitorima
pruža razumljivu osnovu za odlučivanje i
omogućava im da ocene efektivnost menadžmenta i
identifikuju područja koja zahtevaju dodatnu
pažnju." 15
Nesporno, primarna svrha finansijskog izveštavanja danas se definiše kao
obezbeđenje informacija korisnih za donošenje investicionih i kreditnih odluka.
Polazeći od činjenice da ispravne odluke investitora i kreditora predstavljaju jednu
od bazičnih pretpostavki za efikasno funkcionisanje tržišta kapitala, kontinuirane
aktivnosti najrespektovanijih regulatora finansijskog izveštavanja, nacionalnih i
međunarodnih, na poboljšanju kvaliteta, a time i verodostojnosti finansijskog
izveštavanja, su više nego razumljive. U fokusu tih aktivnosti nalazi se, pored
ostalog, i zahtev za poboljšanjem transparentnosti finansijskog izveštavanja, koji
dolazi prvenstveno od strane investitora kao najzahtevnijih korisnika finansijskih
izveštaja. O tome dovoljno jasno govori međunarodno istraživanje gledišta
investitora i analitičara o informacijama koje kompanije pružaju, čiji su rezultati
objavljeni u napisu "Korporativno izveštavanje: da li je to ono što investicioni
profesionalci očekuju?". Polazeći od prezentiranih rezultata, Samuel A. DiPiazza
Jr. u predgovoru ovog napisa ističe da "transparentnost zahteva razumevanje
potreba investicione zajednice" 16 . Te potrebe se svakako odnose na dva ključna
aspekta značenja transparentnosti u kontekstu finansijskog izveštavanja – intenzitet
i blagovremenost finansijskih obelodanjivanja. 17
Direktiva o transparentnosti EU
Izgradnja jedinstvenog, integrisanog evropskog tržišta kapitala u globalnoj
ekonomiji, kao jedna od ključnih svrha Evropske unije, poslužila je kao kamen
temeljac za Akcioni plan finansijskih usluga (Financial Services Action Plan –
FSAP), koji je Evropska komisija objavila 1999. godine sa namerom da
15
Scott A. Taub, Testimony Concerning Fostering Accuracy and Transparency in Financial
Reporting, March 29, 2006, http://zicklin.baruch.cuny.edu, p. 1.
16
PricewaterhouseCoopers, Corporate reporting: Is it what investment professionals expect?,
Corporate Reporting Survey 2007, p. 3.
17
Clare Roberts, Pauline Weetman and Paul Gordon, International Financial Reporting:
A Comparative Approach, Third Edition, Prentice Hall, Harlow, 2005, p. 612.

harmonizuje regulativu između tržišta kapitala u EU. Ključne elemente FSAP-a, a
time i jedinstvenog evropskog tržišta kapitala, prikazuje Slika 1. 18
Menadžment
Upravni odbor
Revizori
Regulatori
FSAP
Finansijsko
izveštavanje
Emitenti
Prospekti - Transparentnost
Korporativno upravljanje
Zaštita investitora
Supervizija
Slika 1 – Evropsko tržište kapitala
Polazeći od FSAP-a, Evropski parlament i Savet EU su 15. decembra 2004.
godine doneli Direktivu o transparentnosti (Transparency Directive – TD) EU, 19
određujući 20. januar 2007. godine kao krajnji rok za ugradnju iste u nacionalno
zakonodavstvo svih zemalja članica EU, pri čemu zemlje članice treba samostalno
da odrede datum njene praktične implementacije. Njenim donošenjem se stvara
okvir za novi evropski režim transperentnosti za emitente kotiranih hartija od
vrednosti i istovremeno kompletira bazični regulatorni okvir za emitente, koji,
polazeći od aktuelnog okvira finansijskog izveštavanja, uključuje Direktivu o
prospektima, Direktivu o transparentnosti i smernice o ekvivalentnosti
računovodstvenih standarda, što jasno ilustruje Slika 2. 20
18
PricewaterhouseCoopers, Building the European Capital Market: A review of developments
(Fourth Edition), January 2007, p. 3.
19
DIRECTIVE 2004/109/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 15
December 2004 on the harmonization of transparency requirements in relation to information
about issuers whose securities are admitted to trading on a regulated market and amending
Directive 2001/34/EC, Official Journal of the European Union, 31.12.2004.
20
PricewaterhouseCoopers, op. cit., p. 9.
111

112
Emitenti
Finansijsko izveštavanje
Slika 2 – Regulatorni okvir za emitente
Dalja razmatranja u ovom radu odnosiće se na jedno područje Direktive o
transparentnosti (TD) u celini – periodično izveštavanje, koje uključuje sledeće tri
vrste izveštaja: (1) međuizveštaje menadžmenta (Interim management statements),
(2) polugodišnje finansijske izveštaje (Half-yearly financial reports) i (3) godišnje
finansijske izveštaje (Annual financial reports). U kontekstu fokusiranog područja,
cilj Direktive o transparentnosti, kako se to u preambuli (tačke 5 i 7) ističe, jeste
dostizanje veće harmonizacije zakonodavstva država članica u pogledu zahteva za
periodičnim informacijama koji se postavljaju emitentima hartija od vrednosti,
kako bi se poboljšala zaštita investitora i time uklonile prepreke za trgovanje
hartijama od vrednosti na regulisanim tržištima država članica.
Transparentnost periodičnog izveštavanja: međuizveštaja menadžmenta,
polugodišnjih i godišnjih finansijskih izveštaja
Sadržinu Direktive o transparentnosti u pogledu zahteva periodičnog izveštavanja
u sažetoj formi prikazuje Tabela 1. 21
Zahtevi Direktive o transparentnosti (TD) u vezi sa različitim nivoima,
odnosno vrstama periodičnog izveštavanja, dopunjeni odgovarajućim zapažanjima
od strane PricewaterhouseCoopers-a, sumirani su u narednim tabelama (Tabele 2,
3, 4). 22
21 PricewaterhouseCoopers, Periodic reporting requirements, The EU Transparency Directive,
July 2007, pp. 4-5.
22 Isto, pp. 6-15.

Izveštavanje Vremenski okvir
Međuizveštaji Između 10 nedelja nakon
menadžmenta (Interim početka i šest nedelja pre
management završetka relevantnog
statements – IMS) šestomesečnog perioda
Polugodišnji finansijski
izveštaji (Half-yearly
financial reports)
Godišnji finansijski
izveštaji (Annual
financial reports)
Dva meseca od završetka
polovine godine.
Četiri meseca od završetka
godine
Tabela 1 – Rezime zahteva periodičnog izveštavanja
Ilustrativni datumi za
finansijsku godinu koja
počinje 1. januara 2008, a
završava se 31. decembra
2008. * Važi za Zahtevi
IMS za prvi kvartal treba da
bude objavljen između 11. marta
i 19. maja 2008. IMS za treći
kvartal treba da bude objavljen
između 8. septembra i 19.
novembra 2008.
Treba da budu objavljeni do 31.
avgusta 2008.
Treba da budu učinjeni javnim
do 30. aprila 2009.
Kompanije čije se obične akcije
kotiraju na regulisanom tržištu
(preferencijalne akcije i
kotirane dužničke hartije od
vrednosti se izuzimaju)
Kompanije čije se akcije ili
dužničke hartije od vrednosti
kotiraju na regulisanom tržištu
Kompanije čije se akcije ili
dužničke hartije od vrednosti
kotiraju na regulisanom tržištu
• Objašnjenje značajnih događaja i transakcija
(u relevantnom periodu) i njihovog uticaja na
finansijski položaj
• Opšti prikaz finansijskog položaja i uspešnosti
tokom relevantnog perioda.
• Skraćeni set finansijskih izveštaja sastavljen u
skladu sa važećim računovodstvenim
standardima
• Međuizveštaj menadžmenta
• Odgovarajuća izjava o jemstvu koju daju
odgovorna lica emitenta
• Objavljivanje eventualnog izveštaja revizije ili
izveštaja o pregledu, u celini.
• Revidirani finansijski izveštaji sastavljeni u
skladu sa važećim računovodstvenim
standardima
• Izveštaj menadžmenta
• Odgovarajuća izjava o jemstvu koju daju
odgovorna lica emitenta
• Izveštaj revizije.
* Datumi implementacije će se razlikovati između država članica. Ilustrativni datumi dati u ovoj tabeli rezultat su pretpostavke da pravila TD važe za godine
koje počinju 1. januara 2008. ili kasnije.
Više informacija o svakom od ovih zahteva se može naći na stranama koje slede. Ovaj rad se fokusira na zahteve TD u vezi periodičnog izveštavanja,
koji se odnose na regulisana tržišta.
113

114
Tabela 2 – Međuizveštaji menadžmenta (Interim management statements - IMS)
Pravila o IMS-u primenjuju emitenti čije su akcije (isključujući preferencijalne akcije) odobrene za trgovanje na regulisanom
tržištu i čija matična država je članica EU, na sledeći način:
TD Zahtevi Zapažanja
Član 6
Paragraf 1
Član 6
Paragraf 1
Član 6
Paragraf 2
• Emitent... će jedan izveštaj svog menadžmenta učiniti javnim
tokom prvog šestomesečnog perioda finansijske godine, a
drugi izveštaj tokom drugog šestomesečnog perioda
• Takav izveštaj će biti sačinjen u periodu između deset nedelja
nakon početka i šest nedelja pre kraja relevantnog
šestomesečnog perioda
• On će sadržati informacije koje pokrivaju period između
početka relevantnog šestomesečnog perioda i datuma
publikovanja izveštaja.
Takav izveštaj će pružiti:
• objašnjenje značajnih događaja i transakcija koji su se
odigrali tokom relevantnog perioda i njihovog uticaja na
finansijski položaj emitenta i preduzeća pod njegovom
kontrolom i
• generalni opis finansijskog položaja i uspešnosti emitenta i
preduzeća pod njegovom kontrolom tokom relevantnog
perioda.
• Od emitenata koji, poštujući nacionalne zakonske propise ili
pravila regulisanog tržišta ili na svoju inicijativu, publikuju
kvartalne finansijske izveštaje usaglašene sa tim propisima ili
pravilima, neće se zahtevati da učine javnim izveštaje
menadžmenta predviđene paragrafom 1.
• Direktiva daje interval od približno 10 nedelja tokom kojeg IMS mora biti publikovan. Naša
očekivanja su da će, kada je reč o kompanijama u većini privrednih grana, svaki finansijski podatak
uključen u IMS pokriti ili rezultate iz prvog kvartala ili kumulativne rezultate do trećeg kvartala. Neke
kompanije u specifičnim granama – na primer, maloprodajne kompanije – mogu odabrati drugačiji
period – na primer, period božićne prodaje – ako se, po tradiciji, izveštava o ovom periodu.
• S obzirom da će svaki finansijski podatak pokriti period koji prethodi publikovanju IMS-a, svi značajni
događaji ili transakcije do dana publikovanja moraju biti izloženi narativno (opisno).
• Postoji ograničena obaveza emitenta u pogledu obelodanjivanja informacija između godišnjeg i
polugodišnjeg izveštaja.
• Nema specifičnih zahteva za numeričkim podacima; emitenti će možda moći da zadovolje zahteve
putem narativnog objašnjenja. Možda će biti teško da se to postigne bez uključenja odabranih
ključnih operativnih pokazatelja – međutim, to ne podrazumeva uključenje skraćenih kvartalnih
računa uspeha.
• Ilustracije radi, neka maloprodajna kompanija može pružiti neke ili sve od sledećih informacija:
− značajni događaji i transakcije, kao što su: refinansiranje; sticanja ili prodaje delova kompanije;
otvaranje novih distributivnih centara ili novih radnji; usvajanje nove strategije, kao što je
napuštanje tržišta ili ulazak na tržišta.
− narativni okvirni prikaz uspešnosti, uključujući ključne operativne pokazatelje, kao što su:
procentualne promene ukupnih prihoda od prodaje po segmentima, procentualne promene
uporedivih prihoda od prodaje po segmentima. Neke kompanije mogu odabrati pružanje opširnijih
obelodanjivanja, kao što su: napredak na planu najavljenog otvaranja radnje, prelazak na nove
oblike prodaje; pad ili rast cena u lancu snabdevanja, na primer, usled viših troškova energije;
proširenje asortimana proizvoda; broj opsluženih kupaca.
− narativni okvirni prikaz finansijskog položaja, kao što je: dovoljnost finansijskih sredstava
namenjenih realizaciji planova sticanja ili renoviranja radnji; dovoljnost neto obrtnog fonda.
• Emitenti koji se opredele da izveštavaju kvartalno u skladu sa priznatim okvirom su oslobođeni
obaveze publikovanja IMS-a. U nekim zemljama, kao što je Italija, postoje propisi koji zahtevaju
potpuno kvartalno izveštavanje.

Tabela 3 – Polugodišnji finansijski izveštaji
Pravila o polugodišnjim izveštajima primenjuju emitenti akcija ili dužničkih * hartija od vrednosti (isključujući dugove nominalne
vrednosti iznad 50.000€), čija matična država je članica EU, na sledeći način:
TD Zahtevi Zapažanja
Član 5
Paragraf 1
Član 5
Paragraf 2
Član 5
Paragraf 3
• Emitent akcija ili dužničkih hartija od vrednosti će učiniti javnim
polugodišnji finansijski izveštaj koji pokriva prvih šest meseci
finansijske godine što pre je moguće po završetku relevantnog
perioda, ali najkasnije dva meseca nakon
• Emitent će obezbediti da polugodišnji izveštaj ostane raspoloživ
javnosti u periodu od najmanje pet godina.
Polugodišnji izveštaj će se sastojati od:
• skraćenog seta finansijskih izveštaja
• međuizveštaja menadžmenta i
• izjava odgovornih lica emitenta.
Za dalja uputstva, pogledati naredne strane.
• Ako se od emitenta zahteva sastavljanje konsolidovanih Minimalni zahtevi IAS-a 34, Kratkoročno finansijsko izveštavanje, u pogledu obelodanjivanja su
izveštaja, biće sastavljen i skraćeni set finansijskih izveštaja, u prilično obimni, posebno u pogledu poslovnih kombinacija tokom perioda: kompanije moraju da
skladu sa IAS-om 34, usvojenim na nivou EU.
obelodane informacije koje se odnose na sva značajna sticanja, prodaje, restrukturiranja i
Ako se od emitenta ne zahteva sastavljanje konsolidovanih poslovanja koja prestaju. Kompanije koje u svojim godišnjim izveštajima obelodanjuju segmentne
izveštaja, skraćeni set finansijskih izveštaja mora sadržati barem: informacije moraju da obelodane prihode i rezultate segmenata za primarni format izveštavanja
• skraćeni bilans stanja
po segmentima (bez obzira na to da li je poslovni ili geografski).
• skraćeni račun dobitka i gubitka i
Mora biti prikazan uporedni bilans stanja za poslednju celu finansijsku godinu, kao i za uporedni
• objašnjavajuće napomene o ovim izveštajima.
kratkoročni period. Mora biti prikazan uporedni bilans uspeha za uporedni kratkoročni period, ali
Prilikom sastavljanja skraćenog bilansa stanja i skraćenog računa se ne zahteva uporedni bilans uspeha za poslednju celu finansijsku godinu. Osim toga, IAS 34
dobitka i gubitka, emitent će poštovati iste principe za priznavanje i zahteva prikazivanje izveštaja o promenama na sopstvenom kapitalu i izveštaja o novčanim
merenje kao i prilikom sastavljanja godišnjih finansijskih izveštaja. tokovima, zajedno sa uporednim izveštajima za uporedni kratkoročni period.
* Matične države članice mogu predvideti oslobađanja emitenta dužničkih hartija od vrednosti od polugodišnjeg izveštavanja, i to:
(i) u slučaju kreditnih institucija koje su u ulozi emitenta malog broja dužničkih hartija od vrednosti; ili
(ii) u slučaju emitenta koji već postoje na dan stupanja na snagu TD i isključivo emituju dužničke hartije od vrednosti za koje bezuslovno i neopozivo
garantuje matična država članica ili jedna od njenih regionalnih ili lokalnih vlasti; ili
(iii) tokom prelaznog perioda od deset godina, ali samo ako je reč o onim dužničkim hartijama od vrednosti koje su pre 1. januara 2005. odobrene za
trgovanje na regulisanom tržištu i koje mogu kupiti samo profesionalni investitori. Ako je takvo izuzeće dopušteno od strane matične zemlje članice, ono
ne može biti prošireno na dužničke hartije od vrednosti koje su dobile odobrenje za regulisano tržište nakon tog datuma.
115

116
Polugodišnji finansijski izveštaji (nastavak Tabele 3)
TD Zahtevi Zapažanja
Član 5
Paragraf 4
Član 5
Paragraf 5
Član 5
Paragraf
2(c)
Međuizveštaj menadžmenta će sadržati barem:
• naznake o važnim događajima koji su se zbili tokom prvih šest
meseci finansijske godine, i njihovom uticaju na skraćeni set
finansijskih izveštaja; zajedno sa
• opisom glavnih rizika i neizvesnosti za preostalih šest meseci
finansijske godine; i
• za emitente akcija, međuizveštaj menadžmenta će takođe
obuhvatiti najvažnije transakcije sa povezanim licima.
• Ako je polugodišnji finansijski izveštaj bio podvrgnut reviziji,
izveštaj revizije treba da bude prikazan u celini. Isto važi i u
slučaju revizorskog pregleda
• Ako polugodišnji finansijski izveštaj nije bio podvrgnut ni reviziji
ni pregledu od strane revizora, emitent će, u svom izveštaju,
dati izjavu o tome.
Izjave odgovornih lica emitenta:
• čija će imena i funkcije biti jasno naznačeni, o tome da, koliko
im je poznato;
• skraćeni set finansijskih izveštaja, koji je sastavljen u skladu
sa važećim setom računovodstvenih standarda, daje verno i
pošteno viđenje sredstava, obaveza, finansijskog položaja i
dobitka ili gubitka emitenta, ili preduzeća obuhvaćenih konsolidacijom
kao celine, što se zahteva paragrafom 3; i
• da međuizveštaj menadžmenta sadrži pošten pregled informacija
u skladu sa paragrafom 4 (tj. izveštaj menadžmenta).
• Očekuje se da će vrste događaja o kojima se izveštava biti slične onima kojima se bavi IMS.
• Zahtev za pružanje opisa glavnih rizika je sličan onome iz Četvrte i Sedme direktive
(Računovodstvene direktive), nakon izmena putem Direktive o modernizaciji. Iako ne postoje
detaljna uputstva za identifikovanje "glavnih rizika", možemo uzeti u obzir gledišta nacionalnih
donosilaca standarda u vezi zahteva za opisivanje glavnih rizika u godišnjem izveštaju.
Britanski Odbor za računovodstvene standarde naglašava da je ključna reč "glavni".
Smatramo da je, za svaku kompaniju, ovo razborit pristup. Stoga, izveštaj menadžmenta treba
da uključi opis onih rizika na koje se direktori fokusiraju, a ne neizdiferencirana izlaganja o
rizicima uopšte. Oni rizici koji se pojavljuju kao jednostavan odraz okruženja se ne smatraju
glavnim rizicima.
• IAS 24, Obelodanjivanja odnosa sa povezanim licima, se primenjuje na kraju godine i zahteva
obimna obelodanjivanja, čak i ako se transakcije sa povezanim licima odvijaju na uobičajeni
način i po tržišnim uslovima. Kratkoročna obelodanjivanja se fokusiraju na najvažnije
transakcije sa povezanim licima. Pored toga, u primere date u paragrafu 17 IAS-a 34 uključena
su obelodanjivanja transakcija sa povezanim licima, čime se učvršćuje ovaj zahtev TD.
• Ako upravni odbor daje kolektivnu izjavu o odgovornosti, ona treba da uputi čitaoca na mesto
na kome može dobiti informacije o imenima i funkcijama svakog člana odbora. Ako od
publikovanja poslednjeg godišnjeg izveštaja nije došlo do promena, izjava o odgovornosti
može da uputi na odgovarajuće brojeve strana u poslednjem godišnjem izveštaju.
• Pošto skraćeni set finansijskih izveštaja sadržan u polugodišnjem izveštaju treba da bude
sastavljen u skladu sa IAS-om 34 usvojenim od strane EU * , britanska Uprava za finansijske
usluge je konstatovala da zahtev za pružanje potvrde da konsolidovani finansijski izveštaji daju
verno i pošteno viđenje direktori mogu zadovoljiti uključivanjem izjave da su ovi finansijski
izveštaji sastavljeni u skladu sa IAS-om 34. Smatramo da je ovo razborit način za formulisanje
izjave o odgovornosti, pošto takva izjava jasno govori o osnovi sastavljanja – tj. IAS 34.
* TD zahteva da svi emitenti koji sastavljaju konsolidovane izveštaje slede IAS 34 usvojen od strane EU. Oni od kojih se ne zahteva sastavljanje
konsolidovanih izveštaja, moraju da poštuju saopštenja o kratkoročnom izveštavanju koja objavljuje nacionalni donosilac računovodstvenih standarda. U
Velikoj Britaniji, na primer, Uprava za finansijske usluge je, za ove emitente, prihvatila isti pristup u pogledu izveštaja o odgovornosti. Odnosno, direktori
mogu zadovoljiti zahtev za pružanje potvrde da finansijski izveštaji daju verno i pošteno viđenje uključivanjem izjave da su ovi finansijski izveštaji
sastavljeni u skladu sa saopštenjima o kratkoročnom izveštavanju objavljenim od strane [imenovanog] nacionalnog donosioca standarda.

Tabela 4 – Godišnji finansijski izveštaji
Pravila za godišnje finansijske izveštaje primenjuju emitenti čije su transferabilne hartije od vrednosti (uključujući svaku vrstu akcija ili
dužničkih hartija od vrednosti) odobrene za trgovanje na regulisanom tržištu i čija matična država je članica EU, na sledeći način:
TD Zahtevi Zapažanja
Član 4
Paragraf 1
Član 4
Paragraf 2
Član 4
Paragraf 3
Član 4
Paragraf 4
Član 4
Paragraf 5
• Emitent će učiniti javnim svoj godišnji finansijski izveštaj
najkasnije četiri meseca po okončanju svake finansijske
godine i
• obezbediće da on ostane dostupan javnosti u periodu od
najmanje pet godina.
Godišnji finansijski izveštaj će sadržati:
• revidirane finansijske izveštaje
• izveštaj menadžmenta i
• izjavu o odgovornosti.
• Zahteva sa da konsolidovani izveštaji budu sastavljeni u
skladu sa IFRS usvojenim na nivou EU
• Izveštaji pojedinačnih entiteta moraju biti sastavljeni u skladu
sa nacionalnim pravom države u kojoj je emitent registrovan.
Izveštaj revizora, potpisan od strane jednog ili više lica
odgovornih za reviziju finansijskih izveštaja, biće obelodanjen u
celini zajedno sa godišnjim finansijskim izveštajem.
Izveštaj menadžmenta * će sadržati barem:
• pošten prikaz biznisa emitenta i opis glavnih rizika i
neizvesnosti sa kojima se emitent suočava
• prikaz će predstavljati izbalansiranu i sveobuhvatnu analizu
razvoja i uspešnosti biznisa i položaja biznisa emitenta na
kraju godine, u skladu sa veličinom i složenošću biznisa
• u meri u kojoj je neophodno, analizu koja koristi finansijske
ključne pokazatelje performansi i ostale ključne
pokazatelje performansi, uključujući informacije koje se
odnose na pitanja životne sredine i zaposlenih
• napomene i dodatna objašnjenja u vezi iznosa obuhvaćenih
godišnjim finansijskim izveštajima emitenta.
* Zahtevi za "izveštajem menadžmenta" proizilaze iz aktuelizovanih Računovodstvenih direktiva.
Dodatne napomene u vezi izveštaja menadžmenta i izjava o odgovornosti date su na
narednoj strani.
Ilustrativni finansijski izveštaji pripremljeni u skladu sa IFRS su raspoloživi u
predstavništvu PwC-a ili online na adresi www.pwc.com/ifrs.
PricewaterhouseCoopers smatra da je kvalitetno narativno izveštavanje od
fundamentalnog značaja za potpuno razumevanje poslovne uspešnosti.
Dalje smernice se mogu pronaći u našim publikacijama o narativnom izveštavanju:
• Guide to forward-looking information;
• Guide to key performance indicators;
• Report leadership.
Smernice su raspoložive na adresi: www.corporatereporting.com
117

118
Godišnji finansijski izveštaji (nastavak Tabele 4)
TD Zahtevi Zapažanja
Član 4
Paragraf
2(c)
Takođe će pružiti napomene o:
• važnim događajima koji su se desili po okončanju godine
• verovatnom budućem razvoju emitenta
• aktivnostima na polju istraživanja i razvoja
• sticanju sopstvenih akcija
• postojanju filijala
• ukoliko je značajno – ciljevima upravljanja finansijskim
rizikom i politikama zaštite i
• izloženosti emitenta cenovnom riziku, kreditnom riziku, riziku
likvidnosti i novčanih tokova.
Izjava bazirana na najboljim saznanjima data od strane
odgovornih lica emitenta:
• čija će imena i funkcije biti jasno navedeni, o tome da
• finansijski izveštaji sastavljeni u skladu sa važećim setom
računovodstvenih standarda daju verno i pošteno viđenje
sredstava, obaveza, finansijskog položaja i dobitka ili
gubitka emitenta i preduzeća obuhvaćenih konsolidacijom
kao celine i
• da izveštaj menadžmenta uključuje pošten prikaz razvoja i
performansi biznisa i položaja emitenta i preduzeća
obuhvaćenih konsolidacijom kao celine, zajedno sa opisom
glavnih rizika i neizvesnosti sa kojima se suočavaju.
• Kao što je napomenuto u vezi polugodišnjih izjava o odgovornosti, ako upravni odbor
daje kolektivnu izjavu o odgovornosti, izjava treba da uputi čitaoca na mesto na kome
može dobiti informacije o imenima i funkcijama svakog člana odbora. Izjava o
odgovornosti data na kraju godine treba da uputi na odgovarajuće brojeve strana u
godišnjem izveštaju.

* * *
Naša zemlja se nalazi u procesu pridruživanja EU, koji, pored ostalog,
pretpostavlja harmonizaciju regulative u nas sa regulativom EU. S obzirom na to,
upoznavanje regulatornih tela iz oblasti finansijskog izveštavanja i funkcionisanja
tržišta kapitala u nas sa odredbama Direktive o transparentnosti EU smatramo
izuzetno korisnim i važnim. Jer, za naš dalji razvoj nesporno potrebno privlačenje
kapitala inostranih investitora biće uslovljeno, pored ostalog, što transparentnijim
finansijskim izveštavanjem.
Literatura
1. Clare Roberts, Pauline Weetman and Paul Gordon, International Financial
Reporting: A Comparative Approach, Third Edition, Prentice Hall, Harlow, 2005.
2. DIRECTIVE 2004/109/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE
COUNCIL of 15 December 2004 on the harmonization of transparency
requirements in relation to information about issuers whose securities are
admitted to trading on a regulated market and amending Directive 2001/34/EC,
Official Journal of the European Union, 31.12.2004.
3. PricewaterhouseCoopers, Building the European Capital Market: A review of
developments (Fourth Edition), January 2007.
4. PricewaterhouseCoopers, Corporate reporting: Is it what investment
professionals expect?, Corporate Reporting Survey 2007.
5. PricewaterhouseCoopers, Periodic reporting requirements, The EU Transparency
Directive, July 2007.
6. Scott A. Taub, Testimony Concerning Fostering Accuracy and Transparency in
Financial Reporting, March 29, 2006, http://zicklin.baruch.cuny.edu.
119

Prof. dr Emilija Vuksanović*
Mr Violeta Todorović *
REGULATORNI OKVIR BANKARSTVA SRBIJE KAO
PRETPOSTAVKA PRIVLAČENJA INOSTRANOG KAPITALA
Apstract: Osnovni značaj privlačenja inostranog kapitala u Srbiji sastoji se u
njegovoj ulozi u podsticanju privrednog i ekonomskog rasta za čije ostvarenje je
neophodna i efikasna i optimalna alokacija raspoloživih resursa. Ključna pretpostavka
obezbedjivanja ovih procesa je funkcionisanje stabilnog bankarskog sistema. U skladu sa
istorijskim iskustvom i praksom, prepuštanje bankarskog sistema spontanom delovanju
tržišnih zakonitosti povećalo bi izloženost banaka delovanju sistemskih rizika, koji bi
istovremeno mogli da dovodu do nestabilnosti celokupnog bankarskog sistema. U cilju
sprečavanja bankrotstava banaka i minimiziranja državnih akcija spasavanja nesolventnih
banaka, od državnih regulatornih institucija se zahteva da propisuju prudenciona pravila
ponašanja banaka i da kontrolišu njihovo sprovođenje. Trajno primenljiv i univerzalan
koncept bankarskog regulisanja ne postoji. On je uslovljen specifičnostima i strukturnim
aspektima bankarskog sektora konkretne zemlje, kao i dubinom krize u kojoj se određeni
bankarski sistem nalazi. Drugim rečima, bankarsko regulusanje predstavlja dinamičnu
kategoriju koja se, pod uticajem teorije i prakse, menja sa protokom vremena. U ovom
trenutku u Srbiji se intenzivno sprovodi uskladjivanje regulatornog okvira bankarskog
sistema sa medjunarodnim, a posebno evropskim regulatornim principima.
Ključne reči: bankarsko regulisanje, kapital banaka, moralni hazard, sistemska
stabilnost
REGULATORY FRAMEWORK OF BANKING IN SERBIA AS A REQUIREMENT
TO ATTRACT FOREIGN CAPITAL
Abstract: Basic importance of attracting foreign capital to Serbia is in its
encouragement of the economic growth requiring the necessary, efficient and optimal
allocation of the available resources. The key presumption underlining these processes is a
steady performance of the banking system. On the grounds of the experience and practice,
if the banking system were left to spontaneous market rules, banks would be exposed to
greater systemic risks which could produce instability of the whole banking system. In
order to minimize bankruptcy risks as well as the state measures to rescue insolvent banks,
the state regulatory bodies are required to impose banking prudential rules and to
supervise their carrying out. The above said makes the necessity of regulation of the
banking sector – inevitabl. There is no an everlasting and universal concept of banking
regulation. It is determined by the features and structural aspects of the banking sector in a
given country, and by the depth of the banking system crisis. In other words, banking
regulation is a dynamic factor changeable in time and affected by both theory and practice.
* Ekonomski fakultet, Kragujevac
120

At present, regulatory framework of the banking system in Serbia has been intensively
adjusted to the international one, and particularly to European regulatory principles.
Key words: banking regulation, bank capital, moral hazard, system stability
Uvod
Ekonomska stvarnost savremenih tržišnih privreda nedvosmileno potvrđuje
postojanje međusobne uslovljenosti i povezanosti finansijskog i privrednog
sistema. Ključna uloga u tom uzročno-posledičnom odnosu pripada bankama, kao
najvažnijim institucijama finansijskog sistema. Budući da su kroz bankarsku teoriju
i praksu dokazane dugoročne negativne konsekvence bankrotstva individualnih
banaka po ukupan privredni sistem, može se izvući zaključak da u savremenim
uslovima ne može postojati zdrava ekonomija sa bolesnim bankarskim sistemom.
Imajući u vidu prirodu i karakter bankarskog poslovanja i funkcije bankarskog
sistema, koje bankama daju status subjekata od opšteg društvenog značaja, a
bankarskom sektoru status javnog dobra, kvalitetno i uspešno funkcionisanje, kako
individualnih banaka, tako i bankarskog sistema uopšte, je od krucijalnog značaja
za celokupni privredni sistem svake zemlje. Funkcionisanje banaka u
deregulisanom i konkurentnom tržišnom ambijentu podrazumeva i rastuću
raznovrsnost i kompleksnost rizika poslovanja. Preuzimanje nesrazmernih rizika
poslovanja i neadekvatno upravljanje istim od strane bankarskih menadžera dovodi
do pojave problemskih 23 banaka i nastanka bankarskih kriza. Realna mogućnost da
propast jedne banke, putem lančane reakcije, dovede do propasti celokupnog
bankarskog i finansijskog sistema inicira potrebu stalnog praćenja, kontrole i ocene
poslovanja banaka od strane relevantnih regulatornih institucija. U tom smislu,
bankarsko poslovanje je i normativno najdetaljnije regulisano područje, kako u
nacionalnim okvirima, tako i na međunarodnom nivou.
U radu su navedeni argumenti koji ističu neophodnost regulisanja bankarskog
poslovanja, osnovni ciljevi regulisanja banaka, ali i argumenti zagovornika tzv.
"slobodnog bankarstva", koji sve veće i jače bankarske krize pripisuju, upravo,
neuspehu bankarskog regulisanja. Imajući u vidu da je adekvatan kapital već dugi
niz godina primarni problem regulatora, drugi deo rada odnosi se, upravo, na
osnovne aspekte regulisanja bankarskog kapitala. Na kraju, dat je prikaz
regulatornog okvira bankarskog sistema u Srbiji, njegova usklađenost sa
međunarodnim, a pre svega evropskim bankarskim principima. Stepen
usklađenosti predstavlja važnu institucionalnu pretpostavku efikasne i optimalne
alokacije raspoloživih resursa u privrednom sistemu Srbije.
23 Pod problemskom bankom podrazumeva se banka koja krši bankarski zakon ili regulativu, ili je
angažovana u nebezbednoj i nepouzdanoj bankarskoj praksi, do stepena u kom se dovodi u
pitanje sadašnja i buduća solventnost banke.
121

122
Koncept regulisanja bankarskog poslovanja
Regulisanje 24 poslovanja bankarskih institucija prati niz nedoumica. Jer, sa
promenama u globalnom okruženju, čiju suštinu čine deregulacija, liberalizacija i
internacionalizacija poslovanja, uopšte, banke su i dalje najčvršće regulisane
institucije finansijskog sistema. Čak su i najliberalnije ekonomije uvidele ogroman
značaj bankarskih sistema za razvoj sopstvene privrede, da bi ih prepustile samima
sebi. Funkcionisanje banaka je sklono čestim periodima nestabilnosti. To potvrđuju
i skorije bankarske krize širom sveta (Švedska, Japan, Turska, Argentina, Rusija,
Češka), koje su dovele do brojnih bankrotstava banaka. Prema proceni Bank of
England 25 , potpuna bankarska kriza košta odnosnu zemlju u proseku 16% od bruto
domaćeg proizvoda. Istovremeno, zagovornici tzv. "slobodnog bankarstva" većinu
bankarskih kriza pripisuju, upravo, čvrstom regulisanju i smatraju da bi bankarski
sektor bolje funkcionisao bez regulatornih institucija, odnosno u odsustvu jakih
regulatornih okvira banke bi imale veće motive da sprečavaju sopstvena
bankrotstva.
Međutim, usled opštepoznatih karakteristika i specifičnosti banaka, kao i u
praksi potvrđenih opasnosti od potpuno slobodnog i spontanog delovanja tržišnih
zakonitosti po stabilnost bankarskog sistema, poslovanje banaka je već odavno
predmet regulisanja i kontrole zakonodavne i monetarne vlasti u svim zemljama.
Postoje dva osnovna argumenta koji ističu neophodnost regulisanja bankarskog
poslovanja.
Prvo, zbog prirode svojih aktivnosti, banke su osetljivije od nefinansijskih
firmi na sistemski rizik. 26 Problemi sa kojima se suočavaju individualne banke
mogu se odraziti na sistem u celini, kroz nelikvidnost kompanija i strah klijenata da
će im biti ugroženi depoziti, kako u toj, tako i u drugim bankama. Dolazi do juriša
na banke, kada se one suočavaju sa iznenadnim i masovnim povlačenjem depozita i
problemom nelikvidnosti. Zbog nedovoljnih rezervi koje bi pokrile odliv depozita,
banke su primorane da prodaju deo svojih tradicionalno nelikvidnih kredita po
cenama nižim od tržišnih, odnosno sa gubitkom. 27 Putem lančane reakcije nastaje
bankarska panika koja se manifestuje kroz nelikvidnost čitavog bankarskog, pa i
ekonomskog sistema. Saglasno prethodno navedenom, adekvatan regulatorni okvir
treba da osigura poverenje javnosti u bankarski sistem i obezbedi stabilno i sigurno
funkcionisanje istog.
24 Pojam regulativa podrazumeva uspostavljanje određenih pravila ponašanja, bilo zakonski, bilo kao
preporuka od strane relevantnih regulatornih organa, na čijim osnovama mora da se zasniva
poslovanje svake regulisane bankarske institucije.
25 David Shirreff, Open wider,A survey of international banking, The Economist, 21. may 2005.,
prema Dragoslav Vuković, prevod, Pregled međunarodnog bankarstva, Bankarstvo, Beograd, br.
5-6/2005.
26 U ovom kontekstu, pod sistemskim rizikom podrazumeva se rizik prebacivanja problema sa
individualnih banaka na celokupan bankarski sistem.
27 U SAD-u , isforsirana prodaja kredita poznata je pod imenom "fire-sale" (rasprodaja budzašto).

Drugo, adekvatan regulatorni okvir je neophodan radi otklanjanja različitih
tržišnih nesavršenosti (asimetričnost informacija, negativna selekcija i moralni
hazard), koje značajno umanjuju efikasnost poslovanja svih tržišnih učesnika.
Postojanje asimetričnih informacija dovodi do pogrešne selekcije kreditnih zahteva
zbog otežane procene rizika i prinosa konkretnih projekata, dok se namerno
preuzimanje visokih rizika pojavljuje kao rezultat moralnog hazarda. Nedovoljno
solventne banke ulaze svesno u visoko rizične investicione projekte sa ciljem
ostvarenja visokih profita (ukoliko se projekat ostvari), očekujući da će
potencijalne gubitke na strani plasmana preuzeti država. Suštinski, negativna
selekcija nastaje u kontekstu asimetričnih informacija ex ante, dok je moralni
hazard problem asimetričnih informacija ex post. 28
Smatra se da su fundamentalni ciljevi bankarskog regulisanja sledeći : 29
Prvi, osigurati bezbednost i čvrstinu banaka i finansijskih instrumenata, u cilju
očuvanja poverenja u bankarski sistem, zaštite deponenata i obezbeđenja
finansijske stabilnosti. Generalno, ovaj cilj je moguće ostvariti sprečavanjem
prihvatanja nesrazmernih rizika od strane individualnih banaka, regulatornim
restrikcijama u vezi sa ulaskom i izlaskom iz sistema i spremnošću centralnih
banaka da obavljaju funkciju zajmodavca u poslednjoj instanci.
Drugi, obezbediti efikasan i konkurentan finansijski sistem u cilju
sprečavanja monopolskog koncentrisanja bankarskih resursa. Najčešće se ostvaruje
restrukturiranjem merdžera i akvizicija koji redukuju broj i tržišnu moć
konkurentnih bankarskih institucija. Istovremeno, regulatorni organi moraju voditi
računa o tome da veliki broj malih banaka najčešće posluje neefikasno i ne može
da odgovori na sve zahteve svojih klijenata.
Treći, obezbediti monetarnu stabilnost u zemlji, koja se ostvaruje kontrolom
novčane ponude, a u cilju efikasnog funkcionisanja platnog sistema, odnosno
stvaranja stabilnih uslova za obavljanje plaćanja između učesnika.
Četvrti, održati integritet nacionalnog platnog sistema, tj. obezbediti
predvidivost i sigurnost bezgotovinskog plaćanja, sa ciljem jačanja poverenja u
bankarski sistem i garantovanja sigurnosti malim ulagačima.
Peti, zaštititi potrošače od zloupotreba kreditnih institucija. Odnosi se na
informisanost potencijalnih korisnika o uslovima ulaganja depozita u banku i
mogućnosti dobijanja kredita od iste, kao i poređenja sa uslovima pružanja istih
usluga od strane drugih bankarskih institucija. Cilj zaštite potrošača je, takođe,
motivisan i sprečavanjem diskriminacije klijenata u pogledu pola, rase, starosti,
geografske lokacije, itd.
Prema Llewellin-u, 30 regulisanje bankarskog poslovanja treba da: obezbedi
sistemsku stabilnost, održi bezbednost i čvrstinu bankarskih i finansijskih
28
Frederic S. Mishkin, Monetarna ekonomija, bankarstvo i finansijska tržišta, prevod, Data status,
Beograd, 2006., str. 33.
29
S. Scott MacDonald, Timothy W. Koch, Management of Banking, Thomson, Mason, USA, 2006., p.
4
123

institucija i zaštiti potrošače. Ovi ciljevi korespondiraju sa razlozima koji
objašnjavaju neophodnost uspostavljanja adekvatnog regulatornog okvira i u
skladu sa njima, regulisanje bankarskog poslovanja se može podeliti na:
sistemsko, prudenciono i poslovno.
Sistemsko regulisanje ima za cilj da osigura bezbednost i čvrstinu bankarskih
sistema, odnosno da eksplicitno minimizira izloženost banaka riziku od juriša
deponenata i ostalim rizicima koji se mogu javiti na tržištu, usled delovanja
konkurencije. Mehanizam delovanja sistemskog regulisanja zasniva se na zaštiti
monopolskog položaja banaka na finansijskom tržištu, a operacionalizuje se na
nekoliko načina 31 : ograničavanjem ulaska u bankarsku delatnost; ograničavanjem
vrste bankarskih aktivnosti; limitiranjem cene depozita; zaštitom depozita putem
njihovog osiguranja i obezbeđenjem sredstava za likvidnost od strane centralne
banke, kroz njenu funkciju zajmodavca u poslednjoj instanci.
Prudenciono regulisanje 32 uvedeno je u cilju zaštite potrošača, a obuhvata
sistem opštih pravila monitoringa i supervizije bankarskih institucija u funkciji
zaštite od sistemskih rizika na finansijskom trzištu. Argument za prudenciono
regulisanje je da potrošači, zbog tržišnih nesavršenosti, nisu u poziciji da ocenjuju
bezbednost i jačinu bankarskih institucija. U skladu sa prethodnim ciljem,
regulatori posebnu pažnju posvećuju kvalitetu aktive, upravljanju rizicima i
adekvatnosti kapitala.
Poslovno regulisanje se odnosi na zahteve za obelodanjivanjem informacija,
fer poslovnom praksom, kompetentnošću, čestitošću i integritetom bankarskih
institucija i njihovih zaposlenih. Zbog bolje informisanosti investitora o uslovima
pod kojima plasiraju i pribavljaju sredstva i o finansijskom položaju banaka, ovaj
vid regulisanja ima prednosti koje se ogledaju u brzoj reakciji učesnika na tržištu
na pojavu svih rizika kojima je banka izložena. Uopšteno, poslovno regulisanje se
fokusira na utvrđivanje pravila i smernica u cilju minimiziranja verovatnoće da:
korisnici bankarskih usluga dobijaju loše savete; bankarske institucije postanu
nesolventne; zaključeni ugovori budu različiti od anticipiranih; nastanu obmane i
lažno predstavljanje; bankarski službenici i finansijski savetnici deluju
nekompententno.
Pored istaknutih argumenata koji opravdavaju zahteve za regulisanjem
bankarskog poslovanja, javljaju se i kontra argumenti, povezani sa problemima
moralnog hazarda. Aranžmani depozitnog osiguranja i funkcija zajmodavca u
poslednjoj instanci, putem kojih se operacionalizuje sistemsko regulisanje banaka,
mogu da stvore problem moralnog hazarda, odnosno da dovedu do manje
obazrivosti svih učesnika na tržištu. Na primer, u situacijama kada postoji 100% -
30
David Llewellin, The economic rationale for financial regulation, FSA, Occasional Paper, April
1999., p. 9, http://fsa.gov.uk/pubs/occpapers/OP01.pdf
31
Jozefina Beke Trivunac, Prudenciona regulacija i nadzor nad bankama, Zadužbina Andrejević,
Beograd, 1999., str. 63-64.
32
Prudenciono regulisanje banaka od strane monetarnih i zakonodavnih vlasti nastalo je između dva
rata, kao reakcija na nestabilnost bankarskih sistema posle Velike ekonomske depresije.
124

tno depozitno osiguranje, deponenti neće biti motivisani da nadziru poslovanje
banaka. Slično tome, neograničen pristup regulatoru (centralnoj banci), kao
zajmodavcu u poslednjoj instanci, može ohrabriti banke da preuzimaju suviše
velike rizike u svom poslovanju. Problem moralnog hazarda nastaje i zbog
poznatih doktrina da su pojedine banke "suviše velike da bi propale" (to big to fail),
ili "suviše važne da bi propale" (to important to fail). 33 Često se spašavanje velikih
i važnih banaka opravdava činjenicom da će više vredeti kao "entiteti koji
nastavljaju poslovanje,tj. ostaju u poslu, umesto da se isključe iz poslovanja i
likvidiraju svoju aktivu sa gubitkom". 34 Bankarska očekivanja da će se regulatori
slično ponašati i u budućnosti povećavaju moralni hazard banaka, što utiče na
spiralno pogoršavanje odnosa između regulatora i regulisanih banaka, i opadanje
poverenja javnosti u postojeći regulatorni okvir.
Međutim, nijedan od prethodno spomenutih argumenata nije dovoljan da
eliminiše potrebu za regulisanjem bankarskog poslovanja. Iako se mora priznati da
regulisanje ne može sprečiti bankarske krize, eliminisati rizike u bankarskom
poslovanju, garantovati ispravne menadžment odluke i etičko ponašanje bankarskih
menadžera, adekvatno dizajniran regulatorni okvir je neophodan za donošenje
ispravnih operativnih odluka i obezbeđenje poverenja javnosti u bankarski sistem.
Regulatorni pristup adekvatnosti kapitala
Kapitalna pozicija banaka se pažljivo reguliše već decenijama. Regulatori
imaju obavezu da zaštite sredstva deponenata i poverilaca od eventualnih budućih
gubitaka i da obezbede stabilnost i sigurnost bankarskog sistema u celini. Iako su
drugi faktori, kao što su likvidnost i kamatna osetljivost, možda čak i važniji u
ostvarivanju ovih ciljeva, adekvatan kapital je dugi niz godina primarni problem
regulatora. Kapital je osnovni pokazatelj finansijske snage i sigurnosti banke i kao
takav predstavlja njen fundamentalni deo, odnosno potreban je kako prilikom
osnivanja, tj. ulaska konkretne banke na tržište (imajući u vidu odredbe o
minimalnom kapitalu, tzv. cenzusu), tako i za rast, održivost i trajnost banke na
konkurentnom i stalno rastućem finansijskom tržištu.
Dugoročni trend pada stope kapitala u kombinaciji sa sve izraženijom
globalizacijom, deregulacijom i rastućom raznovrsnošću i kompleksnošću rizika
kojima je banka izložena, bili su značajni signali upozorenja za preispitivanje
koncepta kapitala, kao krajnjeg amortizera za pokrivanje potencijalnih gubitaka i
obezbeđenja poverenja i sigurnosti u bankarsko poslovanje. Shodno tome, rastuća
globalizacija i internacionalizacija poslovanja krupnih banaka stvorila je potrebu da
se izvrši međunarodna konvergencija standarda kapitala u smislu definisanja
33 Prema Bank of England, koja reguliše britanski bankarski sistem, glavni kriterijum za obezbeđenje
podrške problemskim bankama nije njihova veličina već, pre svega, značaj ili važnost konkretnih
banaka na specifičnim tržištima i očekivan uticaj potencijalnih bankrotstava na sistem u celini.
34 Casu, Girardone, Molyneux, op.cit., p.165.
125

njegovih sastavnih delova, određivanja rizičnosti pojedinih bilansnih i vanbilansnih
pozicija i određivanja minimalnog standarda kapitala, a u cilju sprečavanja moguće
nelojalne konkurencije, usled razlika u nacionalnim regulativama.
Međunarodna konvergencija i standardizacija uslova poslovanja vezuje se
prvenstveno za rad Komiteta za nadzor nad poslovanjem banaka (Basel Committee
on Banking Supervision), u okviru Banke za međunarodne obračune (BIS), na
ujednačavanju određivanja adekvatnosti kapitala banaka (Capital Adequacy Ratio).
Imajući u vidu subjektivnost prilikom merenja adekvatnosti kapitala, kao i razvoj
banaka tokom vremena, regulisanje standarda adekvatnosti kapitala variralo je
tokom vremena, prema veličini banke i u zavisnosti od zahteva regulatornih
institucija. Rezultat rada Komiteta ogleda se u donošenju Sporazuma o
adekvatnosti kapitala (Bazel I, usvojen 1988. i Bazel II, usvojen 2004. godine), sa
ciljem pokrivanja potencijano rastućih rizika u međunarodnom poslovanju banaka
putem adekvatnije kapitalizacije.
Potpuna implementacija Bazela I koji se odnosio na regulisanje i superviziju
kreditnih rizika, počela je 01. januara 1993. godine. Radi sveobuhvatnijeg tretmana
rastućih rizika u poslovanju banaka, januara 1996. godina je usvojen amandman
koji je uključivao regulisanje tržišnih rizika. Bazel I je projektovan za velike,
međunarodno aktivne banke. Međutim, regulatori u SAD primenili su minimalni
koeficijent adekvatnosti kapitala na bazi rizika na sve domaće banke, a u praksi je i
veliki broj drugih zemalja pristupio ovom sporazumu o jedinstvenim stopama
kapitala. Pored određenih prednosti (porast stopa zahtevanog minimalnog kapitala -
8% ukupnog kapitala u odnosu na riziko ponderisanu aktivu, standardizacija stopa
kapitala, povezivanje minimalnog kapitala sa kreditnim rizikom bilansnih i
vanbilansnih aktivnosti, uključivanje tržišnih rizika u zahtev o minimalnom
kapitalu), ovaj koeficijent adekvatnosti pokazuje brojne konceptualne i aplikacione
nedostatke (daje prednost tipu, a ne kvalitetu aktive 35 , odnosno ne priznaje razlike
u kvalitetu kreditnog rizika 36 ; ne uzima u obzir ostale rizike bankarskog
poslovanja, kao što je, npr. operativni rizik; ignoriše mogućnost smanjenja
kreditnog rizika putem diversifikacije aktive ili putem hedžing transakcija; itd.).
Utvrđeni nedostaci i uprošćenost indikatora kapitala iz Bazela I, u kombinaciji
sa napretkom tehnologije poslovanja i poboljšanom praksom merenja i upravljanja
rizicima, doveli su 1999. godine do formalnog predloga okvira za novi Sporazum
o kapitalu od strane Bazelskog komiteta (Bazel II). Prva verzija Sporazuma je
dobila mnogo kritika od bankara i akademika sa obe strane Atlantika. Dok
regulatori u SAD planiraju da podvrgnu samo mali broj svojih banaka (25
međunarodno aktivnih banaka) novim Bazelskim pravilima, Evropska komisija u
Briselu namerava da ih nametne, putem direktive, čitavom nizu finansijskih
35 Frank Heid, The cyclical effects of the Basel II capital requirements, Journal of Banking & Finance,
31/2007, p. 3885. http://www.sciencedirect.com/science/journal/03784266
36 Na primer, svi komercijalni krediti imaju jednak ponder rizika od 100%, bez obzira da li su dati AAA
– rangiranoj kompaniji ili CCC - rangiranoj kompaniji. To dovodi do regulatorne arbitraže, odnosno
povećava motiv banaka da traže klijente nižeg kvaliteta kako bi ostvarili veću profitabilnost, a time
automatski povećavaju i rizik poslovanja.
126

institucija, uključujući i nekreditne institucije u Evropi. 37 To bi moglo da izazove
manju konkurentnost evropskih finansijskih institucija u odnosu na američke
banke. Istovremeno, američki bankari smatraju da će se njihove banke naći u
nepovoljnijem položaju zbog strožijih zakonodavaca u SAD, koji će težiti da
nametnu implementaciju pravila, dok bi zakonodavci u Evropi u tom pogledu bili
mnogo ležerniji. Konačno, maja 2004. usvojen je Bazel II, a njegova
implementacija počela je krajem 2007. i nastavlja se tokom 2008. godine. Kreiran
je da bude efikasniji i osetljiviji na rizik, i kao takav da obezbedi bankama da
umesto minimalnog drže adekvatan iznos kapitala u odnosu na riziko ponderisanu
aktivu.
Bazel II se zasniva na tri stuba (slika 1). Prvi stub je kvantitativne prirode,
odnosno odnosi se na zahtevani regulatorni minimum kapitala. Drugi stub se
odnosi na povećanu kontrolu regulatornih institucija u pogledu interne procene i
upravljanja rizicima od stane banaka. Od veštine i kompententnosi menadžera
zavisiće i iznos dodatnog kapitala koji se može zahtevati da banke drže. Treći stub
uključuje obelodanjivanje i tržišnu disciplinu, kako bi pojačao efikasnost stubova 1
i 2. Ovde će veliku ulogu imati etički standardi i harmonizacija regulatornih
standarda i standarda obelodanjivanja. Glavna inovacija u Bazelu II je naglasak na
internim modelima ocene adekvatnosti kapitala, tzv. IRB pristupu, putem koga bi
regulatorni zahtev za kapitalom bio zasnovan na internom procenjivanju kreditnog
kvaliteta svakog zajmoprimca od strane banaka. Banke mogu birati između
standardizovanog pristupa, po kome će njihov iznos adekvatnog kapitala nastaviti
da određuje nacionalni regulator i prethodno spomenutog IRB pristupa. Očekuje se
da će se evropske banke pre opredeliti za interni pristup, jer on omogućava
bankama da posluju i sa 20% manje kapitala od prethodno zahtevanog minimalnog
iznosa.
Iz sadašnje perspektive teško je proceniti stvarne strateške uticaje Bazela II na
poslovanje banaka i privredu u celini. Međutim, potencijalne prednosti velikih u
odnosu na male banke moguće je i sada identifikovati, kao i direktne i indirektne
troškove implementacije pravila iz Bazela II.
Bazel II će najverovatnije uticati na smanjenje regulatornog iznosa
minimalnog kapitala kod najvećih banaka, što će zavisiti od njihove sposobnosti da
efikasno eksploatišu IRB pristup. Kratkoročno, suočiće se sa većim troškovima
uvođenja i razvoja internih sistema i tehnologija 38 , kao i troškovima usklađivanja i
37 Istovremeno, neke zemlje, kao npr. Kina i Indija, još uvek ne planiraju da uvedu nova pravila, ili
bar ne u isto vreme kada i ostale zemlje. Implementacija Bazela II u Japanu je dosta sporija nego u
SAD-u i Evropi. Japanske vlasti nameravaju da usvoje pristup sličan SAD-u, odnosno nova pravila
će biti obavezujuća za mali broj međunarodno aktivnih banaka, dok ostale banke mogu da se
prijave za tretman pod novim pravilima.
38 Zahteva se prikupljanje i procesuiranje mnogo veće količine podataka (obično se uzima
petogodišnji period za određenu klasu aktive). Doug Cameron, European Banking Survey 2004.,
Financial Times, 8. october, 2004., prema: Casu, Girardone, Molyneux, op. cit., p.191.
127

obelodanjivanja. 39 Ipak se očekuje da će najpreciznija mera stvarnih rizika dovesti
do nižih kapitalnih zahteva u poređenju sa standardizovanim pristupom, što
omogućava velikim bankama prednost u odnosu na konkurente, putem efikasnije
upotrebe kapitala. Drugim rečima, velike i sofisticiranije banke će profitirati, dok
će male i manje sofosticirane banke verovatno biti na gubitku.
128
Slika 1. Novi sporazum o kapitalu - Bazel II
Stub 1 Stub 2 Stub 3
Minimalni zahtevi za
kapitalom
Merenje odnosa rizik-aktiva
treba da uključi:
• kreditni rizik
• tržišni rizik
• operativni rizik
Izvor: Barbara Casu, Claudia Girardone, Philip Molyneux, Introduction to Banking,
Prentice Hall, Harlow, England, 2006., p. 187.
Izrazita kompleksnost Bazela II utiče i na porast troškova regulisanja banaka,
što može dovesti do efektivnih ulaznih barijera za mnoge institucije. Procene
stvarnih troškova među učesnicima na tržištu koji su povezani sa implementacijom
novih pravila variraju, sa približnim konsezusnim obračunom od oko 0,05%
njihovih ukupnih aktiva. Takođe, očigledno je da će troškovi biti veći u zemljama
gde postoji veliki broj banaka (npr. u Nemačkoj), i gde su one velike i
međunarodno aktivne (kao što je Engleska). Međutim, sa akumuliranjem
specijalističkih ekspertiza i smanjenjem potražnje za instrumentima i osobljem koji
će implementirati Bazel II, ovi troškovi će opadati.
U literaturi se sve više naglašava postojanje tzv. indirektnih troškova,
povezanih sa procikličnim efektima koje Bazel II može da izazove u
makroekonomiji. Povećavajući osetljivost na kreditne rizike, Novi sporazum,
istovremeno, povećava i cikličnost minimalnih zahteva za kapitalom. Upravljanje
kapitalom može biti veliki problem u bankama. Jer, sa recesivnim kretanjem u
39 Primedba bankara je da Bazel II zahteva previše obelodanjivanja, što će povećati njihov godišnji
izveštaj za dodatnih 75 strana.
Supervizioni pregled Tržišna disciplina
Supervizori su odgovorni
za procenu u kojoj meri
banke dobro ocenjuju
svoje potrebe za kapitalom
u skladu sa preuzetim
rizicima.
Podsticati banke da
razvijaju metode interne
procene.
Podsticati efektivno
obelodanjivanje o:
• izloženosti riziku
• adekvatnosti kapitala
• tehnikama upravljanja
rizicima

privredi (čime se karakteriše globalna ekonomija na početku 2008. godine),
bankarski kapital doživljava eroziju zbog gubitaka u kreditnim portfolijima
(neperformansni krediti). Istovremeno, od banaka se zahteva da drže veći iznos
obaveznog kapitala u odnosu na ukupan nivo kredita, što će najverovatnije smanjiti
nivo kreditne aktivnosti banaka i još više produbiti krizu privredne aktivnosti.
Međutim, prociklični efekti na makroekonomske fluktuacije će varirati od zemlje
do zemlje. Najjače efekte će osetiti ekonomije bazirane na bankama, dok će uticaj
na ekonomije bazirane na finansijskim tržištima biti manji. Uopšteno gledajući,
različiti faktori mogu uticati na prociklične efekte Bazela II, kao što su na primer 40 :
priliv inostranog kapitala, veličina kompanije, sektorska specijalizacija određene
ekonomije, računovodstveni okviri 41 i kompetitivni uslovi u bankarstvu, itd.
Problem cikličnosti minimalnih zahteva za kapitalom Bazela II je trenutno predmet
intezivne diskusije u finansijskim i regulatornim krugovima.
Važno pitanje koje, takođe, zaokuplja pažnju stručne javnosti odnosi se na
usklađenost Bazelskog Sporazuma i zakonodavstva Evropske unije (EU), odnosno
na konzistentnu primenu Sporazuma u državama EU. Evropska komisija i članice
EU koje su i članice Bazelskog komiteta, imaju primarni cilj da osiguraju
podesnost Bazela II za aplikaciju na jedinstvenom tržištu EU, kako bi se
maksimizirala postojanost između zakonodavstva EU i međunarodnih okvira.
Shodno tome, predlozi Bazela II su implementirani u zakonodavstvo EU 42 , pri
čemu su izvršene odgovarajuće izmene koje odgovaraju evropskom finansijskom
sistemu. Široka primena Bazela II omogućava bolju transparentnost i
konkurentnost banaka na globalnom nivou.
Regulatorni okvir bankarstva u Srbiji
Empirijski podaci i iskustvo su pokazali da je većina banaka u Srbiji, s
obzirom na veoma teško stanje u bankarskom sektoru tokom devedesetih godina
prošlog veka, imala probleme u ispunjavanju propisanih standarda poslovanja.
Bankarski sektor je, praktično, bio ruiniran, pre svega zbog uslova u okruženju u
kome su banke poslovale (politička nestabilnost, visoka inflacija, ekonomska
izolacija, gubitak devizne štednje i potpuni gubitak poverenja stanovništva u
bankarski sektor).
40 Frank Heid, op.cit., p. 3898.
41 Prociklični efekti mogu biti pojačani uvođenjem "fair value" računovodstva od strane banaka , koje
je počelo u Evropi januara 2005. godine, usvajanjem smernica Međunarodnog računovodstvenog
standarda 39.
42 Direktiva EU o adekvatnosti kapitala (The EU Capital Adequacy Directive – CAD) je zasnovana na
principima Bazela II.
129

Posle 2000. godine usledile su dramatične i značajne promene u bankarstvu u
Srbiji 43 . Određene analize pokazuju da su procesi transformacije i rekonstrukcije
bankarskog sistema, započeti 2001. godine, uslovili značajne pozitivne efekte po
ukupan bankarski sektor, i to:
• poboljšana je struktura bankarskog sektora (sa jedne strane smanjen je ukupan
broj banaka sa 86 koliko ih je bilo početkom 2001. godine na 34 na početku
2008. godine, kao i broj banaka u državnom vlasništvu, dok je sa druge strane
povećan broj banaka u vlasništvu domaćih i stranih privatnih lica);
• smanjeni su gubici ukupnog bankarskog sektora;
• povećano je poverenje stanovništva u ukupan bankarski sektor, mereno sa
aspekta rasta štednje stanovništva, pre svega devizne štednje;
• povećan je udeo kapitala u ukupnoj pasivi;
• poboljšana je usklađenost poslovanja banaka gledano sa aspekta relativnih
pokazatelja poslovanja, i to pre svega u delu adekvatnosti kapitala, velikih i
najvećih mogućih kredita, udela u kapitalu preduzeća i banaka i plasmana u
osnovna sredstva.
Ulazak stranih banaka, kao i strane direktne investicije u bankarski sistem
Srbije uslovili su konkurentnije ponašanje banaka, povećali raspoložive izvore
finansiranja i efikasnost ukupnog bankarskog sektora. U periodu 2001-2006.
godine u Srbiju je ušlo više od 20 milijardi dolara, i to kroz doznake iseljenika,
strana ulaganja, donacije i meke kredite, uključujući i privatizaciju i zaduživanje
preduzeća i samih banaka. 44 Na taj način stvoreni su uslovi za brz, dinamičan i
stabilan rast bankarskog sektora, i to u privrednom okruženju koje se karakteriše
sporim rastom, bankrotstvom brojnih preduzeća i siromaštvom. Međutim,
poređenjem bankarskog sektora Srbije sa zemljama u okruženju, a posebno novim
članicama EU i kandidatima za ulazak u EU, može se konstatovati da je njegov
razvoj još uvek relativno skroman. Jer, udeo ukupne bankarske aktive u
društvenom proizvodu (oko 48% u 2005. godini), je prilično nizak u poređenju sa
prethodno spomenutim zemljama. Ovakva situacija je logična jer je proces
tranzicije u Srbiji započeo tek 2001. godine, odnosno više od deset godina kasnije
nego u drugim evropskim zemljama u tranziciji, dok je restrukturiranje banaka
počelo godinu dana kasnije, tj. 2002. godine. Ipak, opšte stanje bankarskog sektora
Srbije je znatno bolje od privrednog, što pokazuju rezultati poslovanja, rast
bilansne aktive, promene u zakonskim propisima, usklađenost sa međunarodnim
standardima poslovanja u obračunu poslovnih rezultata i merenju rizika.
Najširi obim kontrole nad poslovanjem banaka u Srbiji sprovodi Narodna
banka Srbije. Narodna banka Srbije vrši konrolu boniteta i zakonitosti poslovanja
43 Najdramatičnija promena odnosi se na likvidaciju četiri najveće banke početkom 2002. godina, koje
su činile preko polovine bankarskog sektora, odnosno njihov udeo na tržištu iznosio je oko 56%, a
broj zaposlenih u ovim bankama bio je oko 9000.
44 Navedeno prema: Ile Kovačić, Promene u bankarstvu Srbije 2003-2006., Pregled - Republika
130
Srbija, br.2/2006., Beograd, str. 59.

anaka i drugih finansijskih organizacija u cilju očuvanja cenovne i finansijske
stabilnosti u zemlji. Posle 12 godina i brojnih izmena i dopuna u periodu 1993-
2005. godine, 10. decembra 2005. godine stupio je na snagu novi Zakon o bankama
("Službeni glasnik RS" br. 107 od 2. decembra 2005. godine), koji je počeo da se
primenjuje 1. oktobra 2006. godine. Nastao je kao rezultat analize Međunarodnog
monetarnog fonda i Svetske banke o stanju finansijskog sektora Srbije (FSAP-
Financial Sector Assessment Program), 45 kako bi se stvorili uslovi za dalji razvoj i
modernizaciju bankarskog sektora. Najjači argument za donošenje aktuelnog
Zakona o bankama je usaglašavanje regulative bankarskog poslovanja u Srbiji sa
Bazelom II, direktivama Evropske unije i savremenim tendencijama u uporednom
bankarskom zakonodavstvu.
Novi zakon o bankama je uveo znatno strožiju regulativu bankarskog
poslovanja u cilju povećanja transparentnosti bankarskog tržišta, obezbeđenja
sistemske stabilnosti, očuvanja poverenja klijenata u banke i regulatorne organe i
zaštite potrošača. Najvažnije promene u Zakonu odnose se na strožiju kontrolu
bankarskog poslovanja, kvalitetnije korporativno upravljanje, efikasnije upravljanje
rizicima, uvođenje kontrole na konsolidovanoj osnovi, uspostavljanje nadležnosti
Narodne banke Srbije u oblasti zaštite konkurencije, itd.
Izračunavanje adekvatnosti kapitala banaka detaljno je regulisano Zakonom o
bankama, Odlukom o adekvatnosti kapitala banke i Uputstvom o izveštajima
banke. Minimalni osnivački kapital, odnosno propisani kapitalni cenzus iznosi 10
miliona evra po zvaničnom srednjem kursu, koji banke moraju da održavaju u
svakom trenutku tokom poslovanja. U cilju zaštite deponenata i investitora, kao i
stabilnosti bankarskog sistema propisan je minimalni iznos ukupnog kapitala
prema riziko ponderisanoj aktivi (i bilansnoj i vanbilansnoj), u iznosu od 12%.
Ukoliko banke preuzimaju veće rizike u poslovanju od uobičajenih, Narodna banka
može zahtevati veće pokazatelje adekvatnosti kapitala od minimalno propisanog
iznosa.
Detaljno je regulisano upravljanje rizicima u bankarskom poslovanju koje
obuhvata identifikovanje, merenje i procenu rizika sa ciljem minimiziranja njihovih
negativnih efekata na finansijski rezultat i kapital banke. Banke su u obavezi da
formiraju posebnu organizacionu jedinicu u čijem je delokrugu upravljanje
rizicima i da svojim aktima propišu procedure za identifikovanje, merenje, procenu
i upravljanje rizicima. Pored toga, značajna pažnja je posvećena unutrašnjoj
kontroli u bankama, koju sprovode članovi izvršnog odbora banke u skladu sa
uspostavljenim sistemom te kontrole. Unutrašnja kontrola treba da omogući
kontinuirano praćenje i merenje rizika kojima su banke izložene u svom
poslovanju. U tom cilju, uvedena je posebna organizaciona jedinica (compliance),
sa osnovnim zadatkom obezbeđenja usaglašenosti internih politika i procedura
banke sa zakonskom i pravnom regulativom. Pri tome, rizik usklađenosti
poslovanja banke nastaje kao posledica neusklađenosti poslovanja banke sa
zakonom, standardima poslovanja, procedurama o sprečavanju pranja novca i
45 Emica Zdravković, Novi zakon o bankama, Bankarstvo, br.3-4/2006., Beograd, str. 9.
131

finansiranja terorizma, kao i sa drugim propisima koji uređuju poslovanje banke.
Na osnovu preporuka Bazela II iz aprila 2005. godine, koje je Srbija ugradila u
sopstveni regulatorni okvir, zahteva se od menadžmenta banaka da se oslanjaju na
compliance funkciju u upravljanju bankama i da efikasno koriste njenu
savetodavnu ulogu. Jednostavno rečeno, jedinica za compliance predstavlja "psa
čuvara" čitavog bankarskog sistema, 46 odnosno pomaže bankama da stvaraju
bezbedne profite putem adekvatnog upravljanja rizicima kojima su izložene u svom
poslovanju.
Platni sistem se takođe pažljivo reguliše. Početkom januara 2003. godine
realizovan je jedan prilično veliki projekat, odnosno platni promet je iz Zavoda za
obračun i plaćanja prenet u poslovne banke. Ovaj projekat je imao sistemsku
važnost za celokupan bankarski sistem, jer je obezbedio stabilnost, efikasnost i
pouzdanost platnog prometa, a samim tim i monetarnu i finansijsku stabilnost u
celoj zemlji. U tom cilju, Narodna banka Srbije sistematski uređuje, kontroliše i
unapređuje nesmetano funkcionisanje platnog prometa u zemlji u skladu sa
međunarodno priznatim principima i standardima.
Narodna banka Srbije je, u okviru svoje kontrolne funkcije, nedvosmisleno
pokazala rešenost da obezbedi sigurnost i stabilnost svih segmenata finansijskog
sektora i povrati i održi poverenje javnosti u rad banaka i drugih finansijskih
institucija. U vezi sa tim, jedan od vodećih ciljeva Narodne banke Srbije je zaštita
korisnika finansijskih usluga, odnosno pružanje odgovarajuće zaštite i pomoći
građanima u obavljanju finansijskih transakcija. Formirana je posebna
organizaciona jedinica – Centar za zaštitu korisnika finansijskih usluga i kontrolu
tržišta nad obavljanjem tih usluga, čiji zadatak nije da leči posledice, već da deluje
proaktivno i preventivno u svim segmentima finansijskog sektora, odnosno da
građanima pruži adekvatnu pomoć u ostvarivanju njihovih prava u korišćenju
finansijskih usluga. U okviru Centra nalazi se i Informativni centar Narodne banke
Srbije, koji informiše građane o potencijalnim koristima i rizicima koji se mogu
javiti kada se koriste usluge finansijskog sektora.
Pored Narodne banke Srbije, kontrolu nad poslovanjem banaka sprovodi i
Agencija za osiguranje depozita, koja kao moderna i samostalna institucija
osigurava depozite građana u skladu sa Zakonom o osiguranju depozita. Cilj
Zakona (koji se primenjuje od 1. jula 2005. godine) je da zaštiti građane, tj.
deponente u slučaju stečaja banke i da obezbedi poverenje u funkcionisanje
banaka. Za razliku od perioda pre 2005. godine, kada su se osiguravali iznosi
depozita samo do 5000 dinara, danas se osiguravaju depoziti po individualnom
deponentu u iznosu od 3000 evra u dinarima po srednjem zvaničnom kursu.
Osnovni cilj Agencije je da se obezbedi efikasnija i brža naplata osiguranih
depozita, zbog čega je ustanovljen inicijalni fond u iznosu od oko 22 miliona evra.
Zakon je uveo i jednu novinu koja se tiče korporativnog upravljanja, što znači da
Agencija ima upravni odbor, nadzorni odbor i direktora. Zakon o agenciji je
46 Stavros Ioannou, Compliance funkcija u našoj banci, Bankarstvo, br.3-4/2006, Beograd, str. 20.
132

sačinjen u skladu sa modernim evropskim zakonima, međunarodnim standardima i
iskustvima zemalja Evropske unije.
Zaključak
Bankarski sistem Srbije je vidno oporavljen posle godina reformi i danas
nastavlja da intenzivira svoje poslovne aktivnosti, što dovodi do jačanja njegove
finansijske pozicije i razvoja unutrašnje organizacione strukture. Medjutim, po
oceni direktora MMF-a, rizik stabilnosti je u protekloj godini bio povećan zbog:
velikog priliva kapitala po osnovu privatizacije i zaduživanja u inostranstvu,
turbulencija na medjunarodnim finansijskim tržištima i kontinuiranog prisustva
političke neizvesnosti u zemlji. Istovremeno, oni su ocenili da se u Srbiji uspešno
upravljalo rizikom finansijske stabilnosti i da je reformom prudencione regulative
obezbedjen neophodan regulatorni okvir i mogućnost efikasnog preduzimanja
odgovarajućih mera.
Postojeći stepen razvoja bankarskog sektora nameće potrebu Narodnoj banci
Srbije da sprovodi stalnu i sistematsku kontrolu i reviziju celokupnog regulatornog
okvira. Ovaj zahtev je pojačan implementiranjem Bazela II, pre svega u bankama
koje imaju adekvatan i sofisticiran interni sistem upravljanja rizicima. Ključna
karakteristika aktuelnih aktivnosti je izmena regulatornog okvira u pravcu
harmonizovanja domaće regulative sa standardima iz Bazelskog sporazuma I i
preduzimanje početnih koraka ka preuzimanju nekih standarda iz Bazelskog
sporazuma II. Od strane nacionalnog regulatora i supervizora postojeća situacija
se ocenjuje kao medjufaza na putu ka uvodjenju Bazelskog sporazuma II u
nacionalno zakonodavstvo.
Literatura
1. Banking Services, (2002), Can Basel II be made to work?, The Banker, August.
2. Banking Services, (2002), Striking a new Accord, The Banker, July.
3. Basel II – The why ahead for operational risk, (2002), The Banker, special
supplement, June.
4. Beke-Trivunac, J., (1999), Prudenciona regulacija i nadzor nad bankama,
Zadužbina Andrejević, Beograd.
5. Brady, F. N., (2002), The importance of a sound financial system, The Banker,
June.
6. Casu, B., Girardone, C., Molyneux, P., (2006), Introduction to Banking, Prentice
Hall, Harlow, England.
7. Heid, F., (2007), The cyclical effects of the Basel II capital requirements, Journal
of Banking & Finance, vol.31, pp. 3885-3900.
http://www.sciencedirect.com/science/journal/03784266.
133

134
8. Ioannou, S., (2006), Compliance funkcija u našoj banci, Bankarstvo, br. 3-4,
Beograd.
9. Jelašić, R., (2007), Razvoj bankarskog sektora Srbije, Bankarstvo, br. 5-6,
Beograd
10. Kovačić, I., (2006), Promene u bankarstvu Srbije 2003-2006., Pregled _
Republika Srbija, br. 2, Beograd.
11. Llewellin, D., (1999), The economic rationale for financial regulation, FSA,
Occasional Paper, April, http//www.fsa.gov.uk/pubs/occpapers/OP01.pdf.
12. MacDonald, S.S., Koch, W.T., (2006), Management of Banking, Thomson, Mason,
USA.
13. Mishkin, S. F., (2006), Monetarna ekonomija, bankarstvo i finansijska tržišta,
prevod, Data status, Beograd.
14. Rose, P., (2002), Commercial Bank Management, McGraw-Hill, New York, USA.
15. VanHoose, D., (2007), Theories of bank behavior under capital regulation,
Journal of Banking & Finance, vol. 31, pp. 3680-3697.
16. Vuković, D., (2006), Pregled međunarodnog bankarstva, prevod članka David
Shirreff-a, Open wider, A survey of international banking, The Economist, 21.
may 2005., Bankarstvo, br. 5-6, Beograd.
17. www.nbs.yu
18. Zdravković, E., (2006), Novi zakon o bankama, Bankarstvo, br. 3-4, Beograd.

Prof.dr Tatjana Djurić Kuzmanović *
mr Marija Vuković *
DRUŠTVENO ODGOVORNO I ETIČNO POSLOVANJE
MULTINACIONALNIH KOMPANIJA U SRBIJI U USLOVIMA
GLOBALIZACIJE
Sažetak: Globalizacija, shvaćena i realizovana i samo kao prevashodno ekonomski
proces utemeljen na neoliberalnom modelu mišljenja je veoma kompleksna i protivurečna.
S jedne strane, ona podstiče razvoj jedinstvene svetske privrede i modernih tehnologija
utemeljen na principu ekonomske efikasnosti. Sa druge strane, globalizacija proširuje i
produbljuje jaz između bogatih i siromašnih. Transnacionalne korporacije su se tokom
proteklih godina nametnule kao ključni akteri savremenog procesa kapitalističke
globalizacije. U tom kontekstu u ovom radu našu pažnju posvećujemo korporativnoj
društvenoj odgovornosti preduzeća, kao odgovoru onih ekonomskih aktera koji veruju da
su za svoj profit, odgovorni svim zainteresovanim stranama na koje se profit na bilo koji
način odražava. Centralna tema našeg rada jeste analiza posvećenosti preduzeća u Srbiji
etičkom ponašanju i korporativnoj društvenoj odgovornosti. Cilj rada jeste da se sagledaju
potencijalni i stvarni doprinosi društveno odgovornih kompanija u Srbiji povećanju
kvaliteta života zaposlenih i njihovih porodica u samim kompanijama, ali i lokalnoj
zajednici i privrednom razvoju Srbije.
Ključne reči: korporativna globalizacija, korporativna društvena odgovornost,
etičko poslovanje u Srbiji.
SOCIALLY RESPONSIBLE AND ETHICAL BUSINESS OF MULTINATIONAL
COMPANIES IN SERBIA IN THE CONDITIONS OF GLOBALIZATION
Summary: Globalization is a very complex and contradictory process even when
understood and realized primarily as an economic process based on the neo-liberal school
of thought. On the one hand, it encourages the development of the single world economy
and modern technologies based on the principle of economic efficiency. On the other, it is
widening and deepening the gap between the rich and the poor all over the world. Over the
past years, transnational corporations have promoted their role as key actors in the
contemporary process of capitalist globalization. Bearing this in mind, in this paper, the
authors are exploring corporate social responsibility as a response from those economic
actors who believe that for their profits they are responsible to numerous stakeholders. The
main theme of this paper is the analysis of a number of corporations operating in Serbia, in
terms of their commitment to socially responsible and ethical behavior manifested in the
evident increase of the quality of life of the employees and their families, as well as in the
social development of local communities and the national economy.
* Visoka poslovna škola strukovnih studija Novi Sad
135

136
Key words: corporate globalization, corporate social responsibility, ethical business
in Serbia.
Uvod
Globalizacija, kao najsnažniji proces sadašnjice predstavlja veoma
kompleksan i protivurečan proces. Jedna od dimenzija globalizacije na koju se
ovaj proces često svodi jeste njegova ekonomska dimenzija. Globalizacija, pored
svoje ekonomske dimenzije, ima svoju političku, društvenu, kulturnu, religijsku, i
mnoge druge dimenzije. Svođenje procesa globalizacije prevashodno na njenu
ekonomsku dimenziju može voditi dvostruko pojednostavljenom zaključivanju: da
je globalizacija prvenstveno, ili pretežno ekonomski proces i da oko takvog njenog
tumačenja postoji konsenzus. Međutim, reč je o tome da se izučavanje
globalizacije uobičajeno svodi samo na ekonomsku dimenziju, a ova na
neoliberalni, tj. Vašingtonski konsenzus (Đurić Kuzmanović, T., 2008: 14). Time
se promišljanje globalizacije ograničava na razmatranje pitanja o budućnosti
svetske ekonomije, razvojne politike i uloge države u ekonomiji.
U središtu globalizacije, posmatrane kao prvenstveno ekonomskog fenomena,
jeste rastuća ekonomska međuzavisnost između privrednih subjekata različitih
nacionalnih ekonomija i samih nacionalnih ekonomija, kako u pogledu sve većeg
obima i sve razgranatijih oblika međusobnih transakcija dobara, usluga i kapitala,
tako i sve brže i rasprostranjenije difuzije tehnologije (World Economic Outlook,
1997: 94). Osnovne ideje koje nameće ekonomska dimenzija globalizacije jesu da
je koncept suvereniteta nacionalne države i ekonomije narušen (Blomstrom,
Hettne, B., 1998.) i da se formiraju novi regionalni i transnacionalni savezi i
sistemi kao regulatori globalizovane ekonomije. Jedan od ključnih regulatora
savremene svetske privrede jesu transnacionalne korporacije. Korporacijski
vođena globalizacija, tzv. „globalizacija odozgo“ se snažno oglušuje o princip
društvene pravednosti i solidarnosti, proširuje i produbljuje jaz između bogatih i
siromašnih kao delova sveta, kao i između društvenih grupa i slojeva unutar svake
nacionalne ekonomije. Stoga, istovremeno, nastanak globalnog svetskog
upravljanja od strane transnacionalnih korporacija korespondira i sa razvojem
“globalnog civilnog društvom”, odnosno sa nastankom i umrežavanjem hiljada
dobrovoljnih, nevladinih asocijacija širom sveta poput, ATTAC, Amnesty
International, Greenpeace i mnogih drugih. Ovakve asocijacije predstavljaju
takozvanu “globalizaciju odozdo” (Grubačić, Andrej, 2003) i milione običnih
građana koji su na različite načine uključeni u njihov rad. Oni koji neposredno
osećaju ekonomske, političke i društvene efekte globalizacije, sve snažnije
pokazuju i spremnost da im se suprodstave.
Porast regulisanja kapitalizma putem transnacionalnih korporacija pokazuje
neadekvatnost institucionalnog pristupa u razumevanju savremenog kapitalizma. U
svetski integrisanoj tržišnoj ekonomiji odigravaju se ključne strukturne promene
(ubrzanje tehnoloških promena u kombinaciji supstitucijom radno intenzivne

kapitalnointenzivnom proizvodnjom, opadanje sposobnosti upravljanja
nacionalnom ekonomijom i matičnih transnacionalnih kompanija od strane države,
rastuća tendencija državnog finansiranja sopstvenih izdataka pozajmljivanjem
sredstava, rastuća asimetrija nacionalnih država u sopstvenoj političkoj snazi,
itd...). Realistično sagledavanje izazova i perspektive globalizacije pretpostavlja na
različitim nivoima različitu, ali kompleksnu: percepciju ukupnih odnosa u
savremenom svetu, interakciju mnogostrukih državnih i nedržavnih autoriteta
(transnacionalnih kompanija, međunarodne birokratije) i analizu njihovih razvojnih
uloga i efekata po mnogobrojne ekonomske i društvene aktere i grupe. Njihove
interakcije su veoma turbulentne i zbunjujuće, a konsenzus oko karaktera njihovih
međusobnih odnosa i problema koje donose bio bi delotvorniji od postojećeg
međunarodnog sistema organizovanog na osnovi upravljanja od strane nacionalnih
država. Rasprava o efektima korporacijske globalizacije na pojedince, male i velike
kompanije, lokalne zajednice, regione pa i čitave nacionalne države uveliko je
prisutna kako među teoretičarima, tako i među praktičarima razvojne i ekonomske
politike. Jozef Stiglitz (Joseph Štiglic), Antoni Gidens (Anthony Giddens), Naomi
Klajn (Naomi Klein), Suzan Strang (Susan Strange) i Robin Broud (Robim Broud)
samo su neka od imena koja su objašnjavala složene uzroke i mehanizme delovanja
savremenog procesa globalizacije i razgranatost njegovih negativnih i četo
razarajućih efekata po pojedince, društvene grupe, nacionalne države, pa i svet u
celini.
Ova debata podstakla nas je da propitamo korporativnu društvenu
odgovornost i analiziramo koliko su realistične mogućnosti ublažavanja negativnih
efekata globalizacije od strane samih korporacija. U tom kontekstu, u ovom radu
analiziramo dve grupe problema. Prvo, analiziramo fenomen korporativne
društvene odgovornosti preduzeća i ključne probleme vezane za njenu
implementaciju u globalnoj ekonomiji. Drugo, analiziramo korporativnu društveno
odgovornu praksu i specifičnosti transnacionalnih kompanija koje posluju u Srbiji i
koliko one utiču na razvoj korporativne društvene odgovornosti ostalih kompanija
u Srbiji.
Korporativna društvena odgovornost i etičko ponašanje
transnacionalnih kompanija u globalnoj ekonomiji
Smanjivanje barijera u međunarodnom protoku roba, usluga i faktora
proizvodnje je povećalo mogućnosti za međunarodnu specijalizaciju i vodilo je ka
širenju međunarodnih ekonomskih transakcija. Međunarodne korporacije su imale
vodeću ulogu u ovom procesu na različite načine: kao trgovci, investitori, kao
akteri koji šire tehnologiju i pokreću ljude i dinamiziraju veze između različitih
tržišta. Pored toga, važna uloga multinacionalnih kompanija je da organizuje
međunarodni proces proizvodnje tako da, poštujući pravila nacionalnih država,
spoje proizvodnju lociranu u različitim zemljama, praveći podelu rada unutar
kompanija (Đurić Kuzmanović T., 2008:61). Multinacionalne korporacije su
137

postale kompleksne i raznovrsne multilateralne organizacije u oblasti proizvodnje,
trgovine, transporta ili finansijskog kapitala (Belic D., 1998: 2,3). Uobičajeni
kriterijumi za definisanje multinacionalnih kompanija jesu: broj filijala, odnosno
zemalja u kojima posluje, nacionalna struktura kapitala i upravljačkih tela, i
godišnji promet od inostranih operacija, koji mora da iznosi najmanje 35% od
ukupne prodaje i dobiti da bi se korporacija smatrala svetskom (Dymsza W.A.,
1972.). Imajući u vidu navedene kriterijume sledeća definicija multinacionalnih
kompanija može se smatrati najpotpunijom: “To su kompanije koje raspolažu
proizvodnim kapacitetima “ćerkama” u više zemalja, godišnji promet penje se na
milijarde dolara, izvode velike poslovne, finansijske i investicione poduhvate van
zemlje gde je njihovo sedište, imaju centralistički organizovano poslovanje pa
njihovi ljudski i finansijski potencijali čine povezanu celinu čije je delovanje
uokvireno elementima zajedničke strategije (Belic D., 1998: 8,9).
Korporativni sektor i transnacionalne korporacije se sve snažnije nameću kao
ključni akteri globalizacije, shvaćene kao proces razvoja jedinstvene svetske
privrede i modernih tehnologija utemeljen na principu ekonomske efikasnosti.
Transnacionalne kompanije imaju ogromnu moć u savremenom globalnom
poslovnom okruženju. Neke od transnacionalnih kompanija imaju godišnje zarade
koje prevazilaze celokupan nacionalni dohodak zemalja u razvoju. Transnacionalne
korporacije danas kontrolišu većinu svetskog ulaganja kapitala, tehnologiju i
pristup internacionalnim tržištima. Na primer, već 1999. godine je 142 od 200
vodećih transnacionalnih preduzeća bilo poreklom iz samo tri zemlje: Sjedinjenih
američkih država, Japana i Nemačke, a od 100 najsnažnijih privrednih subjekata na
svetskom nivou 51 su bile transnacionalne korporacije (Steger, B. Manfred, 2003:
48). 47 Transnacionalne kompanije su konsolidovale svoju proizvodnju na sve više
deregulisanom globalnom tržištu rada. Postojanje jeftinog rada, sredstava i
povoljnih proizvodnih uslova na nerazvijenom svetskom Jugu su pojačali
pokretljivost i profitabilnost njihovog kapitala. Njihova mogućnost da razbiju
proizvodne procese u mnogo zasebnih, dislociranih faza u svetu promenilo je
prirodu globalne proizvodnje. Ovakve globalne mreže transnacionalne proizvodnje
omogućile su transnacionalnim korporacijama kao što su Nike, General Motors i
Volkswagen da proizvode, distribuiraju i plasiraju svoje proizvode na globalnom
nivou. Takođe, ove transnacionalne proizvodne mreže povećavaju snagu globalnog
47 Multinacionalne kompanije alociraju resurse bez obzira na državne granice, ali su njihovo
vlasništvo i menadžment nacionalno uslovljeni. Time se potvrđuje shvatanje o njihovoj nacionalnoj
prirodi izraženoj kroz jednonacionalno rukovodstvo i kapital, odnosno da se ne osnivaju već nastaju
jačanjem jedne nacionalne kompanije (Robert S.H.,1994.). Njen ciklus proširene reprodukcije jeste
obeležen međunarodnim elementom, kroz kombinovanje domaćih privrednih resursa sa inostranim
kapitalom, radnom snagom i sirovinama, ali u pogledu svojine i donošenja odluka preovlađuje
grupa tj. kapital iz zemlje porekla matične kompanije. Suprotno je mišljenje Ujedinjenih nacija koje
smatraju da je kapital multinacionalnih kompanija vlasništvo subjekata različite državnosti. (Belić
D., 1998.:6) Kao strani ulagač, multinacionalne korporacije konkurišu domaćim investitorima uz
pomoć oligopolističkih prednosti – veći i jeftiniji izvori kapitala, kursni rizik i čvrstina valute kojima se
diže nivo profita, sposobniji menadžment, superiornija tehnologija, marketing, dostupnost sirovina
(kontrola nad finalnim tržištima, transportom, preradom, eksploatacijom i plantažama), tržišna moć
zasnovana na svojinskom pravu proizvodnje određene robe i pregovaračka i politička moć.
138

kapitalizma tako što olakšavaju transnacionalnim kompanijama da zaobiđu
nacionalne radničke sindikate koji bi štitili interese radnika u pogledu visine
nadnica i uslova njihovog rada.
Snažan uticaj multinacionalnih kompanija na nacionalne ekonomije je
pospešen razvojem medija i prenosa informacija u svetskim razmerama (Sarić S.,
1991.) Multinacionalne kompanije u svom delovanju posvećuju sve značajnu
pažnju javnosti, kako smislu eksterne javnosti (odnosi sa vladom i užim
zajednicama, finansijerima, novinarima, konkurencijom, potrošačima i
političarima), tako i interne javnosti (odnosi prema zaposlenima i njihovim
porodicama, akcionarima, stalnim dobavljačima, prodajnim agentima, agencijama,
stalnim konsultantima i potencijalnim zaposlenima). Pritisak eksterne javnosti,
posebno alterglobalističkih pokreta na transnacionalne kompanija je u savremenim
uslovima globalizacije rastući. Organizovana javnost sve češće i sve uspešnije
primorava (Đurić Kuzmanović, 2008: 29 – 56) transnacionalne kompanije da
odgovornije posluju u odnosima sa lokalnom zajednicom i društvom u celini, da se
održivije ponašaju prema prirodi, kao i da se humanije i nediskriminatorski odnose
prema sopstvenim zaposlenima
Jedna od sve značajnih dimenzija poslovanja multinacionalnih kompanija u
savremenim uslovima globalizacije jeste i njihovo društveno odgovorno
poslovanje. Korporativna društvena odgovornost (KDO) predstavlja posvećenost
preduzeća da sopstvenim etičkim ponašanjem prema internoj i eksternoj javnosti
doprinese kako povećanju kvaliteta života zaposlenih i njihovih porodica, tako i
privrednom razvoju lokalne zajednice i nacionalne ekonomije i društva u celini
(Holme, R i Watts, P., 2000). Biti društveno odgovorana kompanija ne znači samo
ispunjavati zakonske obaveze, već uključuje i ulaganje u ljudski kapital, okruženje
i u odnose sa stejkholderima (Zelena knjiga promovisanja evropskog okvira
korporativne društvene odgovornosti, 2001). Drugim rečima, korporativna
društvena odgovornost podrazumeva da za profit koji ostvaruju, preduzeća nisu
odgovorna samo akcionarima, nego i pojedincima i grupama (tj. svim
stejkholderima) na koje se profit na bilo koji način odražava (Korporativna
društvena odgovornosti, priručnik, 2006). Dakle, društveno odgovorno poslovanje
se ne odnosi samo na pitanje poslovanja prema potrošačima, niti na odnose u
načinu poslovanja sa drugim kompanijama. Jednako važan aspekt društvene
odgovornosti tiče se samih zaposlenih, unapređivanja njihovih veština, razvoja
timskog rada, motivacije i morala unutar same organizacije. Veliki deo društveno
odgovornih inicijativa u poslovanju, vezanih za zajednicu ili životnu okolinu,
pokreću sami zaposleni i usmereni su ka zaposlenima u samom preduzeću. Pri
tome, mediji i Vlada jesu važni podsticaji društvene odgovornosti u poslovanju
preduzeća. Interni odnosi sa javnošću na makro nivou, potencijalno mogu biti i
značajniji od eksternih, zbog velikog broja zaposlenih kod kojih treba da se formira
osećaj pripadanja kompaniji. Zato je vertikalna dvosmerna komunikacija
(informisanje i motivacija zaposlenih, njihovo raspoređivanje na odgovarajuća
radna mesta, kao i njihovo stalno usavršavanje) usmerena ka stvaranju dobre
139

korporativne kulture koja kao rezultat ima odgovarajući korporativni identitet i
imidž u eksternoj javnosti (Belić D., 1998:24).
Korporativna društvena odgovornost, shvaćena na gore opisani, način ima za
cilj razvijanje mehanizama koji podstiču pozitivne, odnosno humane efekte
delovanja globalizacije na razvoj čovečanstva. U tom kontekstu, korporativna
društvena odgovornost se može smatrati i društvenim sredstvom koje treba da
omogući pravičniju globalizaciju i doprinese razvoju društvenog blagostanje
putem:
1. poštovanja ljudskih prava, kulturnog identiteta i autonomije, uslova koji
obezbeđuju pristojan rad, poštene zarade, razumno radno vreme i dobre
uslove za rad...;
2. održivog razvoja i zaštite životne okoline na lokalnom, nacionalnom,
regionalnom i globalnom nivou...;
3. veće demogratske odgovornosti prema ljudima od strane javnih i privatnih
aktera na svim nivoima (u pogledu kvaliteta proizvoda i usluga,
transparentnosti, obezbeđenja pridržavanja standarda, razumnih cena,
pravičnosti i poštovanja prava svojine...);
4. doprinosa demokratizaciji i efikasnosti države (poštujući vladine zahteve u
pogledu regulativa koje se tiču transparentog poslovanja, zaštite interesa
životne okoline, održivosti upotrebe resursa...);
5. produbljivanja partnerstva i dijaloga između subjekata koji su angažovani u
ostvarivanju različitih, ali i opštih društvenih i ekonomskih ciljeva (akcionari
očekuju dugoročnu stabilnost kompanije, lak pristup upravi kompanije,
lokalna zajednica očekuje korišćenje bezbednih procesa proizvodnje i
formiranje i održavanje društvenog kapitala...);
6. unapređenja rodne ravnopravnosti u smislu sprečavanja pokušaja seksualnog
uznemiravanja i polne diskriminacije na radnom mestu, doprinosa održivoj
ravnoteži između posla i porodičnog života i odsusva prekomernog stresa;
7. povezivanja pozitivnih rezultata koje globalizacija ostvaruje sa istovremenom
solidarnom odgovornošću prema ljudima koje globalizacija isključuje ili
marginalizira, pružanjem pomoći u prevazilaženju nejednakosti i eliminaciji
siromaštva (donatorstvo, sponzorsto filantropija...).
Prema tome, korporativna društvena odgovornost jeste koncept upravljanja
kompanijom koji održava balans između ekonomskih i socijalnih ciljeva zarad
„uspostavljanja viših standarda življenja, uz održavanje profitabilnosti kompanije,
za ljude u i izvan kompanije“ (Cadbury Adrian 2000, Hopkins Michael, 2005).
Drugim rečima, korporativna društvena odgovornost jeste socijalno odgovoran i
etičan odnos kompanije prema zajednici u kojoj ostvaruje profit i prema svim
društvenim akterima u zajednici i kompaniji.
Međutim, jedan od snažnih izazova savremenim korporacijama jeste kako
se ponašati društveno odgovorno i istovremeno postizati visoke ekonomske
performanse u poslovanju. Neke kompanije su smatrale (slučaj Nike i zloupotrebe
140

dečijeg rada u Indoneziji) ili još uvek smatraju da su ciljevi društveno odgovornog
ponašanja i efikasnog poslovanja međusobno konfliktni, čak međusobno isključivi.
Međutim, sve su brojniji primeri kompanija koje (poput kompanije Džonson i
Džonson) društveno odgovorno poslovanje prihvataju kao nov načina razmišljanja
u upravljanju kompanijom koji istovremeno može pozitivno uticati na poslovne
rezultate kompanije. Doista, društveno odgovorno poslovanje, ne samo u smislu
društveno odgovornog upravljanja rizikom, njegovog izbegavanja i smanjivanja,
već i kroz stvaranje novih mogućnosti, doprinosi poboljšanju poslovnih
performansi i uvećanju profita. Društveno odgovorna poslovna strategija može
kompaniji doneti poslovne prednosti kao što su: zaštita i poboljšavanje postojećih
resursa (ljudski kapital ili životna sredina) od kojih zavisi poslovanje same
kompane; predviđanje, izbegavanje i umanjivanje rizika poslovanja i sa njima
povezanih troškova; povećavanje finansijske delotvornosti kompanije smanjenjem
troškova poslovanja; otvaranje novih poslovnih mogućnosti i novih tržišta; zaštitu,
izgradnju i poboljšavanje reputacije kompanije, posebno u odnosu prema
potrošačima; kompanija postaje atraktivna investitorima, edukovanim i
motivisanim radnicima (Corporate responsibility strategy, management and value:
How PwC can help, Price Water House Coopers, 2008). Pri tome, načini na koje
kompanije pokazuju društveno odgovorno ponašanje poslovanju jesu raznovrsni.
Jedan od načina jeste uključivanje kompanije u rešavanje problema zajednice, kako
bi se pridobili korisnici i kupci njenih proizvoda, odnosno usluga. Mnoge
kompanije tako ulažu novac u školstvo, zdravstvo, kulturu, sport, umetnost i
drugo, kako bi pomogle da se reše neki problemi u društvenoj zajednici.
Društveno odgovorno ponašanje predstavlja bitan faktor poslovanja
kompanija koje drže do svoje poslovne reputacije. Takođe, i primeri neetičkog
ponašanja su brojni i širok je spektar uzroka koji do njih dovodi. Mnogi zaposleni,
u određenim okolnosima, svoju ličnu korist stavljaju ispred interesa kompanija.
Razlozi takvom ponašanju su mnogostruki. Na primet, ponekad se zaposleni ne
slažu sa ciljevima kompanije, a bivaju primorani da se ponašaju u skladu sa njenom
politikom, te nastaju konflikti. Nadalje, menadžerske vrednosti, stavovi i
ponašanje u poslovnoj praksi često daju »etički ton« kompaniji i ponašanju ostalih
zaposlenih. Takođe, nekada pod pritiskom konkurencije, kompanije posegnu za
nekim neetičkim sredstvima. Konačno, često je, posebno za multinacionalne
kompanije važan razlog potencijalnog neetičkog ponašanja postojanje kulturnih
razlika i razlika u etičkim standardima u različitim zemljama. Stoga je oslanjanje
samo na lično poštenje onih koji te odluke donose, tj. zaposlenih, retko je dovoljno
da osigura etičko i društveno odgovorno ponašanje. Zbog toga je, za same
kompanije, neophodno da sprovedu određena pravila ponašanja koja će usmeravati
zaposlene kako da se ponašaju, kažnjavati one koji to ne poštuju i nagrađivati
poslušne. Pri tome, etičko ponašanje se ne odnosi samo na odluke koje se donose u
okviru kompanije. U određenim slučajevima, ta odluka može da utiče na hiljade
ljudi ako su u pitanju kompanije, od čijeg načina poslovanja ponekad zavisi život
ljudi čitave jedne regije.
141

Kako međunarodni etički kodovi i principi postaju sve brojniji, tako se
kompanije mogu osećati ograničeno zbog mnogobrojnih etičkih principa i ponekad
konfliktnih zahteva. Transnacionalne kompanije mogu smatrati da je stepen
njihove slobode sužen i da usled primene pomenutih etičkih standarda mogu
postati manje atraktivni za strana tržišta, rad ili resurse. Motivisati korporacije da
rade ono što je dobro je jako teško. Korporacije nemaju savest; postoji samo savest
onih koji vode korporacije, odnosno savest koja često sedi iza profita. Kada bi
korporacije imale savest, one bi već delovale, bez toga da budu prisiljene da to
učine (Kako sankcionisati nemoralno ponašanje korporacija, Profit ispred savesti,
Džozef Stiglic, 2003). Međutim, ipak zahtevi, od strane različitih zainteresovanih
subjekata za društveno odgovornim poslovnim ponašanjem kompanija je rastući.
Tako, na primer, američko zakonodavstvo obavezuje kompanije da poštuju
standarde kvaliteta i bezbednosti onog što proizvode. Slično je i sa zakonom o
zaštiti okoline, koji podrazumeva da »zagađivači plaćaju«. To je istovremeno i
motivacija i društvena pravda. Takođe, akcionari i ostali koji su uključeni u
poslovanje transnacionalnih kompanija često smatraju da pitanja poslovne etike
prevazilaze granice nacionalnih ekonomija i da menadžeri multinacionalnih
kompanija treba da razvijaju globalne etičke norme i da ih se pridržavaju. Tako su
tokom 1980-tih godina transnacionalne korporacije u Sjedinjenim američkim
državama usvajale stav da njihovi etički programi treba da se primenjuju u
poslovanju, gde god da one posluju. Incidenti u Bofalu, skandali sa zatvorenom
trgovinom, kontroverzne priče o ulaganjima u Južnoj Africi, odlaganje toksičnog
otpada u zemlje u razvoju, i mnoštvo drugih etičkih tema koje su privukle medijsku
pažnju, podstakle su i razvijanje globalnih etičkih kodova. Značajan doprinos
formiranju međunarodnih etičkih pravila poslovanja predstavlja formiranje
međunarodnog etičkog koda 1986.godine, od strane lidera transnacionalnih
kompanija iz SAD, Japana i Evrope. Ovi međunarodni principi etičkog poslovanja
vode poreklo iz dva bazna etička ideala: Kyosei i ljudskog dostojanstva. 48
Dinamičko okruženje u uslovima globalizacije i novog poimanja unutrašnjeg
tržišta, nametnulo je kompanijama i nacionalnim ekonomijama dva ozbiljna
izazova – novo značenje nacionalne konkurentnosti i koncept korporativne
društvene odgovornosti. Tako, poslovanje multinacionalnih kompanija postaje sve
uticajnije, u odnosu na poslovanje kompanija koje svoje poslovanje ograničavaju
na tržište nacionalne ekonomije. Takođe, društvena odgovornost poslovanja
kompanija u zemljama razvijene tržišne ekonomije, kao i u savremenoj globalnoj
48 Poslovni lideri su se sastali u mestu Caux-sur-Monteux u Švajcarskoj, sa zajedničkim ciljem da
formiraju osnovne svetske standarde tzv. Principi poslovanja Cauksovog okruglog stola (The Caux
Round Table Principles for Business - CRT) na osnovu kojih se može meriti stepen poslovnosti
ponašanja kompanija (Vernon, 1998:189). Američka, japanska i evropska delegacija su, svaka
zasebno, izradile svoju verziju koda. Konačna verzija bila je dorađena na Konferenciji u centru za
korporativnu odgovornost u Minesoti, januara 1994. godine.
Japanski koncept Kyosei predstavlja princip života i rada za dobro zajednice, saradnju i obostrani
prosperitet uz zdravu i fer konkurenciju. Ljudsko dostojanstvo se odnosi na načelo prema kome se
svaki čovek shvata kao vrednost po sebi, a ne samo kao sredstvo za zadovoljenje potreba drugih,
ili čak onog što većina preporučuje (Vernon, 1998:189-192).
142

ekonomiji, sve više postaje opredeljujući faktor potrošača prilikom odlučivanja za
određeni proizvod. Zahvaljujući tome, društveno odgovorna preduzeća stiču
kompetitivnu prednost u odnosu na konkurenciju. Stoga, mnoge svetske kompanije
već decenijama sprovode koncept korporativne društvene odgovornosti i, pri tome,
i same žele da posluju sa onim kompanijama koje su takođe društveno odgovorne,
jer tako smanjuju rizik od gubitka sopstvene reputacije.
Korporativna društvena odgovornost i situacija u Srbiji
Društveno odgovorno poslovanje je koncept po kome privredni subjekti koji
ga usvajaju svesno i dobrovoljno nadilaze svoju primarnu funkciju sticanja i
raspodele profita, i nastoje da pozitivno utiču na svoje radno, društveno i prirodno
okruženje. Društveno odgovorno poslovanje, u suštini, predstavlja svest o novom
položaju i značenju koje kompanije imaju u globalnom društvu i odgovornosti koje
iz njih proizilaze (Poslovne perspektive o društvenoj odgovornosti preduzeća,
2007:4). U proteklih nekoliko godina korporativna društvena odgovornost u Srbiji
postaje predmet interesovanja različitih organizacija i udruženja, kao i samih
kompanija. Tranzicioni procesi i sve snažnije prisustvo stranih kompanija na
srpskom tržištu jesu stimulišući faktori u ovom procesu. Međutim, čini se da je u
današnjoj Srbiji svest o korporativnoj društvenoj odgovornosti prisutna uglavnom
na nivou koncepta, a ne primenjenog ponašanja (Inicijativa UN za globalni
dogovor, 2007). Stoga poseban značaj imaju inicijative koje u Srbiji promovišu
društveno odgovorno poslovanje kompanija. Jedna od takvih je i inicijativa
„Globalni dogovor“, koja predstavlja najmasovnije dobrovoljno udruženje na svetu
posvećeno promovisanju korporativnog društvenog poslovanja, sa preko 4.000
preduzeća iz više od 100 zemalja. Prva grupa preduzeća iz Srbije, među kojima su
„Lafarž“, „Holcim“, „Cisko sistems“, „EFG Eurobank“, „Societe General Bank“,
„Purezs banka“, „Credit agricole meridian bank“ i druge pristupaju ovoj inicijativi.
Među multinacionalnim kompanijama koje posluju u Srbiji kao promoteri
društveno odgovornog ponašanja su: Lafarž“, „Holcim“, „Cisko sistems“, „EFG
Eurobank“, „Societe General Bank“, „Purezs banka“, „Credit agricole meridian
bank“, ''Carlsberg'', “Banca Intesa”, ''Erste Bank”, «Efes», Filip Morris, Titan,US
Steel, British American Tobacco, Microsoft i Michelin, Merkator, Gorenje, Krka,
Japan Tobacco International i drugi. Smart kolektiv je zajedno sa nekoliko vodećih
kompanija koje deluju na teritoriji Srbije inicirao formiranje baze podataka koja bi
obuhvatila sve studije slučaja vezane za društveno odgovorne aktivnosti kompanija
u Srbiji. Osnovna ideja kreiranja ovakve baze podataka jeste pouzdano i objektivno
identifikovanje primera najbolje prakse koji istovremeno maksimiraju
kompetitivne i društvene dobrobiti. Cilj ove inicijative i kreiranja baze podataka
društveno odgovornih firmi u Srbiji jeste da se preduzeća u Srbiji podstaknu na
intezivnije merenje uticaja koje imaju na svoje radno, šire društveno i prirodno
okruženje i da izveštavaju o svojim delatnostima u tom pogledu (Društveno
odgovorno poslovanje u Srbiji, primeri dobre prakse, 2007).
143

Kompanije u Srbiji, koje su obuhvaćene istraživanjem Smart kolektiva, su
prepoznale interne i eksterne koristi koristi primene koncepta korporativne
društvene odgovornosti (Poslovne perspektive o društvenoj odgovornosti
preduzeća, 2007:18) Pomenute kompanije su prepoznale da primena koncepta
društveno odgovornog ponašanja u praksi doprinosi dugoročnoj stabilnosti
poslovanja, povećanju prodaje i većoj lojalnosti i motivaciji zaposlenih. Takođe,
istraživane kompanije su uočile da im primena koncepta korporativne društvene
odgovornosti donosi i eksterne koristi u smislu poboljšanje reputacije same
kompanije. S druge strane, navedeno istraživanje je pokazalo (isto, 2007) da je
najveća prepreka primeni društveno odgovornog poslovanja nepostojanje zakonske
regulative u ovoj oblasti. Potom slede ljudski faktori i faktori ekonomske prirode.
Sadržina koncepta društveno odgovornog poslovanja analizirana je preko aktera,
transparentnosti poslovanja, pravila ponašanja, socijalnih projekata pa do zaštite
životne sredine. Kao akteri društveno odgovornog poslovanja u Srbiji su
prepoznati: zaposleni, deoničari, vlada, lokalna zajednica, civilni sektor, kao i
vlasnici, udruženja i preduzeća koja se bave aktivnostima u interesu zajednice. Kao
društveno odgovorne aktivnosti u Srbiji su prepoznate: transparentost poslovanja,
očuvanje zdravlja zaposlenih, izbegavanje korišćenja dece kao radne snage i zaštita
okoline. U tom kontekstu, kompanije u Srbiji prepoznaju kao društveno odgovorne
aktivnosti i plaćanje poreza, stvaranje novih radnih mesta, obezbeđivanje sigrnosti
radnih mesta, osluškivanje aktera i davanje dobrovoljnih prihoga (Poslovne
perspektive o društvenoj odgovornosti preduzeća, 2007:20).
Društveno odgovorno poslovanja u Srbiji koncentrisano je uglavnom oko
filantropskih aktivnosti, donacija i sponzorstva. Korporativnu društvenu
odgovornost uglavnom uvode u Srbiji velike multinacionalne kompanije, od kojih
je većina organizovana u formi akcionarskog društva. Kod kompanija koje posluju
kao akcionarska društva većinski kapital, preko 70% je u vlasništvu
multinacionalnih kompanija. Ostali manjinski akcionarski kapital pripada najčešće
domaćim investitorima, pravnim i fizičkim licima (Kostić D., Rajkovic Z.,
Draškovic B., 2007). Društveno odgovorno poslovanje u Srbiji se temelji na
usvojenim pravilima ponašanja od strane kompanija. Ona doprinose većem
poštovanju zakonskih propisa, boljim odnosima među zaposlenima, doprinose
poslovnoj održivosti, boljem upravljanju rizikom, boljem pristupu novim tržištima,
većoj usklađenosti sa tendencijama u industriji, boljim odnosima sa lokalnom
zajednicom i većim uštedama. Socijalizacija i standardizacija životne sredine
postaju predslov savremenog poslovanja i razvijanja društveno odgovornog
ponašanja. Kada je u pitanju socijalizacija okruženja, preduzeća u Srbiji navode tri
glavna razloga za angažovanje na socijalnim projektima: dugogodišnju tradiciju
preduzeća da pomažu zajednici, nastojanje da se poboljša imidž (reputacija)
preduzeća i kulturna obaveza da se daju dobrovoljni prilozi (Poslovne perspektive
o društvenoj odgovornosti preduzeća, 2007: 28). Kompanije u Srbiji sarađuju sa
nizom institucija u cilju implementacije socijalnih projekata: organizacijama
civilnog društva, državnim institucijama na svim nivoima upravljanja, drugim
preduzećima, verskim organizacijama, obrazovnih institucijama i zdravstvenim
144

organizacijama. Socijalni projekti mogu se sprovoditi u različitim oblastima
(obrazovanja, zdravstva, stanovanja, kulture, verskih organizacija i crkve, sporta,
podrška etničkim manjinama, obezbeđivanja pijaće vode) i mogu služiti različitim
korisnicima (mladima, deci, zajednici u celini, invalidima, nezaposlenima, starima i
etničkim manjinama). Na primer, projekti zaštite životne sredine bili su predmet
angažovanja 70% anketiranih preduzeća u Srbiji. Među anketiranim preduzećima
bilo je 18% preduzeća koja su ogranci velikih multinacionalnih kompanija
(Poslovne perspektive o društvenoj odgovornosti preduzeća, 2007.)
Korporativnu društvenu odgovornost ne primenjuju samo u poslovanju velike
i multinacionalne kompanije, zemlje i organizacije. To sve više postaje pitanje sa
kojima se suočavaju kako velika tako i mala preduzeća i to u svim sektorima
poslovanja. Pri tome, kod malih i srednjih preduzeća postoje izvesni strahovi, ali
osećanje komparativne prednosti u odnosu na velika preduzeća i multinacionalne
kompanije. S jedne strane, značajni strahovi koje imaju menadžeri i zaposleni u
malim i srednjim preduzeća jesu da će njihovo društveno odgovorno poslovanje
umanjiti efikasnost i profitabilnost njihovog poslovanja. Drugim rečima, bojazan je
da se društveno odgovorno poslovanje može ispostaviti kao zaštitni mehanizam za
zadržavanje nerentabilnih radnih, mesta, trgovina i investicija. Takođe, nedostatak
pristupa tehnologijama, ekološkim materijalima, kreditima, informacijama i
treninzima mogu malim i srednjim preduzećaima predstavljati snažne prepreke za
poslovanje koje bi istovremeno bilo društveno odgovorno i održivo u odnosu na
prirodno okruženje. Međutim čini se da je osnovna bojazan kod prihvatanja
korporativne društvene odgovornosti u malim i srednjim preduzećima ta što ona
smatraju da nemaju moć da utiču na vladu, da diktiraju standarde ili da posluju na
svetskom tržištu. Sa druge strane, menadžeri i zaposleni u malim i srednjim
predizećima su svesni i potencijalnih prednosti koje imaju prilikom uvođenja
korporativne društvene odgovornosti. Naime, mala i srednja preduzeća generalno
bolje razumeju lokalnu kuturni i politički kontekst, imaju više veza sa lokalnim
civilnim društvom i mnogo su više posvećeni poslovanju u određenom regionu u
odnosu na multinacionalne kompanije.
Socijalizacija i standardizacija životne sredine sve više postaju preduslov za
poslovanje sa multinacionalnim kompanijama. Neke multinacionalne kompanije
aktivno formiraju trgovinske veze i razvijaju partnerstva koja pomažu malim i
srednjim preduzećima u zemljama u razvoju da ostvare lakši pristup tržištima,
finansijama, obukama zaposlenih i infrastrukturi. Takođe, njihovo ulaganje u
zajednicu može pomoći razvoju podsticajnog okruženja za preduzetništvo
obezbeđenjem specifične podrške poslovnom razvoju i, šire gledano, stvaranjem
povoljnijih uslova za rast i razvoj malog biznisa. Primena pomenutog koncepta
omogućava interne prednosti: povećanje produktivnosti, kvaliteta i prodaje,
dugovečnosti kompanije, lakšem poštovanju zakonskih propisa, većoj lojalnosti
radnika, prednost u odnosu na konkurenciju, privlačenje i zadržavanje
kvalifikovane radne snage, smanjenje troškova, finansijsko poboljšanje i pristup
tržištu. Takođje, koncept korporativne društvene odgovornosti omogućava i
eksterne prednosti: bolji imidž i reptaciju, doprinos održivom razvoju Srbije,
145

lojalnost klijenata, očuvanje životne sredine, politički učinak (podrška vlasti i
odnos s vlašću). Prepreke i rizici, svrstani po veličini doživljenog rizika, pri
implementaciji koncepta korporativne društvene odgovornosti u kompanijama u
Srbiji su: povećanje operativnih troškova, povećani zahtevi zainteresovanih aktera,
povećano mešanje regulatornih organa, zaostajanje u odnosu na konkurenciju,
smanjena produktivnost, negativni uticaj na profitabilnost, negativan uticaj na
kvalitet roba i usluga. Implementaciji društveno odgovornog poslovanja preduzeća
u Srbiji je neophodna široka podrška, kako finansijska, tako i nefinansijska. U
finansijskom smislu, korporativno odgovorno ponašanje u odnosu na lokalnu
zajednicu, prirodu i društvo moguće je podstaći finansijskom podrškom putem
poreskih stimulacije, osnaživanja lokalnih vlasti da odlučuju o izuzimanju od
plaćanja poreza i subvencionisanja kamatne stope, itd. U nefinansijskom smislu
podrška društveno odgovornom ponašanju kompanija je moguća u razmeni
informacija, diskusija, saradnji sa različitim akterima (Poslovne perspektive o
društvenoj odgovornosti preduzeća, 2007: 38).
146
Zaključak
Globalizacija istovremeno predstavlja i izazov, ali i pretnju, kako
pojedincima, tako i malim i velikim kompanijama, lokalnim zajednicama,
regionima, pa i čitavim nacionalnim državama, u zavisnosti od toga kako se oni
uključuju, ili bivaju uvučeni u ovaj proces i kakve efekte mogu očekivati.
Globalizacija, kao ključni planetarni proces, u svojoj suštini veoma je protivurečan.
S jedne strane odvija se brz razvoj svetske privrede i modernih tehnologija. Sa
druge strane, sve je veći jaz između bogatih i siromašnih ljudi u svetu. Koristi
globalizacije se ne raspoređuju ni automatski, ni ravnomerno od zemlje do zemlje.
U celini gledano, ekonomska globalizacija je donela mogućnosti za viši privredni
rast i bolji životni standard stanovništva, ali je otvorila i nove rizike za siromašne,
ranjive i marginalizovane grupe stanovništva 49 . Postoje potencijalni i dobitnici i
gubitnici u procesu globalizacije kako na različitim teritorijalnim nivoima
posmatranja, tako i u okvirima različitih segmenata i struktura stanovništva na
različitim teritorijama (Đurić Kuzmanović, T. 2005: 51-56).
Korporativna društvena odgovornost preduzeća predstavlja pragmatičan
odgovor kompanija na pritiske potrošača i civilnog društva u uslovima
globalizacije. Ti pritisci su uglavnom bili fokusirani na multinacionalne kompanije
koje su opsluživale tržište Severa, ali koje su često poslovale i u zemljama Juga.
49 Pri tome, svakako treba imati u vidu činjenicu da mehaničko povezivanje između globalizacije i
siromaštva nije ispravno jer različite zemlje i regioni ne samo da različito odgovaraju na
neoliberalne pritiske, već su raznovrsne kako u pogledu početnih uslova u kojima su krenule u
reforme, momenta ekonomskih reformi u kome se nalaze, tako i u pogledu čitavog seta
raznovrsnih specifičnih uslova i okolnosti u kojima se nalaze. Stoga je analiza uticaja globalizacije
na siromaštvo u zemljama u tranziciji veoma kompleksna i pretpostavlja analizu specifičnih
konfiguracija raznovrsnih ekonomskih, političkih i društvenih aktera i struktura odnosa moći.

Optužbe, koje su dolazile od strane vladinih institucija i civilnog društva,
teoretičara, praktičara i običnih građana širom steta, o zagađenju životne sredine,
zloupotrebe u pogledu ljudskih prava i eksploatacije radne snage unutar lanca
dobavke, stvorile su pritisak na kompanije da postanu više ekološki i društveno
odgovorni. Takođe, i same kompanije su sve više prepoznavale ekonomske
vrednosti društveno odgovornog ponašanja, te su u skladu sa tim počele da
usklađuju svoje poslovne, proizvodne i društvene odnose.
Korporativna društvena odgovornost i pravednija i humanija globalizacija se
međusobno ohrabruju i dopunjuju. Naime, u globalnoj ekonomiji su prisutni
impulsi koji menadžerima sugerišu da napuste ograničenu nacionalnu perspektivu i
da međunarodno poslovanje usklađuju sa normama društvene odgovornosti putem
bilateralnih i multilateralnih dogovora i propisa između nacija (Wood, D.J.,
Cochran, P.L., 1992: 1-17). Takvi pregovori su, po pravilu, vremenski dugotrajni i
mukotrpni, a njihovo kontrolisanje i sprovođenje još teže. Takva debata
pretpostavlja dalje proučavanje interkulturnog upravljanja, korporacijske društvene
odgovornosti, ali i veće interesovanje za rešavanje zajedničkih društvenih
problema, manje agresivnan stav i sposobnost slušanja sagovornika. Pri tome,
svetska vlada i opšti dogovor ne čine se realističnim rešenjem za globalnu
društvenu odgovornost (isto). S jedne strane, društvena odgovornost obavezuje
menadžere i njihova preduzeća da se moraju ponašati odgovorno i u skladu sa
etičkim kriterijumima gde god su locirani. S druge strane, transnacionalne
kompanije koje imaju ogromnu moć u savremenom globalnom poslovnom
okruženju mogu smatrati da je stepen njihove poslovne slobode sužen i da usled
primene pomenutih etičkih standarda mogu postati manje atraktivni za strana
tržišta, rad ili resurse. Ipak čini se da su zahtevi od strane različitih zainteresovanih
subjekata (steikholdera) za etičkim poslovnim ponašanjem kompanija rastući.
Zemlje u razvoju, poput Srbije, i preduzeća koja dolaze iz ovog dela sveta,
ukoliko žele da uspešno posluju moraće snažno da prihvate sve zahteve globalnog
tržišta, od kojih jedan sve više postaje – društvena odgovornost. Ključni
zagovornici širenja ideje o korporativnoj drštvenoj odgovornosti u Srbiji su
kompanije ogranci multinacionalnih korporacija. Stoga multinacionalne
korporacije mogu svojim primerom ohrabriti i podstaći mala i srednja preduzećima
u primeni pomenutog koncepta. Naime, neka od malih i srednjih preduzeća još
uvek imaju izvesne dileme u pogledu sopstvene društvene odgovornosti. Prednosti
malih i srednjih preduzeća prilikom uvođenja korporativne društvene odgovornosti
su te što ona generalno bolje razumeju lokalnu kuturni i politički kontekst, imaju
više veza sa lokalnim civilnim društvom i mnogo veću posvećenost poslovanju u
određenom regionu. Međutim, osnovna njihova bojazan kod prihvatanja
korporativne društvene odgovornosti proističe iz njihovog verovanja ovih da su
nemoćni da utiču na ponašanje vlade u formulisanju podsticajnih regulativa u ovoj
oblasti. Na osnovu istraživanja situacije u pogledu društvene odgovornosti
poslovanja preduzeća u Srbiji je zapaženo da se, kao najčešće prepreke za primenu
koncepta korporativne društvene odgovornosti navode: strah od (birokratije,
ugoržavanja konkurentske pozicije, dodatnih troškova, izlaganja kritici), nedostatak
147

(vremena, motivacije, znanja, prilika za angažovanje, sredstava ili sposobnosti),
uverenja da je korporativna društvena odgovornost «stvar dobre volje», a ne deo
odgovornog poslovanja, i nerazumevanja pozitivnog uticaja koje odgovorno
poslovanje može da ima. Stoga, favorizovanje prednosti koje koncept korporativne
društvene odgovornosti pruža malim i srednjim preduzećima treba da bude
podržano od strane klijenata i velikih poslovnih preduzeća, od strane vlade,
mušterija, organizacija civilnog društva, ali pre svega i od same države.
148
Literatura
1. Adams, H., 1931, The Education of Henry Adams, New York: Modern Library
2. Baldwin, R., septembar 2006., Globalisation: the great unbundling’s, Economic
Council of Finland
3. Belic D., Multinacionalne kompanije, 1998., Beograd: Fakultet organizacionih
nauka
4. Blomstrom, M., Hettne, B., 1998, Development Theory in Transition, the
Dependency Theory and Beyond: Third World Responses, London: Zed Books
5. Cadbury Adrian 2000, Global Corporate Governance Forum, World Bank,
6. Clarke, Tony, 1996, "Mechanisms of Corporate Rule", u: J. Mander e E.
Goldsmith (ur.), The Case Against the Global Economy. San Francisco: Sierra
Club Books, 297-308.
7. Corporate responsibility strategy, management and value: How PwC can help,
Price Water House Coopers2008
8. http://www.pwc.com/extweb/pwcpublications.nsf/docid/B4677BCF42BFBE598525
7124002432FC
9. Draškovic B., Multinacionalne kompanije u realnom sektoru u Srbiji, rast profita,
kretanje zaposlenosti i zarada,
10. http://homer.ekof.bg.ac.yu/savetovanje/referati/Multinacionalne%20kompanije
%20u%20r.sek.%20DK%20ZR%20I%20DB%20decembar%2007.DOC
11. Drucker, P.F., 1974, Management: Task, Responsibilities, Practices. New York:
Harper & Row
12. Đurić Kuzmanović, T., 2008., Poslovno okruženje, Novi Sad: Alfa-Graf
13. Dymsza W.A., 1972., Multinational business strategy, McGraw-Hill, Inc., USA
14. Fridman, M., 1961, Capitalism and Freedom. Chicago: University of Chicago
Press
15. Giddens Anthony, 1999, Treći put. Obnova socijaldemokracije, Zagreb: Politička
kultura
16. Grubačić, Andrej, 2003, Globalizacija nepristajanja, Novi Sad: Svetovi
17. Holme, R i Watts, P., 2000., Corporate social responsibility: Making good business
sense. World Business Council for Sustainable Development,
18. Hopkins Michael, 2005, A Planetary Bargain: Corporate Social Responsibility
Comes of Age Revisited, Macmillan, UK,
19. United Nation Global Compact (Inicijativa UN za globalni dogovor), 2007,
http://www.unglobalcompact.org/

20. Klein Naomi, 2001, No logo, London: Flamingo
21. Korporativna društvena odgovornost, priručnik, 2006, Beograd: Integra, Partner
22. Kostić D., Rajkovic Z., Draškovic B., Multinacionalne kompanije u realnom
sektoru u Srbiji, rast profita, kretanje zaposlenosti i zarada
http://homer.ekof.bg.ac.yu/savetovanje/referati/Multinacionalne%20kompanije%
20u%20r.sek.%20DK%20ZR%20I%20DB%20decembar%2007.DOC
23. Carnegie Papers, Trade, Equity, and Development Project, Nu. 62, Carnegie
Endowment for International Peace
24. Poslovne perspektive o društvenoj odgovornosti preduzeća, 2007, Smart kolektiv,
Beograd
25. Robert S.H.,1994. Internacional business and multinational entreprises, Richard
D.Irwin, Inc., USA
26. Sarić S., 1991., Preduzeće kao organizacioni sistem, Beograd: Naučna knjiga
27. Stiglitz, Joseph, 2002, “Broken Promises” u: Globalization and Its Discontents,
London: Allen Lane and Penguin Book
28. Džozef Stiglic Kako sankcionisati nemoralno ponašanje korporacija, Profit ispred
savesti, 2003, Danas, 16. novembar
29. Steger, B. Manfred, 2003, Globalization, A Very Short Introduction, Oxford:
University Press
30. Strange Susan, 1999, States, Firms and Diplomacy, u: Friedan, Jeffry & Lake,
David (eds.) International Political Economy, Routledge
31. Sunil A Misser, Global Leader, Sustainable Business Solutions, Pricewaterhouse
32. Unković, M., 1991., Svetska privreda danas, Beograd: Jugoslavia public
33. Vernon H., 1998, Business and Society, A Managerial Approach, sixt edition,
McGraw-Hill: Irwin
34. Wood. D.J., Cochran, P.L., 1992, Business and Society in Tranzition, Business and
Society
35. World Economic Outlook, 1997, Washington DC: International Monetary Fund
36. Zelena knjiga promovisanja evropskog okvira korporativne društvene
odgovornosti, 2001
149

Doc. dr Tadija Đukić *
150
FINANSIJSKO IZVEŠTAVANJE KAO FAKTOR
PRIVLAČENJA INOSTRANOG KAPITALA
Rezime: Finansijski izveštaji predstavljaju najefikasniji način da se korisnicima izvan
preduzeća periodično prezentuju informacije o finansijskom položaju preduzeća, uspešnosti
njegovog poslovanja i novčanim tokovima preduzeća. Informacije iz finansijskih izveštaja
značajne su velikom broju korisnika za donošenje poslovnih odluka. Potencijalni investitori
iz drugih zemalja, moraju biti svesni da li su finansijski izveštaji sastavljeni po
nacionalnim ili međunarodnim računovodstvenim standardima odnosno, međunarodnim
standardima finansijskog izveštavanja. Primena različitih računovodstvenih standarda
otežava i poskupljuje finansijsku analizu i donošenje investicionih odluka. Da bi se
olakšala uporedivost finansijskih izveštaja i da bi se izbegli dodatni troškovi i problemi pri
njihovom korišćenju, na globalnom nivou i na nivou EU odvija se proces harmonizacije
finansijskog izveštavanja. Harmonizacijom finansijskog izveštavanja teži se povećanju
podudarnosti izmedju računovodstvenih praksi putem utvrđivanja granica njihovih razlika.
U današnjim uslovima globalizacije poslovanja i sve slobodnijih tokova ljudi, roba,
kapitala i informacija, finansijsko izveštavanje dobija novu dimenziju i postaje jezik
globalnog biznisa. Nesumljivo je da će finansijsko izveštavanje kao jezik globalnog biznisa
doprineti većoj transparentnosti poslovanja, bržoj analizi finansijskih izveštaja i lakšem
donošenju investicionih odluka. U radu se ukazuje na praksu i usklađenost finansijskog
izveštavanja u Srbiji, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Bugarskoj sa zahtevima EU. Odnosno,
ukazujemo na to da praksa finansijskog izveštavanja u navedenim zemljama ne predstavlja
prepreku za intenzivnije ulaganje inostranog kapitala.
Ključne reči: finansijsko izveštavanje, globalizacija, harmonizacija, MRS/MSFI,
strane investicije
FINANCIAL REPORTING AS A FACTOR
IN ATTRACTION OF FOREIGN CAPITAL
Abstract: Financial reports represent the most efficient way to present periodically
the users outside the enterprise with the information on financial state of the enterprise,
success of its business dealings and money flow. Information in financial reports is
important to a great number of users for making business decisions. Potential investors
from other countries, must be aware wether financial reports are comprised according to
national or international accounting standards ie. international financial reporting
standards. Application of different accounting standards hardens and makes expensive the
analysis and making of investment decisions.In order to alleviate the comparability of
financial reports and avoid additional costs and problems in their use, the process of
harmonization of financial reporting at a global and EU level is in progress. Through
harmoninzation of finanacial reports, the increase of correspondence between accounting
* Ekonomski fakultet u Nišu

practices is achieved by establishing the range of difference between them. Under
contemporary conditions of business globalization and increasing liberalization of the flow
of people, goods, capital and information, financial reporting reaches a new dimension and
becomes a language of global business. It is evident that financial reporting as a language
of global business will contribute to higher transparency of business and faster analysis of
financial reporting and easier investment decision making. The paper indicates the practice
and alignment of financial reporting in Serbia, Croatia, Montenegro and Bulgaria, with the
demands of the EU. That is, the purpose of the paper is to show that the practice of
financial reporting in the mentioned countries doesn’t represent the obstacle for more
intensive foreign capital investment.
Keywords: Financial reporting, Globalization, Harmonization, IAS/IFRS, Foreign
investment
Uvod
Finansijski izveštaji predstavljaju najefikasniji način da se korisnicima izvan
preduzeća (investitorima, kreditorima, kupcima, dobavljačima i dr.) periodično
prezentuju informacije o finansijskom položaju preduzeća, uspešnosti njegovog
poslovanja i novčanim tokovima preduzeća. Informacije iz finansijskih izveštaja
značajne su velikom broju korisnika za donošenje poslovnih odluka.
Da bi se olakšala finansijska analiza, uporedivost finansijskih izveštaja
preduzeća iz različitih zemalja i donošenje investicionih odluka neohpodno je
izvršiti harmonizaciju finansijskog izveštavanja. Harmonizacijom finansijskog
izveštavanja želi se povećanje podudarnosti između računovodstvenih praksi putem
utvrđivanja granica njihovih razlika. Harmonizacija finansijskog izveštavanja
odvija se na globalnom nivou i na nivou Evropske unije.
Na harmonizaciji računovodstva aktivno rade i FASB (Financial Accounting
Standards Board) i IASB (International Accounting Standards Board) u sklopu
projekta o konvergeniciji računovodstvenih standarda. U Evropi, bitnu ulogu u
usklađivanju računovodstva ima EU. Naime, Savet ministara EU 2002. godine
doneo je odluku prema kojoj će sva preduzeća čijim se hartijama od vrednosti
trguje na tržištu kapitala EU od 2005. godine primenjivati Međunarodne
računovodstvene standarde (MRS) odnosno, Međunarodne standarde finansijskog
izveštavanja (MSFI). Nesumljivo je da će ova odluka doprineti većoj
transparentnosti poslovanja, bržoj analizi finansijskih izveštaja, jeftinijem i lakšem
donošenju investicionih odluka.
Za potrebe ovog rada izvršeno je istraživanje prakse finansijskog izveštavanja
preduzeća iz Srbije, Hrvatske, Crne Gore i Bugarske. Praksa izveštavanja
preduzeća iz ovih zemalja upoređena je sa zahtevima za finansijskim
izveštavanjem postavljenim preduzećima iz Evropske unije. Komparativnom
analizom finansijskog izveštavanja, došlo se do zaključka da praksa izveštavanja u
151

četiri posmatrane zemlje ne predstavlja prepreku za intenzivnije ulaganje
inostranog kapitala.
152
Globalizacija poslovanja i finansijsko izveštavanje
Najznačajniji trend u današnjim uslovima poslovanja je rastuća
globalizacija tržišta roba i usluga. Mnoge kompanije (Coca Cola, IBM, Exxon)
ostvaruju više od 60% prodaje na svetskom tržištu. Za neke kompanije (Nestle,
Philips), zbog relativno malog domaćeg tržišta, internacionalna tržišta su od
kritične važnosti. Osim globalizacije tržišta roba, pojavljuje se trend i ка
globalizaciji tržišta sirovina, tehnologije i drugih resursa. Posledica ovoga je
otvaranje fabrika po celom svetu radi korišćenja prednosti koje pružaju razlike u
cenama radne snage, sirovina i proizvodnje u različitim zemljama. Ovom trendu
značajno doprinose i geopolitičke promene, jer se otvaraju ogromna nova tržišta u
nekada "zabranjenim zonama" (Kina, Indija, Indonezija).
Kao pojavni oblici globalizacije poslovanja smatraju se:
- izvoz i uvoz proizvoda i usluga,
- stvaranje strateških alijansi,
- strane direktne investicije i
- formiranje globalnih preduzeća 50 .
Globalizacija poslovanja ima za cilj povećanje prodaje proizvoda ili izvršenja
usluga. To su najčešće usluge u oblasti transporta, turizma, osiguranja i
reosiguranja, revizije i sl.
Strateške alijanse predstavljaju poseban oblik globalizacije poslovanja. Putem
strateških alijansi razvijaju se razni oblici saradnje jednog ili više nacionalnih i
preduzeća iz drugih zemalja. Saradnja se uspostavlja na osnovu ugovora o
korišćenju licence, franšiza, nabavci, upravljanju i prodaji akcija i sl.
Pod stranim direktnim investicijama (engl. Foreign Direct Investment – FDI)
podrazumeva se investiranje kapitala strane kompanije, ili pojedinca radi
obavljanja profitabilne delatnosti na teritoriji jedne države. Strane direktne
investicije predstavljaju takvo ulaganje dugoročnog kapitala kojim se obezbeđuje
kontrola nad preduzećem, odnosno, one omogućavaju investitoru da stekne pravo
svojine, kontrole i upravljanja po osnovu uloženog kapitala. S druge strane, za
državu u koju se ulažu strane direktne investicije to znači otvaranje novih radnih
mesta, povećanje izvoza i, uopšte, pokretanje privrednog rasta i razvoja. 51
Osnovni oblici stranih direktnih investicija su: sticanje većinskog udela u
vlasništvu postojećeg preduzeća (kupovina preduzeća kroz privatizaciju) i
50
Novićević B., Uticaj globalizacije na finansijsko izveštavanje, 35. Simpozijum SRRS, Zlatibor, 2004,
str. 9-16.
51
U Srbiji najveći broj stranih investitora potiče iz zemalja Evropske unije i SAD-a.

osnivanje novih preduzeća (izgradnja novih proizvodnih kapaciteta od strane
investitora – najčešći termin za ovaj vid ulaganja je grinfild). Domaće preduzeće
stiče status filijale inostranog preduzeća ukoliko je njegov kapital 100% inostrani.
U početnim periodima tranzicije, strane direktne investicije najvećime delom
odlaze u postojeće kapacitete ovih zemalja. U drugoj fazi tranzicije, kada se iscrpe
postojeći kapaciteti, odnosno kada se proces privatizacije preduzeća privede kraju
privredni rast zemalja se može ostvariti pre svega kroz grinfild investicije, pa se
zemlje u tranziciji sve više orijentišu na njihovo privlačenje.
Posebnim oblicima stranih direktnih investicija smatraju se koncesija i
B.O.T. (Build-Operate-Transfer) poslovi. Koncesija je kupovina prava na
korišćenje prirodnog bogatstva ili dobra u opštoj upotrebi radi obavljanja delatnosti
od opšteg interesa na odredjeni vremenski rok. B.O.T. (Build-Operate-Transfer)
poslovi predstavljaju odobrenje stranom ulagaču da izgradi i koristi određeni
objekat, postrojenje ili pogon, kao i objekte infrastrukture i komunikacija, uz
obavezu prenošenja vlasništva na državu po isteku ugovora.
Globalna preduzeća predstavljaju najznačajniji oblik internacionalizacije
poslovanja. Ova preduzeća danas dominiraju svetskim tržištem robe, usluga i
kapitala. Raspolažu savremenom tehnologijom, znanjem i kapitalom, koji se mogu
lako kretati između različitih država. Poslovna filozofija globalnih preduzeća
govori da je ceo svet jedno jedinstveno tržište, i tome se oni prilagođavaju. Znači,
ova preduzeća imaju razvijen proizvod za svetsko tržište, tržište njihovih proizvoda
je čitav svet i koriste sirovine i materijale razmeštene svuda po svetu. Smatra se da
je globalno preduzeće ono koje posluje u bar dve zemlje, dok najveći broj
globalnih preduzeća obavlja poslovne aktivnosti u više zemalja sveta i kontinenata.
Ova preduzeća pronalaze mesta gde mogu da proizvode najjeftinije i prodaju tamo
gde postoji tražnja. Jednostavno rečeno, kompanije razmeštaju svoje proizvodne
sisteme i ostale poslovne funkcije u globalnim razmerama, nastojeći da obezbede
najpovoljnije snabdevanje sa jedne strane (sirovinama, energijom i radnom
snagom), a sa druge strane najprofitabilniji plasman svojih proizvoda/usluga uz
prisustvo na svim važnijim tržištima.
U uslovima globalizacije poslovanja, finansijski izveštaji sastavljeni u skladu
sa nacionalnom računovodstvenom regulativom postaju neuporedivi i otežavaju
donošenje investicionih odluka stranim investitorima. Naime, za razumevanje i
korišćenje informacija iz finansijskih izveštaja sastavljenih po nacionalnim
računovodstvenim pravilima investitorima i finansijskim analitičarima neophodna
su znanja o računovodstvenim sistemima tih zemalja. Sve to poskupljuje i usporava
analizu, onemogućava poredjenje vrednosti rezultata i kapitala preduzeća iz iste
grane industrije u različitim zemljama i samim tim otežava globalizaciju tokova
kapitala.
Zbog svega navedenog, investitori zahtevaju izgradnju takvog sistema
finansijskog izveštavanja koji će biti korišćen na svetskom nivou, odnosno utiču da
se izvrši harmonizacija finansijskog izveštavanja. Harmonizacijom finansijskog
izveštavanja želi se povećanje podudarnosti između računovodstvenih praksi putem
153

utvrđivanja granica njihovih razlika. Harmonizacija finansijskog izveštavanja
odvija se na globalnom nivou i na nivou Evropske unije. Interesi kapitala
zahtevaju eliminisanje razlika u načinu pripremanja finansijskih izveštaja
preduzeća iz različitih zemalja. Takvi finansijski izveštaji sastavljeni na
opšteprihvatljiv način, pružaju investitorima relevantne i pouzdane informacije o
trenutnom poslovnom potencijalu preduzeća, ekonomskim resursima kojima
raspolaže i koji će se koristiti u budućnosti. Na osnovu tih informacija investitori
mogu da donesu odluku o ulaganju kapitala u neko preduzeće ili o njegovom
povlačenju.
Na harmonizaciji računovodstva aktivno rade i FASB (Financial Accounting
Standards Board) i IASB (International Accounting Standards Board) u sklopu
projekta o konvergeniciji računovodstvenih standarda. U Evropi, bitnu ulogu u
usklađivanju računovodstva ima EU. Naime, Savet ministara EU 2002. godine
doneo je odluku prema kojoj će sva preduzeća čijim se hartijama od vrednosti
trguje na tržištu kapitala EU od 2005. godine primenjivati Međunarodne
računovodstvene standarde (MRS) odnosno, Međunarodne standarde finansijskog
izveštavanja (MSFI). Nesumljivo je da će ova odluka doprineti većoj
transparentnosti poslovanja, bržoj analizi finansijskih izveštaja, jeftinijem i lakšem
donošenju investicionih odluka.
Svaka inostrana kompanija ima različite razloge za donošenje odluke o tome
gde će i kako investirati. Da li će jedna strana kompanija odlučiti da uloži kapital u
jednu zemlju zavisi od mnogo činilaca, a, pre svega, od procene profita koji može
ostvariti, dugoročnosti poslovanja, ali i od spremnosti zemlje domaćina da prihvati,
ubrza i olakša poslovanje. Samim tim, na svakoj državi je da stvori dobru
investicionu klimu, odnosno jasan i stabilan okvir za poslovanje kako bi privukla
najbolje svetske kompanije. Jedan od tih okvira je i taj da preduzeća pripremaju,
prezentiraju i obelodanjuju finansijske izveštaje u skladu sa MRS/MSFI.
154
Harmonizacija finansijskog izveštavanja u Evropskoj uniji
Finansijsko izveštavanje u jednoj zemlji vrši se na osnovu normativne
regulative. Normativnu regulativu u računovodstvu čine zakonske, profesionalne i
interne norme kojima se uređuje odgovarajuće područje računovodstva. U
zavisnosti od toga ko propisuje norme (državni organ, profesionalna udruženja ili
preduzeće) razlikujemo: zakonodavnu, profesionalnu i internu računovodstvenu
regulativu 52 .
Normativnu regulativu o računovodstvu, na međunarodnom ili nacionalnom
nivou, čini jedan od sledeća tri oblika: 1) zakonodavna regulativa, 2) profesionalna
regulativa i 3) kombinacija zakonodavne i profesionlalne regulative. U zavisnosti
52 Krstić J., Jezdimirović M., Đukić T., Finansijsko računovodstvo, Ekonomski fakultet, Niš, 2007,
str. 13.

od primenjene normativne regulative u oblasti računovodstva, načina obezbeđenja
finansijskih sredstava, i institucionalnog okruženja, u Evropi, na kraju 20. veka
razlikuju se sledeća tri modela finansijskog izveštavanja: 53
1. britansko američki (anglosaksonski),
2. kontinentalni,
3. model mešovite ekonomije (bivše socijalističke zemlje u tranziciji, koje
najčešće direktno primenjuju MRS/MSFI).
U većini evropskih zemalja (Belgija, Danska, Francuska, Nemačka, Italija,
Norveška, Španija, Švedska i Švajcarska) preovlađuje kontinentalni
računovodstveni sistem, odnosno finansijsko - računovodstveno izveštavanje se
obavlja najčešće na osnovu Zakona o preduzećima i Zakona o računovodstvu.
Nasuprot tome, u anglosakonskom pravnom sistemu (Velika Britanija, Irska i
Holandija) računovodstvena pravila su u manjoj meri zakonski kodifikovana,
razvijena su od strane profesionalnih organizacija, privatnih strukovnih udruženja i
praktičara.
Tokom 2001. godine, strukovna računovodstvena organizacija FEE
(Federation des Experts Comptables Europeens), sprovela je istraživanje o stanju
regulative za finansijsko izveštavanje u zemljama EU 54 . Rezultati istraživanja su
pokazali: da u većini zemalja odgovornost za pripremu finansijskih izveštaja ima
uprava preduzeća, da u većini zemalja postoji praksa da finansijske izveštaje
usvajaju skupštine akcionara, da među zemljama postoje značajne razlike u načinu
provere efikasne primene normativne regulative za preduzeća čije hartije od
vrednosti kotiraju na berzama kao i razlike u primenjenim računovodstvenim
standardima.
Na osnovu podataka iz tabele 1 55 , može se zaključuti da postoji različitost u
korišćenju računovodstvenih standarda u EU, od nacionalnih, preko MRS do
američkih računovodstvenih standarda - SFAS (Statements of Financial
Accounting Standards) koje izrađuje FASB. S obzirom na to da različiti
računovodstveni standardi mogu stvoriti značajne razlike u finansijskim
izveštajima, postoje zahtevi za harmonizacijom računovodstva od strane onih koji
regulišu, pripremaju i koriste finansijske izveštaje. Investitori koji nameravaju da
kupe akcije inostrane kompanije na berzama izvan matične zemlje, žele da budu
sigurni da su finansijski izveštaji pouzdani i uporedivi, ili da budu svesni karaktera
i visine postojećih razlika. U SAD-u, Komisija za hartije od vrednosti i berzu
(Securities and Exchange Commission – SEC) vraća sve godišnje obračune koji
nisu pripremljeni po opšteprihvaćenim računovodstvenim principima (US GAAP).
Razlog za to je jednostavan - jednako vrednovanje američkih i tuđih preduzeća.
53
Mueller G. G., Gernon H., Meek G.K., Accounting An International Perspestive, Boston: Irwin,
1994.
54
www.fee.be/publications/main.htm. - Enforcement mechanisms in Europe (online), p. 17-63.
55 www.fee.be/publications/main.htm. - Enforcement mechanisms in Europe (online), p. 17-63.
155

Zato su sva evropska preduzeća čije akcije kotiraju na američkim berzama
prisiljena da prepravljaju godišnje obračune u skladu sa američkim načelima.
156
Tabela 1. Primena računovodstvenih standarda u zemljama EU do 2001.god.
Zemlja
Standardi
Nacionalni MRS SFAS
Austrija da da da
Belgija da dopušteni dopušteni
Danska da ne ne
Finska da dopušteni dopušteni
Francuska da kao opcija ne
Irska da ne ne
Luksemburg da ne ne
Nemačka da dopušteni dopušteni
Holandija da ne ne
Portugalija da da ne
Španija da ne ne
Švedska da ne ne
V. Britanija da kao opcija kao opcija
Globalizacijom poslovanja i stvaranjem zajedničkog tržišta unutar Evropske
unije, postavljeni su novi zahtevi prema računovodstvenoj profesiji i finansijskoračunovodstvenom
izveštavanju. U skladu sa tim zahtevima, proces harmonizacije
nacionalnih zakonodavstava zemalja članica EU, započet je donošenjem IV, VII i
VIII direktive.
Naime, Četvrta direktiva EZ usvojena je 1978. godine i odnosi se na
polaganje godišnjih računa kompanija koje su po pravnoj formi društva kapitala. 56
Velika Britanija je prva zemlja koja je ovu direktivu uvela u svoje zakonodavstvo
1981. godine. Do potpune implementacije u nacionalna prava svih zemalja EU
došlo je tek početkom 90-tih godina prošlog veka. Sedma direktiva je usvojena
1983. godine i odnosi se na polaganje računa preduzeća složenog interesa putem
konsolidovanog godišnjeg zaključka. Francuska je bila prva zemlja koja je 1985.
godine uvela ovu direktivu u svoje zakonodavstvo. Osma direktiva propisuje
minimum uslova za potvrde revizora i revizorskih firmi koje vrše reviziju
finansijskih izveštaja. Ugrađivanjem navedenih direktiva u nacionalna
zakonodavstva, i pored velikih očekivanja, nije došlo do željene transparentnosti i
56 Izmene IV direktive objavljene su 2004. godine. Bitne novine su: vrednovanje finansijskih
instrumenata po fer vrednosti, zahtev za detaljnim prikazom finansijskog položaja preduzeća u
godišnjem obračunu na osnovu finansijskih i nefinansijskih pokazatelja relevantnih za delatnost
preduzeća, izmenjeni (uvećani) iznosi ukupne aktive i ukupih prihoda za podelu preduzeća po
veličini u cilju povećanja malih i srednjih predueća koja imaju jednostavnje finansijsko izveštavanje.
Pogledati: europa.eu.int/eur-lex/en/consleg/pdf – Fourth council directive-Consolidated.text.
(online)

uporedivosti finansijskih izveštaja među zemljama EU, zato što je postojala
različita interpretacija direktiva među zemljama članicama EU.
Radi izgradnje jedinstvenog tržišta kapitala, EU je rešila da uskladi standarde
koji se koriste na njenoj teritoriji pri izradi finansijskih izveštaja. Naime, Uredbom
Evropskog parlamenta i Saveta (EC)/1606/2002 od 19.7.2002. uvedena je obaveza
primene medunarodnih standarda finansijskog izveštavanja za sve subjekte koji
sastavljaju konsolidovane finansijske izveštaje i čije hartije od vrednosti kotiraju na
uređenom finansijskom tržištu Evropske unije od 1. januara 2005. godine. U
paragrafu 5, navedene Uredbe ističe se da zemlje članice EU mogu proširiti
primenu uredbe i zahtevati ili dopustiti korišćenje međunarodnih standarda
finansijskog izveštavanja i drugim preduzećima koja nisu obuhvaćena ovom
uredbom. Odnosno, primena uredbe se može proširiti i na preduzeća koja
sastavljaju konsolidovane finansijske izveštaje ali im hartije od vrednosti ne
kotiraju na berzi i na individualna preduzeća bez obzira na to dali im hartije od
vrednosti kotiraju ili ne na finansijskom tržištu Evropske unije.
Većina zemalja članica EU dozvoljava primenu MSFI prilikom sastavljanja
konsolidovanih finansijskih izveštaja za nekotirajuće kompanije. Tako je u
Litvaniji, Letoniji i Poljskoj primena MSFI propisana je za finansijske institucije a
za ostala preduzeća je zabranjena 57 . U svim ostalim zemljama EU, propisana je ili
dopuštena primena MSFI za sva preduzeća koja sastavljaju konsolidovane
finansijske izveštaje.
Sasvim je drugačija situacija u pogledu primene MSFI za individualna
preduzeća. Naime, u deset od 27 članica EU zabranjena je njihova upotreba 58 , u
Litvaniji i Letoniji dozvoljena je za deo poslovnih subjekata, a u ostalim zemljama
je ili propisana (Kipar i Malta) ili dopuštena 59 .
Paragrafom 9, pomenute Uredbe dozvoljeno je odlaganje primene MSFI do
01. januara 2007. godine za preduzeća:
a) čijim se dužničkim hartijama od vrednosti trguje na finansijskim tržištima bilo
koje zemlje članice EU (ovu mogućnost iskoristilo je trinaest zemalja članica
EU) 60 , ili
b) koja kotiraju na tržištima izvan EU, i po tom osnovu sastavljaju svoje
finansijske izveštaje prema međunarodno priznatim standardima (Austrija,
57 Pogledati: www.iasplus.com/europe/0501ias-use-of-options.pdf - Planned Implementation of the IAS
Regulation (1606/2002) in the EU and EEA, www.iasplus.com/country/useias.htm - Use of IFRSs for
reporting by domestic listed companies by country and region
58 Austrija, Belgija, Češka, Francuska, Mađarska, Nemačka, Poljska, Portugalija, Španija i Švedska.
59 Pogledati: www.iasplus.com/europe/0501ias-use-of-options.pdf - Planned Implementation of the IAS
Regulation (1606/2002) in the EU and EEA, www.iasplus.com/country/useias.htm - Use of IFRSs for
reporting by domestic listed companies by country and region
60 Austrija, Belgija, Danska, Finska, Francuska, Irska, Luksemburg, Mađarska, Nemačka, Poljska,
Slovenija, Španija, Švedska – odložili su primenu MSFI do 2007. za preduzeća čijim se dužničkim
hartijama od vrednosti trguje na finansijskim tržištima bilo koje zemlje članice EU.
157

Belgija, Luksemburg i Nemačka odložile su primenu MSFI preduzećima po
ovom osnovu).
Jednostavno rečeno, u cilju povećaja kretanja kapitala i uopšte radi povećanja
transparentnosti poslovanja na teritoriji Evropske unije za finansijsko izveštavanje
mnoga preduzeća koriste globalni jezik odnosno, MRS/MSFI. Na taj način
investitori mogu da donesu odluke o ulaganju kapitala i o proceni rizika povraćaja
uloženog kapiala na globalnom nivou.
158
Finansijsko izveštavanje u Republici Hrvatskoj
Nakon osamostaljivanja, a za potrebe finansijskog izveštavanja u Hrvatskoj je
1992. godine donesen i objavljen Zakon o računovodstvu 61 koji je u primeni od
1993. godine. Osnovne karakteristike ovog Zakona su: 62
- sva preduzeća (velika, srednja, mala), bez obzira na to da li im hartije od
vrednosti kotiraju na berzama, direktno primenjuju MRS,
- nije propisana struktura kontnog okvira, već svako preduzeće prema svojim
specifičnim potrebama razrađuje konta u kontnom planu pri čemu mora
osigurati pozicije bilansa stanja i bilansa uspeha,
- propisan je sadržaj finansijskih izveštaja (godišnjeg računa) sa minimalnim
pozicama i definisana su osnovna načela procenjivanja bilansih pozicija,
- propisana je obaveza izrade konsolidovanih finansijskih izveštaja za grupe
preduzeća,
- velika i srednja akcionarska preduzeća jedanput godišnje, a mala jednom u tri
godine imaju obavezu da izvrše reviziju finansijsih izveštaja,
- kriterijumi za razdvajanje malih, srednjih i velikih preduzeća su visina
imovine, visina prihoda i broj zaposlenih,
- osniva se nacionalni odbor za računovodstvo i računovodstvene standarde sa
ciljem da prati, usklađuje i objašnjava primenu MRS.
Prema istraživanju iz 2002. godine, koje je sprovela Svetska banka 63 , na
uzorku od 17 velikih hrvatskih akcionarskih preduzeća, utvrđena je podudarnost
između finansijskog izveštavanja u Hrvatskoj i izveštavanja po MRS, što je i
razumljivo, s obzirom na to da se u Hrvatskoj direktno primenjuju MRS. Takođe,
utvrđeno je da je finansijsko izveštavanje prvenstveno usmereno prema ulagačima
kapitala i da postoje određene netačnosti u primeni MRS u praksi. Negativnim se
ocenjuje i praksa kompanija da javnosti obelodanjuju samo skraćene verzije
61 Zakon o računovodstvu, Zagreb, Narodne novine 90/1992.
62 Koletnik F., et al, Osnivanje, poslovanje i prestanak trgovačkih društava u Sloveniji i Hrvatskoj,
Hrvatska zajednica računovođa i finansijskih delatnika, Zagreb, 2002, str. 221-234.
63 www.worldbank.org.ifa.rosc_croatia.htm - Report on the observance of standards and codes-Croatia-
Accounting and auditing (online)

finansijskih izveštaja. Ovim istraživanjem je konstatovano da mala i srednja
preduzeća, zbog drugačijih potreba finansijskog izveštavanja, imaju problema u
primeni MRS.
Potpisivanjem Sporazuma i stabilizaciji i pridruživanju Hrvatske Evropskoj
uniji, preuzeta je obaveza o usklađivanju domaćeg zakonodavstva sa propisima
Evropske unije i na području računovodstva. U skladu sa tim, krajem 2005. godine,
donet je novi Zakon o računovodstvu 64 . Ovaj zakon je usklađen sa Četvrtom i
Sedmom direktivom i Uredbom EU (1606/2002) koja se odnosi na finansijsko
izveštavanje zemalja članica EU.
Novim Zakonom o računovodsvu, definisano je da MSFI moraju primenjivati
sva velika preduzeća i obveznici čije se hartije od vrednosti kotiraju na berzama u
Hrvatskoj ili se spremaju za kotiranje na berzama. Uočljivo je da Zakon proširuju
obavezu primene MSFI u odnosu na EU, na sva velika preduzeća, a ne samo na
ona koja sastavljaju konsolidovane finansijske izveštaje. Ostala preduzeća se mogu
opredeliti za potpunu primenu MSFI ili za standarde finansijskog izveštavanja koje
će doneti Hrvatski odbor za standarde finansijskog izveštavanja u skladu sa MSFI a
koji će biti objavljeni u službenom glasilu Republike Hrvatske. Mala i srednja
preduzeća čijim se hartijama od vrednosti ne trguje na berzi, od 2006. godine, više
nisu u obavezi da primenjuje MSFI. Ovde se pojavljuje problem – koje standarde
će primenjivati mala i srednja preduzeća za finansijsko izveštavanje s obzirom na
to da u Hrvatskoj, za razliku od većine zemalja članica EU, ne postoje nacionalni
stanadardi koji bi regulisali ovu oblast. Uvažavajući činjenicu da su ova preduzeća
od 1992. godine direktno primenjivala MRS, da Hrvatski odbor za standarde
finansijskog izveštavanja nije doneo nikakve druge standarde, mala i srednja
preduzeća iako po Zakonu o računovodstvu nisu u obavezi da primenjuje MSFI,
iste jedino mogu primenjivati.
Takođe, u novousvojenom Zakonu o računovodstu 65 , koji je u primeni od 1.
januara 2008. godine definisano je da velika preduzeća 66 i preduzeća čije hartije od
vrednosti kotiraju na berzi ili se spremaju za kotaciju, moraju da primenjuju MSFI.
Za finansijsko izveštavanje malih i srednjih preduzeća razvijeni su hrvatski
Standardi finansijskog izveštavanja i u primeni su od 1. januara 2008. godine. Na
taj način je rešen problem iz prethodnog Zakona o računovodstvu o izveštavanju
malih i srednjih preduzeća. Po našem mišljenju, ovo nije bilo potrebno, s obzirom
na to da je na međunarodnom planu u toku proces usvajanja standarda za
finansijsko izveštavanje malih i srednjih preduzeća.
64 Zakon o računovodstvu, Zagreb, Narodne novine 146/2005.
65 Zakon o računovodstvu, Zagreb, Narodne novine 109/2007.
66 Velika preduzeća su ona koja prelaze najmanje dva od sledeća tri kriterijuma: a) prosečan broj
zaposlenih u toku godine 250 radnika, b) ukupan godišnji prihod 260.000.000 HRK i 3) prosečna
vrednost aktive u iznosu od 130.000.000 HRK (Zakon o računovodstvu, Zagreb, Narodne novine
109/2007, član 3, stav 4).
159

160
Finansijsko izveštavanje u Republici Bugarskoj
Prema Zakonu o računovodstvu iz 1991. godine, sva preduzeća u Bugarskoj
za individualno i konsolidovano finansijsko izveštavanje su koristila nacionalne
standarde koje utvrđuje Vlada, bazirane na MRS 67 . Dok su individualni izveštaji
morali biti prezentovani akcionarima, konsolidovani izveštaji nisu morali biti
prezentovani akcionarima. To se smatra bitnim nedostatkom finansijskog
izveštavanja, s obzirom na činjenicu da konsolidovani izveštaji za razliku od
individualnih realnije odražavaju finansijski položaj i uspešnost poslovanja holding
kompanije.
Revizorska kuća Pricewaterhouse Coopers, izvršila je 1999. godine,
upoređivanje nacionalnih računovodstvenih standarda sa MRS i ustanovila da
bugarski računovodstveni standardi predstavljaju promenjene i pojednostavljene
verzije MRS.
Tokom 2002. godine, prema podacima Svetske banke, u Bugarskoj je bila u
toku faza tranzicije finansijskog izveštavanja s nacionalnih standarda na Direktive
EU i MRS 68 . Stručnjaci Svetske banke, na osnovu sprovedenog istraživanja kod
računovođa i korisnika finansijskih izveštaja, ukazuju na dva osnovna problema
finansijskog izveštavanja preduzeća u ovoj zemlji: a) konstantno potcenjivanje
dobitka zbog poreza, i b) problem transfernih cena, koji se u praksi koristi za
raspodelu dobitka većinskim akcionarima na štetu manjih akcionara. Takođe,
analizom finansijskih izveštaja preduzeća koja izdaju hartije od vrednosti,
dostavljenih Komisiji za hartije od vrednosti i Bugarskoj berzi, utvrđeno je: da se
izveštaji ne objavljuju redovno, da ne sadrže izveštaj o obavljenoj reviziji, da nisu
objavljena primenjena načela računovodstvenih politika i da su na Internetu
pojedina preduzeća objavljivala pogrešne izveštaje.
Radi prilagođavanja finansijskog izveštavanja u ovoj zemlji sa zahtevima
postavljenim preduzećima u zemljama članicama Evropske unije, Svetska banka je
donela sledeće preporuke: 69
- pojednostaviti finansijsko izveštavanje za mala i srednja preduzeća,
- osnovati organizaciju koja će dobiti licencu za prevođenje MRS i uputstava
za njihovu primenu,
- sprečiti javno objavljivanje skraćenih verzija finansijskih izveštaja bez
revizorskog izveštaja,
- ojačati nadzor nad primenom MRSI.
67
Национални счетоводни стандарти. Национален сметкоплан. Закон за счетоводството,
София¸ ФорКом, 1999, члан 6.
68
www.worldbank.org.ifa.rosc_bulgaria.htm - Report on the observance of standards and codes-
Bulgaria-Accounting and auditing (online)
69
www.worldbank.org.ifa.rosc_bulgaria.htm - Report on the observance of standards and codes-
Bulgaria-Accounting and auditing (online)

Od 1. januara 2005. godine propisano je korišćenje MSFI za individualne i
konsolidovane finansijske izveštaje onih preduzeća koja kotiraju na berzi, za
finansijske institucije i za sva velika preduzeća sa ograničenom odgovornošću.
Malim i srednjim preduzećima dopuštena je primena MSFI. Ona preduzeća koja ne
koriste MSFI, mogu koristiti nacionalne računovodstvene standarde, odnosno
Nacionalne standarde za finansijsko izveštavanje malih i srednjih preduzeća 70 .
Finansijsko izveštavanje u Republici Srbiji
Iako je naša zemlja dugi niz godina bila pod različitim vidovima sankcija,
čime joj je bio potpuno ili delimično ograničen pristup svetskom tržištu kapitala i
dobara, računovodstvena regulativa je činila pomake u pravcu prilagođavanja
domaćeg računovodstvenog zakonodavstva zahtevima Evropske unije i globalnog
poslovanja. Znači, pripreman je teren da naša preduzeća sa "padom sankcija" i
potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju EU mogu da sastave
računovodstvene izveštaje koji bi bili razumljivi i priznati u celom svetu.
Orijentacija naše zemlje ka tržišnoj privredi i uključivanje u savremene
ekonomske tokove zahtevala je reformu računovodstvenog sistema. U ranijem
računovodstvenom sistemu glavno mesto zauzimala je zakonska regulativa, a
računovodstvo je bilo svedeno samo na pukog evidentičara prošlih događaja.
Težište na eksternom izveštavanju rezultiralo je time da je glavna briga bila vezana
za pravovremeno sastavljanje finansijskih izveštaja. Opredeljenje ka tržišnoj
privredi zahtevalo je kvalitativnu promenu obračunskog sistema. Ovo stoga što,
ako želimo da budemo aktivan učesnik međunarodnog tržišta, ako želimo da
budemo prisutni na tržištima susednih i najrazvijenijih zemalja, ili što je još važnije
želimo li da oni budu prisutni na našim prostorima sa svojim novcem, znanjem i
iskustvom, moraju biti obezbeđene sve potrebne pretpostavke. Jedna od njih je ta
da naš računovodstveni sistem mora biti usklađen sa računovodstvenim sistemima
drugih zemalja, tj. da su finansijski izveštaji naših preduzeća međunarodno
uporedivi i razumljivi svim zainteresovnim korisnicima. Zbog svega toga,
međunarodni računovodstveni standardi/međunarodni standardi finansijskog
izveštavanja jesu naša današnja stvarnost. Naime, može se reći da oni važe kod nas
od 1998. godine, kada je Savez računovođa i revizora Srbije doneo odluku o
neposrednoj primeni MRS, kada oni ne protivureče Zakonu.
Prema Zakonu o računovodstvu i reviziji 71 iz 2002. godine u Srbiji su sva
preduzeća dužna da sastavljaju, prezentiraju, dostavljaju i obelodanjuju finansijske
izveštaje u skladu sa zakonskom, profesionalnom i internom regulativom.
Profesionalnu regulativu čine MRS. Ova obaveza važi za preduzeća od 1. januara
2004. godine. Navedenim zakonom određen je samo osnovni okvir
70
Национални стандарти за финансови отчети за малки и средни предприятия, София, Нова
звезда, 2005.
71
Zakon o računovodstvu i reviziji, Sl. list SRJ, br. 71/2002, član 19.
161

ačunovodstvene regulative, određeni su temeljni finansijski izveštaji i njihov
sadržaj, a za najvažniji aspekt te problematike, tj. za određivanje njihovog
materijalnog sadržaja, postaju nadležne odredbe Međunarodnih računovodstvenih
standarda. Samim činom njihovog usvajanja naša privreda dobila je mnogo.
Finansijski izveštaji su postali pouzdaniji kriterijum pri odlučivanju inostranih
ulagača jer su postali prepoznatljiviji i razumljiviji inostranim korisnicima.
Danas, finansijsko izveštavanje u našoj zemlji definisano je zakonskom
(Zakonom o računovodstvu i reviziji iz 2006. godine) i profesionalnom
regulativom (Okvirom za pripremanje i prikazivanje finansijskih izveštaja i
Međunarodnim računovodstvenim standardima, odnosno Međunarodnim
standardima finansijskog izveštavanja) 72 . Takođe, i po najnovijem Zakonu o
računovodstvu i reviziji, u našoj zemlji je propisano da sva velika i srednja
preduzeća 73 , primenjuju odredbe MRS/MSFI, bez obzira na to da li sastavljaju
konsolidovane ili individulane finansijske izveštaje, i da li njihove hartije od
vrednosti kotiraju na berzama, dok je malim preduzećima njihova primena
dopuštena. Za mala preduzeća i preduzetnike koji ne koriste MRS/MSFI, ministar
finansija je za finansijsko izveštavanje propisao Pravilnik o načinu priznavanja i
procenjivanja imovine, obaveza, prihoda i rashoda malih pravnih lica i
preduzetnika 74 . Na osnovu izloženog, može se zaključiti da je našim aktuelnim
Zakonom o računovodstvu i reviziji proširena obaveza primene MRS/MSFI u
odnosu na Uredbu EU.
162
Finansijsko izveštavanje u Republici Crnoj Gori
Globalizacija poslovanja uslovila je da Međunarodni računovodstveni
standardi odnosno, Međunarodni standardi finansijskog izvštavanja postanu
neminovnost i u Republici Crnoj Gori. Naime, prema članu 3 Zakona od
računovodstu i reviziji iz 2002. godine 75 preduzeća, stalne poslovne jedinice i
druga pravna lica koja se ne finansiraju iz budžeta, sastavljaju finansijske izveštaje
prema MRS koje je proglasio Komitet za međunarodne računovodstvene standarde
i prihvatio Institut računovođa i revizora Crne Gore.
Navedenim Zakonom formiran je Institut računovodja i revizora Crne Gore sa
mandatom da usvaja i objavljuje MRS koji će se primenjivati posle 01. januara
2002. godine kao i da daje pojašnjenja i obrazloženja pojedinih standarda. Takođe,
72 Zakon o računovodstvu i reviziji, Službeni glasnik Republike Srbije, broj 46/2006, član 2.
73 U srednja i velika preduzeća spadaju sva ona preduzeća koja na dan sastavljanja finansijskih
izveštaja u poslednjoj poslovnoj godini ispunjavaju dva od sledeća tri uslova: 1) da imaju prosečan
broj zaposlenih u toku godine od 50 i više radnika, 2) da je ukupan godišnji prihod od 2.500.000
EUR i više u dinarskoj protivvrednosti i 3) prosečnu vrednost imovine u iznosu od 1.000.000 EUR i
više (Pogledati: Zakon o računovodstvu i reviziji, Službeni glasnik RS broj 46/2006, član 7, stav 2)
74 Pravilnik o načinu priznavanja i procenjivanja imovine, obaveza, prihoda i rashoda malih pravnih
lica i preduzetnika, Službeni glasnik RS, broj 105/2006.
75 Zakon o računovodstvu i reviziji, Službeni list Republike Crne Gore, broj 06/02.

Institut ima i zadatak da izdaje pojednostavljena računovodstvena pravila za mala i
srednja preduzeća koji su saglasni sa MRS. Naime, prema članu 5 ovog Zakona,
mala i srednja preduzeća mogu da koriste načelo fakturisane realizacije ili načelo
gotovinske realizacije primenom pojednostavljenih računovodstvenih propisa.
Novim Zakonom o računovodstvu i reviziji iz 2005. godine 76 , Republika Crna
Gora, opredelila se da preduzeća koja posluju na njenoj teritoriji za pripremanje,
prezentaciju i obelodanjivanje finansijskih izveštaja koriste MRS, odnosno MSFI
koje je proglasio Odbor za međunarodne računovodstvene standarde. Istim
Zakonom, fakturisana realizacija je definisana kao računovodstvena osnova po
kojoj se transakcije i poslovni događaji knjigovodstveno obuhvataju u izveštajnom
periodu u kome su nastali u skladu sa regulativom Odbora za medjunarodne
računovodstvene standarde, odnosno sa načelom nastanka poslovnog događaja.
Takođe, ovim Zakonom definiše se i pojam gotovinska realizacija kao
računovodstveni metod po kome se transakcije i poslovni događaji
knjigovodstveno obuhvataju u momentu kada je novac primljen, odnosno isplaćen,
nezavisno od toga kada su prihodi i rashodi nastali, pa u skladu sa ovim principom
rezultat predstavlja razliku izmedju priliva i odliva gotovine.
U članu 5 Zakona o računovodstvu i reviziji iz 2005. godine navedeno je da
veličina godišnjih prihoda preduzeća predstavlja osnovu za diferenciranje
preduzeća u pogledu primene načela fakturisane ili gotovinske realizacije. Naime,
pravna lica koja imaju godišnji prihod preko 500.000 eura dužna su da primenjuju
načelo fakturisane realizacije, a preduzeća čiji je godišnji prihod manji od 500.000
eura treba da primenjuju načelo gotovinske realizacije prilikom iskazivanja
godišnjih prihoda. Na osnovu ukazanog, uočljivo je da nemaju sva preduzeća
obavezu da primenjuju MRS/MSFI. Tačnije, tu obavezu nemaju preduzeća čiji je
godišnji prihod manji od 500.000 eura, a po Zakonu o računovodstvu i reviziji iz
2002. godine to su mala i srednja preduzeća.
Komparativna analiza finansijskog izveštavanja
U Hrvatskoj je propisana upotreba Međunarodnih standarda finansijskog
izveštavanja za velika preduzeća i preduzeća čije hartije od vrednosti kotiraju ili se
spremaju za kotiranje na berzama u Republici. Mala i srednja preduzeća primenjuju
Standarde finansijskog izveštavanja za mala i srednja preduzeća usvojene od
Hrvatskog odbora za standarde finansijskog izveštavanja.
U Bugarskoj je od 1.1.2005. godine propisano korišćenje MSFI za sva velika
preduzeća, za preduzeća koja kotiraju na berzama i za finansijske institucije.
Malim i srednjim preduzećima dopuštena je primena MSFI.
U Srbiji, sva velika i srednja preduzeća, bez obzira da li njihove akcije
kotiraju ili ne na berzi, obavezna su da pripremaju finansijske izveštaje prema
76 Zakon o računovodstvu i reviziji, Službeni list Republike Crne Gore, broj 69/05.
163

MSFI. Mala preduzeća i preduzetnici mogu primenjivati MSFI ili pak posebno
pripremljen Pravilnik o načinu priznavanja i procenjivanja imovine, obaveza,
prihoda i rashoda malih pravnih lica i preduzetnika.
Preduzeća iz Crne Gore, čiji je godišnji prihod veći od 500.000 eura dužna su
da primenjuju načelo fakturisane realizacije pri evidentiranju poslovnih transakcija
u poslovnim knjigama. Finansijski izveštaji sastavljeni uz uvažavanje ovog načela
predstavljaju korisnicima najpogodniji izvor informacija potrebnih za donošenje
poslovnih odluka.
164
Tabela 2. Komparativni pregled finansijskog izveštavanja
Zemlja MSFI propisani za:
Hrvatska
Bugarska
Srbija
Crna Gora
- velika preduzeća
- preduzeća čije hartije od vrednosti kotiraju
na berzi ili se spremaju za kotiranje
- sva velika preduzeća
- preduzeća koja kotiraju na berzi
- finansijske institucije
- sva velika preduzeća
- sva srednja preduzeća
- preduzeća čijim se hartijama od vrednosti
trguje na berzi
- svi izdavaoci hartija od vrednosti
- preduzeća čiji je godišnji prihod veći od
500.000 eura
MSFI dopušteni
za:
sva ostala
preduzeća
sva ostala
preduzeća
sva ostala
preduzeća
-
Nacionalni standardi
dopušteni za:
mala i srednja
preduzeća
mala i srednja
preduzeća
-
mala i srednja
preduzeća
Poređenjem finansijskog izveštavanja u Srbiji, Crnoj Gori, Hrvatskoj i
Bugarskog sa zahtevima EU, uočljivo je: da jedino u Srbiji srednja preduzeća
zajedno sa velikim moraju direktno da primenjuju MRS/MSFI, da Bugarska i
Hrvatska imaju razvijene vlastite nacionalne standarde koji su dopušteni za
korišćenje malim i srednjim preduzećima, u Republici Srbiji oni nisu razvijeni, a u
Crnoj Gori mala i srednja preduzeća prilikom sastavljanja finansijskih izveštaja
koriste nečelo gotovinske realizacije. U Srbiji mala preduzeća i preduzetnici
umesto MSFI mogu koristiti Pravilnik o načinu priznavanja i procenjivanja
imovine, obaveza, prihoda i rashoda malih pravnih lica i preduzetnika. Ovo treba
shvatiti kao prelazno rešenje do usvajanja, postupak je u toku, Međunarodnih
standarda finansijskog izveštavanja malih i srednjih preduzeća ("IFRS for SMEs" –
International Financial Reporting Standards for Small and Medium-sized Entities).
Doradom postojećeg srpskog Zakona o računovodstvu i reviziji trebalo bi
pojednostaviti finansijsko izveštavanje i za srednja preduzeća čije akcije ne kotiraju
na berzama, što je kako smo videli praksa izveštavanja u EU. Moguće se dve
osnovne alternative: izraditi nacionalne standarde za mala i srednja preduzeća (kao
Hrvatska) ili direktno primeniti Međunarodne standarde finansijskog izveštavanja
za mala i srednja preduzeća, koji će uskoro biti usvojeni, za šta se mi zalažemo.

Zaključak
U uslovima funkcionisanja međunarodnog tržišta kapitala, radne snage i
dobara neophodno je izvršiti usklađivanje računovodstvenih sistema različitih
zemalja. Međunarodni računovodstveni standardi, odnosno, međunarodni standardi
finansijskog izveštavanja, postaju osnovni instrument u ostvarenju tog zahteva.
Naime, sve veći broj zemalja u svetu propisuje ili dozvoljava njihovo korišćenje
prilikom sastavljanja finansijskih izveštaja.
U zemljam EU, 2002. godine, propisana je obavezna primena MRS/MSFI od
2005. godine za sva preduzeća koja sastavljaju konsolidovane finansijske izveštaje
i čije hartije od vrednosti kotiraju na uređenom tržištu Evropske unije. Malta i
Kipar su jedine zemlje članice EU, koje propisuju obaveznu primenu MRS/MSFI
za sve poslovne subjekte, dok se u ostalim zemljama dopušta ili propisuje njihovo
korišćenje i za ostale poslovne subjekte.
Pozitivnim zakonskim aktima u Republici Srbiji je propisana obavezna
primena MRS/MSFI za velika i srednja preduzeća. U Bugarskoj i Hrvatskoj tu
obavezu imaju sva velika preduzeća i preduzeća čijim se akcijama trguje na berzi a
u Crnoj Gori preduzeća sa godišnjim prihodom većim od pola miliona eura. Na taj
način je u uslovima internacionalizacije poslovanja, zadovoljen preduslov poslovne
komunikacije u cilju privljačenja inostranog kapitala.
Literatura
1. Krstić J., Jezdimirović M., Đukić T., Finansijsko računovodstvo, Ekonomski
fakultet u Nišu, Niš, 2007.
2. Krstić J., Stojilković M., Primena međunarodnih računovodstvenih standarda za
mala i srednja preduzeća, Ekonomske teme, broj 5/2003.
3. Đukić T., Usklađenost finansijskog izveštavanja preduzeća u Srbiji sa zahtevima
Evropske unije, Zbornik radova: Izazovi ekonomske nauke i prakse u procesu
pridruživanja Evropskoj uniji, Ekonomski fakultet, Niš, 2007.
4. Nobes C., Parker R., Comparative International Accounting, London, Prentice
Hall Europe, 2004.
5. Novićević B., Uticaj globalizacije na finansijsko izveštavanje, 35. Simpozijum
SRRS, Zlatibor, 2004.
6. Mueller G. G., Gernon H., Meek G.K., Accounting An International Perspestive,
Boston: Irwin, 1994.
7. Horgren T. C., Harrison Jr.T. W., Bamber S. L., Accounting, Fifth Edition,
Prentice Hall International, Inc., 2002.
165

166
8. Koletnik F., et al, Osnivanje, poslovanje i prestanak trgovačkih društava u
Sloveniji i Hrvatskoj, Hrvatska zajednica računovođa i finansijskih delatnika,
Zagreb, 2002.
9. Национални счетоводни стандарти. Национален сметкоплан. Закон за
счетоводството, София¸ ФорКом, 1999.
10. Национални стандарти за финансови отчети за малки и средни
предприятия, София, Нова звезда, 2005.
11. www.fee.be/publications/main.htm. - Enforcement mechanisms in Europe (online)
12. www.iasplus.com/europe/0501ias-use-of-options.pdf - Planned Implementation of
the IAS Regulation (1606/2002) in the EU and EEA
13. www.iasplus.com/country/useias.htm - Use of IFRSs for reporting by domestic
listed companies by country and region
14. www.worldbank.org.ifa.rosc_croatia.htm - Report on the observance of standards
and codes-Croatia-Accounting and auditing (online)
15. www.worldbank.org.ifa.rosc_bulgaria.htm - Report on the observance of
standards and codes-Bulgaria-Accounting and auditing (online)
16. europa.eu.int/eur-lex/en/consleg/pdf – Fourth council directive-Consolidated.text.
(online)
17. Zakon o računovodstvu i reviziji, Sl. list SRJ, br. 71/2002.
18. Zakon o računovodstvu i reviziji, Službeni glasnik Republike Srbije, broj 46/2006.
19. Zakon o računovodstvu, Zagreb, Narodne novine 90/1992, Narodne novine
146/2005, Narodne novine 109/2007.
20. Pravilnik o načinu priznavanja i procenjivanja imovine, obaveza, prihoda i
rashoda malih pravnih lica i preduzetnika, Službeni glasnik RS, broj 105/2006.

Mr Marija Petrović-Ranđelović *
INVESTICIONE OLAKŠICE U FUNKCIJI PODSTICANJA
PRILIVA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA
Rezime: U većini zemalja koje sa uspehom privlače i ostvaruju koristi od priliva
stranih direktnih investicija, pružanje posebnih olakšica predstavlja sastavni element
politike zemlje domaćina prema stranim direktnih investicijama. Zapravo, u uslovima sve
veće globalizacije svetskih ekonomskih tokova ne samo da je povećana mobilnost
multinacionalnih korporacija u globalnim razmerama, već su i vlade mnogih zemalja
počele da se upuštaju u kreiranje svoje fiskalne politike sa novog aspekta. Postepeno
eliminisanje barijera na kretanje kapitala stimulativno je delovalo u pravcu jačanja
konkurencije na svetskom tržištu za strane direktne investicije, kao i na povećanje značaja
uloge fiskalne politike u tom procesu. Ovakav trend je delimično napušten, budući da se
vlade mnogih zemalja danas okreću ka harmonizaciji svojih poreskih politika unutar
regionalnih (ili međunarodnih) sporazuma. S druge strane, postalo je jasno da su poreske
politike matične i zemlje domaćina međusobno povezane i da takva vrsta povezanosti
determiniše ponašanje multinacionalnih korporacija. Imajući to u vidu, cilj ovog rada je da
ukaže na značaj primene fiskalnih olakšica kao instrumenta za privlačenje stranih direktnih
investicija u potencijalnoj zemlji domaćina. S obzirom da su rezultati nedavnih istraživanja
pokazali da neke multinacionalne korporacije uživaju nesrazmerno velike poreske
beneficije u obliku poreskih popusta, u ovom radu izvršićemo analizu ne samo koristi od
pružanja poreskih olakšica, već, takođe, i analizu troškova kojima se izlaže zemlja
domaćin.
Ključne reči: investicione olakšice, efektivnost fiskalnih olakšica, strane direktne
investicije.
INVESTMENT INCENTIVES IN THE FUNCTION OF STIMULATION THE
INFLOWS OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT
Abstract: In most countries that with success attract and realize the benefits of foreign
direct investment inflows, providing of particular incentives represent the ingredient of the
host country foreign direct investment policy. Namely, in the conditions of increasing
globalization of world economic flows it is not only the mobility of multinational
corporations increased on the global scale, but also the governments of many countries
begin to indulge in creation their fiscal policy from the new aspect. Gradually elimination
of barriers on capital movement reacts as stimulus in the course of competition recruitment
on the world market for foreign direct investment, as well as on increase the importance of
the role of fiscal policy in this process. This trend is partly abandoned, whereas the
governments of many countries turn towards harmonization of their fiscal policies within
* Ekonomski fakultet, Niš
167

egional (or international) arrangement. On the other side, it become clear that fiscal
policies of home and host country are interconnected and such kind of connection
determine the behavior of multinational corporations. Providing that, the aim of this paper
is to indicate on the importance of using fiscal incentives as an instrument for attracting
foreign direct investment in potential host country. Whereas the results of recent studies
have shown that some multinational corporations enjoy unequal large fiscal benefits in
form of fiscal discount, in this paper we will perform not only the benefit analysis from
providing fiscal incentives, but also the costs analysis exposed by the host country.
168
Key words: investment incentives, effectiveness of fiscal incentives, foreign direct
investment.
Uvod
U većini zemalja koje sa uspehom privlače i ostvaruju koristi od priliva
izvozno orijentisanih stranih direktnih investicija, pružanje posebnih olakšica
predstavlja sastavni element politike zemlje domaćina prema stranim direktnih
investicijama. Pružanje investicionih olakšica predstavlja jedan od metoda za
privlačenje stranih direktnih investicija, mada se o njihovoj efektivnosti i
efikasnosti dosta raspravljalo u naučnim krugovima. Postoje brojni argumenti za i
protiv investicionih olakšica. U suštini, preko olakšica zemlja domaćin nastoji da
maksimalno apsorbuje koristi koje prate aktivnosti inostranih investitora, kao što su
znanje, menadžerska iskustva, tehnološke prednosti itd. Pružanje olakšica, kao što
su redukcija poreza, finansijski podsticaji i smanjena kontrola, u cilju privlačenja
što većih tokova stranih direktnih investicija, ekonomski je opravdano u nekim
slučajevima, gde [3, str.3]:
• tržišni nedostaci onemogućavaju ostvarivanje normalnih prinosa na
investicije inostranih investitora,
• postoje dodatne, indirektne koristi, tehnološke eksternalije ili spillover efekti
koje odbacuju strane direktne investicije, a koje se ne mogu zahvatiti
privatnim prinosima i mogu rezultirati u one nivoe inostranih investicija koji
su suboptimalni sa aspekta zemlje domaćina, i
• budući da zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji imaju ograničen pristup
eksternim izvorima finansiranja, privlačenje stranih direktnih investicija
postaje strategija finansiranja privrednog rasta.
Međutim, troškovna efikasnost investicionih olakšica se mora pažljivo
procenti. Neke od njih mogu privući primarno kratkoročno, profitno orijentisane ili
strane direktne investicije motivisane niskim troškovima. Veoma često davanjem
posebnih investicionih olakšica, vlade zemalja domaćina ne ostvaruju željene
ciljeve, budući da je ponekad veoma teško proceniti kada će se i gde eventualne
eksternalije dogoditi. Oportunitetni troškovi alternativnog korišćenja sredstava

opšte potrošnje (tj. ulaganje u obrazovanje i infrastrukturu) se moraju, takođe, uzet
u obzir.
Korišćenje investicionih olakšica u nekim zemljma uticalo je realokaciju
investicija i pojavu dezinvestiranja. U stvari, realokacija investicija od razvijenih
ka manje razvijenim zemljama ne predstavlja nov fenomen. To je globalni trend
koji se pojavio kasnih 50-ih godina kada je došlo do realokacije elektronske
industrije iz zemalja OECD ka novoindustrijalizovanim azijskim ekonomijama, a
potom i u druge brzo rastuće azijske ekonomije (Malazija, Tajland, Indonezija i
Filipini). Privučeni razlikom u troškovima poslovanja, inostrani investitori
preferiraju one lokacije na kojima će ostvariti veću efikasnost poslovanja.
Međutim, troškovne prednosti konkretne lokacije se vremenom pretvaraju u svoju
negaciju, budući da se sa povećanjem nivoa razvoja jedne ekonomije na osnovu
priliva stranih direktnih investicija, povećavaju i očekivanja u pogledu ostvarivanja
profita i, eventualno, troškovi poslovanja u odnosu na druge zemlje. Iz tih razloga,
neizvesno je da olakšice mogu zaustaviti realokaciju investicija i dezinvestiranje.
1) Uticaj lokacionih olakšica na međunarodne odluke o investiranju
Dugo vremena se smatralo da lokacione olakšice koje nude razvijene zemlje
ostvaruju manji uticaj na investicione odluke preduzeća (i ni u kom slučaju ne
deluju distorzivno na trgovinske tokove), dok zahtevi u pogledu izvoza
(uključujući i olakšice) koje postavljaju zemlje u razvoju ostvaruju veći uticaj (u
svakom slučaju ostvaruju distorzivni efekat na trgovinske tokove). Postavlja se
pitanje da li lokacione olakšice ostvaruju bilo kakav uticaj na donošenje odluke
multinacionalnih korporacija o izboru lokacije za investiranje?
U prvoj ekstenzivnoj studiji po tom pitanju, Reuber (1972) je, na osnovu
uzorka od 69 međunarodnih preduzeća, utvrdio da su samo u slučaju 10 preduzeća
olakšice ostvarile neznatno mali ili nikakav uticaj na donošenje investicione
odluke. U studiji se naročito naglašava da je “značaj olakšica očigledan ukoliko se
one pružaju preko trgovinske politike ili primenom poreskih mera. Sa druge strane,
veliki broj preduzeća je svestan mogućih nedostataka olakšica, te usled toga nerado
preduzima investicione projekte čiji krajnji rezultat zavisi od olakšica koje pruža
zemlja domaćin” [4, str. 129]. Rezultati do kojih je došao Reyber su kasnije
primenjivani kako bi se pokazalo da olakšice, same po sebi, ne predstavljaju
odlučujuću determinantu lokacije stranih direktnih investicija.
U drugoj značajnijoj studiji, Guisinger (1985) je izvršio anketiranje 30
multinacionalnih preduzeća postavljajući im pitanje u vezi sa donošenjem 74
investicione odluke u nekih dvadesetak razvijenih i zemalja u razvoju: “Da li će se
odluka o investiranju razlikovati ukoliko vlada zemlje domaćina umesto paketa
olakšica koju ove kompanije dobijaju prilikom investiranja, donese odluku o
ukidanju olakšica?” Odgovarajući na ovo pitanje, 50 od 74 investitora iz
primenjenog uzorka se izjasnilo da bi u slučaju izostanka paketa olakšica napustilo
169

projekt, izvršilo realokaciju projekta na drugo mesto ili bi opsluživalo tržište kroz
izvoz.
Istovremenim anketiranjem vladinih činovnika došlo se do saznanja da su oni
svesni koristi koje im donose paketi olakšica i da veruju da bi redukcijom paketa
investicionih olakšica došlo do efekta povlačenja velikih tokova stranih direktnih
investicija. Zahtevi na inostrane investitore nasuprot investicionim paketima se više
primenjuju u zemljama u razvoju nego u razvijenim zemljama, premda kroz
brižljivo strukturiranje takvih paketa razvijene zemlje ostvaruju veće koristi.
Wells (1986) je na osnovu ponovne obrade podataka do kojih je došao
Guisinger pokušao da napravi balans između zaključaka do kojih su došla
prethodna dva autora i da objasni ulogu koju olakšice igraju u procesu privlačenja
stranih direktih investicija. Wells je podelio investicione projekte iz Guisingerovog
uzorka na dve grupe: one čiji autput isključivo namenjen prodaji na malom
domaćem tržištu i koji ne ostvaruju punu ekonomiju obima u proizvodnji, i one čiji
je autput namenjen prodaji na velikom svetskom tržištu i koji ostvaruju punu
ekonomiju obima. Nakon toga, sledeći Guisingerovu terminologiju, on je izdvojio
vrste olakšica koje utiču na lokaciju, na “commodity incentives” (carinska zaštita) i
“factor incentives” (fiskalne koristi, kao što su poreska oslobođenja i dozvole).
170
Tabela 1. Primena olakšica sa ciljem uticaja na lokaciju stranih direktnh investicija
Tržišna orijentacija
projekta
Vrsta olakšica koja utiče na lokaciju
Roba (carinska zaštita)
Faktori (poreska
oslobođenja, dozvole, itd.)
Malo domaće tržište 23 a 2
Veliko svetsko tržište 1 15
a. označava da, za 23 od ispitanih 41 projekta, carinska zaštita predstavlja jedan od vodećih
tri faktora od odlučujućeg uticaja na investicione odluke.
Izvor: Wells, preuzeto iz Moran, Theodore H. 1998. Foreign Direct Investment and
Development: The New Policy Agenda for Developing Countries and Economies
in Transition. Institute for International Economics, Washington, DC, december,
p. 99.
Rezultati sumirani u tabeli 1., ukazuju da za lokaciju projekta koji su
isključivo usmereni ka malom domaćem tržištu carinska zaštita ima veći značaj u
odnosu na fiskalne olakšice, dok za projekte koji su usmereni ka velikom svetskom
tržištu, fiskalne olakšice (dozvole, poreska oslobođenja, razna umanjenja poreske
stope) ostvaruju veći uticaj na odluku o lokaciji u odnosu na carinsku zaštitu. Wells
tvrdi da su ovi rezultati konzistentni sa podacima iz investicionih pregleda, koji
ukazuju da je primenom specijalnog poreskog tretmana u Puerto Ricu ostvaren
veliki uticaj na lokacione odluke inostranih investiora čiji je krajnji cilj bio
opsluživanje tržišta SAD-a. Drugi autori ističu da investicione olakšice igraju veću

ulogu u određivanju lokacije izvozno orijentisanih aktivnosti multinacionalnih
korporacija. Drugim rečima, investicione dozvole, poreska oslobođenja, razna
umanjenja poreske stope igraju značajnu ulogu u izboru lokacije za strane direktne
investicije.
Značaj relativnog poreskog opterećenja, pri donošenju odluka o lokaciji
konkretnog SDI projekta multinacionalnih korporacija, je potvrđen u nedavno
izvršenoj studiji o međuzavisnosti između poreske politike i aktivnosti
multinacionalnih korporacija. Hines (1996) je pronašao da razlike u poreskim
stopama ostvaruju snažan uticaj na lokaciju i veličinu stranih direktnih investicija
[1]. Zemlje van SAD-a sa poreskom stopom koja je niža za 1% privlače za 3% više
investicija iz SAD-a nego što bi to na drugi način ostvarile, dok unutar SAD-a,
zemlje sa znatno nižim poreskim stopama privlače sa uspehom veće tokove stranih
direktnih investicija, nego zemlje sa visokim poreskim stopama. Hins ukazuje da i
politike koje ostvaruju uticaj na prihode nakon oporezivanja mogu imati, takođe,
veliki uticaj na investicione odluke: procentualno povećanje prihoda nakon
oporezivanja direktno izaziva povećanje investicija za 1%. Ova pretpostavka je
potvrđena u studiji Cumminsa, Hassetta i Hubbarda (1996) koji su, na osnovu
analize ponašanja 3000 preduzeća u 14 zemalja, pronašli da poreski tretman
korporativnog prihoda ostvaruje veliki uticaj na investicione odluke. Naime, sa
opadanjem stope oporezivanja korporativnog prihoda iznos investicija raste.
Međutim, fiskalne olakšice ne predstavljaju opredeljujući faktor pri izboru
lokacije za strane direktne investicije multinacionalnih korporacija. Među faktore
koji ostvaruju značajniji uticaj na odluku o lokaciji stranih direktnih investicija
naročito se ističu: bazična infrastruktura, politička stabilnost i troškovi i
raspoloživost radne snage. Ekonometrijske analize vremenskih serija i brojni
pregledi su argumentovano dokazali da fiskalne olakšice ne predstavljaju pogodan
instrument kojim bi se neutralisalo negativno delovanje faktora u investicionom
okruženju zemlje domaćina, ali i da to ne znači istovremeno da fiskalne olakšice
ostaju bez efekta na strane direktne investicije.
“Nije slučajno da su u periodu od 1985 - 1994. godine strane direktne
investicije povećane petostruko u zemljama “poreskog raja” u regionu Kariba i
južnog Pacifika. Tokom protekle dve dekade, sistem poreskih olakšica u Irskoj
odigrao je ključnu ulogu u privlačenju većih ulaznih tokova stranih direktnih
investicija. Osim toga, primećeno je da poreske stope i olakšice ostvaruju veliki
uticaj na lokacione odluke multinacionalnih korporacija unutar regionalnih
ekonomskih grupacija, kao što su Evropska unija, Severno američka zona slobodne
trgovine i Zajednica jugoistočnih azijskih nacija. Slično, u SAD-u olakšice igraju
odlučujuću ulogu pri donošenju konačne odluke inostranih kompanija o lokaciji
investicija u momentu kada se izbor ograničava na veći broj lokacija sličnih
karakteristika. U tom kontekstu, ispravna je tvrdnja da poreske olakšice utiču na
odluke nekih investitora u određenom momentu odlučivanja” [5].
Druge činjenice ukazuju da poreske olakšice ostvaruju veći uticaj na promenu
strukture stranih direktnih investicija (greenfiled investicije, reinvestirani profiti,
171

merdžeri i akvizije) nego na njihov nivo. Nije redak slučaj da vlade zemalja
domaćina koriste poresku politiku kao instrument za privlačenje određene vrste
investicija ili kako bi se njome izvršilo preusmeravanje investicionih tokova u
skladu sa postavljenim razvojnim ciljevima, radije nego da bi se poreskim
instrumentima privukao veći obim priliva u zemlju domaćina. Nedavnom studijom
je utvrđeno da se velike inostrane kompanije, kao na primer one u automobilskom
sektoru, nalaze generalno u boljoj pregovaračkoj poziciji u pogledu dobijanja
specijalnih olakšica, ali da se posledično smanjuju javni prihodi vlade zemlje
domaćina.
172
Poreske olakšice
U uslovima sve veće globalizacije svetskih ekonomskih tokova ne samo da je
povećana mobilnost multinacionalnih korporacija u globalnim razmerama, već su i
vlade mnogih zemalja počele da se upuštaju u kreiranje svoje fikalne politike sa
novog aspekta. Postepeno eliminisanje barijera na kretanje kapitala je stimulativno
delovalo u pravcu jačanja konkurencije na svetskom tržištu za strane direktne
investicije, kao i na povećanje značaja uloge fiskalne politike u tom procesu.
Ovakav trend je delimično napušten, budući da se vlade mnogih zemalja danas
okreću ka harmonizaciji svojih poreskih politika unutar regionalnih (ili
međunarodnih) sporazuma. S druge strane, dolazi do saznanja da su poreska
politika matične i zemlje domaćina međusobno povezane i da takva vrsta
povezanosti determiniše ponašanje multinacionalnih korporacija. Postoji obilje
dokaza (naročito nakon promene američkog poreskog zakonodavstva kasnih
osamdesetih godina) o uticaju poreske politike matične zemlje, kao i o efektivnosti
poreske politike zemlje domaćina na ponašanje multinacionalnih korporacija.
Najzad, i pored toga što se putem poreskih olakšica ostvaruju pozitivni efekti na
privlačenje stranih direktnih investicija, ne treba zanemariti da one u nekim
slučajevima ostvaruju negativne efekte po zemlju domaćina. Poreske olakšice ne
samo da ostvaruju direktan negativan uticaj na fiskalne prihode zemlje domaćina,
već veoma često stvaraju i uslove za sumnjivo ponašanje poreske uprave i
kompanija. Rešavanje ovog problema postaje od ključnog značaja za brzo rastuće
ekonomije u kojima su problemi, vezani za budžetska ograničenja, kao i korupciju,
sasvim sigurno mnogo teži nego u industrijalizovanim zemljama.
2) Poreski instrumenti koje koriste vlade zemalja domaćina u
podsticanju priliva stranih direktnih investicija
Poresko stimulisanje uvoza kapitala danas postaje veoma značajno za zemlje
koje se nalaze u procesu ubrzanog razvoja, budući da su one usled nedostatka
domaće akumulacije prinuđene da uvoze kapital u cilju ostvarivanja svojih
razvojnih potreba. Postoje brojni poreski instrumenti koje vlade potencijalnih
zemalja domaćina koriste sa ciljem uticaja na efektivne stope oprezivanja i odluke

o lokaciji stranih direktnih investicija multinacionalnih korporacija. Veliku pažnju
u postojećoj literaturi privlače oni instrumenti koji su direktno povezani sa
oporezivanjem korporativne dobiti, kao što su poreska oslobođenja (engl. tax
holidays) i poreske olakšice (engl. tax allowances). Ovi instrumenti u svakom
slučaju nisu od koristi neprofitabilnim kompanijama, te se usled toga, širom sveta
koriste drugi oblici olakšica. Oslobađanja od plaćanja carinskih dažbina ili lokalnih
indirektnih poreza (uglavnom u ciljnom sektoru) postoje u većini zemalja, čak i
pored toga što je njihovo korišćenje ograničeno međunarodnim i bilateralnim
trgovinskim sporazumima. Davanje dozvola se uglavnom primenjuje u
industrijalizovanim zemljama, mada češće u zemljama u razvoju usled visokih
troškova kojima su one praćene.
U zemljama u kojima visoke stope oporezivanja korporativne dobiti
destimulišu ulazne tokove stranih direktnih investicija, vlade potencijalnih zemalja
domaćina imaju na raspolaganju brojne alternative kako bi ih smanjile na nivo koji
podržava veću konkurentnost lokacije. Jedna od njih je pružanje poreskih olakšica
inostranim preduzećima na selektivnoj osnovi. U cilju privlačenja većih tokova
stranih direktnih investicija, kao druga moguća alternativa se javlja reforma opšteg
fiskalnog sistema u pravcu smanjenja efektivne poreske stope za sva preduzeća.
Postoje brojne opcije između ova dva ekstremna slučajeva, uključujući “stabilne
premije” koje su inostranim investitorima davale neke zemlje, kao što su Čile i
Kolumbija. Davanjem ovih premija zemlja domaćin se obavezuje da neće menjati
stopu oporezivanja korporativne dobiti inostranih investitora, tj. investitor stiče
pravo da zadržava stopu oporezivanja na datom nivou, čak i u slučaju promene
poreskog režima u budućnosti. Međutim, primena bilo koje mere i njihova
efektivnost u privlačenju tokova stranih direktnih investicija u velikoj meri zavisi
od uslova koje vladaju u konkretnoj zemlji, kao i ciljeva koji se žele njima postići.
U slučaju kada se vrši opšte smanjivanje stope oporezivanja korporativne
dobiti, niska stopa oporezivanja sama po sebi deluje kao podsticajni mehanizam za
privlačenje inostranih investitora, 77 budući da oni zadržavaju veći deo profita
nakon oporezivanja. Posmatrano sa aspekta države, ne izostaju prihodi od
oporezivanja, iz razloga što investitori imaju ograničene mogućnosti u pogledu
planiranja poreza, dok jednostavnost sistema povećava atraktivnost investicionog
okruženja. Investitori su naročito zainteresovani za one zemlje koje nude niske
stope oporezivanja, naročito one ispod svetskih utvrđenih standarda od 35 do 40%,
budući da to ukazuje da tržišni mehanizam determiniše profitabilnost investicija,
bez preteranog uticaja državne intervencije. Uprkos tome što sniženje poreske
stope deluje privlačno, ovaj pristup ima i svoje nedostatke. “Naročito, međunarodni
ekonomski odnosi mogu narušiti nastojanja jedne zemlje u izgradnji relativno
neutralnog poreskog sistema. U stvari, u interesu je jedne zemlje (sa sistemom
oporezivanja korporativne dobiti koji u znatnoj meri odstupa od sistema drugih
zemalja), da kreira poreski sistem koji je manje neutralan kako bi se minimizirale
77 Primena ove mere karakteristična je za manje zemlje, kao na primer Hong Kong, Liban i
Mauritaniju.
173

potencijalne deformacije. Značajno je istaći da iznenadno smanjenje opšte poreske
stope može umanjiti poreske prihode države tokom tranzitnog perioda, međutim,
jednostavnost poreskog sistema podsticajno deluje na privlačenje budućih
investitora i povećava osnovicu za oporezivanje u dugom roku, i po tom osnovu
kompenzira fiskalne gubitke na osnovu inicijalne redukcije poreza” [2, str. 14].
Iz tih razloga, vlade mnogih zemalja se sve više oslanjaju na šeme poreskih
olakšica u svojim nastojanjima da privuku inostrane investitore. Prednost ovog
selektivnog pristupa u odnosu na opšte smanjenje poreza i njegova atraktivnost se
ogleda u tome što minimizira inicijalne efekte na fiskalne prihode i, u principu,
podržava targetiranje onih specifičnih industrijskih oblasti ili aktivnosti koje su
prioritetne za brži razvoj celokupne privrede. Takođe se smatra da takve vrste
olakšica generišu signalizirajuće efekte na državne aktivnosti sa ciljem stimulisanja
stranih direktnih investicija, kao i da je njihova implementacija brža, sa aspekta
vremena, i troškovno efikasnija u odnosu na generalnu reformu poreskog sistema.
Jedna od najčešće primenjivanih formi poreskih olakšica odnosi se na
smanjivanje stope oporezivanja korporativne dobiti, putem davanja poreskih
oslobođenja ili privremenih popusta. Ovaj oblik poreskih olakšica je naročito bio
popularan u “emerging” ekonomijama u kojima su vlasti favorizovale primenu
diskrecionih mera fiskalne politike. Na primer, neki afrički zakoni o investicijama
uključivali su poreska oslobođenja sa diferenciranim popustima i periodima
umanjenja u zavisnosti od ciljeva nadležnih državnih organa. Osnovna prednost
poreskih oslobođenja ogleda se u tome što se njihovom primenom ostvaruju velike
koristi odmah nakon što kompanija počinje da ostvaruje svoje prihode. Usled toga,
poreska oslobođenja su značajniji instrumenti u odnosu na olakšice, kao što je
smanjivanje stope oporezivanja na korporativnu dobit, budući da se efekti olakšica
ispoljavaju veoma sporo u dugom vremenskom periodu. Međutim, iskustvo
pokazuje da se njihov osnovni nedostatak ogleda u tome što uglavnom privlače
kratkoročne investicije u onim industrijskim sektorima koji se odlikuju velikom
pokretljivošću kompanija iz jedne poreske oblasti u drugu. Na kraju bi se moglo
reći da poreska oslobođenja mogu dovesti do erozije poreske osnovice ukoliko
poreski obveznici “nauče” kako da izbegnu oporezivanje prihoda iz drugih izvora.
Na primer, tokom fiskalne godine u kojoj su kompanije oslobođene od plaćanja
poreza, one posluju po preferencijalnoj stopi oporezivanja korporativne dobiti. U
slučaju da korporativni poreski obveznik ima na raspolaganju pravo alternativnog
izbora, ostvareni prihod se može preneti u onu kompaniju koja je oslobođena od
plaćanja poreza, i na taj način, smanjiti troškove plaćanja poreza kompanije koja se
nalazi u njihovom vlasništvu, a koja mora da plati porez.
Veliki broj, naročito industrijalizovanih zemalja dozvoljava brzo otpisivanje
investicionih troškova, bilo svih investicija ili onih koje žele da uvedu putem
poreskih olakšica ili kredita. Ove olakšice se javljaju u tri oblika: 1) ubrzni otpis
osnovnih sredstava (ubrzana amortizacija), koja omogućava preduzećima da iskažu
manju osnovicu za oporezivanje prihoda, čime se stvaraju uslovi za povećanje
fondova amortizacije, tj. mogućnosti za ulaganja u nove investicije, 2) poreska
174

ezmiza ili poreski oproštaj, ili odbitak u procentu od poreske obaveze iznos
investicionih troškova nastalih na osnovu izgradnje industrijskog objekta, ili
ulaganjem u modernizaciju kupovinom nove industrijske opreme, i 3) investicioni
poreski kredit, koji omogućava kompanijama smanjivanje poreskog opterećenja u
procentu od investicionih troškova.
Investicione poreske olakšice (engl. investment tax allowances) poseduju
određene prednosti. U praksi se veoma često primenjuju na selektivnoj osnovi, što
znači da se odnose na one investicije u onim privrednim oblastima i granama koje
su od značaja za razvoj privrede u celini. Kompanije ostvaruju koristi po osnovu
smanjivanja korporativnih poreza pod uslovom da preduzimaju kapitalne
investicije (radije nego ulaganja u osnivanje nove kompanije). Targetiranjem
tekućih kapitalnih izdataka, dozvole prouzrokuju manje odlivanje prihoda u odnosu
na poreska oslobođenja i stimulišu preduzimanje novih investicija, umesto ubiranja
prinosa na već uložena sredstva kao u slučaju smanjivanja korporativne stope
oporezivanja. Sem toga, davanjem investicionih poreskih dozvola država snosi deo
ogovornosti za troškove i moguće rizike investiranja.
Pored pozitivnih, postoje i brojne negativne strane investicionih poreskih
olakšica. Ukoliko investiciona poreska olakšica nije u celosti iskorišćena, postojeća
kompanija ostvaruje pune koristi (tj. nastavlja ekspanziju), dok kompanija koja tek
startuje najpre mora da ostvari dovoljno prihoda kako bi mogla da koristi
pogodnosti ove olakšice. Takođe, projekti sa dužim periodom mirovanja ne
ostvaruju koristi po tom osnovu u odnosu na one koji brzo odbacuju prihode. U
uslovima visoke inflacije, poreske olakšice neutralizuju pozitivne uticaje fiskalnog
sistema na investiciono ponašanje kompanija. Kompanije u zemljama sa većom
stopom inflacije ostvariće veće koristi ukoliko pozajmljuju finansijski kapital,
budući da su poreske obustave za kapitalne troškove veće.
Na kraju bi smo ukazali na jedan ekstremni pristup u primeni mera fiskalne
politike u privlačenju stranih direktnih investicija, a koji se odnosi na smanjivanje
ili jednostavno eliminisanje poreskog opterećenja svim korporativnim poreskim
obveznicima, ili određenoj grupi investitora. Neke zemlje, naročito u regionu
Kariba i Pacifika, su danas postale pravi poreski raj. Ove zemlje sa uspehom
privlače strane direktne investicije ili, konkretnije, mobilne kompanije ili aktivnosti
koje su relativno globalnog karaktera u oblasti bankarstva i osiguranja, kao i
Internet kompanije. Po rečima Cayman Islandsa [2, str.16], u njima je
skoncentrisano negde oko 45 afilijacija najvećih svetskih banaka, tako da su
zemlje poreskog raja svrstane u peti najveći svetski finansijski centar.
Nakon 1950. godine, izvozno proizvodne zone postaju veoma popularan
instrument ekonomske politike za privlačenje stranih direktnih investicija kako u
razvijenim, tako i zemljama u razvoju. Koncept izvozno proizvodnih zona se
odnosi na veliki broj različitih vrsta zona (tj. slobodna trgovinska zona, slobodna
carinska zona, slobodna investiciona zona, offshore zona) odražavajući na taj način
mnoštvo aktivnosti koje se u njima ostvaruju (aktivnosti kao što su carinska
skladištenja, proizvodnja namenjena izvozu, montaža, lučka trgovina i finansijske
175

usluge). Međutim, bez obzira na ove modalitete, izvozno proizvodne zone
zauzimaju centralno mesto. Izvozno proizvodne zone se osnivaju bilo u privatnom
ili u vlasništvu države, dok preduzeća koja posluju unutar zona mogu imati status
domaćih, inostranih i zajedničkih preduzeća. U proteklih nekoliko godina broj
privatnih zona je naglo povećan, doprinoseći na taj način povećanju broja ovih
zona u svetu.
U svakom slučaju, “izvozno proizvodne zone se mogu definisati kao
ograničena i zatvorena područja unutar nacionalne carinske teritorije, smeštena
uglavnom na najpovoljnijim geografskim lokacijama, sa infrastrukturom koja
pogoduje ostvarivanju trgovinskih i industrijskih aktivnosti, kao i to da podležu
delovanju carinskih zakona i fiskalnog razgraničenja” [6, str. 214]. Atraktivnost
izvozno proizvodnih zona za priliv stranih direktnih investicija leži u davanju
brojnih olakšica, koje se odnose na: [6, str. 215]
1. povraćaj carina ili oslobođenja od plaćanja carinskih obaveza na uvoz sirovog
materijala, međuproizvoda i kapitalnih dobara koji se koriste kao inputi u
proizvodnji izvoznih proizvoda;
2. oslobođenja od plaćanja poreza na promet za proizvode namenjene izvozu,
kao i za sve domaće proizvode i usluge koji se koriste za njihovu proizvodnju;
3. oslobođenja od plaćanja poreza, 78 poreski popusti i smanjivanje poreskih stopa
na korporativne prihode ili profit, u određenom procentu od izvoza ukupne
proizvodnje;
4. pružanje pomoćnih usluga kao što su zemljište, poslovni prostor, posebne
pogodnosti (voda, električna energija itd. ) i ostale olakšice.
Iskustvo pokazuje da osnivanje izvozno proizvodnih zona može doprineti
povećanju zaposlenosti, većem prilivu deviznih sredstava i podizanju nivoa
konkurentnosti izvoza zemlje domaćina. Međutim, doprinos izvozno proizvodnih
zona privrednom razvoju zemlje domaćina zavisi, između ostalog, ne samo od
politike zemlje domaćina koja se zasniva samo na olakšicama, već i one koja je
usmerena ka stvaranju humanog kapitala i kreiranju neophodne infrastrukture za
privlačenje izvozno orjentisanih stranih direktnih investicija.
Posmatrano sa aspekta humanog kapitala, izvozno proizvodne zone mogu
doprineti razvoju domaće ekonomije ukoliko se inostrani investitori angažuju u
obučavanje radne snage i ukoliko se na radnom mestu podstiče učenje kroz rad
(engl. learnig by doing, kao što je to bio slučaj u Singapuru i na Filipinima), što bi
skupa doprinelo povećanju produktivnosti radne snage. Osim toga, podizanje
domaćih veština i znanja na menadžerskom i kontrolnom nivou, ubrzalo bi razvoj
lokalnog preduzetništva. Ovo je naročito značajno za preduzeća u zemljama u
razvoju, s obzirom da ona oskudevaju proizvodnim i marketinškim znanjima, koji
predstavljaju ključne elemente za uspešan nastup na svetskom tržištu.
78 Zapravo, u svim zonama primenjuju se poreska oslobođenja za određeni period vremena (obično
10 godina), zajedno sa smanjivanjem ili eliminisanjem poreza na uvoz mašina i proizvodnih inputa.
176

3) Savremeni problemi u globalnoj ekonomiji
Inteziviranje procesa globalizacije poslednjih desetak godina i postepeno
eliminisanje barijera na kretanje kapitala, uključujući i tokove stranih direktnih
investicija, postavlja nove probleme. Prvi problem koji je privukao veliku pažnju
istraživača odnosi se na interakciju između fiskalnog režima zemlje investitora i
zemlje domaćina, i njegov uticaj na tokove stranih direktnih investicija. Drugo,
problemi vezani za rastuću “poresku” konkurenciju između zemalja i regiona
postaju predmet brojnih rasprava, s obzirom na povećani značaj ovog fenomena
širom sveta. Najzad, nedavna istraživanja pokazuju da neke multinacionalne
korporacije uživaju nesrazmerno velike poreske beneficije u obliku poreskih
popusta, što nameće potrebu temeljnog preispitivanja ne samo koristi od pružanja
poreskih olakšica, već i troškova kojim se pri tom izlaže zemlja domaćin.
a) Poreska politika zemlje investitora
Usled postojanja različitih poreskih zakona i različitog tretmana stranih
direktnih investicija u inostranstvu, problematika oporezivanja multinacionalnog
preduzeća se pojavljuje kao krajnje kompleksna. U uslovima izražene mobilnosti
kapitala u međunarodnim okvirima, visina stope oporezivanja korporativne dobiti u
zemlji investitora i propisi kojima se reguliše problematika oporezivanja u zemlji
domaćina se javljaju kao značajni faktori koji determinišu dinamiku tokova stranih
direktnih investicija. Budući da poreski instrumenti predstavljaju jedan od
značajnih faktora koji determiniše lokaciju stranih direktnih investicija,
potpisivanjem bilateralnih sporazuma nastoje se izbeći negativni efekti koji mogu
nastati u slučaju dvostrukog oporezivanja između zemalja. U postojećoj literaturi
se naglašava značaj dva dopunska efekta: (1) uticaj poreskog sistema zemlje
investitora na efikasnost poreskih olakšica zemlje domaćina, i (2) njihov uticaj na
način na koji multinacionalne korporacije posluju u inostranstvu.
Propisi kojima se uređuje visina poreza u zemlji investitora u velikoj meri
determinišu efektivnost poreskih olakšica u zemlji domaćina. “Kako bi izbegle
dvostruko oporezivanje, SAD daju poreske olakšice na federalni porez na osnovu
poreza u inostranstvu koji je platila neka korporacija iz SAD-a. Ako strana zemlja
ima poresku stopu manju nego što bi je imala korporacija u SAD-u, tada će
korporacija platiti kombinovani porez do punog iznosa poreske stope u SAD-u.
Deo poreza plaća se stranoj vladi, a drugi deo vladi SAD-a. Pretpostavimo da
ogranak neke korporacije iz SAD-a posluje u zemlji u kojoj je stopa poreza na
prihod 27%. Taj ogranak zarađuje 2 miliona dolara i plaća 540,000$ kao porez na
prihode u inostranstvu. Ta 2 miliona dolara predmet su poreske stope u iznosu od
34% u SAD-u, što znači 680,000$ poreza. To preduzeće dobija poresku olakšicu u
iznosu od 540,000$; prema tome ono plaća u SAD-u samo 140,000$ kao porez na
prihode na osnovu svog ogranka u inostranstvu. Ukoliko bi poreska stopa u
inostranstvu iznosila 50%, tada bi preduzeće trebalo platiti na tu zaradu 1 milion
dolara poreza u inostranstvu i ništa poreza u SAD” [7, str. 726].
177

Japan i SAD primenjuju slične poreske sisteme, dok se u drugim zemljama,
kao što su Kanada, Francuska, Australija, Nemačka i Holandija primenjuju mere
manjeg ili većeg oslobađanja od plaćanja poreza na ostvareni profit u inostranstvu.
“Poređenjem distribucije stranih direktnih investicija u SAD-u tokom 1996.
godine, Hins je pokušao da utvrdi ponašanje investitora iz zemalja čije vlade
odobravaju poreske olakšice na federalni porez i onih čije vlade ne oporezuju
prihod ostvaren u SAD-u. Zaključci do kojih je on došao ukazuju da kompanije
koje potiču iz zemalja u kojima se ne vrši oporezivanje prihoda ostvarenog u
inostranstvu (Francuska, Kanada itd.) pokazuju veće sklonosti da svoje aktivnosti
lociraju u zemljama u kojima se primenjuju niže poreske stope od onih koji plaćaju
poreze u matičnoj zemlji (Japan i Velika Britanija). Već tokom 1998. godine,
pomenuti autor je uočio da japanska preduzeća pokazuju sklonost za investiranje u
onim zemljama sa kojima su poreske vlasti u Japanu sklopile ugovor, kojim se
utvrđuju poreske olakšice na oporezivanje prihoda koje ona plaćaju vladama
zemalja domaćina u kojima se ne primenjuju poreska oslobođenja. Drugim rečima,
japanska preduzeća pokazuju veću sklonost za investiranje u one zemlje u koje
ostvaruju koristi na osnovu poreskih olakšica, nego u slučaju kada bi pomenute
koristi izostale, iz razloga što bi morala da plaćaju poreze u Japanu” [2, str.18].
Posmatrano sa aspekta politike, može se zaključiti da poreske olakšice ostvaruju
veću efektivnost u slučaju kada se primenjuju na preduzeća koja potiču iz zemalja
u kojima poreske vlasti ne oporezuju prekogranične aktivnosti ovih preduzeća.
Nedavna istraživanja ukazuju da poreski sistem matične zemlje takođe utiče
na način na koji multinacionalne korporacije ostvaruju svoje aktivnosti u
inostranstvu. Hines i Hubbard (1990) i Grubert (1998) ukazuju da američka
preduzeća nalaze da je korisnije da koriste zajmove kako bi finansirali investicije u
zemljama sa visokim stopama oporezivanja (u odnosu na SAD), a da u zemljama
sa niskim stopama poreza ulažu sopstveni kapital. Polazna pretpostavka ove
tvrdnje počiva na tome da zaduživanje smanjuje prihode afilijacije i, po tom
osnovu, iznos prihoda za oporezivanje u zemlji domaćina (matično preduzeće plaća
dodatne poreze, ali po nižoj stopi u SAD-u) [2, str. 18].
178
b) Harmonizacija versus poreska konkurencija
U poslednje vreme jačaju tendencije ka unifikaciji i harmonizaciji poreskog
sistema kako u razvijenim industrijalizovanim, tako i u zemljama u razvoju i
zemljama u tranziciji. Ove tendencije su naročito izražene unutar regionalnih
ekonomskih integracija, kao što su Evropska unija, NAFTA ili ASEAN, budući da
se u velikom broju empirijskih istraživanja naglašava negativan uticaj poreske
konkurencije na privrede zemalja članica.
O značajnom uticaju fiskalne politike na lokacione odluke stranih investitora
govorio je i Forsajt, koji je, pre nekih 30 godina, izneo stav da se o potencijalnoj
efektivnosti fiskalnih olakšica može govoriti jedino ukoliko one poseduju
sposobnost da načine razliku između dve jurisdikcije u kojima su osnovni,
značajniji uslovi, ili drugim rečima, fiksne lokacione karakteristike manje ili više

ekvivalentne. U tom kontekstu, može se reći da olakšice igraju odlučujuću ulogu u
izboru pri donošenju konačne odluke o lokaciji.
Međutim, i pored toga što se primenom mera fiskalne politike mogu ostvariti
pozitivni efekti na privlačenje većih tokova stranih direktnih investicija, rastuća
“poreska” konkurencija između vlada potencijalnih zemalja domaćina stranih
direktnih investicija privlači veliku pažnju istraživača i rađa nove dileme u
poslednje vreme. Na primer, Haaparanta (1996) je u svojim istraživanjima ukazao
da neke zemlje ulaze u taj proces ukoliko njihova primarna motivacija za
privlačenje stranih direktnih investicija leži u povećanju nivoa zaposlenosti, tj.
kreiranju radnih mesta. Haufer i Wooton (1999) ukazuju da i sama veličina zemlje
domaćina može imati uticaja na ovakvo ponašanje zemlje domaćina. U principu,
zemlje sa većim domaćim tržištem poseduju mogućnost za oporezivanje većeg
kvantuma stranih direktnih investicija, usled čega one ostvaruju koristi na osnovu
pozitivnih efekata aglomeracije, ali se koristi smanjuju sa snižavanjem trgovinskih
troškova, kao što je to slučaj sa regionalnim grupacijama i trgovinskim unijama. U
celini posmatrano, ostvarivanje pozitivnih ili negativnih rezultata na osnovu
poreske konkurencije zavisi od delovanja velikog broja faktora. Neki od njih se
odnose na oblik konkurencije (kooperacija ili samostalno delovanje), karakteristike
tržišta na kome deluju preduzeća (konkurentsko ili nekonkurentsko), kao i na vrstu
instrumenta poreske politike koji primenjuju vlade zemalja potencijalnih domaćina.
Veliki problem u praksi predstavlja utvrđivanje intenziteta “poreske”
konkurencije između zemalja ili unutar zemlje, usled veoma otežanog pristupa
poverljivim državnim podacima. Smatra se da je poreska konkurencija najjače
izražena u automobilskom sektoru i između velikih preduzeća. O posledicama
poreske konkurencije postoje dva oprečna mišljenja. Evropska unija i OECD su
saglasni u stavu da poreska konkurencija ostavlja štetne posledice na zemlje koje
ulaze u taj proces. Nasuprot takvom prilazu, postoji uverenje da razlike u poreskim
režimima proširuju izbor pri donošenju odluke o lokaciji aktivnosti potencijalnih
investitora i, usled toga, ostvarivanje potpune satisfakcije investitora.
Harmonizacija poreskih sistema se nameće danas kao jedan od preduslova
stvaranja stabilnog, predvidljivog i transparentnog investicionog okruženja uz
istovremeno otklanjanje potencijalnih negativnih posledica poreske konkurencije
između zemalja i unutar regiona. Prvi korak koji je učinjen od strane zemalja
članica Evropske unije u tom pravcu je usvajanje Kodeksa ponašanja u oblasti
oporezivanja poslovanja decembra 1997. godine, po kome se zemlje članice
obavezuju o ukidanju postojećih i da neće uvoditi nove “štetne” poreske mere.
Slične korake je preduzelo i nekoliko zapadnoafričkih zemalja koje su zajedničkim
naporima pokušale da izvrše harmonizaciju sistema poreskih olakšica za strane
direktne investicije u jedinstveni Pravilnik o investicijama unutar Monetarne unije
zapadnoafričkih zemalja.
Na kraju bi smo istakli jednu činjenicu za koju se smatra da je od
prvorazrednog značaja, a to je da sklonost zemalja, naročito zemalja u razvoju i
zemalja u tranziciji, ka primeni fiskalnih olakšica, kao posrednog instrumenta za
179

privlačenje stranih direktnih investicija, raste kao posledica sve veće mobilnosti
kapitala i kompanija između zemalja i regiona i homogenizacije fundamentalnih
uslova poslovanja u velikim ekonomskim područjima.
180
3) Negativni efekti fiskalnih olakšica na zemlju domaćina
Uprkos tome što fiskalne olakšice pokazuju izvesnu efektivnost u povećanju
priliva stranih direktnih investicija, primećeno je da troškovi davanja fiskalnih
olakšica mogu nadmašiti koristi koje se tim putem ostvaruju u zemlji domaćina.
Problematika troškovne efikasnosti fiskalnih olakšica postaje predmet velikog
interesovanja u uslovima intenziviranja “poreske” konkurencije između zemalja
širom sveta. Ova konkurencija se ne odvija samo na tržištima relativno bogatih
industrijskih zemalja, već, istovremeno, i na emerging tržištima gde se vlade
suočavaju sa generalno velikim budžetskim ograničenjima.
Fiskalne olakšice generišu kako pozitivne efekte na privlačenje stranih
direktnih investicija, tako i negativne efekte na zemlju domaćina. “Glavni
argument protiv davanja fiskalnih olakšica se upravo odnosi na troškove kojima su
one praćene. Ovi troškovi se odnose na oportunitetne troškove davanja olakšica
umesto korišćenja ovih resursa za poboljšanje infrastrukturnih uslova i opšteg
nivoa obrazovanja zaposlenih radnika. Dok sa s jedne strane koriguju tržišni
nedostaci, s druge strane se rađaju novi problemi. Drugi problem se odnosi na
mogućnost kvalitativne i kvantitativne procene efekata konkretne olakšice. Prvo,
veoma je teško utvrditi da li je konkretno ulaganje upravo nastalo kao rezutat
primene određene olakšice, drugo, čak i da je to utvrđeno, veoma je teško izvršiti
kvanticifiranje kako pozitivnih (na izvoz, transfer tehnologije i zaposlenost), tako i
negativnih efekata (povećanje strukturnih disproporcija u privredi i korupcije)” [6,
str. 204].
Prvi direktni negativni uticaj fiskalnih olakšica ogleda se potencijalnom
gubitku javnih prihoda vlade zemlje domaćina. 79 “U Tunisu, na primer, zemlji koja
sa relativno velikim uspehom privlači strane direktne investicije, fiskalni troškovi
koji prate olakšice iznosili su približno 20% ukupnih privatnih investicija u 2001.
godini. U 1996. godini, američka država Alabama je dala Mercedes Benzu
subvencije u iznosu od 200,000 US$ po zaposlenom, dok je Nemačka odobrila
Dow Chemical zapanjujući iznos od 3.400,000 US$ po zaposlenom” [5]. Ovi
primeri ukazuju na potrebu jasne procene pozitivnih implikacija poreskih olakšica
kako na privlačenje stranih direktnih investicija, tako i na zemlju domaćina.
Postavlja se pitanje da li će u takvim slučajevima doći do priliva novih investicija
ukoliko zemlja domaćin sužava paket poreskih olakšica ili u potpunosti napušta
njihovu primenu. Ukoliko je odgovor potvrdan, inostrani investitori ostvaruju
korist, državna kasa gubi, a zemlja domaćin ne ostvaruje nikakve koristi.
79 Procenjeno je da direktni i indirektni troškovi fiskalnih olakšica po radniku u automobilskoj industriji
premašuju iznos od 100.000 $ (Oman, 2000).

Interesantno je napomenuti da jedna studija, koju su izvršili Figlio i Bloningen
1999. godine [2, str. 21] na primeru američke države Južne Karoline, ukazuje da
strane direktne investicije ostvaruju niz negativnih efekata na državni budžet i da je
taj negativni uticaj veći u odnosu na nove domaće investicije. Ne samo da generišu
veće odlivanje prihoda (jedno strano preduzeće prosečne veličine utiče na
redukciju per capita prihoda za 1,2%, dok domaće preduzeće samo za 0,1%), već
prouzrokuju i dodatne izdatke na ime ulaganja u infrastrukturu i obrazovanje, čak i
pored toga što ova ulaganja mogu imati indirektne koristi za jednu ekonomiju.
Rezultati izvršenih istraživanja ukazuju da privlačenje inostranih kompanija,
posmatrano sa aspekta javnih finansija, ne predstavlja “igru sa nultim rezultatom”
(engl. “zero sum game”).
Poreska politika i olakšice mogu biti praćene drugim, manje vidljivim
dodatnim troškovima. Njihova efikasnost u velikoj meri zavisi od sposobnosti
poreskih vlasti da identifikuju “pozitivne eksternalije” koje generišu strane direktne
investicije i da na osnovu toga odrede onaj kvantum fiskalnih olakšica potreban za
stimulisanje investicione aktivnosti inostranih investitora. Nije redak slučaj u
praksi da se šeme poreskih olakšica zasnivaju na nedovoljno jasnim procenama
potencijalnih eksternalija, kao i pretpostavkama kreatora ekonomske politike o
mogućnostima privlačenja određenih vrsta investicija.
Poreske olakšice mogu biti praćene i distorzivnim efektima na alokaciju
resursa. Distorzivni efekat fiskalnih olakšica na alokaciju resursa naročito do dolazi
do izražaja ukoliko one skreću investicione odluke multinacionalnih korporacija.
Olakšice mogu takođe ostvariti kontraproduktivni efekat na razvoj privrede zemlje
domaćina, ukoliko stimulišu priliv onih investicija koje nisu u interesu razvoja
privrede, naročito u onim zemljama gde osnove funkcionisanja i razvoja privrede
još nisu postavljene (kao na primer, politička i makroekonomska stabilnost).
S druge strane, prilikom procene fiskalnih olakšica manje se postavlja pitanje
njihove efikasnosti u ostvarivanju postavljenih ciljeva od mogućnosti efektivnog
upravljanja njima. Fiskalne olakšice su praćene velikim administrativnim
troškovima i, usled toga, moraju biti više nego marginalno efektivne kako bi se
pokrili troškovi njihove implementacije i ostvarile neto koristi za privredu u celini.
Posmatrano sa tog stanovišta, valja napomenuti da postoji razlika između
diskrecionih režima, u kojima se prilikom odobravanja fiskalnih olakšica vrši
procena svakog slučaja ponaosob, i nediskrecionih režima, koji se zasnivaju na
davanju fiskalnih olakšica kompaniji koja podmiruje utvrđene zahteve. Poteškoće
koje se javljaju prilikom upravljanja diskrecionim režimima rezultiraju u povećanju
barijera i neizvesnosti za investitore, što skupa deluje na povećanje ukupnih
troškova preduzimanja investicija u jednoj zemlji. “Diskrecioni režimi fiskalnih
olakšica u nekim slučajevima postaju pravi izvor korupcije, sprečavaju ulazak
željenih investicija i ostvaruju štetne efekte na proces razvoja konkurentskog
tržišta, i kreiranja adekvatne ekonomske politike zemlje domaćina. Za razliku od
diskrecionih, automatski režimi fiskalnih olakšica se lakše implementiraju i sadrže
sledeće poreske olakšice: investicioni poreski krediti, ubrzana amortizacija i
181

subvencije. U stvari, multinacionalne korporacije prilikom donošenja odluke o
lokaciji direktnih investicija veći značaj pridaju jednostavnosti i stabilnosti
poreskog sistema, nego poreskim olakšicama, naročito u okruženju koje je praćeno
velikim političkim i institucionalnim rizikom” [2, str. 23].
Problematika uticaja poreskih olakšica na strane direktne investicije još uvek
predstavlja kontroverzno područje, budući da stara pitanja još uvek traže nove
odgovore, dok nova pitanja izronjavaju. “Olakšicama se ne mogu nadoknaditi niti
ozbiljni poremećaji u investicionom okruženju, niti one generišu željene
eksternalije. Stoga, savetnici vlade zemlje domaćina veoma često preporučuju
dugoročnu strategiju koja je usmerena na poboljšanje humane i fizičke
infrastrukture i aktivnu ulogu države kako bi se povećale šanse za privlačenje
stranih direktnih investicija na dugoročnoj osnovi. Naglašena uloga i značaj
fundamentalnih faktora, kao što su ekonomski uslovi i politička klima, u
privlačenju stranih direktnih investicija se može objasniti činjenicom da i
najozbiljniji investitori veoma često nisu svesni koristi koje putem olakšica
ostvaruju i da usled toga isključuju konkretnu lokaciju iz izbora” [2, str. 23].
182
Zaključak
Moglo bi se zaključiti da primena fiskalnih olakšica, kao instrumenta za
privlačenje stranih direktnih investicija u većini potencijalnih zemalja domaćina,
predstavlja veliki izazov, ali i da istovremeno zahteva i brižljivu procenu koristi, i
troškova njihove primene. Primena subvencija u privlačenju stranih direktnih
investicija ne može se vršiti izolovano od primene ostalih mera, s obzirom da bi u
tom slučaju izostali pozitivni efekti, već kao sastavni deo mera iz širokog
političkog paketa. U zemljama u kojima olakšice igraju značajnu ulogu u
privlačenju stranih direktnih investicija, radi ostvarivanja punih koristi od njihove
primene neophodno je komplementarno primenjivati i druge mere koje su
usmerene na poboljšanje kvalifikacione strukture radne snage, podizanje
tehnološkog nivoa privrede, kao i poboljšanje infrastrukturnih uslova. S tim u vezi,
sasvim je opravdan stav da se bazični nedostaci u okruženju ne mogu nadoknaditi
davanjem investicionih olakšica, jer bi to predstavljalo pogrešnu strategiju u meri u
kojoj bi se povećao rizik od neefikasne alokacije javnih resursa u projekte nad
kojima se ne ostvaruju koristi i, po tom osnovu, ekonomski ne opravdava njihova
primena. Ukoliko se raspoloživi potencijali ne usmere na podizanje kvaliteta
poslovnog okruženja koje bi stimulativno delovalo na odluke potencijalnih
investitora i povećanje proizvodnje postojećih afilijacija, kao i bez efikasnog
ugrađivanja stranih direktnih investicija u lokalnu ekonomiju kroz vertikalno
povezivanje, sa ukidanjem olakšica povećao bi se i rizik od odliva stranih direktnih
investicija, tj. napuštanja potencijalne zemlje domaćina.
Budući da između razvijenih, sa jedne strane, i zemalja u razvoju i zemalja u
tranziciji, sa druge strane, postoje osetne razlike u primeni fiskalnih i finansijskih
olakšica u privlačenju stranih direktnih investicija treba ukazati na sledeće:

1. Finansijske olakšice u formi dozvola mogu biti naročito atraktivne sa aspekta
investitora (primaoca), s obzirom da one smanjuju inicijalne troškove
investiranja i, usled toga, smanjuju nivo rizika konkretnog investicionog
projekta. Nasuprot tome, oslobađanja od plaćanja poreza na korporativni
prihod ili smanjivanje stope poreza ostvaruju svoj uticaj samo u momentu
kada konkretna investicija počinje da odbacuje profite. U industrijskim
sektorima, koje odlikuju brze promene i velika fleksibilnost (kao što je to
slučaj sa industrijom poluprovodnika), postoji visok stepen neizvesnosti u
ostvarivanju koristi na osnovu oslobađanja od plaćanja od poreza nego što je
to u slučaju davanja dozvola.
2. Veoma je teško utvrditi da davanje dozvola, kao lokacione olakšice, jednoj,
najčešće izvozno orijentisanoj, aktivnosti može ugroziti interese druge zemlje
članice WTO. Sa druge strane, korišćenje fiskalnih olakšica u dužem periodu
vremena može izazvati otpore drugih zemalja članica koje mogu tražiti
procenu njihovog uticaja i primenu blagovremenih mera za otklanjanje štetnih
efekata.
3. Od zemlje članice se može zatražiti da ukine fiskalna oslobođenja, ukoliko se
proceni da njihova primena nije u skladu sa odredbama Sporazuma o
subvencijama i kompenzatornim merama. Nasuprot tome, Sporazum ne
predviđa nadoknadu subvencija.
Literatura
1. Hines, James. 1996. “Tax Policy and the Activities of Multinatonal
Corporations”, National Bureau of Economic Research Working Paper, No.
5589. Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research Working Paper.
2. Morisset, Jacques and Neda Pirnia. “How Tax Policy and Incentives Affect
Foreign Direct Investment. A Review”. Foreign Investment Advisory Service
(FIAS), a joint service of the International Finance Corporation and the World
Bank. To be published in “New Directions for Research in FDI”, B. Bora (ed),
Rutledge, forthcoming.
3. Ogutcu, Mehmet. 2002. “Good Governance and Best Practices for Investment
Policy and Promotion”, UNCTAD workshop on Efficient and Transparent
Investment Promotion Practices: The Case of LDCs, Geneva, 6-7 june.
4. Reyber, Grant L. 1973. Foreign Investment in Development. Oxford, Uk:
Clarendon Press.
5. The World Bank Group: Private Sector and Infrastructure Network. 2003. “Tax
Incentives. Using Tax Incentives to Attract Foreign Direct Investment”, Note
Number 253, February.
6. UNCTAD, World Investment Report 2002: “Transnational Corporations and
Export Competitiveness”, Chapter VII : Policy Measures. United Nations: New
York and Geneva.
7. Van Horne, James C. 1993. Finansijsko upravljanje i politika - finansijski
menadžement. MATE, Zagreb.
183

Mr Marija Džunić *
184
POVERENJE KAO ELEMENT INSTITUCIONALNE
INFRASTRUKTURE PRIVREDA U TRANSFORMACIJI
Rezime: Od početka procesa društveno-ekonomskih reformi u postsocijalističkim
ekonomijama, veoma je vidljiva različitost ostvarenih rezultata transformacije između
različitih zemalja. Iako razlike postoje u skoro svakoj oblasti, rezultati refomisanja najviše
variraju kada je u pitanju proces institucionalne izgradnje i efikasnosti funkcionisanja
novih tržišnih institucija. Zato je jedno od centralnih pitanja tranzicije na koji način je
nasleđeno stanje neformalnih institucija u kombinaciji sa institucionalnim promenama
uticalo na ostvarene rezultate reformi. U ovom radu, pažnja je usmerena na otkrivanje
uloge poverenja u procesu tranzicije, kao jedne od komponenti socijalnog kapitala i kao
atributa koji se svrstava u neformalne norme i vrednosti društva. Poverenje je osnov i
neophodan uslov svih ekonomskih transakcija, bilo da je reč o interpersonalnom poverenju
ili o poverenju u državne institucije. Poverenje između ekonomskih agenata pomaže
unapređenju efikasnosti u uslovima neizvesnosti i ograničava oportunističko ponašanje,
dok poverenje u državu smanjuje troškove primene pravila i podstiče kolektivnu akciju. U
specifičnim uslovima tranzicionih zemalja, koje se bore sa nasleđenim nepoverenjem u
državu, kao i sa ostacima neformalnih mreža koje su zamenile funkcionisanje državnih
institucija, jačanje poverenja dobija naročito značajnu ulogu. Osim pozitivnih efekata koje
povećani nivo poverenja može imati na ekonomske performanse, interesantno je istražiti da
li postoji veza između ovakvog kulturnog atributa društva i odluka stranih investitora o
ulaganju njihovog kapitala u zemlje koje se transformišu. Već postoje određene studije koje
dokazuju da nivo stranih investicija pozitivno korelira sa nivoom interpersonalnog i
generalizovanog poverenja u društvu. Cilj ovog rada je da detaljnije istraži načine na koje
jačanje poverenja može uticati na unapređenje ekonomskih performansi, a naročito na
intenziviranje priliva kapitala iz inostranstva.
Ključne reči: poverenje, socijalni kapital, transformacija, investicije.
TRAST AS INSTITUTIONAL INFRASTRUCTURE INGREDIANT IN
TRANSFORMING ECONOMIES
Abstract: Since the beginning of the reform process in post socialist economies, there
has been a very obvious variation of the transformation results achieved in different
countries. Although the differences are observable in almost all areas, reform outcomes
differ the most in the field of institutional building and the effectiveness of new market
institutions. Therefore, one of the central issues of transition should be the way that the
inherited condition of informal institutions combined with institutional changes affects
reform outcomes. The paper focuses on unfolding the role of trust in transition, as a
∗ Ekonomski fakultet u Nišu

component of social capital and an attribute belonging to the set of informal social norms
and values. K. Arrow noted, back in 1975: “It can be plausibly argued that much of
economic backwardness in the world can be explained by the lack of mutual confidence.”
Trust, interpersonal and generalized, is the foundation and necessary condition for
economic transacting. Trust between economic agents helps improving efficiency in terms
of uncertainty and reduces opportunistic behavior, while trust in government reduces the
cost of rule enforcement and incites collective action.
In the specific conditions of transition economies, which have to cope with inherited
distrust in the government and remainders of informal networks that have replaced formal
institutions, trust gets even more important role. Aside from the positive economic effects
trust can generate, it is interesting to enquire if there is a link between the level of trust and
decisions of foreign investors about bringing their capital into transforming countries.
There already are numerous studies which confirm the positive correlation between the
level of trust and foreign investments. The purpose of the paper is to analyze the ways in
which raising the level of trust can positively influence economic performance, especially
by intensifying capital inflows from abroad.
Key words: trust, social capital, transformation, investment.
Uvod
Danas, skoro dve decenije od početka transformacije, većina njenih aktera ne
može se pohvaliti zavidnim uspehom ni po pitanju realnih pokazatelja privredne
aktivnosti, ni po vidljivim napretku u ostalim oblastima društvenog života.
Svakako, može se nabrojati par izuzetaka koji su potvrdili pravilo da dosledna
primena politike reformi, savetovana od strane međunarodnih stručnjaka može da
dovede do određenih rezultata. U tom smislu, skoro da je fascinantna različitost
ostvarenih performansi transformacije, iako su se sve zemlje pridržavale skoro istih
uputstava u tom procesu. Upravo u toj činjenici leži pomisao da nije ekonomska
politika ta koja je presudna za uspeh transformacije, već da daleko značajniju ulogu
igra društveni, politički i kulturni ambijent u kome se ona odvija. S obzirom da se
proces ekonomsko-političkih promena ne odvija u vakuumu, već u konkretnom
okruženju specifičnih društava, sa njihovim uvreženim navikama, običajima,
vrednosnim sistemima, krajnji rezultat je u svakom pojedinačnom društvu različit,
kao rezultat dejstva njegovih konkretnih predispozicija za ekonomsko-političku
liberalizaciju. Postalo je jasno da modeli ekonomskog rasta i razvoja tokom
transformacije, a i nezavisno od nje, moraju biti obogaćeni novim parametrima –
političkim, socijalnim i kulturnim faktorima, koji danas dobijaju ulogu kritičnih
determinanti društvene efikasnosti.
Naglašavanje uloge koju neformalne vrednosti i norme igraju u ekonomskom
životu jedne privrede u tranziciji dovodi do konkretnog pitanja - na koji način
društveno-političko okruženje može uticati na tokove transformacije, ekonomske
uspehe i institucionalizaciju novog društveno-političkog sistema. Odgovori na ovo
pitanje traže se već godinama unazad, pre svega kroz pokušaje da se objasni
185

kompleksna priroda odnosa između reformi političkog sistema i performansi
ekonomskog rasta i razvoja. U prilog konstataciji da sama politika ekonomskih
reformi nije jedini faktor uspeha ekonomske transformacije, ide i to da je za
implementaciju te politike potrebna kompetentnost, snaga i efikasnost državnih
vlasti, političke institucije koje omogućavaju realizaciju reformi, ali i odgovarajući
kulturni preduslovi, koji se odnose na sve ekonomske i političke učesnike procesa
reformisanja. Ovim se otvara jedno vrlo važno pitanje – da li i kako je moguće
menjati socijalno-kulturne obrasce tranzicionih društava, s obzirom da je reč o
vrednostima i normama koje se vekovima institucionalizuju u jednom društvu.
Za uspeh bilo koje društvene reforme neophodno je da ona društvu bude
prihvatljiva, da se na nju gleda kao na pozitivnu i potrebnu, da bude kompatibilna
sa postojećim sistemom društvenih vrednosti i da se uklapa u postojeće društvenokulturne
obrasce. Veliki deo problema koji su se tokom transformacije javljali u
postkomunističkim zemljama uzrokovan je upravo nekompatibilnošću kulture
kapitalizma i demokratije sa socijalnim genotipom naroda koji žive u ovim
zemljama. Zahvaljujući ovom otkriću, došlo je do toga da se postepeno aktuelizuje
uloga dosada zanemarivanih socijalnih i kulturnih predispozicija za transformaciju,
i to njihovom reafirmacijom kroz koncept socijalnog kapitala. Iako podrazumeva
mnogo toga, socijalni kapital se najbolje može opisati kao društveni resurs, izražen
kroz sistem društvenih veza i odnosa, zasnovanih na principima poverenja i
reciprociteta. Slikovito rečeno, socijalni kapital igra ulogu svojevrsnog „društvenog
lepka“, koji povezuje pojedince u jednom društvu i omogućava im saradnju i
kolektivnu akciju. Zato je socijalni kapital postao sinonim za sistem društvenih
normi i kulturnih vrednosti jednog društva, i kao takav predstavlja socijalni
kontekst u kome se odvija društveno-ekonomska transformacija. Primetni porast
interesovanja za proučavanje ovog koncepta, koje se može primetiti u svim
društvenim naukama u poslednje dve decenije, samo je potvrda i dokaz rastuće
svesti o tome da socijalni kapital igra značajnu u logu u ekonomskom, političkom i
društvenom razvoju, kako zemalja u tranziciji, tako i razvijenih zemalja. Pažljivom
analizom mogu se ustanoviti brojni načini uticaja socijalnog kapitala na društvenoekonomske
ishode, prvenstveno ističući produktivnost socijalnog kapitala, kao
sredstva neophodnog za postizanje određenih ciljeva. U tom smislu, pretpostavke
su da socijalni kapital unapređuje sposobnost i volju pojedinaca da sarađuju,
usavršava načine i postupke primene pravila i poštovanja ugovora i na taj način
smanjuje informacionu asimetriju. Na osnovu toga moguće je postići snižavanje
transakcionih troškova i kontrolisati oportunističko ponašanje ekonomskih aktera.
Posebno mesto u analizama socijalnog kapitala i njegovih efekata na socioekonomske
ishode zauzima poverenje – poverenje između pojedinaca, između
stranaca, poverenje u državu i njene institucije. Iako postoje nepodudarna shvatanja
o tome da li je poverenje manifestacija, posledica ili sastavna komponenta
socijalnog kapitala, njegov značaj i efekti na ekonomsku aktivnost su neosporni.
Jedan od konkretnih uticaja koji poverenje, kao kulturno obeležje određene nacije
ostvaruje na ekonomske perfomanse jeste uticaj na izbor lokacije stranih firmi u
koju će plasirati kapital. Naime, inostrane kompanije su motivisane da investiraju u
186

zemlje sa najpovoljnijim ekonomskim, imstitucionalnim i regulatornim uslovima,
ali neretko, na njihov izbor lokacije za investiranje utiču i kulturna obeležja zemlje
domaćina. U tom smislu, zemlje sa visokim nivoom poverenja trebalo bi da
predstavljaju atraktivnije destinacije za priliv stranog kapitala. S obzirom da
kulturne predispozicije leže u osnovi poslovne prakse, njima se može objasniti bar
deo razlika u visini priliva stranog kapitala, pored ekonomskih ili institucionalnih
faktora.
Poverenje i njegova uloga u odvijanju ekonomskih aktivnosti
Teoretske rasprave o poverenju datiraju još od pre nekoliko vekova, unazad
do Tomasa Hobsa i njegove konstatacije da usled nepostojanja međusobnog
poverenja između ljudi, dolazi do prevage “zakona džungle” i “rata sviju protiv
svih” [Hobbs, Leviathan, 1651.]. U ekonomskoj literaturi, Adam Smit je bio prvi
koji je sistematski proučio odnos između poverenja i ljudskog ekonomskog
ponašanja [Smith, The Theory of Moral Sentiments, 1759.]. On je ukazao na to da
u osnovi ekonomske aktivnosti leže društvene norme i moralne vrednosti, u čijem
bi odsustvu intezitet ekonomskih transakcija bio značajno smanjen. Nažalost, ova
njegova teorija pala je u senku mnogo poznatije njegove metafore “nevidljive
ruke”, pa i nije privukla veću pažnju ekonomskih teoretičara. Razlika u nivou
poverenja u različitim kulturnim sredinama i njen uticaj na razvoj kapitalističkog
načina proizvodnje bila je predmet proučavanja u Weberovom naučnom opusu
[Weber, 1904.]. Međutim, u poslednje vreme, poverenje postaje sve interesantnija
tema kako za ekonomiste, tako i za sociologe i politikologe, kao deo širih
razmatranja socijalnog kapitala, interpretiranog kao sistem društvenih veza i
odnosa, sa pripadajućim normama poverenja i reciprociteta, koje nastaju kao
posledica društvenog povezivanja i udruživanja. Fukuyama [Fukuyama, 1995]
ističe da iako se dobar deo ekonomskih rezultata može objasniti pomoću
neoklasičnog modela ekonomskog rasta, razlike u ekonomskim performansama
ostaju u određenom procentu neobjašnjive isključivo dejstvom ekonomskih
faktora. Kultura poverenja, po njemu, predstavlja zato determinantu ekonomske
efikasnosti nacije, jer poverenje direktno utiče na obim ekonomske aktivnosti,
organizaciju obavljanja transakcija kao i na stepen prisustva neproduktivnog
ponašanja.
Iako je uloga poverenja u podsticanju ekonomskog prosperiteta
opšteprihvaćena, teoretičari nisu postigli visok stepen saglasnosti kada je u pitanju
precizno definisanje poverenja kao i načini njegove izgradnje i akumulacije. Jedno
od shvatanja je da poverenje proističe iz porodice, s obzirom da je utvrđeno da je u
okviru ove društvene jedinice najlakše graditi poverenje, kao i da je njegov nivo tu
najviši [Durkheim, 1933]. Međutim, u praksi je vidljivo postojanje poverenja i van
porodične zajednice, kao što i između članova najuže porodice može postojati
visok nivo nepoverenja. U tom smislu, teoretičari koji se bave socijalnim kapitalom
ističu da je u pitanju “kontekstno-zavisna varijabla” [Coleman, 1988, Folie, 1999],
187

tj. da nije u pitanju nasleđe, koje se akumulira u dugom vremenskom periodu. Ako
bi to bilo tačno, razlike u nivou poverenja u različitim kulturama bile bi praktično
nepromenljive i ne bi postojao nijedan instrument državne politike kojim bi se
moglo pospešiti i ohrabriti narastanje nivoa poverenja. Takođe, činjenica da u istoj
zemlji u različitim periodima postoje različiti nivoi poverenja, ne može se objasniti
navedenom teorijom. Zato se i više prihvata stav da poverenje, odnosno socijalni
kapital proizilazi iz društvenih interakcija, a da društveno udruživanje podstiče
kooperaciju i nagomilavanje poverenja [Putnam, 1993].
U ekonomskoj perspektivi, poverenje se smatra posledicom racionalnog
izbora pojedinca. Teorija igara ukazuje da će u transakcijama koje se ponavljaju,
težnja za ostvarivanjem sopstvenog interesa pojedinaca rezultirati akumulacijom
poverenja. S obzirom na to da transakcije koje se uvek iznova ponavljaju utiču na
jačanje poverenja, faktori koji determinišu same te transakcije, kao i strateški izbor
učesnika takođe određuju stepen poverenja. Na primer, aktivnosti usmerene na
smanjivanje informacione asimetrije između učesnika u transakciji mogu direktno
uticati na povećanje nivoa poverenja, ali isto tako i preferencije aktera kao i
prisustvo normi i sankcija. Neke organizacije, kao što su religijske grupe ili
trgovačka udruženja, pokazale su se efikasnim u izgradnji poverenja, s obzirom da
pripadnost njima za pojedince podrazumeva potvrdu socijalnog statusa i zaštitu od
eventualnog oportunističkog ponašanja drugih pojedinaca koji bi bili osuđeni od
strane takve zajednice. Dakle, poverenje se nalazi u osnovi transakcija, bilo da su
one privatne, društvene, ekonomske ili političke prirode. Poverenje i norme
kooperativnog ponašanja podstiču saradnju i uzrokuju niže transakcione troškove
koji nastaju kao posledica pregovaranja, kontrole, nesavršenih informacija i puno
nepotrebne birokratije [OECD, 2001]. Zato poverenje ima različite dimenzije, ali
uvek podrazumeva verovanje u dobre namere drugih, kao i u njihovu
kompetentnost i pouzdanost. S jedne strane, postoji poverenje u ljude iz najbližeg
okruženja, sa kojima se pojedinac redovno upušta u različite transakcije (porodica i
prijatelji), dok se sa druge strane, govori o generalizovanom poverenju, koje
predstavlja poverenje u ljude uopšte, u ljude koje pojedinac lično ne poznaje.
Pretpostavka je da se poverenje gradi kroz ponavljane interakcije sa drugim
ljudima, pa se zato društvene mreže i udruženja mogu smatrati izvorima poverenja.
Što je neko udruženje heterogenije, viši je nivo generalizovanog poverenja koje se
u okviru njega gradi.
Ekonomske aktivnosti koje zahtevaju da se jedni ekonomski agenti oslanjaju
na buduće akcije drugih ekonomskih agenata, ostvaruju se uz niže troškove u
okruženjima sa visokim nivoom poverenja [Knack, Keefer, 1997]. K. Arrow
[Arrow, 1972] ukazao je da bukvalno svaka komercijalna transakcija u sebi sadrži i
element poverenja, a naročito transakcije koje se odvijaju u dužem vremenskom
periodu. Zbog toga on smatra da se veliki deo ekonomskog nazadovanja u svetu
može objasniti odsustvom međusobnog poverenja. Transakcije zavisne od
prisustva poverenja uključuju one u kojima se roba i usluge prodaju odmah a
plaćaju u budućem periodu, ugovore o zaposlenju u kojima se poslodavci oslanjaju
na zaposlene da izvršavaju zadatke koje je teško kontrolisati, kao i sve odluke o
188

štednji i investiranju zasnovane na obećanjima države i banaka da će garantovati
svojinska prava ulagača. Pojedinci u okruženju visokog poverenja troše manje
resursa (u vidu poreza, plaćanja mita ili privatnih usluga obezbeđenja) u svrhu
zaštite od nelegalnog ponašanja svojih partnera i narušavanja sopstvenih prava
svojine. U takvom okruženju, pisani ugovori često nisu neophodni i ne moraju da
sadrže precizan i detaljan pregled prava i obaveza ugovarača dok je sudsko
rešavanje sporova ređe nego u društvima sa odsustvom poverenja. Odsustvo
poverenja može da obeshrabri inovacije, u smislu da ako preduzetnici moraju da
više vremena i resursa posvete kontroli eventualnog nekorektnog ponašanja svojih
partnera, zaposlenih ili dobavljača, samim tim ostaje im na raspolaganju manje
resursa za ulaganje u razvoj novih proizvoda ili procesa. Visok nivo poverenja u
društvu može da podrazumeva i manju potrebu da se formalnim institucijama
reguliše sprovođenje ugovora. Neformalna tržišta kredita zasnovana na jakom
međuljudskom poverenju mogu da budu alternativa nepostojećem formalnom
sistemu finansijskog posredovanja. Interpersonalno poverenje može takođe da
predstavlja nesavršeni supstitut državne zaštite svojinskih prava i poštovanja
ugovora, u slučajevima kada država nije u stanju ili ne želi da obavlja tu funkciju.
Državni zvaničnici u sredinama u kojima postoji viši nivo poverenja uglavnom se
smatraju pouzdanim i kredibilnim, pa usled toga poverenje pokreće investiranje i
druge oblike ekonomske aktivnosti. Obećanja guvernera centralnih banaka da
kamatne stope neće rasti, uveravanja ministara finansija da se bitnije neće menjati
devizni kurs i garancije da neće biti većih promena u poreskim zakonima, zvuče
uverljivije u sredinama u kojima ljudi veruju jedni drugima. Kao posledica toga,
ekonomski subjekti primenjuju adekvatne vremenske rokove u donošenju
investicionih odluka i biraju proizvodne tehnologije koje su optimalne u dugom
roku. Visok nivo poverenja utiče ne samo na motivaciju za ulaganje i akumulaciju
fizičkog kapitala, već podstiče i akumulaciju humanog kapitala. Poverenje
omogućava pristup kreditima i za siromašnije pojedince, što rezultuje povećanim
mogućnostima za njihovo školovanje i usavršavanje. Takođe, poverenje utiče na
poboljšanje performansi državnih institucija, što za posledicu može imati više
sredstava za finansiranje besplatnog školovanja i kvalititetnije obrazovne
institucije. Takođe, u odsustvu poverenja, poslodavci donose odluke o
zapošljavanju novih radnika više na osnovu njihovih ličnih karakteristika, kao što
su porodične veze ili lično poznavanje, umesto na osnovu stečenog obrazovanja.
Prema istim autorima [Knack, Keefer, 1997], poverenje može imati i
indirektni uticaj na ekonomsku aktivnost, preko političkih kanala. Determinišući
nivo i karakter političke participacije, poverenje može uticati na unapređenje
performansi državne uprave i kvalitet ekonomske politike. Uključivanje građana u
politiku i aktivno participiranje u javnom životu može da posluži kao sistem
kontrole političara i njihovog delovanja u javnom interesu. Putnam [Putnam, 1993]
je pokazao da regionalne vlade u severnim i centralnim delovima Italije, koji se
karakterišu višim nivoom poverenja i civilnom svešću građana, na efikasniji način
obavljaju svoj zadatak pružanja javnih usluga.
189

Kao što se iz navedenog vidi, poverenje, kako interpersonalno tako i
generalizovano, može predstavljati ključnu determinantu mnogih ekonomskih i
društvenih aktivnosti. Međutim, analize njegovog uticaja na različite stope
ekonomskog rasta u različitim zemljama još uvek nisu pokazale jasne rezultate. To
je posledica relativno skore afirmacije ovog koncepta u ekonomskoj nauci, teškoća
njegovog preciznog definisanja kao i problema prikupljanja adekvatnih empirijskih
podataka i merenja ovog fenomena. Postoji puno različitih rezultata istraživanja,
koja zavise od izbora zemalja u kojima se istraživanje obavlja, indikatora koji se
koriste za izražavanje nivoa poverenja i vremena u kome se merenja obavljaju.
Neke studije [Knack, Keefer 1997; Hjerrpe, 1998] dokazuju pozitivnu korelaciju
između interpersonalnog poverenja i rasta društvenog proizvoda, dok neke dolaze
do potpuno drugačijih zaključaka [Helliwell, 1996].
190
Poverenje u zemljama koje se transformišu
S obzirom da poverenje između ekonomskih aktera omogućava efikasnije
obavljanje transakcija u uslovima neizvesnosti i ograničava oportunističko
ponašanje, može se smatrati jednim od neophodnih elemenata institucionalne
infrastrukture tržišnih privreda. Pritom, poverenje u državne institucije snižava
troškove primene i sprovođenja pravila i podstiče kolektivnu akciju. Primenjeno na
zemlje Centralne i Istočne Evrope (CEE), kojima je prethodni oblik društvene
organizacije ostavio u nasleđe ogromno nepoverenje u državu kao i zatvorene
društvene i poslovne mreže, pred ove zemlje postavljen je težak zadatak i izazov da
povrate poljuljano poverenje i obezbede bar minimalni nivo primene pravila, u
cilju smanjivanja rizika za ekonomske aktere u potrazi za novim ekonomskim
mogućnostima.
Era centralnog planiranja ostavila je neizbrisiv trag na karakter formalnih i
neformalnih institucija u CEE, pa samim tim i opredelila potencijale za
ostvarivanje boljih ili lošijih rezultata transformisanja. Uglavnom preovlađuje
shvatanje da je komunizam ostavio nasleđe nepoverenja koje ometa stvaranje novih
tržišnih privreda [Rose, 1993]. Međutim, nesavršenosti centralnog planiranja
takođe su bila uzrok nastajanja neformalnih mreža putem kojih je jedino bilo
moguće obavljanje određenih ekonomskih aktivnosti, i koje su predstavljale
osnovu savremenog tržišnog ponašanja. Iako su se neke od ovih mreža uspešno
adaptirale tokom tranzicije na tržišno privređivanje i tako obezbedile tle za
narastanje privatnog sektora, njihovo prisustvo je ipak u mnogome disfunkcionalno
za otvorenu tržišnu ekonomiju. Takve poslovne mreže zasnovane na vezama
formiranim u vreme komunizma uglavnom su zatvorene za ne-članove i tako
ometaju razvoj efikasne konkurencije. Veliki problem u mnogim tranzicionim
državama je nasleđeno nepoverenje u državu i javne institucije. S obzirom na
centralizovanu alokaciju resursa, u komandnim privredama nije postojala potreba
za neposrednim ugovaranjem transakcija između učesnika, već su se ugovori
sklapali između centralne agencije i proizvođača. Monitoring aktivnosti praktično

nisu postojale i preduzeća nisu iskusila bilo kakve sankcije usled neispunjenja
ugovora. Traganje za dobavljačima bilo je neformalnog karaktera, što je dovelo do
stvaranja neformalnih mreža između preduzeća, obično zasnovanim na ličnim
kontaktima i ponavljanim interakcijama. Na taj način, iz tog perioda, tranzicione
privrede nasledile su sistem neformalnih mreža, putem kojih su preduzeća, lokalne
i državne vlasti obavljale koordinaciju ekonomskih aktivnosti [Reiser, 1999].
Diktatura vladajuće političke partije velikim delom je uzrok današnjeg nepoverenja
u državu, s obzirom da je uticala na to da se društveni život odvija isključivo u
intimnim krugovima porodice i najbližih prijatelja, nego li u različitim društvenim
udruženjima i asocijacijama koje su mogle da imaju politički karakter. Zbog toga
se može zaključiti da je poverenje, tj. socijalni kapital u uslovima centralnog
planiranja bio nizak. Bilo koji oblik društvene interakcije, koji bi mogao da
potpomogne jačanje i reprodukovanje poverenja bio je ograničen. Naime, sve su
brojnije teorije na temu odnosa nedemokratskog režima i socijalnog kapitala, koje
se svode na jednu glavnu nit: diktatura uništava socijalni kapital, dok neke vrste
totalitarnih društava, kao što su bila komunistička čak i stvaraju uslove koji
pogoduju izgradnji negativnog socijalnog kapitala [Paldam, Svensen, 2001]. Nakon
pada režima, socijalni kapital može da se razvija u negativnom pravcu i postane
kočnica ekonomskom razvoju. Ovom činjenicom može se objasniti pojava
karakteristična za većinu tranzicionih zemalja – narastanje korupcije, rent-seekinga
i kriminala. Treba istaći da se tranzicione zemlje nisu mogle pohvaliti nekom
tradicijom jakog civilnog društva ni pre komunističkog režima. Carska Rusija bila
je tipičan primer represivnog i centralističkog sistema. Zatim, 70 i više godina pod
socijalizmom sistematski se radilo na eliminisanju svih vanpartijskih socijalnih
struktura i privatne inicijative. Formiranje nezavisnih udruženja i organizacija bilo
je zabranjeno i strogo kažnjivo. U toku ovog perioda ljudi su naučili da ne veruju
nikom. U želji da kreiraju «odgovarajući» socijalni kapital, socijalističke vlasti su
svaku inicijativu stavljale pod centralizovanu partijsku vlast i država je donosila
skoro sve odluke. Puno je napora uloženo da se društvo detaljno organizuje i
kontroliše sa centralnog nivoa vlasti. Kako se nakon Drugog svetskog rata,
sovjetski sistem organizacije društva proširio na mnoge zemlje u okruženju, one su
iskusile slična dešavanja, mada u nešto manjoj meri, što se tiče tolerisanja
privatnog preduzetništva ili odnosa prema religiji, tako da njihova civilna društva
nisu u potpunosti bila uništena. Na taj način je, do trenutka kolapsa komunističkog
režima uništen sav socijalni kapital. Pad zvanične nomenklature izazvao je
institucionalni vakuum, a pošto je prevrat bio nenasilan, u njemu nisu eliminisane
sve one strukture iz prethodnog režima koje su funkcionisale na granici zakona. U
toku tranzicije, one postaju pretnja ekonomskom razvoju, jer se pretvaraju u
narastajući negativni socijalni kapital. Ove činjenice mogu biti dokazane i
empirijskim podacima, koji pokazuju da je u tranzicionim zemljama sa niskim
ekonomskim rastom, nivo poverenja generalno niži u odnosu na razvijene zemlje,
dok postoji visok nivo negativnog socijalnog kapitala, meren indeksom korupcije.
Reiser [Reiser, 1999] razlikuje tri vrste poverenja u tranzicionim zemljama –
prvo je interpersonalno, vezano za porodicu i odnose bliskog prijateljstva, vezano
191

za lokalnu ekonomiju i mala porodična preduzeća. Drugo je poverenje zasnovano
na procesima, ponavljanim interakcijama i mrežama koje čine pripadnici
vladajućih nomenklatura iz komunističkog perioda, koji su opstali i posle
transformacije i prilagođavaju se novim poslovnim mogućnostima. Treća vrsta
poverenja je po njemu najvažnija – a to je prošireno poverenje, shvaćeno kao exante
spremnost da se posluje sa nepoznatim partnerima. To je najvažnija vrsta
poverenja za države koje pokušavaju da svoje privrede pretvore u tržišne, uz
poverenje u javne institucije. Pojava proširenog poverenja tokom ekonomske
transformacije zahteva moralne lidere, političku konkurenciju i društvenu strukturu
koja će podsticati prihvatanje odgovarajućih društvenih normi. Prisustvo različitog
nivoa proširenog poverenja u različitim tranzicionim zemljama i različitih
mogućnosti za uvećanje njegovog nivoa posledica je različitih načina razrešavanja
komunističkih nomenklatura i njihovog skidanja sa vlasti kao i načina redistribucije
ekonomskih resursa u prvim godinama tranzicije. U zemljama u kojima članovi
bivšeg režima i dalje učestvuju u neformalnim mrežama u okviru kojih obavljaju
ekonomske aktivnosti (na primer, Rusija), ne postoje odgovarajući podsticaji da
državni organi obezbede efikasnu primenu pravila, poštovanje ugovora i zaštitu
svojinskih prava, s obzirom da njihovo odsustvo podrazumeva mogućnosti za
ekstrakciju renti. Međutim, u zemljama kao što su Poljska ili Mađarska, u kojima
politički autoritet nije doživeo prekid uprkos promeni režima, institucionalna
reforma odvijala se bez zastoja.
192
Uticaj nivoa poverenja na privlačenje stranog kapitala
Kako je poverenje identifikovano kao kritična determinanta kreiranja,
razvijanja i postignutih performansi poslovnih odnosa između ekonomskih agenata,
nivo poverenja u privredi može delovati kao magnet za privlačenje stranog kapitala
[Globerman, Shapiro 2002], jer su investicije iz inostranstva upravo zasnovane na
dugoročnim, stabilnim odnosima između zemlje domaćina i inostranih partnera.
Visok nivo poverenja može imati višestruke pozitivne efekte na izbor lokacije za
plasman kapitala inostranih privrednih subjekata. Naime, ako se poverenje definiše
kao očekivanje poštenog i iskrenog kooperativnog ponašanja od strane drugih
pojedinaca [Fukuyama, 1995], onda ono predstavlja pristup kome članovi društva
pribegavaju gradeći međusobne odnose. Članovi društva u kome je prisutan visok
stepen poverenja jedni druge smatraju pouzdanima, tako da međusobne interakcije
ne zahtevaju konstantne provere i kontrolu ponašanja druge strane, kao što je to
slučaj u okruženju sa niskim nivoom poverenja. Posmatrano na nivou preduzeća,
interpersonalno poverenje kreira osnovu za inter-organizaciono poverenje. Na taj
način, visok nivo interpersonalnog poverenja u jednom društvu podrazumeva i
poverenje na individualnom nivou i unutar organizacije.
Postoji nekoliko identifikovanih procesa putem kojih visok nivo
interpersonalnog poverenja može uticati na privlačenje stranih investicija. Pre
svega, prisustvo poverenja vodi do „spontane društvenosti“ [Fukuyama, 1995] i

omogućava članovima društva da stvaraju nove asocijacije i kreiraju kooperativne
odnose, čak i sa nepoznatim partnerima. Ovakvo spontano pospešivanje društvenih
odnosa intenzivira kooperativne akcije, s obzirom da je poverenje povezano sa
očekivanjima da se smanjuju podsticaji za oportunističko ponašanje partnera. Kao
posledica toga, u sredini sa visokim nivoom poverenja, oportunizam gubi na
značaju kao faktor koji utiče na inhibiranje ekonomskih odnosa. Takođe, očekivani
troškovi monitoringa su niži nego u slučaju odsustva poverenja. Spontano
društveno povezivanje u kombinaciji sa intenziviranjem kreiranja društvenih
odnosa, očekivanim reduciranim oportunističkim ponašanjem i nižim troškovima
praćenja i kontrole ponašanja drugih pojedinaca združeno deluju u pravcu
privlačenja stranog kapitala. Pored toga što ostvaruje pozitivan efekat na
privlačenje stranih investitora ex-ante, u smislu kreiranja atraktivnog okruženja za
ulaganje kapitala, poverenje takođe može delovati i ex-post, tako što povećava
efikasnost investiranja. Konkretno, poverenje unapređuje efikasnost investicija
tako što snižava transakcione troškove (troškove monitoringa i zaštite od
oportunističkog ponašanja). Dalje, efikasnost investiranja u sredinama gde vlada
poverenje uvećava se i po osnovu činjenice da zaposleni poseduju sposobnost da
efikasno organizuju aktivnosti radi ostvarivanja zajedničkih interesa, što se
odražava i na poslovne performanse. U prisustvu poverenja, poslodavci
zapošljavaju radnike vodeći se kriterijumom njihovog znanja i osposobljenosti za
dati posao, što podrazumeva i bolje poslovne rezultate, u odnosu na situaciju kada
u odstustvu poverenja, odgovorni zapošljavaju radnike koje lično poznaju ili su
povezani rodbinskim vezama, samo zato što u njih imaju više poverenja, bez obzira
na poslovnu kompetentnost.
Posledice prisustva poverenja na efikasnost investiranja stranog kapitala sežu
još dalje: pozitivne performanse koje se ostvaruju u sredinama u kojima vlada
interpersonalno i generalizovano poverenje, sa velikom verovatnoćom generišu
nove investicije, kako istog ulagača, tako i ostalih stranih investitora. Dobre
poslovne performanse šalju pozitivne signale o poslovnim mogućnostima u novim
sredinama koje treba eksploatisati, što rezultuje talasom dodatnih investicija. Čak i
kada ne postoje informacije o uspehu vodećih kompanija koje su investirale svoj
kapital u neko novo okruženje, kompanije koje žele da iskoriste nove poslovne
mogućnosti, često ih rutinski prate (tzv. “efekat stada”) u izboru lokacije za
plasman kapitala. Čak i u uslovima neizvesnosti i odsustva informacija o
ostvarenim performansama, kompanije se rutinski angažuju u takvim imitativnim
aktivnostima, prateći vodeće investitore, ne želeći da im ostave nimalo
konkurentske prednosti u novim sredinama.
Postojanje očiglednih pozitivnih efekata koje prisustvo poverenja u datom
okruženju ima na priliv inostranog kapitala otvara pitanje kojim sredstvima i
merama je moguće pospešivanje njegovog nivoa u tranzicionim zemljama. Naime,
kako je poverenje deo kulturnog identiteta i nasleđa konkretne nacije, teško ga je
egzogeno menjati i u kratkom roku očekivati značajnije promene. Čak postoje i
određene pesimističke procene da je za promenu ovog kulturnog atributa i uopšte
pristupa u kreiranju međuljudskih odnosa potrebno da prođu vekovi [Putnam,
193

1993]. Prema drugim shvatanjima, poverenje je ipak varijabla koja nastaje i kao
posledica društvenih interakcija, kreiranja asocijacija i mreža, pa ima endogeni
karakter. U tom smislu postoje određeni instrumenti kojima država može uticati na
kreiranje okruženja pogodnog za akumuliranje poverenja. Pre svega, tu je
institucija prava svojine, čijom zaštitom se produžavaju vremenski horizonti
potencijalnih investitora i menjaju njihovi poslovni podsticaji, dok dato okruženje
gradi zavidnu poslovnu reputaciju na dugi rok. Nesigurnost svojinskih prava, s
druge strane vodi investitore putem kojim se prisvajaju kratkoročni profiti, na uštrb
dugoročnih poslovnih koristi. Dalje, adekvatan protok informacija jedan je od
uslova za akumuliranje poverenja u jednom društvu, što zahteva odgovarajuću
infrastrukturu i efikasan sistem transmisije informacija. U savremenim privredama,
gde se većina transakcija sklapa između nepoznatih partnera, informacije su
neophodno javno dobro, pa je neophodno obezbediti njihov efikasan protok. Veliki
uticaj na kreiranje poverenja ima i sam karakter državne politike, u smislu njene
stabilnosti, doslednosti i predvidivosti. Slično efektu zaštite svojinskih prava,
politička stabilnost pozitivno utiče na očekivanja potencijalnih investitora.
Restrikcije administrativnog autoriteta i nezavisnost zakonodavnih organa
pokazuje visoku korelativnu povezanost sa nivoom poverenja [Knack, Keefer,
1997]. Neefikasnost zakonodavstva utiče i na promenu ponašanja pojedinaca kada
je u pitanju ispunjavanje ugovornih obaveza. Konačno, redukovanje direktnog
državnog participiranja u poslovnim aktivnostima može da pomogne podizanju
nivoa poverenja. Zadatak provere kredibiliteta privrednih subjekata i upravljanja
tokovima informacija treba da bude prepušten slobodnom tržištu, gde će
konkurencija delovati u pravcu umanjenja neizvesnosti i izgradnje poverenja.
194
Zaključak
Poverenje kao centralni element ekonomske i društvene razmene predstavlja
osnovu zdrave tržišne privrede. U odsustvu poverenja, mogućnosti za ostvarivanje
uzajamno korisnih transakcija ostaju neiskorišćene a verovatnoća kooperativnog
delovanja je manja. Rezultat toga je manje ekonomsko blagostanje ostvareno kroz
suboptimalnu alokaciju resursa, kao i nesumnjivo niži nivo društvenog blagostanja.
Značaj poverenja za ekonomske performanse je nesumnjiv, što potvrđuju
empirijska istraživanja razvijenih privreda sa visokom raspoloživošću ovog
resursa. Prisustvo poverenja između ekonomskih subjekata doprinosi intenziviranju
broja i intenziteta ekonomskih transakcija, lakšem razrešavanju problema
kolektivne akcije u odsustvu formalnih institucija, unapređenju tokova i
mehanizama prenosa informacija. Ipak jedan od najvidljivijih efekata poverenja
jeste redukovanje transakcionih troškova, čime se direktno povećava efikasnost
transakcija. Sniženje transakcionih troškova postiže se zahvaljujući redukovanju
motiva pojedinaca da svoje resurse upošljavaju u svrhu kontrole i zaštite od
oportunističkog ponašanja partnera u transakciji.

Ovi pozitivni efekti poverenja na ekonomske performanse ukazuju na značaj
prisustva ovog resursa u zemljama koje žele da privuku inostrani kapital kao
pokretač ekonomskog rasta. Sa ovim problemom suočavaju se i zemlje koje
prolaze kroz transformaciju svojih privreda na putu ka tržišnom kapitalizmu.
Poverenje podstiče spontano društveno povezivanje, što u kombinaciji sa
intenziviranjem kreiranja društvenih odnosa, očekivanim reduciranim
oportunističkim ponašanjem i nižim troškovima praćenja i kontrole ponašanja
drugih pojedinaca združeno deluje u pravcu privlačenja stranog kapitala. Pored
toga, poverenje ispoljava i ex-post efekat, utičući na unapređenje efikasnosti i
poslovnih perfomansi investicionih poduhvata. Bolji poslovni rezultati i lakoća
društvenog povezivanja motiviše strane investitore da ulažu kapital. Signali o
dobrim poslovnim rezultatima pionira investiranja u novom okruženju pokreću i
druge investitore da se angažuju u pokušaju da i sami ostvare profitabilne
investicije u zemljama u kojima je prisutan visok stepen poverenja.
Iako poverenje jeste kulturni atribut određenog društva, deo njegovog
kulturnog identiteta i nasleđa, i kao takvo se akumulira vekovima, delom je ipak i
posledica socijalne infrastrukture i na njega se može uticati određenim državnim
merama, a pre svega garantovanjem zaštite prava svojine, povećanjem efikasnosti
protoka informacija, jačanjem kredibiliteta državne vlasti, u smislu stabilne i
predvidive državne politike i podsticanjem različitih oblika društvenog
angažovanja pojedinaca.
Literatura
1. Arrow, K. (1972), Gifts and Exchanges, Philosophy and Public Affairs I, s343-
362.
2. Coleman, J. (1998), Social Capital in the Creation of Human Capital, American
Journal of Sociology, 94, s95-120.
3. Durkheim, E. (1933), The Division of Labor in Society, Translated by George
Simpson. New York: Free Press.
4. Foley, M., Edwards, B. (1999), Is It Time to Disinvest in Social Capital?, Journal
of Public Policy, 19/2, s141-173.
5. Fukuyama, F. (1995), Trust: Social Virtues and the Creation of Prosperity,
London: Hamish Hamilton.
6. Globerman, S., Shapiro, D. (2003), Governance Infrastructure and US Foreign
Direct Investment, Journal of International Business Studies, 34, 1, pp. 19–39.
7. Helliwell, J. F. (1996), Economic Growth and Social Capital in Asia, NBER
Working Paper 5470.
8. Hjerppe, R. (2003), Social Capital and Economic Growth Revisited, Helsinki,
Vatt, Government Institute for Economic Research.
9. Hobbes, T. (1651), Leviathan, Touchstone Edition 1997, New York.
195

196
10. Knack, S., Keefer, P. (1997), Does Social Capital Have an Economic Payoff? A
Cross-Country Investigation, The Quarterly Journal of Economics Vol. CXII
(December 97): 1252-1288.
11. OECD, (2001), The Well-being of Nations (The Role of Human and Social
Capital), Centre for Educational Research and Innovation, OECD Publication.
12. Paldam, M., Svendsen, G.T., (2001), Missing social capital and the transition in
Eastern Europe, Journal for Institutional Innovation, Development and Transition
5: 21-33.
13. Putnam, R.D. (1993), Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy,
with Robert Leonardi and Raffaella Y. Nanetti, Princeton University Press,
Princeton, NJ.
14. Reiser, M. (1999), Trust in Transition, EBRD Working Paper No39.
15. Rose, R. (1993), Rethinking Civil Society: Postcommunism and the Problem of
Trust, Journal of Democracy 1(1): 18-29.
16. Smith, A. (1759), The Theory of Moral Sentiments, London, A. Millar, Sixth
Edition, 1790.
17. Weber, M. (1904), The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, Routledge,
London, 2002.

Globalizacija
finansijskih tokova

198

Prof. dr Zdenka Đurić *
METODOLOŠKA OSNOVA VREDNOVANJA DOPRINOSA
STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA RAZVOJU
SAVREMENIH ZEMALJA U RAZVOJU
Apstrakt: Kvalitetna ocena o doprinosu inostranog kapitala razvoju zemalja u
tranziciji zahteva:
- prethodno jasno definisanje razvoja i faktora razvoja savremenih zemalja u razvoju
- odgovarajuće modele i tehnike analize doprinosa pojedinih faktora, razvoju savremenih
zemalja
- i kvalitetne baze podataka
Ključne reči: razvo; zemlje u razvoju; strane direktne investicije
METHODOLOGY BASE IN EVOLUATING DIRECT FORIN INVESTMENT
CONTEMPORARY TO DEVELOPING COUNTRIES, DEVELOPMENT
Abstract: Quality jugment about forin direct investment contribution into countries
in transition development demands:
- previous celar definition of development and factor development in conterporary
developing countries
- coresponding model and analysing technics for jugments contributions of some
development factors in conterporary countries
- and qualities date bases
Key words: development, developing countries, foreing direct investment
Uvod
Rasprava o inostranom kapitalu kao faktoru razvoja zemalja u tranziciji nije
ništa drugo do rasprava o stepenu i načinu ovog doprinos. U nalaženju objektivnog
odgovora na ovo pitanje moramo se usaglasiti oko kriterijuma vrednovanja ovog
doprinosa, jer po ovom osnovu, moguće su značajne razlike u zaključcima. 1
* Novi Sad.
1 Grupa autora - Bela knjiga, Savet stranih investotora, 2007, dostupna na Internetu
199

200
Interes međunarodnih institucija i stručnjaka za razvoj i faktore razvoja
zemalja u razvoju - zemalja domaćina
U 70-im i 80-im godinama prošloga veka na nacionalnim i na međunarodnom
nivou vodile su se žive rasprave o razvoju zemalja u razvoju po osnovu stranih
direktnih investicija i transfera tehnologije. Danas, rasprava o konceptima razvoja
ovih zemalja nema i sve se svodi na stav po kome zemlje u razvoju svoj razvoj
treba da rešavaju kroz integracije u nadnacionalne celine.Priča o razvoju zemalja u
tranziciji svedena je na priču o harmonizaciji i pridruživanju regionalnoj
integraciji.
Današnji stručnjaci u svetu nemaju veliki interes za pitanja razvoja zemalja u
tranziciji, jer u pitanju, uz izuzetak, Ruske Federacije - male zemlje, istina sa danas
značajnim geostrateškim položajem. Ruska Federacija nosi više od 60% osnovnih
podataka na nivou zemalja u tranziciji /Tab.1./
Tab.1. Nominalni društveni bruto proizvod 000 miliona dolara
Godine Ukupan svet Razvijene zemlje Zemlje u razvoju Zemlje u ranziciji
1980 11.858 8.200 2.611 1.046
1990 22.059 17.304 3.810 943
1995 29.556 23.287 5.653 614
2000 31.678 24.577 6.659 442
2002 32.717 25.431 6.712 574
2003 36.756 28.627 7.414 713
2004 41.278 31.782 8.549 945
2005 44.475 33.314 7.996 1.197
* Zemlje u tranziciji obuhvataju: Albaniju, BiH, Belorusiju, Bugarsku, Hrvatsku, Makedoniju,
Moldaviju, Rumuniju, Srbiju i Crnu Goru, Rusku Federaciju, zemlje bivšeg SSSR-a
Izvor: UNCTAD - Handbook of statistics, 2006
Interes savremenih stručnjaka manje je okrenut i ka pitanjima inostranog
kapitala i razvoja zemalja u razvoju ili razvoju zemalja domaćina. Njihov interes
okrenut je ka pitanjima: 2
- međunarodnog kretanja kapitala između razvijenih zemalja
- uticaja stranih direktnih investicija na finansijsku stabilnost pojedinih zemalja i
ukupnog sveta
- međunarodnog kretanja kapitala i nove svetske podele rada
- rasta i razvoja transnacionalnih kompanija inaće najvećih nosilaca stranih
direktnih investicija
2 Uz pomoć Interneta moguć je uvid u rasprave koje se na temu međunarodnog kretanja kapitala i
svetskog razvoja vode u okviru Tokyo club conference

- stranim direktnim investicijama i zaštiti intelektualne svojine
Definicija inostranog kapitala
Inostrani kapital uključuje strani zajmovni kapital, donacije, direktne i
portofolio investicije, deo doznaka i kapital koji je iz inostranstva ušao u neku
zemlju, po nekom od drugih osnova /npr. različitih oblika strateških partnerstava/
/Tab.2./
Tab. 2. Promena strukture u međunarodnom kretanju kapitala
1978-1981.god. 1982-1989.god. 1990-1995.god.
Krediti 80 55 36
SDI 11 16 44
Portfolio investicije 9 29 20
Izvor: B.P.Bosworth i S.M.Collins - Capital flow to developing economies, Brooking
papers for activities 1, Brooking institution, 1999
Na svetskim tržištima kapitala dugoročan zajmovni kapital ne samo da se
potiskuje u korist SDI i portfolio investicija, već se po novim definicijama pod
tržištem kapitala misli na tržište vlasničkih i dugoročnih dužničkih hartija od
vrednosti.
Tab. 3. Distribucija SDI u svetu u periodu od 1980 do 2005. god.
Godine
Razvijene zemlje
Priliv Odliv
Zemlje u razvoju
Priliv Odliv
- ukupan svet = 100%
Zemlj. u tranziciji
Priliv Odliv
1980 75,6 87,3 24,4 12,7 - -
1990 79,3 91,7 20,7 8,3 0,01 0,01
2000 68,5 86,2 30,3 13,5 1,2 0,3
2005 70,3 86,9 27,2 11,9 2,5 1,2
Izvor: World investment report 2006 - FDI from developing and transition economics,
UN, 2006.
U analizama međunarodnog kretanja kapitala i analizama doprinosa
inostranog kapitala razvoju zemalja domaćina, pod inostranim kapitalom misli se
pre svega na strane direktne investicije, u daljem tekstu SDI 3 ili:
- grinfild investicije - ulaganja u osnivanje preduzeća i podizanje proizvodnih i
poslovnih kapaciteta
3 U okviru MMF i u okviru OECD vode se brojne rasprave na temu ujednačavanja metodologije
praćenja SDI, transfera zarada i retransfera kapitala u različitim zemljama.
-%
201

- investicije u kupovinu kompletnih lokalnih preduzeća ili kupovinu dela akcija
/preko 10% od ukupnog broja akcija/ lokalnih preduzeća /Tab.3./
202
Osnovni pokazatelji priliva SDI u Istočnu Evropu
U definisanju uloge i mesta SDI, u zemljama u tranziciji ilustrativni mogu da
biti analize-prognoze koje su rađene 2006. god. a odnose se na procene kretanja
SDI u periodu do 20011.god. u svetu. 4
Postoje veliki problemi u definisanju i obuhvatu zemalja u tranziciji od strane
trazličitih međunarodnih institucija, što povlaći za sobom i probleme različitih
podataka.
Prema istima, zemlje Istočne Evrope /Centralne i istočno evropske zemlje,
Balkanske zemlje, Baltičke zemlje, Ruska Federacija i zemlje bivšeg SSSR u
stranim direktnim investicijama u svetu učestvovaće od cca 8% /2005.god./ do cca
6% na kraju posmatranog perioda.
Prema ovim procenama, SDI, različito po različitim zemljama u posmatranom
periodu učestvovaće u godišnjem DBP /Poljska - 2,75%; Češka - 2,95%;
Madžarska - 3,59%, Slovenika - 2,04%, Estonija 5,78%, Rusija - 2,12%/ i u
fiksnim investicijama na nivou zemalja /Poljka 11,4%, Češka - 11,25%, Madžarska
- 16,05%, Slovenija 7,99%, Estonija - 16,91%, Rusija-10,53%/
Sa žaljenjem primećujem da se u ovim analizama-prognozama, kao i u nekim
drugima pregledima nema podataka koji se odnose na Srbiju.
Da li su SDI u privatizaciju, faktor razvoja zemalja
Analiza ekonomskog rasta u zemljama u tranziciji, u tranzicionom periodu
koju je u 2003. god. sproveo Andrea Mervar, 5 potvrđuje rezultate analiza do kojih
su došli i drugi autori, a po kojima najveći deo ostvarenog ekonomskog rasta treba
da se pripiše tzv. tranzicionom faktoru ili promenjenim privredno-sistemskim
uslovima, liberalizaciji tržišta i ostvarenim makroekonomskim stabilnostima. Po
ovim analizama, a to će potvrditi i druge analize, na koje ću se kasnije vratiti
pokazuju da SDI imaju mali doprinos razvoju ovih zemalja.
Grinfild investicije su investicije, kod kojih nije sporan njihov razvojni
doprinos. Nesređeni podaci o strukturi SDI u posmatranim zemalja, u
privatizacionom periodu pokazuju malo učešće ove vrste SDI.
SDI u tranzicionom periodu bile su investicije u kupovinu kompletnih
preduzeća ili kontrolnih paketa njihovih akcija. Sa aspekta zemalja ove investicije
su donosile pre svega, promenu vlasnika u lokalnim preduzećima i obezbeđivale su
4 World investment prospects to 2011 - FDI and the challange of political risk, The economist
intelligence unit, London, 2006; World growth of international capital flow in the XXI century, Tokio
club conference, Kyoto, 2005.
5 Andrea Mervar - Economic growth and countries in transition, Croatian economc survey, 2003

novac državi. U meri u kojoj je država ovako dobijeni kapital trošila u investiconu
potrošnju, posmatrane SDI bile su faktor razvoja u tranzicionom periodu. Ne
raspolaže se sa podacima o strukturi trošenja sredstava dobijenih iz privatizacije. Iz
raspoloživih podataka za našu zemlju vidi se da je veliki deo ovako pribavljenih
sredstava otišao u potrošnju i u neproduktivne investicije.
U posle tranzicionom periodu, lokalna preduzeća u vlasništvu stranaca postaju
subjekt razvoja kao i sva ostala preduzeća. Za naša razmatranja korisni bi bili
podaci o strategijama poslovanja i razvoja ovih preduzeća, kao i podaci o strukturi
vlasnika privatizovanih preduzeća.
Na osnovu praćenja SDI u privatizacioni proces zaključujem da u strukturi
vlasnika privatizovanih preduzeća ima vrlo mnogo /Sl.1./:
- inostranih institucionalnih investitora ili javnih špekulanata, koje je na
kupovin navela mogućnost ostvarivanja velikog profita i velike kapitalne dobiti od
kasnije prodaje kupljenih preduzeća
- različitih offshore kompanija, koje isto kao i institucionalni investitori
nemaju tehnološko-razvojne i privredne interese, već samo ostvarivanje prinosa od
ulaganja u aktivu
Sl. 1. Osnovna struktura kupaca preduzeća u okviru privatizacionog procesa
STRANI INSTITUCIONALNI
INVESTITORI
TRANSNACIONALNE
KOMPANIJE
OFFSHORE KOMPANIJE Ostali subjekt
U strukturi novih vlasnika, za zemlju domaćina, značajnih preduzeća javljaju
se i transnacionalne kompanije, u daljem tekstu TK. TK zaokupljaju pažnju velikog
broja stručnjaka.
Praksu ovih kompanija karakeriše sledeće: 6
- Filijale su nosioci proizvodnih i poslovnih zadataka diktiranih iz centrale
- TK u kupovinu filijala ulaze, danas, mnog manje zbog ulaska i ostajanja na
lokalnom tržištu i mnogo više zbog dolaženja u posed i isploatacije sirovina. Prema
podacima, više od 40% ukupnih SDI prema zemljama u razvoju usmereno je u
sirovinsku osnovu
- Dobit i kapital između zemalja transferišu kroz transferne cene.
Reinvestiranje kapitala ostvaruje se u manjem obimu
- TK često ulaze u sukob sa interesima zemlje domaćina i pored toga, što se
trude da pokažu svoju brižnost za društveno i prirodno okruženje.Prema
6 UNCTAD - World investment report 2006 - FDI from developing ang transition economies:
Implitacion for development, UN, 2006.
203

asoloživim podacima u 2004-2005.god. u više od 50 zemalja u svetu postojao je
odbojan stav prema istima 7
- TK jednostavno i lako, zavisno od interesa sistema prodaju ili zatvaraju
svoje filijale
204
Savremeni razvoj i faktori razvoja zemalja
Razvoj zemlje, koji je u fokusu našeg interesovanja odnosi se na razvoj
zemlje u njenom posle tranzicionom periodu.
Ovaj razvoj mora da ima savremenu koncepcijsku i stratešku osnovu. Sa
ulaskom sveta u ekonomiju znanja došlo je do značajnih promena u konceptima i
strategijama razvoja zemalja, ali i svih drugih subjekata. O ovim promenama još
uvek malo se govori ne samo kod nas, već i u drugim zemaljama u tranziciji i
razvoju. Ove promene bitne su za naše razmatranje jer smanjuju značaj fizičkog
kapitala i SDI za razvoj zemalja.
Ovom prilikom neću ulaziti u danas aktuelne teorije razvoja zemalja ili u
teoriju zavisnosti i teoriju svetskog sistema. 8 Isto tako, neću se zadržavati na novim
teorijama ekonomskog rasta u čijoj osnovi je Solov model.
Vašu pažnju zadržaću samo na nelikoliko činjenica:
- uspešnost savremenih subjekata na svetskom tržištu i njihov rast i razvoj,
čak 80% zavise od aktuelnosti i izvora pribavljanja inoviranih i novih tehnološkoproizvodnih
rešenja /Sl. 2./
Sl. 2. Struktura faktora razvoja u različitim fazama razvoja sveta
INDUSTRIJSKA ERA
- cca 75% fizički kapital
- cca 25% tehnološki razvoj
EKONOMIJA ZNANJA
- 20 do 40% fizički kapital
- 60 do 80% intelektualni kapital
- uspešnost poslovanja i razvoja savremenih subjekata meri se njihovom
ulogom i mestom u nadnacionalnoj - regionalnoj načuno-tehnološko razvojnoj i
proizvodnoj podeli rada
- više od 60% vrednosti ukupno raspoloživog kapitala razvijenog dela sveta
nalazi se u obliku intelektualnog kapitala
- dinamika, efektivnost i efikasnost razvoja subjekata /razvoj počiva na
razvojnim promenama, a one nisu isto, što i inovacije/ zavisi od atributa i
kombinacija eksternih i internih faktora razvoja. U strukturi eksternih i internih
7 Luke Eric Peterson - The global governance of FDI, Dialuge on globalization, no.19, may 2005
8 Barro R.J. - The determinante of economic growth, Cambridge press, 1997; Jones C.I. -
Introduction to economic growth, WW Norton, New York 2002; E.Helman - The mastery of
economic growth, Harvard university press, 2004.

faktora, primat imaju interni faktori razvoja ili: istraživački i razvojni kapaciteti i
rad subjekta, kvalitet upravljanja razvojem subjekta, sposobnost i mogućnost
proizvodnih i poslovnih kapaciteta subjekta da se menjaju u željenom pravcu,
slobodnih novčanih sredstava i strateških pozicija subjekta /Sl.3./ 9
Sl.3. Osnovna struktura faktora razvoja subjekata
INTERNI FAKTORI RAZVOJA EKSTERNI FAKTORI RAZVOJA
S obzirom da je zemlja složena funkcionalna struktura u analizama i
projektovanju njenog razvoja neophodno je operisati sa većim brojem različitih
relevatnih pokazatelja, dužim vremenskim serijama podataka i komparirati iste, sa
korespodentnim podacima za druge zemlje i šire okruženje
Definicija zemalja u posle tranzicionom periodu
Nema jasnog stava o tome kada se okončava tranzicioni period i kada počinje
posle tranzicioni period. Po jednima osnov razdvajanja je uvođenje višepartijskog
sistema, privatizacija većeg dela privrede i liberalizacija tržišta, po drugima to je
pristupanje zemlje regionalnoj integraciji - u slučaju evropskih zemalja - EU
Nema jasnog stava o tome da li su pozitivne stope rasta ostvarene posle
dostizanja dna u tranzicionom proces samo vraćanje na pređašnji razvojni nivo ili
prva faza dugoročnijeg,
budućeg razvoja. Mišljenja sam da tranzicionu fazu, fazu prvo degresivne, a
zatim konstruktivne krize ne treba uključivati u posle tranzicioni razvoj zemlje i da
posle tranzicioni razvoj zemlje treba da krene od perioda kada se ostvari raniji, a u
jednom periodu izgubljeni razvojni nivo.
U krugovima stručnjaka koji se bave pitanjima razvoja zemalja u tranziciji
nema jasnog određenja o tome da li su ove zemlje samo savremene zemlje u
razvoju ili su nešto drugo Ova pitanja vrlo bitna su za definisanje koncepata i
strategija njihovog razvoja i u funkciji naših razmatranja, za određivanje
kriterijuma ciljeva
Bez jasno definisanih kriterijuma ciljeva i zadataka u razvoju teško je izvoditi
zaključke o doprinosima pojedinih faktora razvoju zemalja.
Metodološka osnova analiza razvoja i doprinosa SDI razvoju zemalja
domaćina
S obzirom na promene u definiciji i konceptima razvoja zemalja, ali i svih
drugih subjekata, za sve nas vrlo značajno je pitanje upotrebljivosti starih modela
9 Zdenka Đurić - Prilagođavanje promenama - uslov uspešnosti preduzeća, IEN, Beograd 2001 i
Upravljanje razvojem savremenog preduzeća, FPM,BK, Novi Sad, 2003.
205

analiza razvoja i potrebe kreiranja novih modela analiza razvoja. Aktuelna
ekonomija znanja suočava nas sa potrebom kreiranja novih alata ne samo u procesu
stvaranja nove vrednosti, već i u analizama tih procesa.
Za kvalitetnu analizu SDI i njihovog doprinosa razvoju zemalja domaćina
neophodni su brojni i raznovrsni podaci, od kojih se najveći broj ne nalazi u
zvaničnim evidencijama.
Moram da primetim, da se u krugu zemalja u tranziciji najveći deo dostupnih
podataka i nešto veći broj analiza tranzicionog procesa i SDI javlja u slučajevima
Poljske, Češke, Madžarske i Rusije.
Praksa pokazuje da je nemoguće na bazi zvaničnih agregiranih podataka na
nivou zemlje sprovoditi kvalitetnije analize doprinosa različitih faktora razvoja i
SDI privrednom i ukupnom, razvoju zemlje.Ovakve analize zahtevaju terenska
istraživanja i to u uslovima velike rezervisanosti državne administracije i stranih
vlasnika u delu davanja podataka o svojim poslovnim i razvojnim aktivnostima.
Ovakve analize moraju biti i obimne - multidisciplinarne, što otvara problem
njihovog finansiranja i pitanja interesa finansijera za njihove zaključke.
Problem se nešto lakše rešava, ali nikako ne i u celosti, onda, kada su strani
vlasnici jedini u oblasti angažovanja u zemlji, jer tada se preko statističkih i drugih
podataka mogu u jednom delu pratiti njihove poslovne i razvojne aktivnosti i
doprinosi razvoju zemlje.
U analizama doprinosa SDI razvoju zemalja domaćina javljaju se:
- korelacione i regresione analize na nivou zemlje i nekoliko osnovnih i
agrgiranih pokazatelja
- kombinacije kvantitativnih i kvalitativnih analiza, kako bi se smanjili
nedostaci samo kvantativnih analiza
- kvalitativne analize u kojima su najčešće ispitanici predstavnici preduzeća u
stranom vlasništvu
206
Najčešće teme i zaključci analiza doprinosa SDI razvoju zemalja domaćina
Bez neke sistematizacije osvrnuću se na neke od meni dostupnih prezentacija
analiza i na njihove zaključke:
- Macnus Blomstrom u analizi uticaja preduzeća u vlasništvu stranaca na razvoj
lokalnog okruženja zaključuje da, ova preduzeća pozitivno utič u na lokalno
okruženje i njegovu motivaciju da podižu tehnološko razvojni nivo rada i
okreću se ka inovacijama 10
10 Macnus Blomstrom and Ar Kokko - The economic of FDI incentives, Working paper 168, january
2003.

- David Doneij u svojoj analizi bavi se problemima uticaja međunarodnog
kapitala na migraciona kretanja istićući da SDI, u prvom redu grinfild
investicije poput magneta privlaće stanovništvo i utiću na njegova kretanja 11
- Prit Vahter, kao uostalom i mnogi drugi autori u svojoj analizi bavi se pitanjem
uticaja SDI na rast produktivnosti rada. Po njemu, novi menadžment
- organizaciona rešenja i mere, koje donosi novi-strani vlasnik snažno utiču na
povećavanje produktivnosti rada 12
- Barry Bosworth kao i mnogi drugi autori testira i dokazuje tezu po kojoj je
međunarodno kretanje kapitala - uključujući i SDI značajan faktor
spoljnobilansnih ravnoteža i monetarnih stabilnosti zemalja 13
- Frederique Sachwald u svojim razmatranjima istiće dve stvari: SDI dinamiziraju
seljenje proizvodnje između zemalja i nosioci SDI povećavaju interes za
prirodna bogatstva 14
- R.Narula u svojoj knjizi Undarstanding FDI - Assisted economic development
govori o značaju internih faktora razvoja za razvoj zemlje istićući, a to se vidi i
iz naslova, pomoćnu ulogu SDI u razvoju zemalja domaćina
- Prakash Loungani i Assaf Razin u svom tekstu How beneficial is foreing direct
investment for devoloping countries istiću značaj SDI za privredni razvoj
zemlje i to kroz razvoj onih oblasti poslovanja u kojima on ima dominantnumonopolsku
ulogu. Dosta je oblasti u kojima strani kapital ima monopolske
pozicije. 15
- Narula Rajneesh i Portellli Brian u svojoj studiji govore o pozitivnim i
negativnim stranama SDI po razvoj zemalja domaćina. Po njima, efekti SDI u
vrlo visokom stepenu zavise od kvaliteta upravljanja razvojem zemalja
domaćina i drugih internih faktora razvoja. 16
11
David Doneij and Martin Floden - Population again international capital flow, Stockholms school of
economics, 2003.
12
Prit Vather - The effect of FDI labory productivity - Evidence from Estonia and Slovenia, University
of Tarty, 2004.
13
Barry Bosworth - Capital flows, investment and growth, Tokyo club paper, 12/99
14
Frederique Sachwald - Impect of changing production location of FDI, Tokyo club fondation for
global studies, 2005.
15
Prakash Loungaini and Assaf Razin - How beneficial is FDI for developing countries, Finance and
deveolopment, june 2001.
16
Narula Rajneesh and Portelli Brian - FDI and economics development: Opportunities and
limitations form a developing countries perspective, Maastricht economic research institute, no.009.
207

208
Analize doprinosa SDI razvoju zemalja u tranziciji
Večina autora u svojim analizama, kada su u pitanju zemlje u tranziciji pažnju
fokusira na uslove, karakteristike i rezultate svojinskih i institucionalnih promena.
Za većinu njih, SDI su faktor svojinskih promena u privredi.
Uz pomoć Interneta, u traganju za prilozima u kojima se analiziraju pitanja
SDI kao faktora razvoja zemalja u tranziciji naišla sam na začuđujuće mali broj
priloga. U strukturi ovih priloga vašu pažnju bih usmerila na:
- Prilog grupe autora objavljen 2004. god. u South eastern Europe journal of
economics jer se u njemu daje kvalitetan pregled analiza doprinosa SDI razvoju
zemalja domaćina i prezentuju se rezultati sprovedenih analiza u zemljama u
tranziciji u drugoj polovini 90-ih godina prošloga veka. Zaključak sprovedenih
analiza je da SDI nemaju veći uticaj na ekonomski razvoj zemalja i da razvoj
treba obezbeđivati po osnovu nekih drugih, pre svega unutrašnjih faktora
razvoja17
- B.K. Smarzynska u svom analitičkom prilogu aktualizuje, kod ostalih autora
manje zastupljenu temu - značaja intelektualnog kapitala za razvoj savremenih
zemalja u razvoju i vezu koja postoji između priliva stranog fizičkog i
intelektualnog kapitala i razvoja intelektualnog kapitala zemalja domaćina 18
- Neil Kay pripada grupi autora koji u SDI-pre svega u ulasku stranog
menadžmenta u zemlje domaćine, vidi pozitivne impulse po razvoj lokalnih
menadžera, zaposlenih i lokalnih preduzeća 19
- Knjigu Neuhaus Marco-a pod naslovom The impact of FDI on economic growth
- An analysis for the transition countries of Central and Eastern Europe, u
izdanju Spingera. Iz prikaza knjige, u čijoj osnovi se nalazi doktorska disertacija
autora odbranjena na minhenskom univerzitetu, vidi se da autor oslanjajući se na
rezultate analiza dokazuje da SDI zajedno sa transferom tehnologije imaju
snažan uticaj na razvoj zemalja u tranziciji.
Zaključna razmatranja
SDI su faktor privatizacije zemalja u tranziciji. Privatan interes ima snažan
uticaj na rešavanje problema očuvanja i uvećavanja vrednosti kapitala. U
ostvarivanju ovog interesa, privatan kapital vrlo često ide putem koji nije u
saglasnosti sa interesima društva.Danas, vrlo mnogo govori se o aktuelnom "turbo
17 Lyroudi K., Papanastasiou J., Vamvakidis A. - FDI and economic growth in transition economies,
South estern Europe journal of economic 1/2004.
18 Beata K. Smarzynska - The composition of FDI and protection of intellectual property rights -
Evidence for transition economies, Policy reasearch working paper 2786, WB, february 2002.
19 Neil Kay - FDI in the Szesh Republic: A challenge for domestic firms, Economic analysis from the
European commission director, vol. 4, isssue 2/2007.

kapitalizmu", o denacinalizacijama država, o nestajanju socijalnih država, o
dominaciji interesa međunarodnog kapitala.
Zbog brojnih elemenata grinfild investicije mogu se tretirati kao faktor
razvoja zemalja domaćina.
Ocena doprinosa razvoju zemlje domaćina, preduzeća koja su u procesu
privatizacije - kupovine postala vlasništvo stranaca su pitanja čiji odgovor zahteva
kvalitetne empirijske analize njihovog poslovanja i razvoja i doprinosa ovog
poslovanja i razvoja, privređivanju i razvoju zemlje domaćina i to, u dužem
vremenskom periodu. Ove analize zahtevaju kvalitetne baze podataka.
Ove analize zahtevaju i kvalitetno definisane kriterijume ciljeva razvoja
zemlje domaćina. S obzirom da je svet ušao i da funkcioniše u ekonomiji znanja u
funkciji definisanja kriterijuma ciljeva razvoja zemlje, prethodno, neophodno je
postavljanje novog koncepta i modela razvoja zemlje. U pitanju je koncept i model
u kome:
- je intelektualni kapital dominantniji od fizičkog kapitala
- i u kome su interni faktori razvoja, ako ne dominantniji ono, jednako
značajni kao eksterni faktori razvoja
Literatura
1. UN-World investment report 2006 - FDI from developing and transition
economics, 2006
2. UNCTAD - Handbook of statistics 2006, UN, 2006
3. Macnus Blomstrom and Ar Kokko - The econmic of foreign direct investment
incentives, Working paper 168, januaru 2003
4. World growth and international capital flow in the XXI century - Tokyo club
conference - Future structure of international capital flows, Kyoto 21-22
november, 2005
5. David Doneji and Martin Floden - Population again international capital folw,
Stocholm school of economics, october 2003
6. L.E. Peterson - The global governance of FDI-Mainly off in all directions,
Dialogue on globalization, may 2005
7. Guantram B. Wolff - FDI in the enlarged EU, Deutsche bundesbank, Economics
studies 13/2006
8. OECD - Benchmark definition of forin direct investment, Paris 1996
9. Barry Bosworth - Capital flows, investment and growth, Tokyo club paper 12/99
10. Frederique Sachwald - Impact of change production location of forin direct
investment, Tokyo club fondation for global studies, 2005
11. OECD - Trend and recent developments in forin direct investment, Paris, 2004
12. Neil Kay - Forin direct investment in the Czesh Republic: A challenge for domestic
firms, Economic analysis from the European commission directore, Vol.4, issue
2/2007
209

210
13. J. Jasnson and J. Stokman - FDI and international business cucly, European
central bank, no. 401/2004
14. J. Jasnon and J. Stokman - Do intenrational portfolio investments follow firms
foreing direct investment, European central Bank, no. 815/2007
15. D. Williem te Velde - FDI for development, Overseas development institute, 2002
16. Prit Vahter - The effect of forin direct investment on labour productivity-Evidence
for Estonia and Slovenia, University of Tarty, 2004
17. UN - Prospects for FDI and strategies of TC - 2004-2007, UN, 2004
18. Beata K. Smarzynska - The composition of FDI and protection of intellectual
property rights - Evidence for transition conomics, Policy research working paper
2786, WB, february 2002
19. Laura Alfaro - Forin direct investment: Does the sector matter?, Harvard business
school, april 2003
20. T. Mickiewicz, S. Radošević, U. Varblane - The valutation of diversity: FDI and
emploument in Central Europe during economic recovery, Working paper 05/2000
21. Grupa autora - World investment prospects to 20011 - FDI and challange of
political risk, The economist intelligence unite, London, 2006

Prof. dr Evica Petrović,
Doc. dr Ksenija Denčić-Mihajlov,
Mr Ognjen Radović *
OCENA I UPRAVLJANJE RIZIKOM ZEMLJE U
GLOBALNIM TOKOVIMA KAPITALA
Rezime: Intenzivan razvoj i globalizacija tržišta kapitala predstavljaju faktore koji
pri analizi opravdanosti medjunarodnih investicija u prvi plan stavljaju ocenu rizika zemlje
u koju se kapital ulaže. Rizik zemlje opisuje verovatnoću da će promene poslovnog
ambijenta u jednoj zemlji smanjiti profitabilnost investicione aktivnosti u njoj bilo
smanjenjem nivoa profita bilo redukcijom vrednosti aktive multinacionalne kompanije. S
obzirom da rizik zemlje ima veliki uticaj na ukupan rizik nekog investicionog projekta u
inostranstvu, posebnu pažnju treba posvetiti njegovom predvidjanju, oceni i redukciji
(neutralisanju). Nakon pregleda rezultata teorijskih i empirijskih istraživanja rizika zemlje
i političkog rizika, autori pažnju usmeravaju na analizu modela merenja rizika zemlje. Prvi
analizirani prilaz se zasniva na istorijskim podacima, dok drugi prilaz procenjuje premiju
rizika na akcije analizom očekivanog cash-flow-a. Primenom modela kreditnog rejtinga
autori daju proračun premije rizika za investicije u Srbiji. U poslednjem delu rada autori
obradjuju problem upravljanja rizikom zemlje.
Ključne reči: globalizacija, rizik zemlje, politički rizik, ocena, premija rizika,
upravljanje rizikom.
COUNTY RISK IN GLOBAL CAPITAL FLOWS:
MEASUREMENT AND MANAGEMENT
Abstract: Intensive growth and globalization of the capial market nowdays are the
factors responsible for the foremost position of the counry risk analysis in the process of
foreign investment decision making. Country risk relates to the likelihood that changes in
the business environment will reduce the profitability of doing business in a country by
affecting operating profits or the value of multionational company assets. Taking into
account that the country risk significantly determines the total risk of an international
investment, special attention should be paid to its forecast, measuremet and reduction
(neutralization). Having reviewed the theoretical and empirical studies on country and
political risk, the authors focus their attention on the country risk measurement models.
The first analized approach is based on historical data, while the other evaluates the
country risk premium on the basis of expected cash-flow. Using credit rating model, the
authors calculate country risk premium for investments in Serbia. In the final part of the
paper the authors explore the problem of country risk management.
* Ekonomski fakultet u Nišu, Trg kralja Aleksandra 11, 18000 Niš, Srbija, e-mail:
ksenija@eknfak.ni.ac.yu
211

212
Key words: globalization, country risk, political risk, measurement, risk premium,
risk management.
1. Uvod
Intenzivan razvoj i globalizacija tržišta kapitala predstavljaju faktore koji pri
analizi opravdanosti medjunarodnih investicija u prvi plan stavljaju ocenu rizika
zemlje u koju se kapital ulaže. Rizik zemlje odnosi se na verovatnoću da će
promene poslovnog ambijenta u jednoj zemlji smanjiti profitabilnost investicione
aktivnosti u njoj bilo smanjenjem nivoa profita bilo redukcijom vrednosti aktive
multinacionalne kompanije. Veliki broj empirijskih i teorijskih studija ističe
važnost rizika zemlje u investicionom odlučivanju. Makroekonomska nestabilnost
izražena je preko inflacije i volatilnosti deviznog kursa [12, 4]. Druga grupa studija
istražuje uticaj političke nestabilnosti na investiranje. Barro [1] je pronašao da je
nestabilnost vlade (izražene brojem revolucija) i političko nasilje (izražene brojem
atentata) u značajnoj negativnoj korelaciji sa investiranjem. Lesink et al. [10]
izgrađuje različite mere neizvesnosti koje uključuju kamatne stope, inflaciju,
poreze itd., sa negativnim uticajem na stepen razvoja. Manje požnje je posvećeno
uticaju neizvesnosti na strane direktne investicije. Istraživanja poput [9] razmatraju
skup različitih mera rizika države.
S obzirom da rizik zemlje ima veliki uticaj na ukupan rizik nekog
investicionog projekta u inostranstvu, posebnu pažnju treba posvetiti njegovom
predvidjanju i oceni. Premija rizika na akciju koja obuhvata i premiju rizika zemlje
(equity risk premium - ERP) može se opisati kao očekivani prinos koji dobija
investitor za preuzeti rizik ulaganja u konkretne akcije. Kako meriti ERP tema je
velikog broja debata poslednjih godina. Ipak, najbolji metod još nije pronađen. U
osnovi, postoje dve različite metode. Prva, posmatra istorijske serije podataka
kretanja premija i pretpostavlja da će se i u budućnosti ponašati na sličan način.
Druga metoda procenjuje buduća kretanja ERPa na bazi kretanja dividende,
budućih prinosa, GDP i inflacije. Istorijski metod, koji se često primenjuje u teoriji
i praksi, izložen je velikom broju kritika pre svega o neponovljivosti prošlih
događaja.
Rad je strukturiran na sledeći način. Nakon analize pojavnih oblika rizika
zemlje i političkog rizika, autori u trećem delu rada obradjuju problem vrednovanja
i merenja rizika zemlje. Autori posebno razmatraju razne metode procene nivoa
premije rizika zemlje, kao i načine ocene izloženosti multinacionalne kompanije
riziku zemlje. Problem upravljanja rizikom zemlje obradjen je u četvrtom delu
rada. U poslednjem delu rada autori prezentiraju zaključke istraživanja.

2. Rizik zemlje: pojavni oblici i procena
Pre donošenja odluke o medjunarodnom investiranju multinacionalne
kompanije predvidjaju sve potencijalne rizike sa kojima se mogu suočiti u zemlji
domaćinu. Predvidjanje i ocena rizika su deo politike planiranja medjunarodne
investicione aktivnosti. Ocena rizika obuhvata:
• Identifikovanje rizika;
• Procenu verovatnoće (rangiranje rizika);
• Procenu uticaja, tj. ispitivanje osetljivosti poslovanja preduzeća na
uočene rizike;
• Odredjivanje prioriteta u zavisnostiod uticaja na poslovanje i
verovatnoće pojavljivanja.
Najčešći oblici rizika sa kojima se suočavaju strani investitori su rizik zemlje i
politički rizik, rizik inflacije, tehnološki, kreditni i valutni rizik. Iako je termin rizik
zemlje u čestoj upotrebi u domaćoj i stranoj literaturi, ne postoji generalna
saglasnost o tome šta on obuhvata. Kako se često politički rizik uzima kao sinonim
za rizik zemlje, potrebno je ova dva pojma razgraničiti. Pod rizikom zemlje u koju
se želi investirati (country risk), podrazumeva se celokupni rizik sa kojim se
suočava investitor u odnosnoj zemlji, tj. ne samo rizik političkih promena, već i
rizik koji je poveza sa pojavom štrajkova, pobuna, itd. Tokom medjunarodne
kreditne krize 90-tih godina, rizik zemlje uglavnom je predstavljan raciom otplate
duga (debt-service ratio) tj. odnosom izmedju spoljnih rezervi i uvoza, kao i
odnosom izmedju priliva kapitala i plaćanja po osnovu izmirenja dugova jedne
zemlje.
Odxelheim ističe da bi se kao zadovoljavajuća aproksimacija nivoa rizika
zemlje mogli uzeti podaci o koncentraciji, internacionalizaciji i strukturi vlasništva
u industriji jedne zemlje, kao i podaci o stepenu diversifikacije njenog izvoza [2
str. 227]. Rizik zemlje prema Longueville-u se javlja u dve forme - rizik
suverenosti (koji predstavlja rizik od mogućih mera ekspropriacije i restrikcije na
profit i povraćaj kapitala) i rizik transfera/konvertibilnosti (kada je Centralna
banka nemoćna da mobilizuje devizne rezerve dovoljne za prevodjenje novčanih
sredstava u lokalnoj valuti u devizna sredstva plaćanja) [11, str. 44]. Ovim vrstama
rizika zemlje treba dodati i rizik prenošenja uticaja (contagion risk), koji se
odnosi na mogućnost da nepovoljni ekonomski ili politički faktori prisutni u jednoj
zemlji imaju uticaj na druge zemlje u istom regionu.
Politički rizik je uži pojam od prethodnog, i odnosi se na rizik uvodjenja
neočekivanih specifičnih propisa od strane vlade zemlje u koju se želi investirati, a
koji mogu rezultirati diskontinuitetom ili sažimanjem investicine aktivnosti i
operacija strane kompanije u zemlji domaćnu. Odxelheim povezuje stepen
političkog rizika sa stepenom zaduženosti jedne zemlje. On logično zaključuje da u
213

ekonomsko-političkom okruženju koje se karakteriše kontrolom kretanja kapitala,
zaduženost signalizira potrebu za intervencijom vlade, iz razloga što veliki racio
duga smanjuje slobodan prostor za donošenje političkih odluka. Politički rizik se
pojavljuje na tri nivoa:
• Nivo preduzeća (mikro rizik),
• Nivo države (makro rizik) - rizik transfera, kulturalni i institucionalni
rizik,
• Globalni nivo – rizik ratnih dešavanja, terorizma, antiglobalistički
pokret, zaštita životne sredine, zloubotreba interneta i sl.
Postoji mnogo načina na koji vlada jedne zemlje može intervenisati kada je u
pitanju medjunarodna investiciona aktivnost u njenoj zemlji. Oni se mogu rangirati
od nediskriminatornih, blagih intervencija do potpune konfikacije svih sredstava
strane kompanije. Blago mešanje uključuje odluku o kontrolisanoj konvertibilnosti
domaće valute, intervencije oko ugovora o transfernim plaćanjima, itd. Sledeći
koraci koje može preuzeti vlada zemlje domaćina odnose se na insistiranje na
zajedničkim ulaganjima, utvrdjivanje minimalnog procenta domaćih rezidenata
koji se mora zaposliti, zahtevanje da se investira u odredjene društvene projekte i
projekte zaštite okoline. U ovu grupu disktiminatornih mera spadalo bi i specijalno
uvodjenje poreza na profit stranih firmi ili na dividende koje one isplaćuju.
Diskriminatorne sankcije su stroži oblik intervencije od napred navedenih, i
najčešće dovode do prestanka interesa inostranih investitora i zatvaranja stranih
kompanija u zemlji domaćinu. Krajnji politički rizik za jednu medjunarodnu
kompaniju predstavljalo bi oduzimnje svih sredstava koja su njenom vlasništvu a
nalaze se u zemlji domaćinu (preuzimanje može biti sa ili bez nadoknade), zatim
kidnapovanja ili ubistva zaposlenih u firmi i sl.
Iako su sa rizikom zemlje suočeni sve investitori prilikom medjunarodnog
investiranja, najviše podložne ovoj vresti rizika su kompanije koje investiraju u
zemljama tranzicije. Analiza procesa tranzicije u ukazuje da se on generalno odvija
u pet oblasti: makroekonomska stabilizacija, liberalizacija cena, liberalizacija
trgovine, reforma preduzeća (privatizacije), i razvoj institucionalnog i pravnog
okvira za uspostavljanje tržišne ekonomije [5, str. 46]. Logično je očekivati da
ovako definisan proces tranzicije prati donošenje raznih vrsta političkih odluka.
One imaju za cilj da usmere i ubzaju proces tranzicije, mogu uticati na povećanje
rizika zemlje, a time i na ponašanje aktera koji funkcionišu u nepolitičkoj sferi, tj.
na tržištu.
Veliki broj studija iz oblasti donošenja korporativnih odluka pokazuje da su
menadžeri generalno averzivni prema riziku zemlje. Sa druge strane, upravo zemlje
u tranziciji predstavljaju interesantna tržišta za mnoge prizvode i usluge
multinacionalnih kompanija. U slučaju da se odluče za investiranje uz odredjen
nivo rizika zemlje i političkog rizika, one će zahtevati odredjenu premiju (country
risk premium), iskazanu u formi povećanog očekivanog prinosa.
214

S obzirom da rizik zemlje može imati veliki uticaj na prinos koji će odbaciti
jedna medjunarodna investicija, on se mora realno oceniti. Generalno, ova ocena se
sastoji u proceni investicione klime u odredjenoj zemlji. Investitori u razvijenim
zemljama obično smatraju da postoji povoljna investiciona klima, tj. da je rizik
zemlje nizak, kada u odredjenoj zemlji vladaju stabilni uslovi privredjivanja,
postoji povoljan carinski, spoljno-trgovinski i devizni tretman inostranih
investicija, vlada politička i socijalna stabilnost, kada vlada te zemlje ima pozitivan
stav prema inostranim investicijama i omogućen je retransfer sredstava i dobiti, i
kada su izvršena prethodna ulaganja koja su razvila infrastrukturu te zemlje [13,
str. 26]. Postoji čitav niz metoda za procenu rizika investiranja u nekoj zemlji.
Pomoću ovih metoda, koristeći znanja medjunarodnih eksperata i istorijske
podatke, moguće je predvideti sa odredjenom verovatnoćom mogućnost političke
nestabilnosti u zemlji domaćinu, i njen potencijalni uticaj na investicionu aktivnost
strane kompanije. Često korišćen je metod “Euromoney”-a, koji pri proceni rizika
zemlje uključuje u analizu tri oblasti:
• nacionalno jedinstvo (postojanje jedinstva izmedju nacionalnih grupa,
postojanje političkih pritisaka od strane drugih zemalja i medjunarodnih
odganizacija, saznanje da je istorija te zemlje bila obeležena revolucijama i
ekstremnim socijalnim konfliktima),
• kvalitet vlade (stabilnost, efikasnost administracije, nezavisnost
sudstva), i
• nivo socijalnog nezadovoljstva (nivo nezaposlenosti, prisustvo
terorizma, kriminala velikih socijalnih razlika).
Na osnovu političkog i rizika zemlje, merenjem pozicije nacionalne
zaduženosti zemlje, utvrđivanjem indeksa kreditnog rejtinga (baziranog na
prosečnom Moodie's & Standard and Poor's kreditnim indeksima) i analizom
načina i rezultata koji je odnosna zemlja ostvarila korišćenjem međunarodnih
investicionih sredstava, dolazi se do Euromoney indeksa rizika zemlje.
Organizacija Political Risk Services se takodje bavi analizom rizika zemlje. Njen
model identifikuje "ključne igrače" koji utiču na rezultate političkih dogadjanja
(kao što su političke partije, trgovinska udruženja, politički lideri, vojne grupacije)
i procenjuje uticaj promena u njihovom ponašanju na odredjene veličine kao što su
stabilnost vlade, investiciona restrikcija, kontrola spoljne trgovine.
3. Kvantifikacija (merenje) rizika zemlje
Generalno posmatrano, postoje dve grupe prilaza oceni i merenju premije
rizika zemlje. Prvi prilaz se zasniva na istorijskim podacima, dok drugi prilaz
procenjuje premiju rizika na akcije analizom očekivanog cash-flow-a.
215

216
3.1. Istorijska metoda
Istorijska premija rizika zemlje se dobija na osnovu prinosa akcija ili
obveznica koji su promenljivi u vremenu. Njena standarna devijacija može biti
toliko velika da ovaj prilaz čini neupotrebljivim. Uopšteno, izračunavanje ERPa je
složen proces, naročito na nerazvijenim tržištima ili tržištima u razvoju. Pre svega,
nedostatak kvalitetnih serija podataka onemogućuje precizno određivanje potrebnih
parametara.
Klasični metod koristi procenu jednostavnog proseka najdužih dostupnih
vremenskih serija razlika tržišnog prinosa diversifikovanog portolia i nerizične
stope prinosa. Ova metoda podrazumeva stacionarnost ERPa. Kao prinos tržišnog
portfolia može se koristiti odgovarajući indeks cena akcija. Opšti indeks cena
akcija je bolji izbor u odnosu na selektivni indeks koji se bazira na akcijama kojima
se najviše trguje. U tom smislu, na našem tržištu Belexfm indeks je bolji izbor od
Belex15. Problem sa korišćenjem opštih indeksa cena akcije leži u činjenici da se
ovi indeksi ne prilagođavaju isplati dividendi. Pored toga, Belexfm ne vrši
prilagođavanje ni za broj akcija koje se nalaze u slobodnom prometu.
Za dobijanje ERPa potreban je i podatak o visini nerizične stope prinosa.
Uobičajan izbor je kamatna stopa na obveznice Centralne banke. Ovde se ponovo
javlja problem nedovoljne dužine vremenskih serija na nerazvijenim i tržištima u
razvoju. Kao zamena se mogu koristiti najduže depozitne kamatne stope
denominovane CPI indeksom. Ovo ipak nije realna kamatna stopa, ali je visoko
korelisana sa njom. Još jedan problem kod primene istorijske metode nastaje kada
u posmatranom periodu nastaju velike fluktuacije pri kojima standardna devijacija
čini ERP dosta nepreciznim i gotovo neupotrebljivim. Takođe, može se pojaviti i
problem vremenske stabilnosti ERPa.
Internacionalni CAPM model
3.2. CAPM modeli
Ovaj model podrazumeva kompletnu tržišnu integraciju, tako da postoji jedna
globalna cena rizika. Ako se rizik valute može diversifikovati, cena akcije
kompanije j se može izraziti kao:
kj = rf + βj,world×ERPworld
gde je rf očekivani prinos na nerizičnu hartiju, βj,world predstavlja beta koeficijent
kompanije (prema svetskom tržišnom portfoliu), a ERPworld je globalna cena
nediversifikovanog rizika. Osnovni problem leži u pretpostavci perfektne
integracije tržišta kapitala što je nerealistično za tržišta u razvoju [7,8].
The country-spread model

The country spread model dodaje za zemlju na osnovu njene rizičnosti
specifičan opseg premije za rizik neplaćanja (default spread) određen na osnovu
US podataka:
Cena_akcije = nerizična_stopaUS + beta×(US_premija_rizika)+default_spread
gde je nerizična stopa U.S. stopa, beta se izračunava prema lokalnom tržišnom
portfoliu, a default spread meri razliku između dolar-denominirane obveznice
države i US Treasury bond stope. Ovaj model se bazira na pretpostavci da većina
faktora koja utiče na default rizik na tržištu obveznica (stabilnost valute, politička
stabilnost, itd.) takođe utiče na rizik akcija.
Međutim, Damodaran [3] preporučuje nešto drugačiju upotrebu ovog modela.
On zaključuje da u situaciji kada postoji velika volatilnost spread-a obveznice na
dnevnoj bazi bolje je izračunati prosečan default spread svih zemalja sa rejtingom
ispod i iznad odgovarajuće nerizične kamatne stope. Takodje, moguća je i
alternativna primena kreditnih rejtinga publikovanih od strane specijalizovanih
institucija. Problem kod primene ovog modela je što podrazumeva da je ERP
zemlje jednak US ERPu.
Model relativne standardne devijacije
Ovaj model upoređuje investiciju na tržištima akcija (nerazvijeno tržište
prema US tržištu), i primenjuje US ERP premiju:
Relativna_SD_zemlje = (SD_zemlje)/(SD_US).
Na osnovu izračunate relativne standardne devijacije, možemo na osnovu
premije rizika na US tržištu akcija da odredimo premiju rizika konkretne zemlje:
ERPzemlje = ERPUS × Relativna_SD_zemlje
Očekuje se da oba portfolia budu izražena u jedinstvenoj valuti (najčešće
USD). Damodaran [3] je uočio da ovaj pristup može dovesti do potcenjene
vrednosti rizika na slabo likvidnom tržištu u razvoju. Naime, zbog male likvidnosti
izračunata volatilnost (iskazana standardnom devijacijom) može biti izuzetno
niska. Takođe, na parcijalno integrisanom tržištu u razvoju može doći do
precenjivanja ERPa zbog veće nestabilnosti tržišta.
Default spreads i model relativne standardne devijacije
Damodaran [3] prikazuje model koji se zasniva na komparaciji investicija u
obveznice i akcije na istom tržištu u razvoju. Kao razlog za korišćenje ovog modela
Damodaran ističe da ERP zemlje mora biti veći od default spread rizika zemlje.
Damodaran predlaže sledeći model:
σakcije,
zemlje
Premija_rizika_zemlje= Default_spread_zemlje ×
σobveznice,
zemlje
gde je
Premija_rizika_zemlje = ERPnerazvijenog tržišta - ERPrazvijenog tržišta
217

Odnos volatilnosti može se izračunati za svaku zemlju posebno ili na osnovu
opštih proseka (http://pages.stern.nyu.edu/~adamodar/).
218
3.3 Model kreditnog rejtinga zemlje
Erb, Harvey i Viskanta [6,7,8] su razvili model koji se zasniva na kreditnom
rejtingu zemlje i na taj način izbegli primenu CAPM modela. Autori koriste
kreditni rejting zemlje koji se javno publikuje dva puta godišnje od strane
Institutional Investor (http://old.institutionalinvestor.com/default.asp). U
najednostavnijem modelu, autori koriste običnu linearnu regresiju polugodišnjeg
prinosa zemlje j u trenutku t izraženu u USD na kreditni rejting zemlje u trenutku t-
1. Koeficijent nagiba se interpretira kao "naknada za rizik" i to na globalnom
tržištu. Autori si izrazili bojazan da linearni model nije adekvaten za opis
određenih nelinearnosti (pogotovu kod niskog kreditnog rejtinga), i kao nešto bolji
predložili log-linear model. Kod oba modela koeficijent nagiba je negativan, što
znači da je viši kreditni rejting povezan sa manjim očekivanim prinosom.
Damodaran modifikuje model relativnih standardnih devijacija kreditnim rejtingom
zemlje i predlaže sledeći model (http://pages.stern.nyu.edu/~adamodar/):
Ukupna_premija_rizika = ERPrazvijenog tržišta + 1.5× (Default_spread_in_basis_points/10000)
dok je premija rizika zemlje jednaka:
Premija_rizika_zemlje = ERPnerazvijenog tržišta - ERPrazvijenog tržišta
Rejting Srbije po S&P je BB- (ili po Moody's Ba3) (14.mart.2008), i jednak je
rejtingu Ukrajine i Turske. Interesantno je napomenuti da su politička dešavanja
dovela do pada rejtinga Srbije u poslednjih godinu dana. Naime, 26.marta 2007.
god. prema S&P, rejting Srbije bio je BB+ (Ba1), i u jednogodišnjem periodu pao
je na BB- ( tj. Ba3).
Default spread u osnovnim poenima iznosi 300. Damodaran trenutni ERP
razvijenog tržišta procenjuje na 4.91%, a globalni odnos volatilnosti akcijskog
tržišta prema tržištu obveznica procenjuje na 1.5. Na osnovu ovoga sledi da je
premija za rizik pri investiranju u Srbiju 4.50%, odnosno:
Ukupna_premija_rizika_Srbije = 4.91% + 1.5× (300/10000) = 9.41%
Premija_rizika_Srbije = 9.41% - 4.91% = 4.50%
Ilustrativan je podatak da je npr. marta meseca 2007.godine, ukupna premija
rizika zemlje iznosila 7,91%, dok je premija rizika bila na nivou od 3%.
O porastu rizika ulaganja u Srbiji govore i izveštaji drugih rejting agencija i
specijalizovanih institucija. Tako npr. "Dun & Bradstreet", najveća bonitetna kuća
na svetu, u aprilskom izveštaju Srbiju svrstava u zemlje visokog rizika sa
dodeljenim rejtingom DB5a. Rejting Srbije dobijen je uzimanjem u obzir četiri
faktora - indikatora rizika za poslovno okruženje u zemlji: političkog,
makroekonomskogi, komercijalnog i eksternog. Medju navedenim faktorima,
politička previranja imaju najveći uticaj za dodeljen visoki rizik našoj zemlji. Iako

je tokom 2006. i 2007.god. došlo do povećanja upliva stranih investicija kroz
Beogradsku berzu kao i izgradnje domaćeg institucionalnog investiranja,
nestabilno unutrašnje političko okruženje od decembra prošle godine, kao i
februarska Deklaracija nezavisnosti Kosova doveli su do depresijacijskih efekata
na rejting zemlje.
4. Upravljanje rizikom zemlje: tehnike i ograničenja
Ocena rizika zemlje vrši se pre donošenja same odluke o medjunarodnom
investiranju, ali kako se nivo političkog rizika menja tokom vremena, predvidjanja
se moraju kontinuelno nastaviti tokom celokupnog procesa investiranja i
eksploatacije investicionog projekta. Razni pregovori vodjeni sa vladom zemlje
domaćina, planiranje dezinvestiranja, zahtevi za osiguranjem investicije - spadaju
takodje u poslovne strategije kojima se minimizira politički rizik, a koje
medjunarodne kompanije sprovode pre početka investiranja.
Postoje i odredjene strategije kojima se rizik zemlje može smanjiti i nakon
donošenja investicione odluke. Tako se npr. filijala preduzeća može učiniti
zavisnom u odnosu na matično preduzeće po pitanju tehnologije, tržišta ponude i
nabavke. Takodje se kao instrumenti upravljanja rizikom zemlje i političkim
rizikom koriste i kontrola transportnih ugovora, marketing aktivnosti, izbor metoda
finansiranja medjunarodnih investicija. Zajednička ulaganja koja u nekim
zemljama mogu predstavljati jedini oblik medjunarodnog plasiranja kapitala, mogu
unaprediti poslovnu aktivnost u javnosti zemlje domaćina. U isto vreme, udeo
domaćih rezidenata u akcijskom kapitalu strane kompanije predstavlja klasičan
hedžing protiv intervencija vlade zemlje domaćina, tj. vrlo efikasan vid zaštite od
rizika zemlje --domaćina.
Upravljanje rizikom zemlje u procesu medjunarodnog investiranja kapitala je
u ingerenciji najviših organa upravljanja multinacionalnih korporacija. Upravni
odbor treba najpre da definiše prihvatljiv nivo izloženosti multinacionalne
kompanije riziku zemlje, a zatim da definiše politiku upravljanja ovim rizikom
polazeći od raspoloživih resursa i tehnika upravljanja sa jedne strne i
makroekonomskog okruženja sa druge strane. Politike i procedure upravljanja
rizikom zemlje obuhvataju sledeće aspekte:
• Utvrdjivanje dužnosti i odgovornosti u procesu donošenja odluka iz sfere upravljanju
rizikom zemlje;
• Definisanje internog rejting sistema ili upotreba pozatih i fundiranih eksternih rejting
modela;
• Utvrdjivanje pragova tolerancije rizika;
• Definisanje mehanizama monitoringa i izveštavanja o izloženosti multinacionalne
kompanije riziku zemlje.
219

Usvojene procedure i politike moraju biti kontinualno revidirane i
usaglašavane sa promenom uslova medjunarodnog investiranja, tj. sa promenom
nivoa rizika zemlje domaćina.
220
Zaključak
Kompanijama koje svoju investicionu aktivnost proširuju ka medjunarodnom
tržištu potreban je model ocene rizika zemlje, tj. potrebno je da poznaju kako
premija na rizik ulaganja u konkretnu zemlju utiče na očekivani prinos od
investicionog ulaganja. U cilju procene premije rizika zemlje, u radu su obradjeni
razni prolazi, kao što su istorijski metod, CAPM modeli i model kreditnog rejtinga
zemlje. Za izračunavanje istorijskog proseka ERPa na tržištima u razvoju i
nerazvijenim tržiština nema homogenih, kvalitetnih ni dovoljnog skupa podataka.
U nedostatku istorijskog modela, primena modela kreditnog rejtinga zemlje je po
autorima najprimerenija nerazvijenim tržištima i tržištima u razvoju, dakle
kategoriji u koju spada i srpsko tržište kapitala.
Na osnovu podataka o kreditnom rejtingu Srbije procenjena premija rizika pri
investiranju u Srbiju iznosi 4,5%. Kako je ovaj model direktno proporcionalan
rejtingu zemlje koji dodeljuju specijalizovane agencije (Tabele u dodatku), uočava
se da je rizik investiranja u Srbiji veći u odnosu na rizik ostalih zemalja u
okruženju (izuzetak je Bosna i Hercegovina). Razumljivo je da je smanjenje rizika
zemlje put povećanja priliva stranih direktnih investicija, naročito u greenfield
obliku. Medjutim, imajuću u vidu činjenicu da će pitanje statusa Kosova duži
vremenski period biti sigurno aktuelno na srpskoj političkoj sceni, može se
očekivati da će „plašljivi” kapital još neko vreme zaobilaziti Srbiju kao atraktivnu
lokaciju za investiranje.
Literatura
1. Barro, R. (1991) Economic Growth in a Cross Section of Countries, Quarterly
Journal of Economics, 106, pp. 407-443.
2. Brighan E. (1994) Financial Risk Management, London, Guildhall University.
3. Damodaran, A. (2003) Country Risk and Company Exposure: Theory and
Practice, Journal of Applied Finance, Vol. 13, No. 2, Fall/Winter 2003, pp.63-76.
4. Darby, J., Hallet, A.H., Ireland J., Piscitelli, L. (1999), The impact of exchange
rates uncertainty on the level of investment, Economic Journal, vol. 109, C55-C67.
5. Emmett, J.V. (1997) Risk Management, John Whiley & Sons,
6. Erb, C.B., Harvey, C.R., Viskanta, T.E. (1995). Country credit risk and global
portfolio selection, Journal of Portfolio Management, Winter, pp.74-83.
7. Erb, C.B., Harvey, C.R., Viskanta, T.E. (1996a) Political Risk, Economic Risk, and
Financial Risk, Financial Analyst Journal, Nov/Dec, pp.29-46.
8. Erb, C.B., Harvey, C.R., Viskanta, T.E. (1996b) Expected Returns and Volatility in
135 Countries, The Journal of Portfolio Management, Spring, pp.46-58.

9. Gaba, V., Pan Y., Ungson, G.R. (2002) Timing of Entry in International Market:
An Empirical Study of U.S. Fortune 500 Firms in China, Journal of International
Buisiness Studies 33(1), pp.39-55.
10. Lensink, R., Bo, H., Sterken, E. (1999), Does Uncertainty Affect Economic
Growth? An Empirical Analysis, Weltwirtschaftliches Archiv 135(3), pp.379-396.
11. Longueville G. (1997) Les nouvelles dimensions du risk-pays, Banque N o 585.
12. Serven, L., Solimano, A. (1993), Debt Crisis, Adjustment Policies and Capital
Formation in Developing Countries: Where do we stand?, World Development 21,
pp. 127-140.
13. Van Horne, J.C. (1993) Finansijsko upravljanje i politika, Mate, Zagreb.
DODATAK
Tabela 1. Default spread u baznim poenima prema Moody's rejtingu
Rejting
Default spread u
baznim poenima
Rejting
Default spread u
baznim poenima
Aaa 0 Ba1 200
Aa1 35 Ba2 250
Aa2 50 Ba3 300
Aa3 60 B1 350
A1 70 B2 400
A2 80 B3 450
A3 85 Caa1 600
Baa1 100 Caa2 675
Baa2 115 Caa3 750
Baa3 135
Izvor: http://pages.stern.nyu.edu/~adamodar/
Tabela 2. Premija rizika nekih zemalja prema Moody's rejtingu (14.mart 2008).
Zemlja Rejting
Prilagođeni
Default
Spread
Ukupna
premija
rizika
Premija
rizika
zemlje
Australija, Evrozona, Finska,
Francuska, Nemačka,
Španija, Švedska, Švajcarska,
V.Britanija, SAD, Japan
Aaa 0 4.91% 0.00%
Italija, Slovenija Aa2 50 5.66% 0.75%
Češka, Estonija,Grčka,
Slovačka, Kina
A1 70 5.96% 1.05%
Mađarska, Latvija, Litvanija,
Poljska
A2 80 6.11% 1.20%
Rusija, Kazahstan Baa1 100 6.41% 1.50%
Bugarska, Rumunija, Hrvatska Baa3 135 6.94% 2.03%
Crna Gora Ba1 200 7.91% 3.00%
Srbija, Ukrajina, Turska Ba3 300 9.41% 4.50%
Bosna i Hercegovina B2 400 10.91% 6.00%
221

Slobodan Cvetanović,
Igor Mladenović *
222
ANALIZA POSTOJEĆIH IZVORA FINANSIRANJA
RAZVOJA U SRBIJI
Apstrakt: Analizu izvora finansiranja razvoja u Srbiji obavićemo u kontekstu
fnansijskog položaja pojedinih institucionalnih sektora naše nacionalne ekonomije. Pod
institucionalnim sektorom podrazumevamo skup ekonomskih subjekata koji na
nacionalnom nivou obavljaju homogene ekonomske transakcije. Ovi ekonomski subjekti
donose odluke o upotrebi resursa, kontroli ekonomskih procesa i raspolaganju proizvodima
i uslugama. Otuda sledi da svako od njih donosi odluku o štednji, a samim tim i o načinu
potrošnje. Institucionalni sektori koji će biti predmet analize u ovom radu su: a) sektor
domaćinstva, b) sektor države, c) sektor privrede i d) sektor inostranstva, koji u globalnim
uslovima privređivanja sve više dobija na značaju. Poseban akcenat u analizi biće stavljen
na ulogu institucionalnog sektora inostranstva u finansiranju razvoja Srbije. Cilj ovakvog
pristupa jeste da se na osnovu dobijenih saznanja upute smernice nosiocima
makroekonomske politike razvoja u Srbiji za efikasnije mobilisanje i alociranje inostranog
kapitala.
Ključne reči: Izvori finasiranja, inostrani kapital, kreiranje efikasnije politike
finansiranja razvoja.
ANALYSIS OF EXISTING SOURCES IN FINANCING ECONOMIC
DEVELOPMENT IN SERBIA
Abstract: Analysis of sources of financing Economic development in Serbia we will
doing in context of institutional sectors within our national economy. Institutional sectors
are group of economic entities which doing homogeneous economic transactions.
Conventional economic sectors are a)households b)government c) industry d) foreign
countries and business entities. Special focus will be put on the role of foreign sector in
financing of economic development in Serbia. The aim of this approach is to crate
messages to policy makers in Serbia for mobilization and allocation foreign capital.
Key words: Sources of finance, foreign capital, creation more efficient policy of
development finance.
* Ekonomski fakultet Niš, Trg Kralja Aleksandra Karađorđevića 11 Niš,
(igor.mladenović@eknfak.ni.ac.yu),

1. Sektor domaćinstva kao izvor finansiranja privrednog razvoja
Analizu izvora finansiranja privrednog razvoja u Srbiji, kao što smo
napomenuli, obavljamo u kontekstu fnansijskog položaja pojedinih institucionalnih
sektora naše nacionalne ekonomije. Osnovni institucionalni sektori u svakoj
nacionalnoj ekonomiji, pa i našoj su: a) sektor domaćinstva, b) sektor države, c)
sektor privrede i d) sektor inostranstva.
Poznato je da domaćinstva ostvaruju prihode u obliku različitih vrsta
dohodaka, u različitim vremenskim intervalima. Bez obzira na vremenski interval u
kome se dohoci ostvaruju, sigurno je da vremenski raspored priliva dohotka ovog
institucijalong sektora ima karakter diskontinuiteta. Za razliku od prihoda, trošenje
dohotka, sa stanovišta vremena, pokazuje karakter kontinuelnog toka. Ovo iz
razloga što su potrebe za ishranom, stanovanjem i ostalim neophodnim uslugama
kontinuelnog karaktera. Iz ove vremenske neusklađenosti prihoda (događaju se
ređe i u većim iznosima) i troškova (ujednačeni i raspoređeni relativno ravnomerno
tokom vremena) proističe, tehnički, zaključak o finansijskom položaju ovog
institucionalnog sektora. Naime, ono što je karakteristično za ovaj institucionalni
sektor, jeste da nivo dohotka domaćinstva omogućava akumuliranje sredstava ne
samo za tzv. sezonsku potrošnju, već i za povremene nabavke trajnih potrošnih
dobara. Osim toga, domaćinstva realizuju i dugoročne vidove štednje, iz straha od
pojedinih nepredvidivih okolnosti i za, eventualno, pokretanje sopstvenih
poslovnih aktivnosti. Odavde se slobodno može zaključiti da sektor domaćinstva
predstavlja suficitarni institucialonalni sektor, u okviru privrednog sistema.
U kontekstu privrede Srbije, sektor domaćinstva je za proteklih osam godina
značajno uvećao svoju štednju. Strukturu i dinamiku štednje stanovništva u Srbiji
prikazujemo u tabeli 1.
Tabela 1. Štednja stanovništva u milionima dinara (stanje krajem perioda)
Dinarska štednja Devizna štednja
Godine Kratkoročna Dugoročna Ukupno Kratkoročna Dugoročna Ukupno
Ukupna
štednja
1999 418 28 446 515 72 587 1.033
2000 682 32 714 2.865 143 3.008 3.722
2001 1.478 81 1.559 20.626 368 20.994 22.553
2001 3.074 454 3.528 44.532 1.409 45.941 49.469
2003 3.753 480 4.233 66.161 3.577 69.738 73.971
2004 2.783 369 3.152 100.830 9.883 110.713 113.865
2005 2.823 444 3.267 163.160 26.976 190.136 193.403
2006 6.908 642 7.550 214.206 46.455 260.661 268.211
2007 jan-jul 9.653 889 10.542 268.574 52.839 321.413 331.955
Izvor: Statistički bilten jul 2007, Narodna banka Srbije.
223

Na osnovu podataka iz tabele 1 vidimo da je štednja stanovništva u stalnom
porastu, što je rezultat poverenja u bankarski sektor, ali i poboljšanog ekonomskog
položaja stanovništva. Takođe, vidimo da je u strukturi štednje dominantna
kratkoročna devizna štednja (u julu 2007 učestvovala je sa 80,9% u ukupnoj
štednji). Ovo može da nas uputi na zaključak da je reč o slobodnim novčanim
sredstvima za koje se traži investiciona alternativa. Po aktuelnom kursu to je negde
oko 3,5 milijardi evra koji su neraspoređeni. To je značajan potencijal za
finansiranje privrednog razvoja, ali i izazov za institucionalne investitore u Srbiji
da pruže investicione alternative potencijalnim ulagačima.
224
2. Sektor države kao izvor finansiranja privrednog razvoja
Državni sektor sačinjavaju vlade, lokalni organi vlasti i državna preduzeća. Za
ovaj sektor, bez obzira s kog vremenskog roka ga posmatrali, kraći ili duži,
možemo konstatovati da se njegovi prihodi i rashodi javljaju u kontinuitetu. Kad
kažemo državni prihod, mislimo, pre svega, na prihod po osnovu oporezivanja i na
prihode koje realizuju državna preduzeća, dok pod državnim rashodom
podrazumevamo sva davanja, javna dobra i usluge, kao i sredstva neophodna za
realizaciju programa redistribucije dohotka. Na bazi ovakve konstatacije, vidimo
da ovaj sektor može biti i finansijski suficitaran i deficitaran. Međutim, ono što je
realno jeste da sektor države ima, uglavnom, negativnu štednju, odnosno nalazi se
u deficitu. Iznos ovog deficita srazmeran je nivou nerazvijenosti privrede, tako da
što je zemlja na nižem nivou privredne razvijenosti, to su veće šanse da se u takvoj
državi pojavi viši nivo državnog deficita, i suprotno. U kontekstu naše analize
uvidom u budžet Republike Srbije za protekle četiri godine možemo da
konstatujemo da je budžet bio u suficitu u 2005. i 2006. godini, a da će se takva
tendencija nastaviti u budućnosti (tabela 2). Rečju, država može biti izvor
finansiranja privrednog prosperiteta sopstvenim resursima.
Tabela 8.2 Javne finansije Republike Srbije (u milionima dinara, stanje krajem perioda)
Godine Primanja budžeta Izdaci budžeta Budžetski suficit-deficit
2003 261.914,7 304.805,8 -42.891,2
2004 333.566,8 355.923,0 -22.356,3
2005 418.455,1 391.606,9 26.848,2
2006 499.106,0 468.804,8 30.301,2
2007 jun 282.107,0 240.547,7 41,532,3
Izvor: Bilten javnih finansija, Ministarstvo finansija Republike Srbije.
Ukoliko ovome dodamo činjenicu da su lokalne vlasti u bankarskom sektoru
Srbije decembra 2006. godine posedovale dinarske oročene depozite u vrednosti od

13.828 miliona dinara, i da su u istom trenutku javna preduzeća u Srbiji imala
oročene dinarske i devizne depozite u vrednosti od 24.4366 miliona dinara, onda
možemo konstatovati da država može biti značajan izvor finansiranja privrednog
razvoja u Srbiji.
3. Sektor preduzeća kao izvor finansiranja privrednog razvoja
Što se institucionalnog sektora preduzeća tiče, finansijski položaj preduzeća u
finansijskom sistemu treba razmatrati u različitim vremenskim intervalima. U
kraćem intervalu, položaj preduzeća posmatra se po osnovu obavljanja osnovne
privredne aktivnosti tj., jednog poslovnog ciklusa. Ovde bi preduzeća, nakon
realizacije proizvoda i usluga, po pravilu trebalo da pokriju sve troškove tekućeg
poslovanja i da ostvare profit. Na taj način bi preduzeća, po definiciji, trebalo da
budu suficitarni sektor. Međutim, u dužem vremenskom intervalu, izdaci za
investicije u kapitalna dobra predstavljaju neminovnost. Ovi izdaci izuzetno su
veliki, te sektor poslovnih preduzeća iz suficitarne zone može vrlo lako preći u
zonu deficita. Međutim, to nikako ne znači da u okviru ovog institucionalnog
sektora ne postoje izuzeci koji su konstantno u zoni suficita. Mi samo konstatujemo
da se, generalno gledano, sektor preduzeća tradicionalno javlja kao sektor koji
karakteriše neto tražnja za finansijskom štednjom. Upravo iz tog razloga ovaj
institucionalni sektor jeste tradicionalni nosilac privrednog prosperiteta zemlje.
Preduzeća u Srbiji su ta koja traže povoljna finansijska sredstva za
operacionalizaciju svojih investicionih aktivnosti. Ona predstavljaju potencijalne
korisnike sredstava mobilisanih od strane institucionalnih investitora. Naravno,
preduzeća u Srbiji generišu i vlastita sredstva za finansiranje investicija. Tako na
primer, prema podacima NBS iz 2006. godine preduzeća u Srbiji su ostvarila dobit
od 108 milijardi dinara, što jeste značajan iznos sredstava za finanisranje
privrednog prosperiteta. 20
4. Sektor inostranstva kao izvor finansiranja privrednog razvoja
Sektor inostranstva predstavlja sve subjekte iz privrednog ili opšteg
društvenog života, koji dolaze iz drugih zemalja. S finansijskog stanovišta, ovaj
sektor može biti, kako deficitaran, tako i suficitaran, što sve zavisi od spleta
konkretnih okolnosti i vremenskog perioda u kome se on posmatra. U slučaju
privrede Srbije, a za potrebe naše analize, sektor inostranstva generiše dve vrste
izvora finansiranja privatne i javne.
U grupu privatnih ubrajamo strane direktne, portfolio investicije i kredite od
komercijalnih banaka, dok se pod inostranim javnim podrazumevaju zvanični
20 O značaju neraspoređenih profita za finansiranje privrednog razvoja detaljnije u S.Cvetanović
“Teorija privrednog razvoja”, Ekonomski fakultet Niš, 2004. godina.
225

transferi (donacije) i krediti od multilateralnih međunarodnih finansijskih
institucija. Za proteklih deset godina pregled inostranih izvora finansiranja
prikazan je u tabeli 3.
226
Tabela 3. Pregled inostranih izvora finansiranja u milionima US$
Vrsta inostranih izvora 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
1. Strane direktne investicije,
neto
2. Portfolio investicije, neto
3. Srednjoročni i dugoročni
krediti, neto
740 113 112 50 165 475 1,365 966 1,550 4,387
52 23 14 234 216 680 997 1,560 2,198 2,844
4. Zvanični transferi (donacije) 0 0 0 271 591 496 476 475 329 228
UKUPNO 792 136 126 555 972 1,651 2,838 3,001 4,077 7,459
Izvor: Platni bilans Republike Srbije, Statistički bilteni NBS.
Iz tabele broj 3 vidimo da su strane direktne investicije u 2006. godini dostigle
rekord od 4,38 milijardi dolara. One kao takve predstavljaju značajan doprinos
proširenju investicionih aktivnosti u Srbiji. Da je reč o rekordnom iznosu govori i
podatak da su neto SDI u Srbiji za prvih osam meseci dostigle oko jednu milijardu
dolara.
Srednjeročni i dugoročni krediti u 2006. godini dostigli su iznos od 2,8
milijarde dolara. Reč je o neto kreditima (korišćenje umanjeno za otplatu).
Napominjemo da bi ovaj iznos bio i veći da nije došlo do prevremene otplate duga
prema MMF-u. Ovaj podatak ukazuje da u našoj zemlji još uvek dominiraju
bankarski izvori finanisiranja u odnosu na tržišne, što je i u skladu sa tipom
finansijskog sistema.
Zvanični trensferi, nakon uzlazne faze od 2001. do 2004. godine, ušli su u
silaznu fazu. Teorija je pokazala, a naša zvanična praksa potvrdila da je reč o
politički uslovljenim iznosima sredstava i da oni kao takvi retko kada mogu da
doprinesu značajnijem finansiranju privrednog razvoja. Objašnjenje za ovakvu
situaciju leži u činjenici da, iako ova sredstva idu kroz programe i projekte koji su
de facto razvojno orijentisani, u suštini dobar deo tih sredstava ode na skupe
konsultantske usluge inostranih kompanija (po pravilu iz zemalja koje i finansiraju
projekte) i na projekte koji su politički uslovljeni. Dobar primer za to su programi
USAID-a, EAR-a i UNDP-a koji gotovo 50% sredstava troše na tzv. tehničku
pomoć u pružanju inostranih konsultantskih usluga, ostalih 30% programa je
politički uslovljeno, a samo 20% ode u razvojne svrhe. Oni koji koriste sredstva od
inostranih donatora u razvojne svrhe, vrlo često kažu da su oni ” kolateralna šteta”
jer služe za njihove tzv. uspešne priče (succes story), kako bi pred svojim
građanima opravdali ovolika finansijska sredstva.
Ono što je zabrinjavajuće to je činjenica da do 2006. godine, znači i pet
godina nakon reforme finansijskog sistema Srbije, neto strane portfolio investicije

nisu zabeležene. Međutim, da za Srbiju ima nade ukazuje nam prethodna 2007.
godina kada su za prvih osam meseci zabeležene neto strane portfolio investicije u
iznosu od 697 miliona dolara 21 . Ovo pokazuje da finansijsko tržište u Srbiji postaje
interesantno za inostrane investitore i da se polako, ali sigurno, stvaraju preduslovi
za razvoj institucionalnih investitora u našoj zemlji.
Zaključak
Uvidom u izvore finansiranja privrednog razvoja u Srbiji, zaključujemo da
postoje finansijska sredstva koja traže alternativne oblike kanalisanja od finansijski
suficitarnih ka finansijski deficitarnim institucionalnim sektorima privrede. Videli
smo da sektor inostranstva predstavlja potencijalno dobar izvor finansiranja, ali
kroz strane direktne i portfolio investicije. U okviru ove grupacije, grinfild
investicije bez sumnje predstavljaju najpodesniji inostrani izvor finansiranja
privrednog razvoja. Međutim, uslov svih uslova jeste politička stabilnost i
adekvatni institucionalni aranžmani kojima bi se inostrani kapital najproduktivnije
koristio.
Kada govorimo o institucinalnim aranžmanima tu podrazumevamo bolju
investicionu klimu. Da je to zaista neophodno ukazuje nam i činjenica da je Srbija
u komparaciji sa 178 zemalja sveta, početkom 2008. godine, zauzela 87 poziciju
(iza Makedonije-75 i Crne Gore-81) na rang listi atraktivnosti za organizovanje
poslovnih aktivnosti. 22 Uvidom u korišćenju metodologiju od strane Grupacije
Svetske banke i njenom primenom u simulacionoj analizi došli smo do zaključka
da ukoliko bi se u Srbiji procedure za izdavanje građevinskih dozvola smanjile na
samo 15 koraka i vreme za njihovo izdavanje smanjilo na 154 dana, primenom
klauzule ceteris paribus Srbija bi zauzela 72 poziciju. Dodatno, reformama u
oblasti registracije vlasništva nad nekretninama -smanjenjem broja dana tog
procesa sa 110 na 100 dana i broja procedura sa 6 na 5, uz klauzulu ceteris paribus,
Srbija bi zauzela 67 poziciju. Konačno, smanjenjem broja dana prosečnog sudskog
spora u Trgovinskim sudovima sa 635 na 400 dana, uz primenjenu metodologiju,
Srbija bi zauzela 56 poziciju, na kojoj je trenutno Češka Republika.
Nije teško zaključiti da kreatorima makroekonomske politike, ukoliko žele da
pozitivno utiču na priliv inostranog kapitala, ništa drugo ne preostaje nego da se
ozbiljno uhvate u koštac sa identifikovanim problemima.
21 Statistički bilteni NBS, septembar 2007.
22 Doing Business 2008 Serbia, A Project Benchmarking the Regulatory Cost of Doing Business in
178 Economies, World Bank Group.
227

228
Literatura:
1. Cvetanović, S., 2004. »Teorija privrednog razvoja« Ekonomski fakultet Niš
2. Statistički bilten, 2007., Narodna banka Srbije.
3. Bilten javnih finansija, 2007., Ministarstvo finansija Republike Srbije.
4. Platni bilans Republike Srbije, 2007., Statistički bilteni NBS.
5. Doing Business 2008 Serbia, A Project Benchmarking the Regulatory Cost of
Doing Business in 178 Economies, World Bank Group.

dr Slavica Manić *
NEKI ASPEKTI GLOBALNE DINAMIKE
U ZEMLJAMA U TRANZICIJI
Apstrakt: Globalizacija je tema inspirativnog karaktera za istraživače iz različitih
oblasti. Ekonomisti je smatraju posebno provokativnom i nedovršenom «pričom», te stalno
preispituju pozitivne i negativne konsekvence šarenolikih procesa koje podvode pod
navedeni termin. Međutim, indikativno je da su zemlje u tranziciji i na ovom planu kasnile u
odnosu na razvijene zemlje, pa se sa značajnim time-lagom suočavaju sa izazovima i
preprekama, kao «posmatrači» i/ili (uglavnom) pasivni učesnici globalizacionih tokova.
Pretenzije ovog rada se sasvim uklapaju u gorepomenuto ograničenje. Naime, cilj
nam je da: a) kroz pregled literature o pitanjima globalizacionih trendova ukažemo na
nedoumice sa kojima se ekonomski teoretičari suočavaju pri njihovom proučavanju; b) u
kratkim crtama prikažemo neke aspekte globalne dinamike koji tangiraju problematiku
investicija na prostorima zemalja u tranziciji (sa posebnim osvrtom na zemlje Zapadnog
Balkana).
Ključne reči: globalizacija, integracija, investicije
SOME ASPECTS OF GLOBAL DYNAMICS IN TRANSITION COUNTRIES
Abstract: Globalization has been very inspired theme for the researchers of various
kinds. Economists considered it to be particularly provocative and never-ending story, so
they kept making inquires about positive and negative consequences of diverse processes
labeled as globalization ones. Being observers or mostly passive participants in these
contemporary trends, transition countries in the respect of globalization face with
challenges and/or bypass its obstacles with certain time-lag comparing to developed
economies.
Pretensions of this paper quite fit in the above-mentioned limits. That is why its
purpose can be explained as twofold: a) first, reviewing the literature dealing with
globalization trends, some perplexities economic theorists have been facing with (during
study of the subject) are supposed to be aimed at; b) second, we are planning to point to
few global dynamics’ aspects concerning investment flows in transition countries
(especially in Western Balkan region).
Key words: globalization, integration, investments
* Ekonomski fakultet, Beograd
229

230
Umesto uvoda: ko su pasivni učesnici globalizacionih procesa?
Globalizacija se u literaturi objašnjava sa različitih aspekata - istorijskog,
sociološkog, antropološkog, ekonomskog. Ove diskusije se, mahom, odlikuju
pogrešnim rasuđivanjem: pre svega tvrdnjom da je reč o osobenosti savremenog
sveta, a zatim (imajući prethodno u vidu) da se ista može bar privremeno prekinuti,
a možda i zauvek zaustaviti. Upravo prva od navedenih grešaka kreira iluziju da je
ovo drugo moguće. Osim lepeze izdiferenciranih pristupa, dinamičnost i
neizvesnost koje su inherentne globalizacionim procesima impliciraju etimološku
«neuhvatljivost» ovog termina, te sa sigurnošću jedino možemo tvrditi da ne
postoji univerzalno prihvaćena definicija iste (Kolodko, 2006, str. 2).
Sa ekonomskog stanovišta izraz «globalizacija» se koristi i u deskriptivnom
(kao proces u kom se nacionalna tržišta sve više međusobno povezuju,
intenzivirana je međuzavisnost proizvodnje a alokacija dobara i faktora se odvija
shodno kriterijumima globalnog tržišta) i u normativnom smislu (proces otvaranja
nacionalnih privreda u oblasti trgovine i investicija). 23
Shodno tome, ona se može smatrati istorijski dugotrajnim procesom koji se
menja, razvija, širi i «sazreva», manifestujući se, pre svega, liberalizacijom, a
potom i integracijom različitih tržišta u jedinstveno – globalno (svetsko) tržište
(Kolodko, 2006, str. 2 i 8). 24
Iako je reč globalizacija invencija relativno novijeg datuma, procesi koje
podvodimo pod ovaj termin odavno su poznati, i ne poseduju odliku da su
inherentno dobri ili loši. Zapravo, stav o poželjnosti/štetnosti globalizacije, po
pravilu je opredeljen pozicijom svakog učesnika u globalnoj «igri» (O’Rourke,
2001, str. 34-35;Kolodko, 2006, str. 3 i 9), koja podrazumeva da je bilo koji akter
stalno izložen potencijalno dobrim i lošim aspektima, a da ishod zavisi od njihovih
sposobnosti da se maksimiziraju koristi ili minimiziraju troškovi
Ovakav način definisanja: dugotrajni proces, promenljive «ćudi» sa dve
specifičnosti: liberalizacija i integracija, u velikoj meri podseća na tranzicione
procese koje su zemlje Centralne i Istočne Evrope iskusile na putu
transformacionih zahvata sa ciljem samopotvrđivanja ulaskom u EU. Zapravo,
generalno posmatrano, na prostoru Evrope se odigrava, umesto «unikatnog»
(evropskog) tipa globalizacije, posve tipičan oblik «mini» globalizacije, koji je po
mnogo čemu sličan gorepomenutom konceptu. 25
23 Berthelot, Y. (1999), «Europe in a global economy: challenges, problems and prospects», paper
presented at the International conference of globalization, Ljubljana; citirano prema: Mrak, 2000,
str. 3.
24 Svetska privreda je, po svojoj suštini, globalnog karaktera (Kolodko, 2006, str. 3), te je pravilnije
reći «globalizacija privrede», pošto «globalizacija svetske privrede» zvuči kao pleonazam.
25 O ovome pogledati šire u: Manić, 2008.

U literaturi se ekonomska tranzicija 26 ovih zemalja i njihova integracija u
svetsku privredu tretiraju kao dve strane istog novčića: dakle, njihova tranzicija
nije moguća ukoliko akteri ovog regiona ne participiraju na svetskom tržištu
dobara, usluga, kapitala i rada, i obrnuto, ne može se postići konkurentnost u
međunarodnim okvirima ukoliko date privrede ne postanu tržišne.
Isto poređenje je moguće napraviti i kad je reč o vezi tranzicije i pristupanja
EU – osim političkih kriterijuma, te usvajanja acquis communataire, ispunjavanje
ekonomskih kriterijuma (tržišna privreda i sposobnost da se izdrži konkurentski
pritisak unutar EU) se smatraju izuzetno važnim preduslovom, jer nijedna zemlja
neće biti u stanju da postane članica Unije ukoliko suštinski nije dovršila proces
ekonomske tranzicije (pristupanje EU se smatra finalnom (završnom) fazom
tranzicionog procesa; Mrak, 2000, str. 20).
Imajući sve navedeno u vidu, različite brzine integracije pojedinih privreda
objašnjavaju se sledećim faktorima: dostignutim nivoom tranzicije, ostvarenim
stepenom institucionalne integracije (za koji su od posebnog značaja pregovori sa
EU), geografskom pozicijom zemalja (udaljenošću od glavnih trgovinskih
partnera).
Shodno indeksima integracije, 27 tranzicione privrede su imale veoma nizak
inicijalni nivo integracije u poređenju sa drugim regionima, potom su krajem
prethodnog veka (posmatrane kao celina) ostvarile značajan napredak, ali su i dalje
prisutni dispariteti među zemljama u brzini njihove integracije.
Situacija je, ipak, u pogledu ovih zemalja nešto bolja u odnosu na ostale
zemlje u razvoju, pre svega zbog činjenice da, za razliku od globalizacije, evropske
integracije pored prilagođavanja u ekonomskoj politici 28 uključuju i institucionalnu
transformaciju. To je, uostalom, usaglašeno sa konsenzusom postignutim u pogledu
većeg značaja institucija za razvoj (Rodrik i Subramanian, 2003) u odnosu na
ranija insistiranja na ulozi reformi i promena u ekonomskoj politici (u tom smislu
«integracija je pre instrument izbora nego stvaranja ili preuzimanja neke politike
ili, drugim rečima, uticaja politike» - Gligorov, 2007, str. 284).
Institucionalna transformacija zemalja u tranziciji odigrava se u okolnostima u
kojima su, prevashodno, prisutni uticaji integracionih procesa u EU, ali i znatno
26 Nazivom «zemlje u tranziciji» bivše centralno-planske privrede su, zapravo, dobile neadekvatnu
etiketu. Tranzicija je proces koga nisu lišene ni mnogo razvijenije zemlje. U zemljama Centralne i
Istočne Evrope ovaj proces je imao za cilj njihovu konačnu (nebitno kojom brzinom izvedenu)
transformaciju, koja za rezultat daje takvu reformu sistema da isti dobija odlike tržišne privrede. U
tom smislu, njihova tranzicija bi se pre mogla okvalifikovati kao revolucionarna i radikalna (shodno
osobenostima) u odnosu na evolutivnu tranziciju razvijenijih tržišnih privreda.
27 Da bi se kvantitativno merio ostvareni nivo internacionalizacije, Svetska Banka je konstruisala
indekse integracije koji pomažu da izračunamo inicijalni nivo i brzinu integracije (ovi indeksi se
izvode iz direktnih mera integracije – poput odnosa trgovine i SDI prema GDP, ali i iz indirektnih
mera – kao što su kreditni rejting, tarife i slično) – Mrak, 2000, str. 17.
28 Ovde se, uglavnom, pretpostavlja da je (aktivan) proces kreiranja politike «rezervisan» za razvijene
zemlje, dok tranzicione i druge zemlje u razvoju imaju pasivnu ulogu (jer preuzimaju politike koje su
razvijeni osmislili za njih). To naravno ne znači da su u svim segmentima odnosi moći aktivnih i
pasivnih učesnika tako asimetrično raspoređeni (Gligorov, 2007, str. 262).
231

uplitanje šireg, međunarodnog okruženja (neke relacije su bilateralnog, druge
regionalnog, treće multilateralnog karaktera te, zapravo, imamo odnose između
više principala i više agenata). 29 Kako su se, u pomalo zakomplikovanim procesima
«mini» globalizacije ove zemlje snašle?
Zemlje Jugoistočne Evrope su u ekonomskom smislu doživele pozitivne
promene nakon 2000. godine – sa prosečnim stopama između 4 i 5 % «ekonomski
rast se zaista vratio u region i u najvećoj meri je ostao na relativno visokom nivou
od tada» (Gligorov, 2007, str. 266), te bi se moglo reći da ove zemlje idu koracima
svojih prethodnika (novih članica EU iz «redova» Centralno-Evropskih privreda u
tranziciji) pošto (sa desetogodišnjim zakašnjenjem) ispoljavaju karakteristike slične
njihovim (Gligorov, 2008, str. 2). Iako je u načelu ovaj region blizak Centralnoj
Evropi po obrascu tranzicije, postoje i određene osobenosti: demokratizacija kao
preduslov ekonomskih reformi je (kao i liberalizacija, priliv stranih direktnih
investicija i slično) kasnila, te je, zbog nerazrešenih poteškoća i delimične primene
postala faktor koji ograničava njihov razvoj; industrijska proizvodnja i izvoz nisu
rasli istom brzinom kao GDP, a posebno su problematične strukturna i
institucionalna transformacija (Gligorov, 2007, str. 273-278) koje nisu (kao što je
bio slučaj sa Centralnom Evropom) deo procesa evropskih integracija.
Ako njihovu poziciju osmotrimo sa šireg, globalizacionog, aspekta, očito je da
su ove zemlje u navedenim procesima u početku figurirale kao posmatrači. Naime,
zemlje u tranziciji, a posebno Zapadni Balkan su jedini region u svetu koji je do
kasnih 80-ih bio «odsečen» i inicijalno dezintegrisan (Mrak, 2000, str. iii). Potom
su postale pasivni učesnici u datim procesima, koje karakteriše neadekvatnost
institucionalnih promena, što se, u najvećoj meri, smatra posledicom loših
unutrašnjih rešenja, 30 ali i usporenih evropskih integracija. 31
Zbog toga ćemo, u narednom delu rada, pokušati da sagledamo da li se i kako
ovakvo pozicioniranje odražava i na investicione tokove u ovim zemljama.
232
Neki aspekti globalne dinamike
Generalno posmatrano, osnovni pokretači globalne ekonomske integracije u
današnje vreme su: tehnološke promene i internacionalizacija proizvodnje,
ekspanzija trgovine dobrima i uslugama, ekspanzija međunarodnih tokova kapitala.
U periodu posle Drugog svetskog rata globalizaciju je karakterisao rapidan rast
29
U oblasti trgovinske politike prisutan je multilateralni proces vođen od strane Svetske Trgovinske
Organizacije, tu su, zatim, bilateralni trgovinski pregovori sa EU, ali i regionalni pregovori u
kreiranju slobodne zone trgovine u okviru CEFTA-e (Gligorov, 2007, str. 286).
30
Ovakvi rezultati nisu posledica globalizacije, već ishod propusta u ekonomskim politikama
(Kolodko, 2006, str. 11).
31
Produbljena neizvesnost, ne samo povodom teško predvidljive dinamike priključivanja, već zbog
«odlaganja do daljnjeg» integrativnih procesa daleko više (od samog budućeg akta integracije)
utiču na trgovinske i investicione tokove, ali i na makroekonomsku i društvenu stabilnost ovih
zemalja (Gligorov, 2007, str. 280).

trgovine, da bi 50-ih i 60-ih godina prošlog veka strane direktne investicije (SDI)
počele da imaju izuzetno važnu ulogu u ovom procesu (Mrak, 2000, str.3). Da
bismo shvatili koje su razmere promena u tokovima SDI, dovoljno je napomenuti
sledeće: tokom poslednje dve decenije, za razliku od svetske trgovine, ove
investicije su se povećavale po daleko dinamičnijim stopama (Levy Yeyati i drugi,
2003, str. 5), a samo u poslednjoj deceniji prošlog veka, ukupni prilivi SDI u svetu
su uvećani skoro tri puta, a kad je reč o zemljama u tranziciji više od deset puta
(Mrak, 2000, str. 3 – 7).
Mnoge empirijske analize su pokazale da SDI (bar kad je reč o zemljama u
razvoju) mogu biti značajan izvor kapitala i dopuna domaćim privatnim
investicijama, jer zatvaraju gep između niske domaće štednje i enormnih potreba za
investiranjem. Međutim, poenta nije u obimu tih investicija, već u njihovom
potencijalnom doprinosu ekonomskom razvoju. U agregatne koristi od priliva SDI
(tzv. direktne, primarne efekte) spadaju transfer tehnoloških rešenja, upravljačkih i
organizacionih postupaka, kreiranje novih radnih mesta (Enderwick, 2005, str. 96).
Osim toga, one mogu da produkuju kreiranje pozitivnih indirektnih (spillover)
efekata, a simultanim dejstvom jednih i drugih podstiču institucionalni i ekonomski
razvoj zemlje i pomažu u povećanju konkurentnosti, 32 te integrisanju u globalnu
privredu (Enderwick, 2005; Nunnenkamp, 2004; Zakharov i Kušić, 2003; Baniak i
drugi, 2002). Da bi iste mogle da prouzrokuju sve navedene pozitivne promene,
neophodno je da određena zemlja poseduje specifične «prednosti» (pogodnosti)
koje se tiču troškova, pristupa tržištu (lokacije) i internalizovanja podsticaja
(Dunning, 1993; Baniak i drugi, 2002; Fabry i Zeghni, 2006).
Koji su motivi kojima se rukovode strani investitori pri izboru određenih
lokacija? Istorijski posmatrano, sve do druge polovine prošlog veka dominirala je
strategija orijentisana na ponudu ili tzv. «traganje» za resursima (a čak 60% priliva
investicija je usmeravano u zemlje koje su obilovale prirodnim resursima).
Vremenom su na značaju dobijale strategija orijentisana na tražnju («potraga» za
tržištem), a u današnje vreme globalna strategija («traganje» za efikasnošću, koje
kombinacijom prethodne dve strategije pokušava da kreira nove izvore
konkurentnosti).
Ipak, čak 60% agregatnih tokova SDI (nezavisno od regiona o kome je reč) je
determinisano egzogenim faktorima (veličinom tržišta i geografskom udaljenošću
zemlje investitora). To, naravno, ne znači da su karakteristike konkretnog
okruženja, te mere ekonomske politike nebitne za SDI. Upravo kombinacija
atraktivnosti neke privrede kao lokacije, te odgovarajuće ekonomske politike
predstavljaju ključne determinante nivoa i tipa SDI (Enderwick, 2005, str. 102).
32 U literaturi su primetna neslaganja povodom definisanja uzroka i posledice na relaciji GDP – SDI.
Imajući u vidu da povećanje stope rasta GDP može da bude ključna determinanta većeg priliva
datih investicija, a SDI, sa druge strane, mogu pozitivno da utiču na povećanje stope rasta (u
privredama koje se razvijaju, 1% povećanja SDI (merenog kao udela u GDP) uzrokuje dodatnih
0,8% porasta per capita dohotka -Bergsman i drugi, 2000), očito je da nije reč o relaciji
jednosmernog karaktera, već bi se pre moglo tvrditi da između datih veličina postoji «bilateralni
odnos» (Chowdhury i Mavrotas, 2003, str. 9 -19).
233

Uopšteno govoreći, predvidljivo okruženje koje podstiče makroekonomsku
stabilnost, osigurava pravo zakona i primenu ugovora, minimizira distorzije,
podstiče konkurentnost i stimuliše razvoj privatnog sektora, je savršeno pogodno
za stimulisanje svih privatnih, a samim tim i SDI.
Navedene pogodnosti, te specificiranje mogućih motiva stranih investitora
nam, međutim, ne daje odgovor na pitanje: koji faktori presudno utiču na izbor
lokacije ukoliko investitor može da bira između nekoliko zemalja sa (u značajnoj
meri) sličnim karakteristikama? Analiza koju su sproveli Baniak i drugi (2002)
pokazuje da je, pod navedenim okolnostima, pogotovo kad je reč o zemljama u
tranziciji (za koje su neophodni mnoštvo predviđanja i prognoza), stabilnost svake
zemlje (makroekonomska i institucionalna) od ključnog značaja ne samo za izbor
lokacije, već i za tip investicija (špekulativne ili dugoročne). Po pravilu, u
nestabilnoj ekonomskoj situaciji, uočava se i tzv. nepovoljna selekcija investitora,
u smislu da su u zemlje sa navedenim osobenostima sklone da investiraju samo one
firme koje interesuju kratkoročni (a zamašni) profiti ostvarivi špekulativnim
transakcijama (što potvrđuje činjenicu da u neizvesnom okruženju tok SDI ne mora
biti determinisan nekim specifičnostima, već isključivo racionalnim ponašanjem
ekonomskih subjekata koji su profitno orijentisani).
U kojoj meri su osnovni motivi stranih firmi koje obavljaju poslove u
tranzicionim zemljama kompatibilni sa gorenavedenim tendencijama?
Veličina tržišta (kao tradicionalni faktor) je i dalje veoma značajna u
objašnjenju tokova SDI u zemlje Centralne i Istočne Evrope (Grosse i Levino,
2005, str. 138; Kolodko, 2006, str. 4), ali SDI postaju daleko senzitivnije i na
institucionalne preduslove (Fabry i Zeghni, 2006, str. 21; Bevan i Estrin, 2004)
naročito kad je reč o zemljama na periferiji EU.
Upravo je institucionalnu integraciju u tranzicionim zemljama pratila
radikalna promena obima i strukture priliva kapitala u region. Naime, pre 1989.
godine zemlje Centralne i Istočne Evrope praktično nisu postojale kao destinacija
za SDI (Mrak, 2000, str. 15; Zakharov i Kušić, 2003, str. 6). U narednih desetak
godina situacija se drastično promenila, ali je krajem prošlog veka priliv SDI činio
tek oko 1 % GDP-a datog regiona. Istovremeno, njihova geografska distribucija je
veoma neravnomerna - više od polovine investicija je usmereno u Mađarsku,
Poljsku i Češku, 33 pri čemu se visoki prilivi duguju, uglavnom, geografskoj
bliskosti ključnim zemljama Unije (Zakharov i Kušić, 2003, str. 6).
Veza SDI i transformacionog procesa je uzajamna: reforme usmerene na
povratak tržišnim principima privređivanja i zadovoljavajuće makroekonomske
performanse predstavljaju (garantuju) solidnu osnovu za profitabilne investicije i
povećavaju atraktivnost datog područja 34 ; s druge strane, povećanje priliva SDI
33 Timing privatizacionih procesa je imao presudan uticaj na trenutak u kom će doći do znatnijeg
priliva SDI; Mađarska je, npr., počela znatno ranije od Poljske da prodaje državna preduzeća
stranim investitorima (Buch i drugi, 2003, str. 105).
34 Konkretna zemlja i region u celini postaju atraktivni u trenutku kad tranzicioni i integracioni procesi
počinju da izgledaju kao ireverzibilni (Gligorov, 2007, str. 292)
234

može ubrzati u značajnoj meri dalje procese restrukturiranja privrede (Zakharov i
Kušić, 2003, str. 5). Upravo je drugi od pomenutih aspekata potvrđen pozitivnom
korelacijom indikatora tranzicije i priliva SDI – one zemlje koje su u ranijoj fazi
tranzicije ostvarile znatan priliv investicija bile su uspešnije u implementaciji
reformskih zahvata, te su se brže usaglasile sa ekonomskim kriterijumima za
pristupanje EU i započele integracione procese ranije. 35 Već same šanse za
priključenje, uz povećanu institucionalnu i političku stabilnost, te relativno niske
troškove rada, predstavljaju upravo faktore koji su doprineli znatnom prilivu SDI u
zemlje Centralne i Istočne Evrope (Buch i ostali, 2003. str. 95; Bevan i drugi, 2001,
str. 13).
Dakle, u ovim zemljama su dokazi o postojanju direktnih efekata SDI
relativno nekontraverzni. 36 To, međutim, nije slučaj sa baš svim indirektnim
efektima. 37 Pored toga, ovi efekti variraju po tranzicionim zemljama i tokom
vremena (Jensen, 2006, str. 897), te su neke od njih (poput Češke i Mađarske)
ostvarile određene pozitivne rezultate u pogledu spillovera na zaposlenost,dohodak
i domaće investicije, dok druge ne mogu da se pohvale takvim iskustvima (Poljska
je primer zemlje koja je iskusila dvojne ekonomske efekte SDI). 38
Balkanske zemlje su u poređenju sa novim članicama EU iz Centralne Evrope
kasnije i u znatno manjem obimu (sa izuzetkom Hrvatske) ostvarivale priliv SDI
(Zakharov i Kušić, 2003) pri čemu su (pogotovo kad je reč o Srbiji) iznosi znatno
varirali usled promena u brzini privatizacije i nivou makroekonomskog rizika
(Gligorov, 2008, str. 5). Upravo zbog generalno riskantnog investicionog okruženja
(Zakharov i Kušić, 2003, str. 12) i niskog stepena razvoja tržišnih institucija
(Meyer, 2001; Grosse i Levino, 2005) SDI na Zapadnom Balkanu ne mogu da
imaju važnu ulogu u procesu sustizanja. 39 Takođe, sama struktura investicionih
priliva je problematična (uglavnom je reč o investicijama proisteklim usled
privatizacije, a dominiraju one koje «tragaju» za tržištem – naime, najatraktivniji
su i dalje preradjivačka industrija, pogotovo oblasti orijentisane na domaće tržište,
finansijsko posredovanje, trgovina, telekomunikacije i transport). Sigurno je da
35 Ovakvo iskustvo je imala Španija, u kojoj je 80-ih godina strani kapital imao značajnu ulogu u
modernizaciji privrede, što je olakšalo pripreme za članstvo u EU ( Zakharov i Kušić, 2003, str. 8).
36 SDI pomažu da se «smanji bol» u uslovima kratkog roka (Jensen, 2006, str. 900).
37 Po pravilu, pri determinisanju poželjnosti SDI koriste se jednostavne dihotomije – npr. veće firme
su poželjnije od manjih, greenfield investicije se tretiraju kao superiornije u odnosu na merdžere i
akvizicije i slično. U stvarnom životu nije sve tako simplifikovano. Primarni efekti greenfield
investicija su veći u odnosu na merdžere i akvizicije jer iste donose dodatne resurse i kapital, što
nije od značaja za sekundarne efekte – ovaj tip investicija ne poseduje nasleđenu mrežu
neformalnih i ostalih kontakata koju su domaća preduzeća sticala u dužem vremenskom periodu
(Enderwick, 2005, str. 95-98).
38 Nakon visokih stopa rasta od 1992. koje su, uz manja kolebanja, potrajale do 2000., početkom
ovog veka dolazi do drastičnog pada, pa slede stagnacija i oporavak, da bi pred kraj 2004. privreda
ponovo počela da «gubi dinamiku» (Kolodko, 2006, str. 5-6)
39 Sa prosečnom godišnjom stopom rasta od 4% Srbija bi 2054. godine mogla da «sustigne»
Portugaliju po nivou dohotka (ukoliko raste po stopi od 8%, to će se dogoditi 2029. godine).Videti o
tome šire u: Ranchev, 2003, str. 10 (od zemalja Zapadnog Balkana, shodno ovom proračunu,
samo je BiH u lošijoj poziciji u odnosu na Srbiju).
235

ovakav tip investicija doprinosi efikasnosti alokacije resursa, ali je skoro bez
ikakvog značaja za generisanje održivog rasta (Zakharov i Kušić, 2003, str. 13).
Povrh svega, u vreme kad je u ovim zemljama tranzicija aktuelizovana, stope
rasta svetskog GDP su opadale, a time i udeo SDI u GDP, što je predstavljalo
signal da je generalno prisutna manja spremnost za preduzimanje dugoročnih
investicionih poduhvata (Berthelot, 1999, str. 3). Na primeru zemalja sa periferije
EU se očito dokazuje tvrdnja da kašnjenje sa reformskim potezima i postojanje
institucionalne neizvesnosti simultano određuju manju atraktivnost ovog područja
za priliv SDI (Fabry i Zeghni, 2006, str. 11).
Po svemu sudeći, investicioni tokovi u zemljama Jugoistočne Evrope
poseduju čitav niz specifičnosti (Demekas i drugi, 2005):
- Ako se uporede per capita SDI (u 2003. godini), relativno je lako
dekomponovati ovu grupu zemalja u četiri različita «klastera»: prvi čine
Češka i Mađarska, prate ih Hrvatska, Slovenija, Slovačka, Baltičke zemlje i
Poljska, zatim su u tzv. srednjem klasteru Bugarska, Rumunija i Makedonija,
a među onima koji definitivno zaostaju – Albanija, Srbija i Crna Gora, BiH i
Moldavija (demarkaciona linija na nivou od 1000 $ pokazuje da poslednja
dva klastera ne dostižu dati nivo per capita SDI).
- Kad je reč o izvorima investicija u datom regionu, primećuju se dve
interesantne tendencije: a) investitori u najvećoj meri potiču iz geografski i
kulturološki bliskih destinacija – Nemačke, Austrije, Italije i Grčke, a obim
SDI je proporcionalan veličini «potencijalnog» tržišta; b) zemlje koje su se do
pre nekoliko godina borile da «ugoste» investitore iz Zapadne Evrope (poput
Mađarske i Slovenije), postepeno se pojavljuju kao investitori u manje
razvijenim zemljama Jugoistočne Evrope 40 .
- Kad se napravi distinkcija između egzogeno datih determinanti SDI i
endogenih varijabli koje su pod kontrolom kreatora ekonomske politike, te
koriste stvarne vrednosti za prve i «najbolji» rezultati za druge (najveći nivo
razmene, liberalizacije trgovine i reforme infrastrukture, najniži troškovi rada,
carine i korporativna poreska opterećenja) moguće je odrediti potencijalni
nivo SDI (kao veličinu determinisanu dejstvom obe grupe faktora);
Upoređivanjem gepa između ostvarenih i potencijalnih investicija (koje bi se
mogle ostvariti ako se pravilno koncipiraju mere koje stimulišu njihov priliv,
tj. ako se primeni «najbolja praksa»), ustanovilo se da je isti relativno mali u
Centralno-evropskim i Baltičkim zemljama, za Poljsku i Srbiju je na nivou od
50%, a za Hrvatsku, Makedoniju, Albaniju, Moldaviju i pogotovo za BiH
nalazi se u rasponu od 64 do 82%, što znači da bi navedene zemlje mogle
40 Ovaj trend je u skladu sa tzv. modelom «letećih gusaka» po kom transnacionalne kompanije u
početku lociraju izvozno orijentisane ogranke nižeg tehnološkog nivoa u vodećim tranzicionim
privredama, da bi ih kad nadnice u datim zemljama porastu, premestile u one privrede koje imaju
niže troškove rada, a potom zamenile filijalama koje obavljaju aktivnosti daleko višeg tehnološkog
profila
236

privuči značajne dodatne SDI ako poboljšaju stvari na koje imaju uticaja
(svoje ekonomske politike).
- Odnos između tzv. neprivatizacionih SDI i različitih eksplanatornih varijabli
nije nepromenljivog karaktera, već se menja kako se nivo SDI povećava.
Naime, veličina tržišta ostaje značajan faktor, dok geografska i kulturološka
distanca, niski troškovi rada, liberalizacija trgovine i slično, gube na značaju
na višim nivoima SDI (kad ovaj tip investicija premaši nivo od 12% GDP) što
se može obrazložiti na sledeći način: kad se jednom uspostavi ekonomsko
okruženje prijateljski nastrojeno prema stranim investitorima, SDI postaju u
velikoj meri imune na distorzije i rizike ili zato što su strateški orijentisane ili
zbog postojanja pozitivnih efekata mreže (kao što je slučaj sa primerom
mobilne telefonije). Preciznije, kad se prvi put «otvore vrata» stranim
investitorima, veličina domaćeg tržišta, geografska i kulturološka bliskost i
jeftina radna snaga čine najvažnije determinante SDI; u trenutku kad zemlja
uspe da privuče više investicija, odnosno kad se jednom dostigne njihova
«kritična masa» važnost ovih faktora se smanjuje, dok drugi, poput nivoa
carina, institucionalnog i infrastrukturnog razvoja i poslovne «klime» dobijaju
sve više na značaju.
Regionalne integracije i investicioni tokovi
Iskustva pokazuju da su zemlje koje su ranije otpočele tranzicione procese
olakšale sebi put u EU, te da je ovaj oblik regionalne integracije stimulativan za
SDI. Integracijom se povećava veličina regionalnog tržišta čime region postaje
atraktivniji za onaj tip investicija kojima je cilj pristup na nova tržišta. Pored toga,
otklanjanjem barijera u trgovini i investiranju među članicama integrisane oblasti
širi se specijalizacija u proizvodnji što privlači one strane direktne investicije (van
regiona) koje «tragaju» za smanjenjem troškova, a takođe povećava intraregionalne
prilive (Cosbey, 2004, str. 2).
Regionalni sporazumi, dakle, čak i u kratkom roku mogu da stimulišu interregionalnu
trgovinu i investicije, pa se očekuje da se, zahvaljujući većem tržištu,
intenziviranoj konkurenciji i efikasnijoj alokaciji resursa, na duži rok ostvaruju
veće stope rasta.
Specificiranje konkretnih uticaja regionalne integracije zavisi od toga da li su
zemlje iz kojih potiču investitori i one u koje se investira potpisnice određenog
sporazuma o regionalnoj saradnji, od specifičnih karakteristika neke zemlje koje je
mogu učiniti manje ili više atraktivnom za investiranje, ali i motiva koji dominira
pri donošenju odluke o lokacijama pogodnim za investiranje.
Većina studija koje se bave uticajem regionalnih sporazuma na SDI smatra da
se potencijalni efekti takvih sporazuma između razvijenih zemalja razlikuju od
onih koji su posledica dogovora nerazvijenih zemalja ili ekonomija na različitom
237

nivou razvoja (u zavisnosti od toga koliko su komplementarne date privrede i u
kojoj meri su konkurentne).
Efekti regionalnih sporazuma o integraciji na tok SDI se, najopštije, mogu
podeliti na statičke (internalizovanje – korišćenjem specifičnih «neopipljivih»
resursa) i dinamičke (povećana atraktivnost integrisanog područja za investitore)
(Zakharov i Kušić, 2003, str. 11). Naravno, ako pretpostavimo ono što je u
literaturi davno nagovešteno (Blomstrom i Kokko, 1997, str. 11) da je izbegavanje
trgovinskih barijera manje bitan motiv od korišćenja tzv. neopipljivih resursa
kojima firme u koje se investira raspolažu (bolje poznaju poslovnu praksu, tržište,
preferencije potrošača), te da su, po definiciji, veća regionalna tržišta atraktivnija
od fragmentiranih nacionalnih, onda regionalni sporazumi mogu da povećaju priliv
SDI u određeni region (Levy Yeyati i drugi, 2003, str. 11).
To, naravno, ne znači da će sve potpisnice sporazuma imati podjednake
koristi od većih investicija. Ako sporazum donosi veću promenu u okruženju i ako
su lokacione prednosti u načelu veće, verovatno da će regionalno integrisanje
stimulisati priliv investicija (onih iz samog regiona, kao i onih van regiona). Zemlje
koje već poseduju prednosti po pitanju lokacije verovatno će u kratkom i srednjem
roku biti u prilici da se i dalje koriste povećanim prilivom investicija (Blomstrom i
Kokko, 1997, str. 14).
Za očekivati je da će najviše profitirati najveće zemlje, mada osim veličine
zemlje i lokacije, ukupan «paket» koji se nudi investitorima (a koji je određen
kvalitetom institucija, radne snage, razvijenošću infrastrukture, poreskim
olakšicama koje se nude) ima uticaja ko će biti dobitnici i gubitnici u ovoj
redistributivnoj «igri».
Po pravilu zemlje koriste kombinaciju dve moguće strategije: jedna se odnosi
na poboljšanje kvaliteta institucija, obrazovanje radne snage i razvoj infrastrukture
zemlje; druga podrazumeva agresivnu upotrebu fiskalnih i finansijskih podsticaja
da se privuku strani investitori. 41 Prednost prve («beauty contest») se sastoji u tome
da će ista u svakom slučaju rezultirati koristima za stanovništvo i preduzeća
nezavisno od toga da li će imati uticaja na SDI.
U tom smislu su, recimo, Irska, Španija, 42 te u manjoj meri Portugalija,
ostvarile značajan priliv SDI zahvaljujući članstvu u EU, za razliku od Grčke koja
nije imala tako pozitivna iskustva (Blomstrom i Kokko, 1997, str. 19), mada
generalno važi tvrdnja da «južni» partneri u integracionim procesima «Sever-Jug»
(razvijeni-nerazvijeni) imaju koristi od pozitivnih uticaja ekonomskih integracija
na investicione tokove (Zakharov i Kušić, 2003, str. 11).
41 Ovaj koncept je poznat pod nazivom «dovesti komšiju do prosjačkog štapa». Postoji razlika između
zemalja u smislu da su neke od njih (poput Češke, Mađarske i Poljske) bile izrazito agresivne
(nasuprot recimo Baltičkim zemljama) u korišćenju ovakvog koncepta za privlačenje SDI (Jensen,
2006, str. 890).
42 Kad se Španija pridružila EU (1986. godine) priliv SDI iz Nemačke je bio četiri puta veći nego što bi
se očekivalo za zemlju sličnog nivoa razvoja, veličine i udaljenosti od zemlje investitora (Nemačke).
Ovaj fenomen se tretira kao vid inicijalnog «ispucavanja», jer u narednom periodu nisu primećene
ovakve situacije (Buch i ostali, 2003, str. 105).
238

Međutim, potencijalno su mogući i sledeći efekti: investiciona «diverzija» i
razvodnjavanje (razblaživanje) prethodno pozitivnih efekata. Ako zahvaljujući
članstvu u regionalnim asocijacijama svaki učesnik postaje atraktivniji za
investiranje, svi koji su van ovih regionalnih tokova postaju neatraktivni
(investiciona diverzija – ovo se događa zemljama Zapadnog Balkana jer se nalaze
van evropskih integracionih procesa). A ukoliko se regionalna asocijacija širi, deo
SDI se može realocirati u one zemlje koje imaju slične prednosti, te zemlje koje su
dotad važile kao najatraktivnije ne moraju nužno zadržati datu poziciju (Levy
Yeyati i drugi, 2003, str. 12).
Upravo je otvaranje novih investicionih mogućnosti u Istočnoj Evropi
nametnulo pitanje da li je ova promena izazvala preusmeravanje sredstava u korist
kandidata i novih članica, te «razvodnjavanje» pozitivnih efekata koje su «stare»
članice imale priliku da «iskuse». Španija i Portugalija su, naime, stekle utisak da,
zbog novih, atraktivnijih područja za investiranje, imaju manji priliv SDI, ali
analize pokazuju da se ovakve situacije mogu događati kad god se «SDI približe
njihovom ravnotežnom nivou» (Buch i ostali, 2003, str. 96 i 108), što uzrokovalo
stagniranje, nezavisno od činjenice da li su «nove» zemlje konkurisale za ovaj tip
globalnih investicija.
Međutim, kad je reč o integraciji između manje razvijenih zemalja (zemlje
Zapadnog Balkana) izgleda da je od same integracije za priliv investicija u region
bitnija makroekonomska stabilnost (Ranchev, 2001, str. 24-25; Blomstrom i
Kokko, 1997).
Liberalizacija intra-regionalnih (unutar regionalnih) trgovinskih tokova može
biti od značaja za ove zemlje (pogotovo jer one neće u skorije vreme postati članice
EU) u smislu da pruža dodatnu priliku za povećanje priliva SDI (nezavisno da li
iste potiču iz regiona ili su u pitanju neki drugi izvori). Intraregionalna trgovina je
prilično važna za Srbiju, Crnu Goru, BiH i Makedoniju, dok je za Albaniju
praktično zanemarljiva. Istovremeno, postoji bojazan da uklanjanje carinskih i
necarinskih barijera stimuliše izvoz ali reducira priliv onih SDI koje pristižu iz
regiona. Potencijalno smanjenje intra-regionalnih investicija usled povećanja ovog
tipa trgovine, međutim, u ovom slučaju nije značajno, jer su i do sada ove
investicije bile minorne (Zakharov i Kušić, 2003, str. 16). Problematičnije je to što
su ove zemlje samo «parcijalno» izložene konkurentskom pritisku (Gligorov, 2008,
str. 9), te što je lako izvodljivo «pomeranje» investicija iz jedne zemlje u drugu
(ukoliko se sporazumom o integraciji menja struktura samog regiona - Zakharov i
Kušić, 2003, str. 9; Cosbey, 2004, str. 5).
Naravno, ni svi efekti povećanog investiranja (prevashodno usled većeg
zajedničkog tržišta) neće biti pozitivni sa stanovišta blagostanja ukoliko regionalna
integracija doprinosi povećanim distorzijama poput visokih spoljnotrgovinskih
barijera ili sporazuma o podeli tržišta među oligopolistima (takvi vidovi
neefikasnosti nadmašuju različite potencijalne koristi od povećanog priliva SDI -
Blomstrom i Kokko, 1997, str. 38-42).
239

Specifičnost Zapadnog Balkana je u tome što su njegovi procesi integracije
nešto drugačiji – s jedne strane su aspiracije koje tangiraju pristup Uniji, a sa druge
intra-regionalni procesi koji imaju za cilj da normalizuju ekonomske odnose nakon
perioda dezintegracije tokom 90-ih godina, ali i da pomognu u kreiranju
zajedničkog tržišta. Upravo kad je reč o ovim drugim procesima primetna je
prilična ambivalentnost, tj. iako ovaj vid integracije donosi izvesne pogodnosti, on
se tretira ili kao «kazna», a u boljem slučaju kao prelazno rešenje ka konačnom
cilju – ulasku u EU kao osobenu i daleko poželjniju regionalnu integraciju. Čini se,
da ove zemlje očito ne vode računa o napomeni da «prozor koji donosi prilike za
dobijanje fer udela u stranom kapitalu neće ostati večno otvoren» (SPSEE, 2004,
str. 6) s obzirom na činjenicu da globalna konkurencija znatno limitira sredstva
namenjena ovom regionu.
240
Zaključna razmatranja
U literaturi je manje/više postignut konsenzus da direktne koristi od
pogodnosti povezanih sa SDI prevazilaze troškove koji su s njima povezani
(Demekas i drugi, 2005, str. 3). Istovremeno, trenutno raspoloživi podaci ne
uspevaju da pruže preciznu sliku u odnosu između SDI i rasta (Jensen, 2006, str.
881), u smislu determinisanje okolnosti i preduslova bitnih da raspon između
ukupnih koristi i troškova bude što veći.
Imajući na umu uspešne primere poput Irske i Španije, većina Centralno i
Istočno-evropskih zemalja je posmatrala SDI kao univerzalni lek, preko potreban
da se ostvari brz ekonomski rast, pri čemu se zaboravilo na činjenicu da kakvo će
dejstvo iste prouzrokovati zavisi od inicijalnih uslova koji važe u zemlji u koju se
investira, ali i strukturnih promena koje je neophodno izvršiti.
Fundamentalni ekonomski faktori, kao što su veličina zemlje, jedinični
troškovi rada, nivo dohotka, raspoloživost resursa, geografska udaljenost, imaju
jednaku ili sličnu važnost za sve zemlje u tranziciji (Campos i Kinoshita, 2003).
U tom smislu se zemlje u tranziciji ne razlikuju mnogo od ostalih zemalja na
približno istom nivou razvoja – naime, dominantni motiv za investiranje u ove
privrede je «traganje» za tržištem, dok su prirodni resursi i ostvarivanje efikasnosti
daleko manje prisutni (osim kad je reč o zemljama Centralne Evrope). Njihov rast
do 2000. godine uglavnom se dovodi u vezu sa obavljenim procesima privatizacije
(što je u skladu sa tvrdnjom da se investicije u ove zemlje prvenstveno rukovode
«traganjem» za tržištem – Jensen, 2006, str. 901). 43
Pored tradicionalnih faktora, institucionalni preduslovi takođe predstavljaju
važnu determinantu SDI, što se pokazalo na primeru zemalja Jugoistočne Evrope,
43 Privatizacija je jednokratnog karaktera, te se, kao takva, ne može ponavljati sa ciljem da se
«olakšaju budući bolovi» - Jensen, 2006, str. 901.

koje se usled kašnjenja u tranzicionim procesima, visokog rizika i niskog nivoa
razvoja tržišnih institucija odlikuju niskim nivoom SDI.
Dakle, iako egzogeni faktori nesumnjivo dominiraju, priliv SDI u sve većoj
meri predodređuju endogeni faktori. U tom smislu, mere ekonomske politike utiču
na sposobnost neke zemlje da privuče SDI, te njihova različitost, ali i varijacije
koje se javljaju u raznim fazama tranzicionog procesa mogu imati prilično velike
implikacije na atraktivnost pojedinih lokacija. 44
Literatura:
1. Baniak, A., Cukrowski, J. and Herczynski, J. (2002), «On Determinants of Foreign
Direct Investment in Transition Economies»,
http://www.cerge.ei.cz/pdf/gdn/RRCII_41_paper_01.pdf [22.04. 2008]
2. Bergsman, J., Broadman, H.G. and Drebentsov, V. (2000), «Improving Russia's
Policy on Foreign Direct Investment», The World Bank, Policy Research Working
Paper 2329.
3. Bevan, A., Estrin, S. and Grabbe, H. (2001), «The Impact of EU Accession
Prospects on FDI Inflows to Central and Eastern Europe», Sussex European
Institute Policy Paper No 06/01, http://www.one-europe.ac.uk/pdf/p6bevan.pdf
[28.04.2008]
4. Bevan, A. and Estrin, S. (2004), «The determinants of FDI into European
Transition economies», Journal of Comparative Economic, 32, pp. 757-787
5. Bitzenis, A.P. (2004), «Is globalization consistent with the accumulation of FDI
inflows in the Balkan countries? Regionalization for the case of FDI inflows in
Bulgaria», European Business Review, Vol. 16 No. 4, pp. 406-425
6. Blomstrom, M. and Kokko, A. (1997), «Regional Integration and Foreign Direct
Investment: A Conceptual Framework and Three Cases», The World Bank Policy
Research Working Papers 1750.
7. Buch, C.M., Kokta, R.M. and Piazolo, D. (2003), «Foregin direct investment in
Europe: is there redirection form the South to the East?», Journal of Comparative
Economics 31, pp. 94-109.
8. Campos, F.N. and Kinoshita, Y. (2003), «Why Does FDI Go Where It Goes? New
Evidence from the Transition Economies», IMF Working Paper, WP/03/228,
November
9. Chowdhury, A. and Mavrotas, G. (2006), «FDI and Growth: What Causes
What?», The World Economy, Vol. 29 No. 1, pp. 9-19
10. Cosbey, A. (2004), «Sober reflection: considering the rush to regionalism»,
http://www.tradeknowledgenetwork.net/pdf/tkn_consider_rush_region.pdf
[29.04.2008]
44 Ovde treba imati u vidu da postoje ograničenja (poput onih koja se odnose na ponašanje susednih
zemalja i konkurenata) koja određuju u kojoj meri je određene politike moguće sprovesti, te ma
koliko iste bile valjano koncipirane one ne moraju nužno stimulisati SDI u značajnijem stepenu.
241

242
11. Demekas, D., Horvath, B., Ribakova, E. and Wu, Y. (2005), «Foreign Direct
Investment in Southeastern Europe: How (and How Much) Can Policies Help?»,
IMF Working Paper, http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2005/wp05110.pdf
[22.04.2008]
12. Dunning, J.H. (1993), Multinational Enterprises and the Global Economy,
Wokingham, England: Addison-Wesley.
13. Enderwick, P. (2005), «Attracting «desirable» FDI: theory and evidence»,
Transnational Corporations, Vol 14 No. 2, pp. 93-119.
14. Fabry, N. and Zeghni, S. (2006), «FDI in the New European Neighbours of
Southern Europe: a quest of institutions-based attractiveness», MPRA Paper No.
1109, http://mpra.ub.uni-muenchen.de/1109/ [22.04. 2008]
15. Gligorov, V. (2008), «Trade, Investments, and Development in the Balkans»,
Vienna, March 2008. http://test2.firefox-firefoxfirefox.cn/esa/analysis/eitconference/trade_balkans_gligorov.pdf
[16. 04. 2008]
16. Gligorov, V. (2007), Transition, integration and development in Southeast Europe,
Ekonomski pregled, 58 (5-6), pp. 259 – 304.
17. Grosse, R. and Trevino, L.J. (2005), «New Institutional Economics and FDI
Location in Central and Eastern Europe», Management International Review, Vol.
45 No. 2, pp. 123-145.
18. Jensen, C. (2006), «Foreign Direct Investment and Economic Transition: Panacea
or Pain Killer?», Europe-Asia Studies, Vol. 58 No. 6, pp. 881-902.
19. Kolodko, G.W. (2006), «Globalization and Its Impact on Economic Development»,
TIGER Working Paper Series, No. 81
20. Levy Yeyati, E., Stein, E. and Daude, C. (2003), «The FTAA and the location of
FDI», Inter-American Development Bank, Research Department Working Paper
491, http://www.iadb.org/res [22.04.2008]
21. Manić, S. (2008), «United States of Europe: Myth or Reality», rad prihvaćen za
Međunarodnu konferenciju ICES 2008, Sarajevo.
22. Meyer, K. (2001), «Institutions, Transaction Costs and Entry Mode Choice in
Eastern Europe», Journal of International Business Studies, Vol. 32 No. 2, pp.
357-367.
23. Mrak, M. (2000), «Globalization: Trends, Challenges and Opportunities for
Countries in Transition», UNIDO, Vienna.
24. Nunnenkamp, P. (2004), «To What Extent Can Foreign Direct Investment Help
Achieve International Development Goals?», The World Economy, Vo. 27 No. 5,
pp. 657 – 677.
25. O’Rourke, K.H. (2001), “Globalization and Inequality: Historical Trends”, NBER
Working Paper 8339, http://www.nber.org.papers/w8339 [16. 04. 2008]
26. Ranchev, G. (2001), «Free Trade Zone in Southeast Europe? The Harmonization
of Tax and Customs Legislation», Research Paper, International Policy
Fellowships, Center for Policy Studies, Budapest
27. Ranchev. G. (2003), «Free Trade Zone in Southeast Europe: Achieving Genuine
Regional Economic Integration», Open Society Institute Policy Paper,
http://snap.archivum.ws/dspace/bitstream/10039/11456/1/Ranchev.pdf [24.
04.2008]
28. Reis, A.B. (2001), «On the welfare effects of foreign investment», Journal of
International Economics, 54, pp. 411-427.
29. Rodrik, D. and Subramanian, A. (2003), «The primacy of institutions», Finance
and Development, Vol. 40 No. 2, pp. 31 – 34.

30. SPSEE (2004), Chairman’ Conclusions, Plenary Meeting of Working Table II, 18.
November 2004, Skopje
31. Zakharov, V. and Kušić, S. (2003), «The Role of FDI in the EU Accession Process:
The Case of Western Balkans», ETSGs Fifth Annual Conference, Madrid,
September 2003.
243

Doc. dr Aleksandra Patoska,
pom.ass. Monika Angeloska,
pom.ass. Julijana Siljanoska *
244
INOSTRANE DIREKTNE INVESTICIJE I TRANZICIONE
EKONOMIJE U NOVOJ PARADIGMI
Rezime: U tranzicionim ekonomijama nastupila je promena paradigme. Ta promena
paradigme izazvala je novi način pogleda na svet, nova pravila, nove granice i novi način
ponašanja, sa ciljem postizanja uspeha.
Promena paradigme predstavlja promenu modela, obrazaca, pravila ponašanja rada
i življenja. Tranzicija je sinonim poima preoda, promena. U globalizaciji svetskih trgovskih
i finansijskih tokova, međunarodno dviženje kapitala pretstavlja važnija i dominantnija
forma ekonomskih odnosa. Ovo se pre svega odnosi na povečano učešče inostranih
direktnih ulaganja, portfolio investicije, koncesije i druge nekreditne forme.
Inostrane direktne investicije (IDI) su izuzetno važne za razvoj zemalja u tranziciji u
kojima su naglašeni niski nivo ekonomske razvienosti, nepovoljna ekonomska struktura,
mala stopa domašne štednje, ograničene mogučnosti zadužavanja u inostranstvo itd. IDI-je
igraju ključnu ulogu u transferu znanja i tehnologije, kreirajuči nova radna mesta,
povečavajuči produktivnost i konkurentnost, dovode do povečanje ekonomskog rasta i
smanjenje siromaštije.
Cilj ovog rada je prikazati pozitivne i značajne efekte IDI-ja razvoja zemalja u
tranziciju, naročito, pridobivke IDI-ja u novoj paradigmi.
Klučne reči: inostrane direktne investicije, ekonomski rast, razvoj, zemlje u tranziciji.
FOREIGN DIRECT INVESTMENT AND TRANSITION ECONOMIES
IN THE NEW PARADIGM
Abstract: The new paradigm set in transition economies, which bring in new look of
the world, new rules, new barriers and attitude, in purpose achievement success.
Change of the paradigm is change of model, form and rules of behaviour of the work
and life. Transition is synonym of change. In global world trade and financial flows,
international movement of the capital mean very important and dominant form of economic
relations. All this indicate more foreign direct investment (FDI), portfolio investment,
concession and other non-credit forms.
FDI is vital for development of transition economies, because this countries have low
level of economic development, low rate of domestic saving, unfavourably economic
structure, limit possibilities of goreign debts etc. FDI have key role in transfer of
* Fakultet administracije i menadžment informaciskih sistema, Univerzitet “Sv. Kliment Ohridski”,
Bitola, R.Makedonija

knowledge and technology, create a new jobs, enhancing productivity and competitivity,
contributng for economic growth and reduction of poverty.
Purpose of this paper is to present positive and major effects for development of
transition economies from FDI, special to present gains from FDI in the new paradigm.
Key words: foreign direct investment, economic growth, development, transition
economy.
Uvod
U tranzicionim ekonomijama nastupila je promena paradigme. Ta promena
paradigme izazvala je nov način pogleda na svet, nova pravila, nove granice i novi
način ponašanja sa ciljem postizanja uspeha.
Promena paradigme predstavlja promenu modela, obrazaca, pravila ponašanja
rada i življenja.Tranzicija je sinonim pojma prelaza i promena.
Neka istraživanja o razvoju zemalja u tranziciji ukazuju na to da je deficit
platnog bilansa nemoguće pokriti korišćenjem inostranih kredita, već da se to može
učiniti isključivo IDI- ma.
Isto tako, istraživanja ukazuju na to da zemlje u tranziciji, u kojima se
ostvaruje veći priliv inostranog kapitala, pre svega osnovom IDI-ja, postižu jako
dobre rezultate u sprovođenju reforma i sanaciju problema “bolesti” nacionalne
ekonomije. Zemlje, pak u kojima se ostvaruje manji priliv inostranog klapitala,
zaostaju u svojim dostignućima u tranzicionom periodu.
Korišćenje inostranog kapitala, a samim tim pre svega korišćenje inostranih
direktnih investicija, valja se ostvarivati racionalnim osnovama i koordinirano, jer,
u suprotnom IDI-je mogu minimizirati pozitivne efekte i mogu postati
kontraproduktivne.
Zemlje u tranziciji i inostrane direktne investicije
Govoreći o zemljama u tranziciji, sa današnje perspektive, znači suočiti se sa
problemom pojmovnog opredeljenja naziva i karaktera tih ekonomija. Vrlo često
susrećemo ih pod nazivom “zemlje Jugoistočne Evrope”, koji naziv opredeljuje
njihovu teritorijalnu i geografsku lokaciju, koja je nesumnjivo, u Evropi i to u
njenom jugo- istočnom delu. Najčešće ih nazivamo “zemlje u tranziciji”, koji nam
pojam ukazuje samo na to da su prisutne neke promjene - ne pokazujući o kakvim
se promenama radi.
Naziv “zemlje u tranziciji prema tržišnoj ekonomiji” bliže opredeljuje
karakter tih promena, koji su aktivirani u privrednoj praksi ovih zemalja, a koji su
čista suprotnost, okretanje za 180 stepeni u odnosu na ideologiju koja je 50- ak
godina kultivisala tim prostorima podignuta na nivo “sveopšte istine” i u kojoj se
prostor za diskusiju i različito mišljenje zatvarao. Kad su se prevazišle skoro sve
245

ideološke predrasude, i kad je pluralizam ušao na sva vrata življenja (politički
pluralizam, tržišni pluralizam itd.) počelo je korišćenje svih hrabrijih naziva -
“savremena tržišna ekonomija”, “akcionarska ekonomija”, “preduzetnička
ekonomija” itd., a u svakom slučaju reč je o ekonomijama koje su više ili manje
uspešne t.j. treba im više ili manje vremena u prihvatanju tržišnih imperativa.
Istovremeno, najčešće su to male ekonomije koje kao takve moraju biti otvorene
ekonomije, pre svega otvorene prema najbližem okruženju, pa i prema ostatku
sveta. One ne smeju i ne mogu biti u izolaciji opšte globalizacije koje se dešava u
svim područjima čovekovog življenja- počevši od ekonomije kao neophodnosti
fizičke egzistencije, pa do svih sfera društvene nadogradnje (obrazovanje, nauka,
kultura, umetnost, itd.). Na taj se način stiže do potrebe razvoja.
“Zemlje u tranziciji” se vrlo često nazivaju i “zemlje u razvoju”- kategorija u
koju su prešle kada su prestale da se tretiraju kao nedovoljno razvijene zemlje.
Imperativ razvoja nameće se kao neophodnost ne samo u ekonomijama koje imaju
potrebu ubrzanog razvoja, nego i za one koje su već razvijene, da ove “prve” ne bi
bile “kočnice” njihovom budućem razvoju. Iz tog razloga su sva ta nastojanja
razvijenih tržišnih ekonomija i njihove političke, nepolitičke, finansijske i druge
organizacije i institucije, uslovno rečeno, da pomognu razvoj zemljama u tranziciji,
koristeći različite oblike pomoći : finansijska, tehničko- tehnološka, organizaciona,
kadrovska, itd.
Na IDI-je više gledamo kao na važan katalizator ekonomskih transformacija
velikog broja zemalja. IDI-je su osnovne komponente uspešne tranzicije u
ekonomijama koje pretstavljaju tržišno orijentisane ekonomske sisteme.
IDI je relativno novi fenomen u tranzicionim ekonomijama, a u mnogim od
tih zemalja su započele početkom 90- ih godina, kad i sama tranzicija. Do tada IDIje
su igrale relativno malu ulogu u kretanju i razvoju tih zemalja. 45
Analiza ekonomije zemalja u tranziciji pokazuje da najveći uticaj za ulaz IDIja
u njima imaju stabilnost, ekonomski rast i razvitak, politička klima, pravna
sigurnost, porezna politika i drugi faktori. Razvoj tržišne ekonomije, otvaranje
ekonomija ka svetu, jačanje privatnog sektora, stabilnost, a pre svega politička
stabilnost, reforme u pravnom sistemu i njegovo prilagođavanje evropskom
zakonodavstvu, kao i dosledno sprovođenje donetih zakona kao i usaglašavanje
poreza onima koji postoje u zemljama, pre svega, iz Evropske unije, su unutrašnji
faktori koji direktno utiču na odluku stranih investitora da investiraju svoj kapital u
zemljama tranzicije. Neki od ovih faktora imaju nepovoljni uticaj na veći ulazak
IDI-ja u zemlje Jugoistočne Evope. Pre svega, tu se misli na sporo sprovođenje
reformi u pravnom sistemu, sporo prestruktuiranje ekonomije, probleme koji
postoje u procesu privatizacije i spor i nedovoljan rast privatnog sektora, kao i
nestabilnu političku situaciju koja je prošlih godina kulminirala ratnim
aktivnostima. Sve to plaši strane investitore da ulažu svoj kapital u ove zemlje. S
druge strane, sve zemlje Jugoistočne Evrope su izvršile promene i liberalizaciju u
45 Survey of activities of international organizations in the promotion of foreign direct investment in
countries with economies in transition, Economic and Social Council, UN, 14 March 2000
246

pravcu otvaranja svojih ekonomija ka inostranstvu, proširile su tržišta sklapanjem
ugovora za slobodnu trgovinu i donele su i sprovele niz mera za povećanje
suradnje domaćih preduzeća i kompanija sa stranim partnerima, što povoljno utiče
na ulazak i povećanje IDI-ja u ovim zemljama.
Uslovi za investiranje u pojedinim zemljama, pre svega, u zemljama tranzicije
pažljivo se istražuju od strane mnogih međunarodnih institucija čiji rezultati utiču
na IDI-je u ovim zemljama. U svakom slučaju, u svetskim razmerama IDI-je beleže
rastući trend kako u razvijenim zemljama, tako i u zemljama u tranziciji i zemljama
u razvoju.
Ostvarivanje IDI-ja
U svetskim razmerama uočljivo je grupisanje zemalja u tri osnovne grupe :
ekonomije razvijenih zemalja, ekonomije zemalja u razvoju i ekonomije zemalja u
tranziciji - zemlje Jugoistočne Europe i Zajednica nezavisnih drzava. 46 Statistički
podaci ukazuju na to da su IDI u ovim trima grupama zemalja različite.
Naime, rastući trend IDI-ja, koji je započeo 2004. god., produžio je i u 2006
god. Priliv IDI-ja povećao se za sve tri grupe zemalja, ali je povećanje bilo
različitih stopa u različitim grupama zemalja.
Globalni prilivi IDI-ja u 2004. god. narasli su i u tri naredne godine, dostižući
1.306 milijardi dolara, što je drugi najveći nivo koji je dostignut do sada. Sve tri
grupe zemalja beleže rast.
Priliv IDI-ja u 2006god., bio je za 38% veći od onoga u 2005. god., dostižući
maksimum od 1.411 milijardi dolara, koji je dostignut u 2000. god. Da je priliv
IDI-ja različit u različitim grupama zemalja, može se vieti na slici 1.
Najveći profit IDI-ja ostvaruje se u razvijenim zemljama, zbog čega je i
njihova prisutnost najveća u tim zemljama.
IDI-je u razvijenim zemljama u 2006 godini su dostigle 857 milijardi dolara,
t.j. narasle su za 45%, dok je priliv IDI-ja u zemljama u razvoju i tranzicionim
ekonomijama dostignuo najviši nivo od 379 milijardi dolara, t.j. IDI-je su porasle
za 21%, i 69 milijardi dolara u tranzicionim ekonomijama, t.j. IDI-je porasle su za
68% u odnosu na 2005. godinu.
Sjedinene Američke Države su opet zauzele primat kao zemlja - domaćin,
nakon kojih dolaze Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska, među zemljama u razvoju
najveći procenat odlazi u Kinu, Hong Kong (Kina) i Singapur, dok u tranzicionim
ekonomijama na prvom mestu se nalazi Ruska Federacija.
46 Kada govorimo o zemljama Jugoistočne Evrope, onda obuhvaċamo Albaniju, Bosnu i Hercegovinu,
Rumuniju, Srbiju, Crnu Goru i Makedoniju, dok su u Zajednici nezavisnih država obuhvaċeni:
Jrmenija, Azerbejdžan, Belorusija, Gruzija, Kazahstan, Moldavija, Ruska Federacija, Tadžikistan,
Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan.
247

248
Slika 1 : Priliv IDI-ja, u grupama zemalja, 1980- 2006 (u bilijonima dolara)
Izvor : United Nations Conference on Trade and Development, World Investment Report
2007, Transnational Corporation, Extractive Industries and Development, United
Nations, New York and Geneva, 2007стр.3
( http://www.unctad.org/en/docs/wir2007_en.pdf )
Prekogranična integrisanja predstavljaju veći deo IDI-ja, ali je, takođe, i nivo
greenfeld investicija povećan u ekonomijama u razvoju i tranziciji.
Transnacionalne korporacije koje dolaze iz razvijenih zemalja, postaju vodeći
izvori IDI-ja, obuhvatajući oko 84% njihovog globalnog odliva. Dok su oni odraz
IDI-ja koji vode poreklo iz SAD, negde oko polovine globalnih odliva IDI-ja vode
svoje poreklo iz EU.
Transnacionalne korporacije u zemaljama u razvoju i zemljama u tranziciji su
produžile svoju ekspanziju i u 2006. godini, poneseni Hong Kongom (Kina), kao
bivše grupe ekonomija i svakako Ruskom Federacijom, kasnije. Ukupni odliv IDIja
ovih zemalja dostigao je 193 milijardi dolara, i obuhvata 16% svetskog odliva
IDI-ja.
U proteklih nekoliko godina, priliv IDI-ja je nesrazmerno distribuiran kroz pet
zemalja ( Ruska Federacija, Rumunija, Kazahstan, Ukrajina i Bugarska) koje su
sačinjavale 82% ukupnih IDI-ja.
Na slici 2 mogu se videti zemlje Jugoistočne Evrope i Zajednica nezavisnih
država, sa svojim najvećim prilivom IDI-ja u 2006godini.

Slika 2 : Jugoistočna Evropa i Zajednica nezavisnih država: top 10 primalaca IDI-ja,
2005- 2006 (u milijardama dolara)
Izvor : United Nations Conference on Trade and Development, World Investment Report
2007, Transnational Corporation, Extractive Industries and Development, United
Nations, New York and Geneva, 2007, стр.61
( http://www.unctad.org/en/docs/wir2007_en.pdf)
Sa ove slike može se videti da je priliv IDI-ja u Rumuniji i Bugarskoj u 2006.
godini dostigao svoju ekspanziju kao posledica njihovog očekivanja da postanu
članice EU, 1 januara 2007. godine, dok je u Ukrajini, priliv IDI-ja u 2006. godini
opao na niži nivo kao posledica smanjenja sa privatizacijom povezanih IDI-ja.
Razvijene zemlje su najveći investitori greenfield investicija u regionu, EU
obuhvata 70% njih, SAD 9%, Ruska Federacija, kao izvor ovih investicija
obuhvata 4%. 47
Tranzicione ekonomije, i pored toga što se mogu javiti kao zemlje-domaćini
IDI-ja, mogu se javiti i kao zemlje iz kojih izlaze IDI-je.
Odliv IDI-ja minulih pet godina povećava se, dostižući 18,7 milijardi dolara.
Na slici 3 prikazane su spoljne investicije zemalja Jugoistočne Evrope i Zajednice
nezavisnih država.
47 World investment report 2007, http://www.unctad.org/en/docs/wir2007_en.pdf
249

250
Slika 3: Jugo- istočna Evropa i Zajednica nezavisnih država: spoljne investicije,
1995- 2006 (u bilionima dolara)
Izvor : United Nations Conference on Trade and Development, World Investment Report
2007, Transnational Corporation, Extractive Industries and Development, United
Nations, New York and Geneva, 2007, стр.62
(http://www.unctad.org/en/docs/wir2007_en.pdf)
Na slici 3 može se videti da su spoljne investicije Zajednice nezavisnih država
- Ruske Federacije dostigle 96% ukupnih investicija, ili 18 milijardi dolara i znatno
su povećane u 2006 godini, negde oko 41% u odnosu na 2005. godinu. Spoljne
investicije ostalih tranzicionih ekonomija su skromne i dostižu manje od 1
milijarde dolara.
Razlog za ovako neravnomeran raspored IDI-ja izmedju tri grupe zemalja je u
motivima investitora da investiraju svoj kapital. Osnovni motiv investitora je
ostvarenje što većeg profita od svojih investicija. Naravno da investiranje u
sopstvenoj zemlji, gde investitori dobro poznaju zakone, ekonomske, političke i
druge prilike, tržište itd. je i najsigurnije. Investiranje u inostranstvo nosi sa sobom
ekonomski i politički rizik čija je jačina različita u različitim zemljama. Rizik je
veći u zemljama u tranziciji i zemljama u razvoju zbog pravne, ekonomske i
političke nesigurnosti, pa jedini razlog za inesticije u ovim zemljama je veći profit.
Naravno da investitori profit stavljaju u kombinaciji za rizikom, prave se
kombinacije i komparacije profita i rizika, proučavaju se političke i ekonomske
prilike tih zemalja, poznate kao povoljnosti koje zemlja nudi, pa se procenjuje
atraktivnost zemlje za investiranje. Ukoliko uporedjujući investitor zaključi da je
očekivani profit veći od rizika, investira svoj kapital u toj zemlji.

Tekovine IDI-ja u tranzicionim ekonomijama
U mnogim zemljama čije se ekonomije nalaze u tranziciji, još na početku
njihove tranzicije, privlačenje IDI-ja bilo je značajni politički cilj vlade velikog
broja zemalja, i pored nespremnosti tih vlada za institucionalni okvir ovih
investicija. 48
U mnogim zemljama u tranziciji postoji uska povezanost IDI-ja i procesa
privatizacije, t.j. jedan jako važni deo IDI-ja je u formi kupnovine akcija u
preduzećima sa državnom svojinom. Ovo je jedan od uzroka nesrazmernog priliva
IDI-ja u određenim zemljama.
IDI-je imaju ključnu ulogu u razvoju zemalja u tranziciji, u kojima je naglašen
nizak nivo ekonomske razvijenosti, nepovoljne ekonomske strukture, niska stopa
domaće štednje, ograničene mogućnosti zaduženja u inostranstvu itd. IDI-je imaju
ključnu ulogu u transferu znanja i tehnologije, u kreiranju novih radnih potencijala,
u povećavanju produktivnosti i konkurentnosti, pomažu pri povećavanju
ekonomskog rasta i smanjuju siromaštvo zemlje.
Inostrani investitori pomažu tranzicionim ekonomijama na njihovom putu ka
tržišno orijentisanoj ekonomiji, proizvodnjom novih proizvoda i usluga,
obezbeđivanjem novog kapitala, novih menadžerskih iskustava, nove tehnologije,
novi pristup tržištu i, svakako, uvođenjem nove kulture poslovne komunikacije i
biznis poslovanja.
Ove tekovine podržavaju napore u modernizaciji postojećih biznisa i početak
novih biznisa, čime se postiže značajniji potencijal u integrisanju svetske
ekonomije. Ulaskom IDI-ja ulaze i nove ideje, nove biznis prakse koje
poboljšavaju performanse preduzeća, kao na nacionalnom, tako i na svetskom
tržištu.
S obzirom na to da je domaća štednja kod ovih ekonomija niska da bi se
finansirala ekonomska ekspanzija, IDI-je se mogu upotrebiti i kao izvor spoljnog
finansiranja. Takođe, prisustvo inostranih korporacija sa pozitivnim eksternalijama
(pridružne aktivnoste sa propulzivnom dejstvom) iz kojih zemlje mogu imati
koristi, kao što je prenošenje know- how i tehnologije kojima se može pomoći
razvoju i restruktuiranju preduzeća, kao što je na primer postprivatizaciona faza.
Druge se eksternalije odnose na podsticanje procesa svetske trgovinske integracije,
podsticanje poslovne konkurentnosti i pomoć formiranju ljudskih resursa u zemljidomaćinu.
U mnogim tranzicionim ekonomijama, IDI-je su pomogle restruktuiranju
preduzeća, pa su oni od preduzeća - gubitaša prešla u profitabilne kompanije.
48 Survey of activities of international organizations in the promotion of foreign direct investment in
countries with economies in transition, Economic and Social Council, UN, 14 March 2000
251

Efekti su dugoročni, IDI-je u nekim kompanijama doprinose njihovom
uključenju u globalne ekonomske tokove, a preko tih kompanija i sama se zemlja
uključuje u njih.
Direktnim investiranjem u ovim ekonomijama, omogućava se maksimalno
iskorišćavanje materijalnih i ljudskih resursa, pokretanje ostalih grana i oblasti,
povećavanje izvoznog potencijala, čime se utiče rast i razvoj nacionalne
ekonomije.
252
Zaključak
Praksa pojedinih zemalja u tranziciji dokazuje nam da su IDI-je značajan
faktor u uspešnom ostvarivanju reformi i ostvarivanju dinamičnijeg preduzetničkog
razvoja.
IDI-je u zemljama Jugoistočne Evrope ostvaruju se neujednačenom
dinamikom i na vrlo niskom nivou, čime se ne doprinosi rastu bruto domaćeg
proizvoda i strukturnim promenama nacionalnih ekonomija. Razlog tome je, pre
svega, sporo ostvarivanje reforme, naročito kod institucija tržišne ekonomije, niski
nivo domaće štednje, administrativne barijere, spoljno okruženje i sl.
Istraživanja ukazuju na to da je jedna od osnovnih pretpostavki razvoja
tranzicionih ekonomija, njihovo veliko uključenje u globalizaciju svetskih
trgovinskih i finansijskih tokova. U globalizaciji svetskih trgovskih i finansijskih
tokova, inostrano kretanje kapitala predstavlja važniji i dominantniji oblik
ekonomskih odnosa. Pa, u tom okviru, značajnije mesto pripada inostranim
direktnim investicijama.
U tom cilju moraju se zaokružiti reforme, institucije tržišne ekonomije moraju
uspešno funkcionisati, neophodno je ostvarivanje kontinuirane promocije
nacionalnih ekonomija u inostranstvu, preduzimanje podsticajnih mera
makroekonomske i razvojne politike za ulaz u IDI-ja, unapređivanje međunarodne
saradnje i sl.
S obzirom na to da zemlje u razvoju i zamlje u tranziciji vide u IDI-jama
značajan izvor razvoja i modernizacije, povećavanje prihoda i zaposlenja u ovim
zemaljama, neophodno je da skoncentrišu svoje napore ka implementaciji čvrstih
ekonomskih reformi, fokusirajući se na obezbeđenje osnovnih elemenata povoljnog
ekonomskog ambijenta. Porezne i administrativne prakse moraju biti objašnene
kroz vladine, državne i javne dokumentacije. Predvidljive i transparentne zakonske
regulative, oslobođene nepotrebnih administrativnih “kočnica”, imaju suštinsku
važnost za strane investitore.
Nemajući “zdravu” sredinu, povoljnu za poslovne aktivnosti, koja podstiče
domaće i inostrane investitore, konkurentnost i pogodnost kod investiranja, slabo
poboljšanje kvalifikacione i konkurentske klime, ne mogu privući inostrane
investitore.

Veći broj zemalja u tranziciji beleže da su netransparentne politike i
administrativni postupci, koji povećavaju troškove investitora, najveći iritirajući i
destruktivni elementi IDI-ja.
Izuzetno veliki broj tih zemalja trebaju pristupiti kreiranju takve politike s
kojom bi privukle IDI-je, koje nude regulatorne, finansijske i fiskalne pogodnosti
za inostrane investitore.
Korišćena literatura
1. Борис Блажевски, „Странските директни инвестиции во развојот на
земјите на Југоисточна Европа“, Зборник на трудови, Економски факултет
Прилеп, 2000 година стр.632
2. Kalman Kalotay, Patterns of inward FDI in economies in transition, 1991-2006,
UNCTAD, Conference on strengthening integration of the economies in transition
into the world economy through economic diversification, April 2008, Geneva
3. OECD, Foreign Direct Investment for Development, Maximising benefits,
minimizing cost, Overview, OECD Publications 2002
4. Снежана Делевска, Странските директни инвестиции-пресвртница за
развој, Билтен 03-04/2006, Министерство за финансии на Р. Македонија
5. Strategijski menadžment, časopis za strategijski menadžment i sisteme podrške
strategiskom menadžmentu, 1-2, 2005
6. UNCTAD, World Investment Report 2007, Transnational Corporations, Extractive
Industries and Development, UN, New York and Geneva, 2007, United Nation
Publication
7. UNCTAD, World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transition
Economies: Implications for Development, UN, New York and Geneva, 2006,
United Nation Publication
8. UN/ECE, The Environment for FDI Spillovers in the Transition Economies,
Economic Analysis Division, 2001, Prepare for the UNECE/EBRD Expert
meeting-Financing for Development, Geneva, 3 December 2001
9. UN, Survey of Activities of International organizations in the Promotion of
Foreign Direct Investment in Countries with Economies in Transition, Economic
and Social Council, UN, 14 March 2000
253

dr Petar Veselinović
mr Danijela Despotović **
254
TRENDOVI STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA
U SAVREMENIM USLOVIMA
Rezime: Strane direktne investicije imaju veliki značaj u procesu transformacije
centralno planskih privreda zemalja istočne Evrope u tržišni sistem. SDI mogu doprinositi
procesu tranzicije direktno, kroz priliv kapitala i indirektno kroz transfer tehnologije,
upravljačkih i proizvodno usmerenih znanja. Međutim, mera u kojoj će zemlja domaćin biti
u stanju da apsorbuje inostranu tehnologiju, zavisi od stanja ljudskog kapitala koji postoji
u privredi domaćina, jer ljudski kapital i napredna tehnologija imaju tendenciju da postanu
komplementarni inputi.
Empirijska istraživanja pokazuju da su SDI u početnom periodu procesa tranzicije,
najvećim delom odlazile u postojeće kapacitete zemalja u tranziciji, time omogućujući bolju
upotrebu raspoloživih resursa i rast produktivnosti. U privredama koje su tranzicione
procese uglavnom privele kraju, nakon iscrpljivanja postojećih rezervi, dugoročni
privredni rast se može ostvarivati pre svega kroz uticaj greenfield SDI tj. kategoriju tzv. neprivatizacionih
SDI, tako da se naprednije zemlje u tranziciji sve više orijentišu na njihovo
privlačenje.
Glavni zaključak ovog rada je da SDI ne donose uvek dugoročne koristi za zemlju
domaćina. Verovatno je da SDI mogu imati razvojne efekte tj. pozitivne eksternalije ukoliko
zemlju karakteriše relativno dobra raspoloživost ljudskim kapitalom i ukoliko se usvoji
aktivna politika prema SDI.
Ključne reči: strane direktne investicije(SDI), proces tranzicije, održivi razvoj,
privredni rast, investiciona klima.
TRENDS OF FOREIGNER DIRECT INVESTMENTS
IN CONTEMPORARY CONDITIONS
Abstract: Foreigner direct investments have an important role in the process of
transformation of centrally planned economies of the East European countries into a
market system. FDI may contribute to the transition process directly, through the capital
inflow, or indirectly, through the technology transfer, management, and productiondirected
knowledge. However, the extent to which the host country is able to absorb foreign
technology depends on the state of human capital of the host economy, because human
capital and advanced technology tend to become complementary inputs (Lichtenberg,
1993).
Empirical research show that FDI - in the initial period of the transition process -
were mostly employed in the existing capacities of the countries in transition, enabling a
better usage of disposable resources and productivity growth. The economies which have
* Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu.

almost finished transitional processes, after the existing reserves have been depleted, can
achieve a long-term economic growth, before all, through the use of greenfield FDI, that is
through the category of the so called non-privatization FDI. For this reason, the advanced
transitional countries increasingly strive to attract them.
The main conclusion of this paper is that FDI do not always bring long-term benefits
for a host country. It is probable that FDI can produce developmental effects, i.e. positive
externalities if the country has at its disposal relatively good human capital, and if an
active policy towards FDI has been adopted.
Key words: foreign directs investments (FDI), transitional process, maintainable
development, economic growth, invesment climate.
Uvod
Pod stranim direktnim investicijama 49 podrazumevamo ulaganja koja su
rezultat korišćenja inostrane akumulacije u cilju investicionog ulaganja u domaća
preduzeća u realnom i finansijskom, odnosno bankarskom sektoru, tj. pojavu kada
investitor koji se nalazi u jednoj zemlji (zemlja porekla) stiče aktivu u drugoj
zemlji (zemlja domaćin). UNCTAD definiše strane direktne investicije kao
investicije koje podrazumevaju dugoročan odnos i trajni interes, kao i kontrolu
entiteta rezidenta jedne privrede (stranog direktnog investitora ili matične
kompanije) u kompaniji rezidentu druge privrede u odnosu na onu iz koje je strani
direktni investitor.
Ključnu karakteristiku priliva inostranog investicionog kapitala u obliku
stranih direktnih investicija, čini kupovina domaćih preduzeća i banaka ili, što je u
našoj zemlji ređi slučaj, izgradnja potpuno novih proizvodnih kapaciteta u realnom
sektoru privrede. Benefiti koji se ostvaruju prilivom SDI, stvorili su oštru
konkurenciju na globalnom tržištu slobodnog kapitala, a sve u cilju privlacenja što
obimnijih i raznovrsnijih SDI. Direktna strana ulaganja predstavljaju onaj oblik
preduzimanja investicionih aktivnosti posredstvom kojeg strani ulagači stiču
preovlađujuću ili potpunu kontrolu nad upravljanjem i poslovanjem domaćih
preduzeća pa je shodno tome dimenzija upravljanja ono što razlikuje SDI od
“portfolio investicija”.
Dosadašnja iskustva pokazuju da su SDI imala pozitivne, ali i negativne
efekte na privrede zemalja u tranziciji u proteklom periodu,
Na jednoj strani su mišljenja koja u prvi plan ističu pozitivne efekte priliva
stranog kapitala kao što su: više stope rasta (rast društvenog proizvoda i
investicija), ubrzanje strukturnih reformi, rast izvoza, poboljšanje eksterne
finansijske situacije zemlje, povećanje deviznih rezervi, manja ograničenja u
tekućem bilansu, liberalizacija deviznih restrikcija i dobijanje povoljnijeg
kreditnog rejtinga. Strane direktne investicije su ulje koje “podmazuje” točkove
evropske integracije, jer osiguravaju pristup novim finansijskim izvorima,
49 U daljem tekstu će umesto punog naziva "strane direktne investicije" biti korišćena skraćenica SDI.
255

tehnologijama i tržištima. Uvode efikasan menadžment i novu korporativnu
kulturu. SDI pozitivno utiču na jačanje konkurentnosti domaće privrede, kao i na
ubrzavanje procesa privatizacije.
Sa druge strane su ona mišljenja, koja u prvi plan ističu negativne efekte
angažmana stranih investitora u domaćoj privredi, kao što su:
SDI imaju svoje odlive u smislu repatrijacija velikog dela profita i situacija
kada filijale otplaćuju anuitete po osnovu pozajmica od svojih centrala (što se
tretira kao klasičan kredit), zatim izazivaju rast platnobilansnog deficita, barem u
prvoj fazi, dok se ne aktiviraju izvozni kanali, koji zatim smanjuju deficit i
konačno ostvaruju suficit (primer slovenačkih preduzeća u Srbiji, itd), skupe
podsticajne mere za privlačenje investitora i potiskivanje lokalnih rivala.
zaobilaženje poreskih obaveza, rast nezaposlenosti usled otpuštanja, istiskivanje
domaćih investicija, stvaranje lokalnih monopola, zagađenje životne sredine,
iscrpljuju domaće resurse ili ne pružaju odgovarajuću poslovnu i zdravstvenu
zaštitu radnicima. Sve zajedno rezultira u umanjenju stvarnog finansijskog priliva.
Mnoge strane direktne investicije (SDI) ne spadaju u kategoriju kvalitetnih
investicija u smislu da u uslovima razvoja, vrše transfer znanja i tehnologije i
stvaraju dinamične veze sa lokalnim firmama. Na primer, u Latinskoj Americi,
povećane strane investicije su bile praćene smanjenjem kapaciteta za istraživanja i
razvoj i povećanjem zavisnosti od uvoza tehnologije. Pokazalo se da slobodne
trgovinske zone privlače najnekvalitetnije strane direktne investicije. U mnogim
slučajevima kao u Bangladešu i Meksiku ove zone posluju kao enklave, skoro
potpuno izolovano od domaće privrede. Kao posebno loše su se pokazale strane
direktne investicije vezane za eksploataciju rudnog bogatstva. One su pojačavale
sukobe, izazivale izrazito velike štete u okolini i dovodile do raseljavanja lokalnih
zajednica.
Međutim, zemlja domaćin dolaskom stranih investitora mnogo više dobija
nego što gubi. Ta teza potpuno pobija dilemu o potrebi priliva SDI u tranzicione
ekonomije. SDI se smatraju najkorisnijim i najjeftinijim izvorom kapitala za zemlje
u tranziciji. Kao alternativa dolasku SDI za ubrzani razvoj, javljaju se: samostalno
investiranje iz sopstvene štednje, ili krediti međunarodnih finansijskih institucija.
Oni su praktično neizvodivi usled nedostatka domaće štednje, odnosno, usled
visoke zaduženosti koja po pravilu prati proces tranzicije. Strana pomoć, iako je
bila prisutna u velikoj meri u zemljama u tranziciji, svakako ne treba da predstavlja
orijentaciju reformskih vlada. Dakle, simboličan nivo domaće štednje i veoma
niska akumulativna sposobnost tranzicionih privreda ne omogućavaju potreban
nivo investicija koji bi pokrenuo proces privrednog razvoja. SDI su neophodne za
popunjavanje investicionog jaza i iskorišćavanje realokacionih rezervi. Strane
direktne investicije su jedini oblik međunarodnog kretanja kapitala, koji bi, u ovom
momentu, mogao pokrenuti proizvodnju, povećati zaposlenost i nivo životnog
standarda.
Zbog svih navedenih razvojnih efekata, strane direktne investicije
predstavljaju suštinsku pretpostavku za uspešnu političku i ekonomsku tranziciju
256

ivših zemalja tzv. realsocijalizma u tržišne ekonomije i hvatanja koraka sa
modernim i razvijenim evropskim zemljama.
U ovom radu detaljnije će biti analiziran uticaj stranih direktnih investicija na
zemlje u tranziciji, kao i položaj Srbije u okviru međunarodnog kretanja kapitala.
1. Strane direktne investicije – Zemlje u tranziciji
Proces ulaganja inostranog kapitala u zemljama u tranziciji odigravao se
paralelno sa procesom uvođenja tržišnih mehanizama privređivanja. Stoga je
proces ulaganja inostranog kapitala najčešće i deo procesa privatizacije, pa samim
tim i važan faktor u procesu transformacije i reforme ka tržišnoj privredi i
postizanju određenog stepena ekonomske stabilizacije i rasta.
Tabela 1: Ulaz SDI tokova i ukupnog SDI stanja u Centralnu i Istočnu Evropu,
2003-2007. godina (milioni dolara)
Zemlja Tokovi Ukupno SDI stanje
2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 1990. 2000. 2005. 2006.
Češka Rep. 2101 4974 11658 5957 7600 1363 21644 60662 77460
Mađarska 2137 4506 7619 6098 -300 569 22870 61886 81760
Poljska 4589 12890 9602 13922 18100 109 34227 89694 103616
Slovačka 2160 3031 2107 4165 282 4746 19775 30327
Slovenija 333 827 496 363 665 2893 7077 7452
Estonija 919 971 2879 1674 2645 11290 12664
Letonija 304 637 724 1634 2084 4993 7532
Litvanija 179 773 1032 1812 2334 8211 10939
Bugarska 2097 3452 3862 5172 112 2704 13565 20707
Rumunija 2213 6517 6483 11394 900 6951 25894 41001
Albanija 178 338 277 325 568 959 1284
Bosna i Herceg. 381 668 521 423 756 4324 4748
Hrvatska 2049 1227 1790 3556 3518 14527 26812
Makedonija 95 157 100 538 1880
Srbija 1365 966 1609 4499 1015 5595 10094
Crna Gora 45 63 482 628 663 1291
Belorusija 172 164 305 354 1306 2383 2734
Moldavija 74 149 199 222 449 1060 1284
Ruska Fed. 7958 15444 12766 28732 48900 32204 168950 197682
Ukrajina 1424 1715 7808 5203 3875 17311 22514
Izvor: UNCTAD, World Investment Report, 2007.
Poslednja decenija 20. veka je bila veoma uspešna za jedan broj bivših
socijalističkih zemalja Centralne Evrope. To je decenija njihovog prosperiteta i
napretka. Snažan rast proizvodnje u zemljama Zapadne Evrope početkom
devedesetih godina stvara povećanu tražnju na svetskom tržištu za sirovinama,
257

međuproizvodima i nekim investicionim dobrima, znači tražnju upravo za onim
dobrima kojima raspolažu istočnoevropske zemlje. Zemlje u tranziciji su iskoristile
eksterne pogodnosti koje su vladale na svetskom tržištu i širom otvorile vrata
stranim direktnim investicijama. Period od 1995. do 2001. godine karakteriše
snažan priliv stranih direktnih investicija i značajna ulaganja transnacionalnih
kompanija, kao što su Reno, Bajer,Henkel, Simens, Semperit, Tomson. SDI su
1993. godine predstavljale trećinu, a 1996. godine polovinu ukupnog neto
kapitalnog priliva ovih zemalja.
U procesu transformacije privrednih sistema, realizacije ekonomskih reformi i
privlačenja privatnih stranih ulaganja, pre svega stranih direktnih investicija
prednjače Slovenija, Poljska, Češka, Mađarska i Slovačka. Ova grupacija zemalja
predstavlja izuzetno atraktivnu privrednu lokaciju za mnoge strane investitore.
Stoga je osnovna karakteristika investicionog kretanja u zemljama CIE,
koncentracija u ekonomijama sa najboljim reformskim rezultatima (Mađarskoj,
Poljskoj i Češkoj Republici – sa prilivom od oko 22-28 milijardi dolara godišnje
(vidi tabelu 1). Zbog značaja stranih direktnih investicija, zemlje u tranziciji se
prosto nadmeću za pružanje što povoljnijih uslova za ulazak stranog kapitala, gde
strane investicije zaista transformišu «staro» tržište u slobodno tržište. Posmatrane
zemlje su nakon početne “tranzicione recesije” uspele da dostignu, a neke od njih i
da prestignu, nivo razvoja koji su imale na početku tranzicionog procesa.
Zanimljivi su podaci o poreklu kapitala investiranog u region CIE - najviše
kapitala u zemlje u tranziciji dolazi iz razvijenih tržišnih ekonomija Zapadne
Evrope, čije investicije čine 65-80% ukupnih ulaznih SDI. u većini zemalja ovog
regiona.U Makedoniji, Bugarskoj, Mađarskoj, Hrvatskoj, Poljskoj, Slovačkoj,
Sloveniji, Litvaniji i Belorusiji dominira kapital poreklom iz zemalja Evropske
unije (60-75%). Kapital iz SAD i Nemačke čini 10% i 20% ukupnog SDI stanja
većine CIE zemalja. Najznačajniji investitori u regionu su bili proizvođači
automobila.
258
Tabela br 2: Strutura po sektorima ukupnog SDI stanja u razvijenim i zemljama
u tranziciji, u 2004.
Sektor
U milionima dolara U procentima
2004 2005 2004 2005
Primarni 11.420 11.532 1,3 3,1
Sekundarni 117.047 92.821 13,5 24,7
Tercijarni 704.014 267.416 81,0 71,0
Nespecificiranio 37.075 4.693 4.3 1,2
Izvor: UNCTAD, FDI/TNC database, WIP 2006.
Sektorska distribucija - Najveći deo SDI stoka u razvijenim i tranzicionim
ekonomijama je u okviru tercijarnog sektora koji postaje sve privlačniji za strane
investitore.

Sa početkom procesa tranzicije, zemlje Centralne i Istočne Evrope postaju
članice međunarodnih institucija, čija pomoć uz bilateralnu finansijsku podršku
postaje primarni izvor finansiranja ovih privreda. Sa napredkom procesa reformi,
privatni finansijski tokovi u odnosu na javne postaju sve značajnija komponenta
kapitalnog priliva i od 1993. godine premašuju 50% tog priliva u ovu kategoriju
zemalja. Zemlje centralne i istočne Evrope su srpski najneposredniji konkurenti na
planu privlačenja stranog kapitala a Srbija kao poslednja među evropskim
zemljama koja ulazi u proces tranzicije ima tu prednost da raspolaže njihovim
iskustvom u pogledu efekata i determinanti priliva SDI. Njihova pozitivna i
negativna dosadašnja iskustva u ovom domenu, Srbiji bi trebala da budu putokaz u
razvoju privrede.
Primarni
Sekundarni
Tercijarni
Tabela br 3, Strutura po sektorima i granama ukupnog SDI stanja u
razvijenim i zemljama u tranziciji, u 2004.
Sektor/Industrija U mil. $
Poljoprivreda i ost. 1107
Rudarstvo i nafta 10313
Hrana i piće 2243
Tekstilna i odevna 3043
Drvna industrija 1584
Hemijska 5082
Guma i plastika 1050
Nemetal. mineralna 1082
Metalna 2877
Električna/elektron. 17745
Motorna vozila 1722
Energetske usluge 2878
Građevinarstvo 6949
Trgovina 98983
Hoteli i restorani 8476
Transport 55005
Bankarske usluge 162476
Poslovne usluge 350572
Ostale usluge 12548
Nespecificirane 4710
Izvor: UNCTAD, FDI/TNC database, WIP 2006
2. Međunarodno kretanje kapitala-pozicija Srbije
Za razliku od ovih zemalja, na prostorima bivše SFRJ, početkom 90-ih godina
došlo je do potpune dezintegracije. Gotovo desetogodišnje sankcije nametnute iz
raznih centara međunarodne zajednice ostavile su teške posledice na njen
društveno-ekonomski razvoj. Dejstvo sankcija pojačano je raspadom zemlje, s
početka, i vazdušnim napadima organizacije NATO, koje je došlo kao neka vrsta
završnog udarca za iscrpenu, izamortizovanu i tehnološki zaostalu privredu s kraja
perioda u kome su sprovedene sankcije. Funkcionisanje srpske privrede u takvim
259

okolnostima dovelo je i do drastičnog pogoršanja njene pozicije u sferi
međunarodnog kretanja kapitala.
Uprkos činjenici koja govori da je Srbija (kao deo bivše Jugoslavije) imala
značajno iskustvo sa prilivom stranog kapitala sve do ranih 90-ih godina 20. veka,
situacija se u ovoj sferi znatno menja posle opisane dramatične situacije. Prema
podacima Saveznog ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom, u periodu
desetogodišnje blokade zemlje priliv ovog oblika stranog kapitala je skoro
suspendovan, a saradnja sa međunarodnim finansijskim organizacijama
obustavljena, tako da je u periodu od 1992. do 2000. godine ukupan iznos stranih
investicija u SR Jugoslaviji iznosio svega 1.913 miliona dolara.
260
Tabela 4: Priliv stranih direktnih investicija, u milionima dolara
Godina 1997 1998 1999
1990 2000
- prosek
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Srbija 740 113 112 254 50 165 475 1365 966 1609 4499
Izvor: National balance of payments statistics; IMF, Balance of Payments Statistics
(Washington, D.C.) and IMF country studies; UNECE secretariat estimates
U takvoj situaciji došlo je do velikog usporavanja procesa tranzicije, opadanja
nivoa ukupnih ekonomskih tokova, smanjenja domaće akumulacije. Tokom 2000.
godine strana direktna ulaganja su bila više nego simbolična i iznosila su svega 50
miliona dolara. (tabela 4). Nakon političkih promena u Srbiji (posle 2000. godine)
dolazi do vraćanja naše zemlje na svetsko tržište kapitala i uključivanja u
najvažnije međunarodne ekonomske i finansijske institucije (OUN, OEBS, Savet
Evrope, Međunarodni monetarni fond, Svetsku banku i Evropsku banku za obnovu
i razvoj). Takav sled događaja u velikoj meri dopinosi povećanju zainteresovanosti
stranih investitora za ulaganja u domaću privredu. Ukupan iznos stranih direktnih
investicija u 2001. godini je iznosio 205 miliona dolara, što je 4 puta više u odnosu
na strani kapital uložen u 2000. godini. Dolazi do oživljavanja stranih investicionih
aktivnosti tako da u 2003. godini SDI tokovi premašuju iznos od milijardu dolara a
u 2006. godini iznos od 4 milijarde dolara. U poređenju sa svetskim prosekom u
2006-oj godini (24,8, %) udeo stoka (kumulativnog iznosa) stranih direktnih
investicija u društvenom proizvodu u Srbiji je viši za oko 7 %. 50 Nivo investicija u
prošloj godini (SDI u Srbiji u 2007. godini iznosile su približno četiri milijarde
dolara) projektovan je na nešto nižem nivou nego u 2006. godini, kada su ulaganja
zahvaljujući privatizaciji dostigla rekordan nivo od preko 4 milijarde dolara Od
2000. godine, kumulativna vrednost stranih ulaganja je dostigla 8,894 milijardi
dolara.
Srbija predstavlja zemlju koja prati trendove kretanja SDI, karakteristične za
region Jugoistočne Evrope. Determinante SDI u Srbiji, u proteklom periodu
50 UNCTAD (2007) World Investment report, Annex B, str.259-269.

uglavnom su kompatibilne sa ulaganjima u regionu, kako sa aspekta sektorske
distribucije SDI, tako i sa aspekta strukture SDI. Struktura je još uvek nepovoljna
imajući u vidu da se radi o investiranju uglavnom kroz različite forme privatizacije,
sa malim učešćem Greenfield investicija (investicija u izgradnju potpuno novih
privrednih kapaciteta). Međutim, ohrabrujuće je to što se pored prihoda od
privatizacije u Srbiji može primetiti stalni i stabilan rast grinfild ulaganja, odnosno
investicija u izgradnju novih fabrika, što predstavlja dalji podsticaj rastu i razvoju
naše ekonomije. Istraživanje Centra za liberalno-demokratske studije "Grinfild
investicije u Srbiji". pokazalo je da su u oblasti grinfild investicija (investicija na
ledini) najveća ulaganja u našoj zemlji bila vezana za telekomunikacije, trgovinu i
naftnu industriju.
Prezentirani podaci iz tabele 6 pokazuju da je Austrijski "Mobilkom" vodeći
grinfild investitor sa uloženih 320 miliona evra u licencu za razvoj mobilne
telefonije i planiranim ulaganjima u razvoj mreže od 250 miliona evra, sledi
"Merkator" sa 240 miliona evra. 51
Zemlje investitori - Nakon privatizacije Mobija 63 od strane Telenora, prvo
mesto zauzima Norveška, iza koje sledi; Grčka, Nemačka, Austrija, Mađarska,
Slovenija. Francuska, Vel. Britanija, Bugarska, Italija. Kada je reč o najznačajnijim
stranim investitorima u našoj zemlji, pažnju treba usmeriti ka dosadašnjim
tradicionalnim evropskim partnerima. Bivše socijalističke zemlje sa kojima se
graničimo takođe predstavljaju važne potencijalne investitore (kako zbog
geografske blizine tako i zbog stečenog iskustva).
Među privrednim granama najveći priliv stranih direktnih investicija
zabeležen je u okviru finansijskog posredovanje (tabela 7) koje obuhvata velike
investicije u bankarstvu i osiguranju. Od početka 2005. godine država je prodala
svoje većinske pakete u Jubanci, Kontinental banci, Novosadskoj banci, Niškoj
banci i Panonskoj banci. Te prodaje donele su Srbiji nešto manje od milijardu evra.
Nacionalna banka Grčke (NBG) kupila je (12. septembra) 2006.godine 99,44
procenata deonica Vojvođanske banke sa sedištem u Novom Sadu, za 385 miliona
evra. Prodaja Vojvođanske banke usledila je posle značajne privatizacije, kada je
operater mobilne telefonije Mobi 63 prodat norveškom Telenoru za 1,5 milijarde
evra. Srpska vlada je rekla da će investirati milijardu evra od privatizacije u obnovu
infrastrukture, podsticanje proizvodnje i izvoza, kao i u prevremenu otplatu
spoljnih dugova. U ovom trenutku Komercijalna banka je jedina srpska banka u
kojoj država ima većinski paket deonica. U 2006. godini strana ulaganja u oviru
finansijskog posredovanja iznosila su 2,015 milijardi dolara.
51 Na listi značajnih grinfild investitora su još nemački "Metro keš end keri" i austrijski "OMV" sa 150
miliona evra i "Droga kolinska" sa uloženih 100 miliona evra.i slovenački "Merkur" i "Bol korporejšn"
sa uloženih 60 miliona evra, zatim "GTC internešnal" - 58 miliona evra, "Helenik petroleum" - 50
miliona evra, grčki trgovinski lanac "Veropulos" - 34 miliona evra, "Grave osiguranje" - 30 miliona
evra i hotel IN - 20 miliona evra
261

262
Tabela 5: Najvažnije SDI u Srbiji
Tabela br 6: SDI u R Srbiji, po zemljama u 2006. god. (u hilj. USD $)
Od ostalih grana, izdvaja se saobraćaj, odnosno sektor telekomunikacija, pa
prerađivačka industrija (996 miliona dolara) sa velikim udelom proizvodnje
hemikalija i hemijskih proizvoda, zahvaljujući preuzimanju Hemofarma u iznosu
od 475 miliona EUR. Znatno manji iznosi stranih investicija registrovani su u
proizvodnji prehrambenih proizvoda, pića i duvanskih proizvoda (oko 96 miliona
EUR), preciznih optičkih instrumenata, osnovnih metala i tekstilnih prediva i
tkanina.

Tabela br 7: Strana ulaganja u R. Srbiji po granama delatnosti u 2006. godini
(u hilj. USD $)
Izvor- Privredna komora Srbije, Centar za razvoj, restrukturiranje i privatizaciju
Proces privatizacije kao najznačajniji modalitet ulaska SDI u tranzitome
ekonomije ukazuje na značaj teze o postojanju tesne veze između dolaska stranog
kapitala i procesa privatizacije, pri čemu jedan proces podstiče drugi. Jedan od
ključnih momenata sprovodjenja ekonomskih reformi u Republici Srbiji je
privatizacija društvenog i državnog kapitala i imovine. Zahvaljujućí odabranom
metodu privatizacije (prodaja firmi putem tendera i aukcija-vidi tabelu), Srbija
prolazi kroz tranziciju uz rastući priliv stranih direktnih investicija. Za razliku od
prethodnih pokušaja promene vlasničke strukture preduzeća, gde je prioritet bila
besplatna podela akcija, aktuelni koncept privatizacije se zasniva isključivo
naprodaji većinskog kapitala i imovine. Definisan je jedinstveni stav, da se samo sa
efikasnom privatnom svojinom i liberalizacijom protoka robe, kapitala i znanja,
Srbija može uključiti u globalne privredne tokove.
Na osnovu sprovedenih reformi u regulativi i samim preduzećima kao i
zainteresovanosti potencijalnih investitora za privatizaciju – ocenjuje se da su prvi
kandidati za većinsku privatizaciju: proizvodnja i distribucija nafte (NIS), aviosaobraćaj
(JAT), fiksna i mobilna telefonija (Telekom Srbija) i preduzeće za
podzemnu eksploataciju uglja (PEU). Procenjuje se i da preduzeće za podzemnu
eksploataciju uglja treba što pre privatizovati, kao celinu ili neke njegove delove,
dok preostale delove treba zatvoriti. Dodatni razlog za brzu privatizaciju PEU jeste
i u činjenici da ovo preduzeće, jedino uz Železnicu Srbije i Puteve Srbije, od
263

trenutka izdvajanja iz EPS-a koristi državne subvencije."JAT" nema sopstvenih
sredstava da kupuje nove avione, niti ih ima država, i zato su ministarstva za
kapitalne investicije i finansija uputila predlog Vladi da preduzeće "JAT Airways"
bude ponuđeno stranom partneru na upravljanje, (nekoj renomiranoj svetskoj
kompaniji). Uslov je da ta kompanija investira u kupovinu novih aviona, i na taj
način "JAT" bi ostao nacionalna kompanija, uz podelu profita i zajedničko
ulaganje.
Ukoliko pogledamo pregled priliva SDI u zemlje Istočne Evrope (Mađarsku i
Češku Republiku) i zemlje bivše SFRJ možemo videti da je nivo ulaganja u Srbiju
u apsolutnim iznosima značajno manji. Postavlja se pitanje šta je razlog za ovako
upadljivo niska ulaganja u Srbiji u odnosu na druge tranzicione zemlje? Da bi
Srbija bila atraktivna lokacija za privlačenje stranih direktnih investicija (bez kojih
neće biti u stanju da razvije i modernizuje svoju ekonomiju) potreban je privlačan
investicioni ambijent. Strani investitori ispoljavaju visok stepen opreznosti
prilikom svakog investicionog angažmana. Veoma pažljivo biraju lokacije na
kojima će plasirati svoj kapital. Obzirom da finansijski rizik zemlje predstavlja
značajan rizik koji investitori uzimaju u obzir prilikom odlucivanja o investiranju,
u narednoj tabeli dat je pregled ocena finansijskog rizika za zemlje u regionu JIE.
Reprezentativni indeksi finansijskog rizika, koji su izracunati gotovo za sve
zemlje u regionu, kao i za Srbiju, predstavljaju Standards and Poor’s, Moody’s i
FITCH-IBCA. Ovi indeksi odredjuju generalnu kreditnu sposobnost zemlje da
obezbedi sigurno investiciono okruženje. Takode, isti ocenjuju faktore kao što su:
ekonomski status zemlje, transparentnost kretanja kapitala, kretanje stranih i
domacih investicija, nivo stranih državnih rezervi, kao i sposobnosti zemlje da
ostane stabilna i u uslovima politickih promena.
264
Tabela br 8. Pregled finansijskog rizika zemalja centralno –istočne Evrope
Country Standard and Poor's Moodv's FITCH-IBCA
BiH B3 (positive)
Bugarska BB- (positive) Ba1 (positive) BBB- (positive)
Hrvatska BBB (stable) Baa3 (stable) BBB- (positive)
Romania BB+ (positive) Ba1 (positive) BBB- (stable)
Srbija BB n. a n.a.
Montenegro BB (positive) n.a n.a
Češka Republika A- (stable) A1 (stable) A- (stable)
Estonija A (stable) A1 (stable) A (positive
Litvanija A- (positive) A3 (positive) A- (positive)
Letonija A- (stable) A2 (stable) A- (positive)
Moldavija Caa1 (stable) B- (stable)
Slovačka A- (positive) A2 (positive) A- (stable)
Ukraina BB- (stable) B1 (stable BB- (stable)
Izvor: Credit Suisse Group

Uticaj političkih prilika u velikoj meri determiniše odnos stranih investitora.
Poslednjih godina, sa opadanjem političkog rizika i uspostavljanjem jasnijih okvira
prava svojine, može se konstatovati porast SDI u svim sektorima nacionalne
ekonomije. U tom smislu, privatna strana ulaganja, i to pre svega, strane direktne
investicije predstavljaju najvažniji dodatni izvor finansiranja privrednog razvoja
nacionalne ekonomije koji, može pokrenuti proizvodnju srpske privrede i povećati
njenu zaposlenost. Međutim, mnogo značajnija uloga stranih direktnih investicija
vezana je za njihov uticaj na ubrzavanje procesa tranzicije, odnosno na izgradnju
nedostajuće institucionalne i fizičke infrastrukture.
Pokazalo se da uprkos iskustvima drugih koja su potvrdila da je dobro
komponovan program najvažniji faktor brzog prelaska i stupanja na putanju
dugoročnog rasta, za Srbiju to nije ni lak ni jednostavan zadatak. Posle relativno
efikasnog početka, pre svega u oblasti makroekonomskog stabilizovanja prilika, a
zatim i pokušaja ubrzavanja privatizacionog procesa, početkom dvehiljaditih, snaga
ovdašnjeg projekta tranzicije iskazuje izvesne znake posustajanja. Danas, pet
godina nakon velikog prevrata veliki broj ekonomista se slaže da je učinjen
izvestan rapredak, ali da je potrebno uložiti puno truda kako bi se uspešno završio
proces transformacije ekonomskog sistema.
Zaključak
Osnovni cilj koji zemlje u tranziciji a među njima i naša zemlja teže da
ostvare jeste ekonomski oporavak i razvoj na kvalitativnim osnovama. U
ostvarenju ovog cilja strane direktne investicije (SDI) mogu imati značajnu ulogu.
Razvoj naše zemlje u novim uslovima glavnu pokretačku snagu moraće da traži,
pre svega, u sopstvenim potencijalima (raspoloživim prirodnim i kadrovskim
resursima i izgrađenim privrednim kapacitetima), ali i u prilivu sredstava iz
inostranstva, po različitim osnovama. Analiza je pokazala je da su trendovi SDI
vrlo dinamični i da postoje visoka očekivanja o budućem rastu stranih direktnih
investicija u svetu. Atraktivne lokacije su sve više i zemlje u tranziciji, između
ostalih i Srbija.
Imajući u vidu prethodno navedene podatke, ističe se potreba za aktivnijom
politikom prema SDI koja mora biti inkorporirana u domaću strategiju razvoja.
Polazeći od toga, strane direktne investicije su u centru pažnje Nacionalne
strategije privrednog razvoja Republike Srbije od 2006. do 2012. godine kao prvog
razvojnog dokumenta koji na konzistentan i celovit način definiše osnovne
razvojne prioritete zemlje i načine njihovog ostvarivanja u narednim godinama. U
ovom strateškom dokumentu privlačenje stranih investicija označeno je kao jedan
od primarnih ciljeva, imajući na umu pozitivan efekat istih na privredni rast.
Medutim, glavna prepreka je regulativa koja bi trebalo da prati dolazak SDI.
Donošenje Zakona o stranim ulaganjima, primena Zakona o stečaju, jačanje rada
regulatornih tela, privatizacija građevinskog zemljišta, samo su neki od preduslova.
265

Akcija privlacenja stranih investicija, osim promena koje idu u pravcu
liberalizacije režima priliva SDI (zaštita vlasnickih prava, poreske olakšice, radno
zakonodavstvo...), zahteva uporedo i promociju učinjenih pozitivnih promena. tj.
politiku koja podrazumeva intenzivnu promociju zemlje (Srspka agencija za
promociju izvoza i stranih ulaganja je osnovana početkom 2001. godine, ali je
potrebno dalje unapređivati njen rad).
Shodno tome, da bi SDI promovisale osnovne ekonomske ciljeve poput
stabilnosti i razvoja, neophodno je privlačno okruženje za strane investitore, dobra
investiciona klima koju čine: otvorena privreda i zdrav tržišni ambijent, koji će
pogodovati stranim ulaganjima i pokretanju domaće štednje te u krajnjoj liniji
doprinositi jačanju novog sektora malih i srednjih preduzeća radi uspostavljanja
čvršćih veza sa stranim investitorima. Strane direktne investicije olakšavaju
integraciju naše zemlje na svetsko tržište, njeno uključivanje u poodmakle trendove
globalizacije, a takođe stvaraju čitav splet proizvodnih veza sa domaćim
privrednicima. Tako se rast jednog dela privrede (direktni efekti) odražava na rast
proizvodnje i zaposlenosti mnogih drugih firmi – podizvođača (indirektni efekti),
što značajno ubrzava ukupni privredni rast u zemlji. Država treba da podstiče i
pomaže sve promene koje vode jačanju apsorbcione sposobnosti domaće privrede,
proizvodne osnove i realne konkuretnosti izvoza. Stabilni makroekonomski uslovi i
efikasni mehanizmi zemlje potencijalnog domaćina investicija postaju sve važnija
determinanta za privlačenje stranih direktnih investicija.
266
Literatura
1. Grinfild investivije u Srbiji, (2007), Prvi izveštaj, Centar za liberalno-demokratske
studije, Beograd.
2. IMF, (2006), Balance of Payments Statistics, Washington, D.C.
3. Madžar Ljubomir, (2005), Na razvojnoj raskrsnici, Konkurentnost privrede Srbije
Ekonomist br. 2, Beograd.
4. Privredna komora Srbije, Centar za razvoj, restrukturiranje i privatizaciju,
(2007), Strane direktne investicije u Republici Srbiji, Beograd.
5. UNCTAD (2005), World Investment Report
6. UNCTAD (2006), World Investment Report
7. UNCTAD (2007), World Investment Report
8. Vidas-Bubanja Marijana, (2000), Savremene tendencije stranih direktnih
investicija sa posebnim osvrtom na zemlje Centralne i Istočne Evrope, Beograd.
9. Štimac Milko (2002), Investiciona mapa Srbije, Bilten br. 28, Beograd.
10. www.ekonomist.co.yu
11. www.fabus.edu.yu
12. www.bilaterals.org/article.php

Dr Saša Obradović *
REZULTATI PROGRAMA MMF U STRUKTURNIM I
MAKROEKONOMSKIM PRILAGOĐAVANJIMA ZEMALJA
ČLANICA
Abstrakt: Osnovni kreditni potencijal MMF formira se kroz finansijske doprinose
(kvote) zemalja članica, kao i kroz dopune u vidu pozajmica. Jedan od osnovnih ciljeva
Fonda jeste pružanje finansijske pomoći zemljama članicama radi prevazilaženja
platnobilansnih neravnoteža. Ta se pomoć ostvaruje kroz korišćenje Fondovih finansijskih
resursa, koji čine bazu međunarodne likvidnosti u funkciji očuvanja stabilnosti svetskog
monetarnog sistema. U radu se istražuje uloga, koju Fond ima u kreiranju
makroekonomske politike zemalja članica. Dat je selektivan prikaz Fondovih finansijskih
instrumenata koji imaju uticaj na makroekonomske performanse zemlje u dugom roku, kao
vremenskom horizontu posmatranja. Ispituje se na bazi toga, uloga MMF u programima
strukturnog i makroekonomskog prilagođavanja u cilju postizanja eksterne i interne
ekonomske ravnoteže. Kakvi su rezultati tih programa koje su sprovodile zemlje članice?
Kakve se kritike u tom pogledu mogu uputiti na račun Fonda? Da li je Fond u stanju da
kreira okvir globalizacije finansijskih tokova, a da se pri tome ne ugrozi stabilnost
međunarodnog monetarnog sistema? To su pitanja na koja sam nastojao da odgovorim u
ovom radu.
Ključne reči: MMF, Strukturno prilagođavanje, Makroekonomska stabilnost,
Ekonomski rast.
THE RESULTS OF IMF FOR THE STRUCTURAL AND MACROECONOMIC
ADJUSTMENTS OF ITS MEMBER COUNTRIES
Abstract: IMF’s basic credit potential is formed by financial contributions (quotas)
from its member countries, as well as by contributions in the form of loans. One of the
fundamental goals of IMF is to offer financial help to its member countries in order to help
them overcome their expenditure disbalances. This aid is realized through usage of IMF’s
financial resources that constitute the bases of international solvency in order to preserve
the stability of the world’s monetary system. This paper researches the role of the IMF in
creating the macroeconomic policies in its member countries. The selective presentation of
the IMF’s financial instruments that have the long term influence on the country’s
macroeconomic performances is also given. For this purpose, the role of IMF’s programs
in structural and macroeconomic adjustments that aim to the achievement of external and
internal economic balance is also examined. What are the results of the programs that have
been implemented by the member countries? What sort of criticism can, thus, be directed to
IMF? Is IMF capable of creating the framework for globalization of financial flows without
* Ekonomski fakultet, Kragujevac
267

endangering international monetary system? These are the questions that I tried to address
and answer in this paper.
268
Key words: IMF, Structural Adjustment, Macroeconomic Stability, Economic
Growth.
Uvod
Kreditni potencijal Fonda dostupan je zemljama članicama preko brojnih
finansijskih politika, od kojih su glavne tzv. olakšice. One predstavljaju svojevrsnu
“ponudu finansijskih proizvoda” kojima MMF raspolaže za rešavanje pre svega,
platnobilansnih problema. Upotreba finansijskih sredstava Fonda ne predstavlja
kredit u klasičnom smislu, zbog činjenice da zemlja članica plaća sumu valute koju
prima, svojom nacionalnom valutom. To povlačenje finansijskih sredstava
(drawings) bazira se na pristupu koji je određen politikom uslovljenosti, njenom
oštrinom, kao i određenim opštim pravilima za korišćenje finansijskih sredstava
Fonda. Pristup Fondovim finansijskim resursima zavisi od visine nacionalnih
kvota, platnobilansnih potreba i problema, politike makroekonomskog
prilagođavanja zemlje članice, kao i od standarda proklamovanih Statutom i
smernicama delovanja Fonda kao institucije.
Olakšice strukturnog makroekonomskog prilagođavanja
Fond je 1986. godine formirao olakšicu za strukturno prilagođavanje
(Structural Adjustment Facility – SAF) sa osnovnom namenom da pruža
finansijsku pomoć i obezbeđuje resurse zemljama koje su kvalifikovane za ovu
vrstu finansijskog instrumenta. To su zemlje sa niskim dohotkom po stanovniku,
koje su ranije koristile sredstva Starateljskog fonda. Sredstva SAF obezbeđivana su
članicama kroz koncesionalne zajmove za podršku programima srednjoročnog,
makroekonomskog i strukturnog prilagođavanja. Kvalifikovane zemlje za
korišćenje ove vrste finansijskog aranžmana imaju produžene platnobilansne
probleme, niske stope privrednog rasta, a često i veliki teret spoljnih dugova. U
početku je 62 zemlje moglo koristiti ovu olakšicu (SAF), pri čemu su Kina i Indija
odbile korišćenje ovog kreditnog aranžmana, kako bi osigurale veće iznose za
ostale niskorazvijene zemlje. Inicijalna sredstva za SAF aranžmane obezbeđena su
otplatom korišćenih sredstava Starateljskog fonda u iznosu od 2,7 milijardi SPV.
SAF zajmovi finansirani su preko Specijalnog isplatnog računa (SDA), pri čemu je
neiskorišćena suma bila korišćena za ESAF aranžmane. Zadnja isplata na ime SAF
aranžmana napravljena je 1995. godine, tako da je do tada paralelno egzistiranje
zamenjeno opstajanjem samo ESAF aranžmana.

Inicijalno je potencijalni iznos kredita u okviru SAF olakšice bio određen na
50% kvote zemlje članice, nakon stupanja na snagu devete opšte revizije kvota.
Iznos je raspoloživ kroz godišnje limite prve, druge i treće godine u sumama od
15%, 20% i 15% nacionalne kvote. Krediti SAF aranžmana nosili su beneficiranu
kamatu od svega 0,5% godišnje, uz obavezu otplate kroz deset jednakih
polugodišnjih rata, nakon perioda mirovanja od 5,5 godina, uz završnu isplatu
krajem desete godine. Centralni dokument na bazi koga se vrši korišćenje kreditnih
aranžmana (SAF i ESAF) je Okvirni dokument ekonomske politike (Policy
Framework Paper – PFP). Ovaj dokument predstavlja u stvari plan srednjoročne
ekonomske politike za period od 3 godine, a sastavljao se kroz zajednički napor
zemlje članice, MMF i Svetske banke. Plan se sastojao iz programa i mera koje
treba preduzeti, kako bi se otklonile strukturne neravnoteže, poboljšala
platnobilansna pozicija i podstakao privredni rast. Sve to je bilo uklopljeno u
srednjoročni, trogodišnji okvir uz detaljan opis reformi i politika koje treba
preduzeti, kao i ciljeva koje treba postići u tom periodu.
Okvirni dokument ekonomske politike (PFP) predstavljao je sveobuhvatan i
strateški razrađen program ekonomskih aktivnosti, gde je za razliku od ostalih
programa koji prate odgovarajuće politike i olakšice Fonda, dat veći naglasak na
strukturno razvojnu komponentu ekonomske politike zemlje članice. To delom
proističe iz saradnje i uključivanja Svetske banke u izradi i reviziji PFP. Utvrđeni
dokument (PFP), kao i sama olakšica SAF pod kojom su se sredstva koristila,
trebali su sprovođenjem i realizacijom da unaprede makroekonomsku strukturu i
funkcionisanje pojedinih sektora u okviru privrede zemlje, uz ispunjenje spoljnih
zahteva finansiranja iz kojih proističu dodajna finansijska sredstva. Ta
katalizatorska uloga ogledala se u privlačenju i koordinaciji finansijskih sredstava,
kako iz multilateralnih, tako i bilateralnih izvora.
Pomoć u okviru SAF aranžmana nije bila dovoljna da bi podržala mere koje
siromašne zemlje preduzimaju u cilju popravljanja platnobilansne situacije, tako da
je MMF pokrenuo inicijativu za stvaranje dodatnih fondova iz bilateralnih izvora.
Na bazi inicijative osnovana je krajem 1987. godine, povećana olakšica za
strukturno prilagođavanja (Enhanced Structural Adjustment Facility – ESAF). Ova
olakšica operativno je primenjena 1988. godine, dok je njeno značajnije povećanje
i proširenje nastupilo početkom 1994. godine. ESAF aranžmani su u obliku
koncesionalnih zajmova bili namenjeni nerazvijenim zemljama. Ciljevi, uslovi i
karakteristike su isti kod ESAF i SAF kredita, ali postoje i razlike koje se odnose
na nadzor i primenu ovih olakšica. ESAF zajmovi bili su namenjeni kao podrška
srednjoročnim programima makroekonomskog i strukturnog prilagođavanja, pri
čemu se posebna pažnja poklanja monitoringu programa kroz praćenje i analizu
makroekonomskih indikatora i mera strukturnog prilagođavanja.
Okvirni dokument ekonomske politike (PFP) detaljno je razrađen za svaku
godinu primene programa. Tokom 1997. godine, Izvršni odbor MMF odobrio je
upotrebu ESAF sredstava za operacije servisiranja duga i kamate koje ima zemlja
članica. Ova upotreba uključena je samo ako, druge opcije nisu dostupne. Incijalni
269

pristupni limit u okviru trogodišnjeg ESAF aranžmana iznosio je 190% članske
kvote, dok se pod posebnim uslovima taj pristup mogao podići na 255% kvote.
Ostali kreditni uslovi, pre svega rok trajanja i kamatna stopa bili su isti kao i kod
SAF aranžmana. Broj zemalja članica kvalifikovanih za korišćenje povećanih
olakšica u 1998. godini iznosio je 79. Osnovni kriterijumi za pristup finansijskim
resursima pod ovom olakšicom su kriterijumi Međunarodne asocijacije za razvoj
(IDA) i dohodak po stanovniku. Revizija i usmeravanje povećanih olakšica, kao i
programa koje finansiraju, vršila se na polugodišnjoj osnovi. ESAF fond (ESAF
Trust) upravljao je sredstvima raspoloživim za ove aranžmane. Tri računa su bila
osnova funkcionisanja ovog Fonda i to: Zajmovni, Subvencioni i Rezervni račun.
Preko Zajmovnog računa izvodile su se sve operacije vezane za prikupljanje,
formiranje izvora i plasman kredita. Veći deo prikupljenih finansijskih resursa
nosio je tržišnu kamatnu stopu zajmodavcima, mada većina njih istovremeno
obezbeđuje subvencione doprinose, kako bi snizila efektivne troškove primaocima
zajmova ESAF Trasta. Subvencioni račun ima osnovnu ulogu da subvencionira
kamatnu stopu za primaoce zajmova ESAF Trasta, tako da teret duga ne bude
veliko opterećenje za ionako siromašne zemlje. Ta beneficirana kamatna stopa
održava se na postojećem nivou na bazi subvencionih doprinosa. Kamata koja se
isplaćuje davaocima finansijskih sredstava potiče delom iz kamata koje plaćaju
zajmoprimci, a drugim delom iz subvencija donatora. Rezervni račun osigurava
zahteve zajmodavaca u odnosu na ESAF Trast, u slučaju odlaganja ili
nemogućnosti isplate kamate i glavnice duga. Sredstva na ovom računu potiču iz
otplate ranijih SAF i ESAF aranžmana, kao i iz neto kamatnih prihoda na
investicije sa samog Rezervnog računa. Korišćenje ESAF aranžmana od strane
članica znatno je povećalo tržišnu orijentaciju njihovih privreda. Suma ESAF
aranžmana je u aprilu 1998. godine iznosila 8,5 milijardi SPV.
Od 1999. godine ESAF aranžmane i ESAF Trast zamenjuje olakšica redukcije
siromaštva i rasta (Poverty Reduction and Growth Facility) i PRGF Trast. Promena
imena odraz je težnje da se ovom olakšicom obuhvati proširenje ciljeva koji se žele
postići njenim dejstvom, ali postoje i izvesne razlike u odnosu na ESAF
aranžmane. Ne postoji automatski link prihvatanja podobnosti IDA kriterijuma za
korišćenje sredstava Fonda, već o tome odlučuje Izvršni odbor. Trenutno, preko 70
zemalja ispunjava kriterijume za korišćenje PRGF aranžmana, koji su u osnovi
trogodišnji i čije su isplate vezane za ispunjenost kriterijuma izvršenja
(performance criteria), a čiji se monitoring vrši polugodišnje, a u težim slučajevima
kvartalno. Zajmovi PRGF nose 0,5 % kamate godišnje, uz jednake re-otplate na
polugodišnjoj osnovi koje počinju 5,5 godina nakon isplate zajma, a završavaju se
10 godina posle poslednje isplate. Osnovu za implementaciju olakšice čini
dokument o strategiji redukcije siromaštva (Poverty Reduction Strategy Paper).
Pristupni limit za korišćenje PRGF aranžmana ograničen je na 140 % za trogodišnji
aranžman, a u izuzetnim okolnostima do 185 % kvote.
270

Rezultati programa makroekonomske stabilizacije i prilagođavanja
Deficiti u platnim bilansima kod mnogih zemalja u razvoju, ali i razvijenih
zemalja nisu odraz kratkoročnih fluktuacija, već imaju obeležja trajnosti. To je
osnov za prigovore zemalja u razvoju u pogledu nedovoljnosti i neefikasnosti u
pružanju finansijske pomoći od strane Fonda. Na drugoj strani, sadašnji
međunarodni monetarni sistem nije u mogućnosti da mobiliše i transferiše toliki
obim sredstava putem kojeg može odgovoriti potrebama i zahtevima za rastućim
finansiranjem. Ovi limiti proizilaze, pre svega iz obima realne akumulacije. Iako
još uvek nema uslova za masovno i trajno finansiranje platnobilansnih deficita, ne
može se zanemariti centralna uloga finansijskog mehanizma Fonda u očuvanju
svetske likvidnosti. Programi stabilizacije su osnovni zahtev koji Fond u
finansijskom upravljanju usmerava ka zemljama članicama.
Ovi programi u sebi sadrže visoku dozu restriktivnosti, pa su po svojoj
sadržini često bolna receptura za političko – ekonomsku strukturu zemlje, zato što
potiskuju njen privredni rast i razvoj i propisuju način vođenja privrede. Zbog toga
je svojevremeno, bivši generalni direktor Fonda, Camdessus, još 1990., u jednom
od svojih govora istakao: “Naš primarni cilj je rast… Kad kažem rast, mislim na
visokokvalitetan rast, a ne na pseudorast. U poslednjih 20 godina bilo je mnogo
slučajeva pseudorasta koji objašnjavaju zašto je današnji svet ne samo nedovoljno
razvijen, nego i pogrešno razvijen.“ 52 To ukazuje na pojačanu pažnju Fonda u
pravcu finansiranja programa usmerenih na ostvarivanje visokokvalitetnog rasta.
Taj rast nije finansiran zaduživanjem i inflacijom. Visokokvalitetan rast sadrži,
pored standardnih karakteristika (dinamičnost, stabilnost, uravnoteženost) i odlike
koje proističu iz uvažavanja zahteva socijalno ugroženih kategorija stanovništva i
faktora ekologije. Iz ovoga se da zaključiti da u nastajanju novog međunarodnog
ekonomskog poretka postepeno nestaje čvrsto ugrađena podela na platnobilansno i
razvojno finansiranje.
Zemlja koja želi da koristi finansijske resurse mora da sprovodi odgovarajuće
mere za smanjenje platnobilansne neravnoteže u skladu sa zahtevima Fonda. Opšta
politika Fonda koja zahteva saglasnost ove institucije na predložene mere i njihovu
usklađenost sa odredbama Statuta, da bi se omogućio pristup sredstvima
predstavlja princip uslovljenosti. Osnovni zahtev koji sadrži ovaj princip jeste
primena prilagođavanja i finansiranja u rešavanju platnobilansnih problema.
Ukoliko ne bi bio zastupljen princip uslovljenosti u odobravanju kreditnih
aranžmana, Fond bi doveo u pitanje svoju likvidnost, a time i stabilnost
međunarodnog monetarnog sistema, usled nenamenskog korišćenja finansijskih
sredstava i nedostatka kontrolnog mehanizma.
52 Michel Camdessus, “ Aiming for High Quality Growth “, Finance and Development, September,
1990., str.10.
271

Izvršavanje mera u programima koje podržava Fond moguće je kroz
namensko korišćenje kreditnih aranžmana. Smernice ne predstavljaju set
konstantnih i nepromenljivih pravila, već uslovljenost tretiraju kroz različite
stepene oštrine u primeni. To konkretno znači da je niži stepen uslovljenosti kod
prve kreditne tranše, nego kod viših kreditnih tranši. Smernice u sebi sadrže
klauzule konsultacija, kriterijuma izvršenja, kao i vremenske intervale za kupovinu
sredstava Fonda. Smernice takođe sadrže klauzulu periodične revizije, ako je to
potrebno. Za uobličavanje koncepta uslovljenosti pored regulative sadržane u
smernicama potrebno je posebno istaći tehničku operacionalizaciju kojom se
upotpunjava ovaj opšti princip kreditiranja. Tehnički ekvivalent uslovljenosti su u
stvari stand by aranžmani čiji period normalno traje godinu dana, ali se može
garancijama proširiti do tri godine. Suština sprovođenja uslovljenosti svodi se na
određenje, izbor i veličinu kriterijuma izvršenja koji ustvari predstavljaju
kvantifikovane ekonomske varijable. U zavisnosti od njihove realizacije određuje
se stepen i pravac finansijske podrške zemlji članici. Nivo kvantifikacije
kriterijuma izvršenja određuje stepen realizacije ekonomske politike proklamovane
u Pismu o namerama. Oštrija kvantifikacija kriterijuma izvršenja povlači za sobom
viši stepen uslovljenosti. Svaki kreditni aranžman Fonda u sebi sadrži određenu
uslovljenost. Finansijske olakšice i politike osim ugrađene uslovljenosti
koncipirane su da sačuvaju revolving karakter upotrebe Fondovih sredstava.
MMF kao nadnacionalni monetarni faktor svoj program finansijskog
delovanja zasniva na mehanizmima kontrole i podrške, pre svega na važećem
valutnom režimu i ostvarivanju supervizorske i savetodavne uloge kroz funkcije
nadzora i konsultacija sa zemljama članicama. Ovako koncipiran sistem davao je
rezultate u pogledu razvoja svetske ekonomije. Uporedo sa povećanim stepenom
otvaranja nacionalnih ekonomija, rasla je i ekonomska međuzavisnost, što je
povećalo zahteve u pogledu transparentnosti u finansijskom funkcionisanju zemalja
članica. Otvorenost intenzivira regionalnu, ali i globalnu saradnju Fonda sa
članicama u pogledu konsultacija, preispitivanja i koordinacije politika
(multilateralni nadzor) svih značajnih učesnika u svetskom monetarnom sistemu.
Svetski ekonomski poredak formira se u pravcu integrisanja nacionalnih
ekonomija. Liberalizacija tokova kapitala uz istovremeno ojačavanje bankarskih i
finansijskih sistema zemalja članica prerastaju u dugoročne ciljeve Fonda. Promena
globalnog okvira nameće aktiviranje Fonda u kanalisanju i usmeravanju takvog
procesa, u pravcu stabilnog, svetskog ekonomskog funkcionisanja. Finansijske
aktivnosti Fonda u funkciji su ostvarivanja saradnje sa svim zemljama članicama,
što je u skladu sa Kejnzovim stavom istaknutim na osnivačkoj sednici MMF i
Svetske banke. Ove dve institucije “ pripadaju celom svetu i njihova jedina
privrženost jeste stvaranje opšteg dobra, bez straha ili pristrasnosti bilo kom
individualnom interesu “. 53
53 MMF kao monetarna institucija : Izazov koji predstoji ; Manuel Guitian, Finansije br. 11-12, 1994.,
272
str. 761.

Efekti MMF programa na ekonomske performanse zemalja u kojima su bili
primenjivani su veoma različiti. U studijama Reichmanna i Stillsona, istraživani su
efekti MMF programa na uzorku različitih grupa zemalja u periodu od 1963-72.
godine, upoređujući performanse dve godine posle implementacije programa, sa
performansama dve godine pre 54 . Uzimajući platni bilans kao celinu (tekući plus
kapitalni račun), u 75 istraženih slučajeva samo je u 18 došlo do značajnog
statističkog poboljšanja, dok je u 4 slučaja iskazano realno pogoršanje. Što se tiče
rasta BDP, na bazi 70 istraženih slučajeva, performanse su se poboljšale u 33, a
pogoršale u 28 slučajeva.
Na bazi 30 stabilizacionih programa MMF, od 1964 do 1979. godine, Killick
je utvrdio tzv. realno-ekonomski pristup platnom bilansu ili prilagođavanje sa
rastom, što bi odgovaralo pristupu orijentacije fleksibilne ponude 55 . Jedna od svrha
proširenih i strukturalnih olakšica prilagođavanja je bila da se dozvoli MMF da
rešava strukturalne neravnoteže, ali sami programi nisu bili značajno različiti od
konvencionalnih programa upravljanja tražnjom, koji su izgrađeni na monetarnim i
fiskalnim kontrakcijama, a kojima su pridružena trgovinska liberalizacija i poneke
proizvodne inicijative.
U novijoj studiji istog autora (1995) kritika MMF programa u pogledu efekata
nesumnjivo dovodi do zaključka: da bi se izbegao slom i pritisak na MMF
programe potrebna je relaksacija standardizovanih reformskih paketa i veći
naglasak na lokalno iniciranim programima stabilizacije i reformi 56 . Iznad svega,
programi treba da uspostave stope rasta najmanje 1% iznad stope rasta stanovništva
i dovoljno finansiranje da takve stope budu ostvarene. Killick smatra da su glavne
žrtve Fondovih programa, investicije i da ne postoji evidencija da MMF
finansiranje deluje kao katalizator na privatne investicije.
Lance Taylor izveštava o rezultatima studije 18 zemalja pod pokroviteljstvom
WIDER-Svetskog instituta za istraživanja ekonomskog razvoja iz Helsinkija 57 .
Glavni nalaz autora odnosi se na to da programi MMF nisu optimalni ni za
stabilizaciju, ni za rast, ni za dohodnu distribuciju u zemljama Trećeg sveta. Ovo je
ozbiljno upozorenje od strane vodećih svetskih ekonomista skoncentrisanih u ovom
institutu. Postoje alternative programima koji su implementirani od strane MMF,
ali bi oni morali da budu više intervencionistički, direktno skoncentrisani na targete
sa preciziranim instrumentima. U tom pogledu, postoji uloga selektivne uvozne
kontrole, izvoznih subvencija, višestrukih deviznih kurseva, niskih kamatnih stopa,
itd., ali je sve ovo odbačeno od strane MMF programa.
54 Reichmann, T. M. and R. T. Stillson (1978) ‘Experience with Programs of Balance of Payments
Adjustment: Stand-by Arrangements in the Higher Tranches, 1963-72’, IMF Staff Papers, June.
55 Killick, T. (ed.) (1982) Adjustment and Financing in the Developing World (Washington, DC: IMF).
56
Killick, T. (1995) IMF Programmes in Developing Countries: Design and Impact (London:
Routledge).
57
Taylor, L. (1998) Varieties of Stabilisation Experience (Oxford: Clarendon Press).
273

U studiji 45 MMF zajmodavnih aranžmana (između 1988-1991.) Schadler je
konstatovao značajna poboljšanja na eksternim računima, ali bez poboljšanja u
stopi inflacije, rastu i investicijama, i zato nudi sledeća objašnjenja:
1) zemlje se obraćaju MMF prekasno;
2) previše je naglaska dato na eksterne ciljeve platno-bilansne ravnoteže, pre
nego na postizanje domaćih ciljeva;
3) slom monetarnih targeta;
4) nedovoljan naglasak je dat na podizanje domaće štednje 58 .
Tabela 1 pokazuje rezultate programa MMF do 1995. godine, na primeru 36
zemalja u kojima se upoređuju performanse, pre i posle implementacije programa i
između zemalja koje su primenile program i onih koje nisu. Može se videti da su
glavne makro varijable u većini zemalja poboljšane u periodu od 1991-1995. u
odnosu na period 1981-1985. godine, pre nego što je program bio uveden. Situacija
je mnogo lošija u zemljama bez programa, ali se mora imati u vidu da to nije
iznenađenje, jer su uglavnom u pitanju najsiromašnije zemlje sveta. Koliko je
poboljšanje na bazi programa, ipak nije dovoljno jasno i nije dovoljno lako
prosuđivati, kakva bi bila situacija bez programa, i koliko bi bilo pogoršanje ili
poboljšanje na bazi izmenjenih uslova u globalnoj ekonomiji.
274
Tabela 1: Ekonomski indikatori zemalja u razvoju
Zemlje korisnice ESAF
aranžmana
Zemlje koje nisu koristile
ESAF aranžmane
1981-5 1991-5 1981-5 1991-5
Rast realnog BDP per capita -1.1 0.0 0.3 1.0
Prosečna inflacija 94.4 44.9 23.5 139.9
Bruto nacionalna štednja
(% BDP)
8.0 9.9 18.6 17.4
Budžetska ravnoteža (% BDP) -9.1 -5.6 -6.8 -4.8
Rast izvoza 1.7 7.9 4.4 5.7
Racio servisiranja duga
(% izvoza)
27.9 25.7 18.8 15.7
Spoljni dug (% BNP) 81.9 154.2 55.7 75.6
Bruto rezerve 2.0 3.5 4.7 5.6
Izvor: IMF Survey, 5.08.1997.
Preporuke programa MMF, zemljama u razvoju, su uvek bazirane na miksu
finansiranja i prilagođavanja. Međutim, ono što je na udaru kritike, su politike
prilagođavanja, jer se smatraju antirazvojnim. U pristupu prilagođavanja,
uslovljenost se zasniva na postavkama neoklasične ekonomske teorije. MMF
58 Schadler, S. (1996) ‘How Successful are IMF Supported Adjustment Programs?’, Finance and
Development, June.

poriče da je to rigidno doktrinarni pristup ekonomskoj politici, ali se jasno može
videti da je propisivanje preporuka ekonomske politike koju zemlja članica mora
voditi u cilju Fondove pomoći bazirano na Vašingtonskom konsenzusu. Glavni
bastion podrške međunarodnog ekonomskog sistema favorizuje privatne u odnosu
na javne investicije, ukazuje na nadmoć slobodne trgovine i operacije cenovnog
mehanizma na bazi kojih se ohrabruje slobodan tok privatnog kapitala iz i ka
zemljama u razvoju. Inače, paradigma zasnovana na tržišno orjentisanim
politikama u odnosu na državno upravljanje razvojem predstavlja u stvari
pomeranje zasnovano ne samo na postavkama ekonomske teorije, već i na
ideološkim obrascima.
Razvojni programi u globalizovanoj ekonomiji primenjuju se na način koji je
zasnovan na istim receptima u velikoj većini zemalja u razvoju, kao da su one
jedna homogena masa. Džozef Štiglic, jedan od vodećih teoretičara u oblasti
ekonomskog razvoja, analizirajući MMF programe, zaključuje da ova institucija
služi pre svega, potrebama globalnih finansija, pre nego potrebama globalne
stabilnosti, ohrabrujući prerano unutarnju i eksternu finansijsku liberalizaciju 59 . On
smatra da su metodi MMF isuviše jednostrani, propisujući iste programe za svaku
zemlju, bez obzira na okolnosti u kojima se ona nalazi. Po njemu su četiri ključna
elementa svakog od tih programa:
1) privatizacija državnih industrija;
2) liberalizacija tržišta kapitala;
3) tržišno bazirana cenovna politika; i
4) slobodna trgovina.
Liberalizacija tržišta kapitala se pokazala katastrofalnom za mnoge zemlje
koje nisu bile spremne i u stanju da se suoče sa nestabilnim uvozom i izvozom
kapitala, odnosno volatilnost kapitala je delovala u suprotnom pravcu od
očekivanog. Otvaranje ekonomija u smislu preranog kreiranja slobodnih tokova
predstavlja u stvari, konstituisanje elemenata da se ekonomski haos dogodi (npr.
masovna finansijska kriza, 1997. godine u istočnoj Aziji koju Fond nije predvideo,
a koja je rezultirala masivnim deficitima tekućeg računa i kapitalom koji se odlivao
iz jugoistočne Azije, pre nego što je kriza zaista nastupila. U tom pogledu, s
pravom se opravdava kontrola tokova kapitala u izvesnim okolnostima. Nagla
primena tržišno bazirane cenovne politike je bila takođe uzrok građanskih nemira i
često dovodi do pada vlade (npr. uklanjanje subvencija za hranu i benzin u
Indoneziji je 1998. godine dovelo do velikih pobuna i građanskih nemira. Slobodna
trgovina nije optimalna sa razvojne tačke gledišta, ukoliko uvoz raste brže od
izvoza. U toj situaciji, platni bilans se samo pogoršava. Neoklasični pristup u
propisivanju ekonomskih politika i dijagnozi platno-bilansnih problema dominira
kao način mišljenja koji često nije primeren zemljama u razvoju. Deficiti se
sagledavaju kao uzrokovani cenovnom nekonkurentnošću ili previsokom
monetarnom tražnjom, pa se pripisuje devalvacija ili kontrakcija tražnje. Analiza
59 Stiglitz, J. (2002) Globalisation and its Discontents, London: All Lane, the Penguin Press.
275

kondicionalnosti MMF ukazuje na nedostatak teoretskog pristupa kojim treba
operisati u suočavanju sa dva pitanja devalvacije: koliki je stepen precenjenosti
valute i koliki je optimalni tempo prilagođavanja od precenjenog ka
ekvilibrijumskoj stopi deviznog kursa?
Kritika MMF programa zasniva se takođe i na opravdanju da postoje jedni
zakoni za siromašne, a drugi za bogate zemlje. Dok siromašne zemlje moraju
ukloniti kontrolu nad deviznim sektorim i uvozom kao uslov pomoći, bogate
zemlje nastavljaju da uvode restrikcije na uvoz iz zemalja u razvoju. Da bi podržale
liberalizacione programe, zemlje treba da depresiraju agregatnu tražnju u dovoljnoj
meri da sprovedu devalvaciju u pokušaju da dostignu platno-bilansni ekvilibrijum
koji dovodi do usporavanja rasta i nezaposlenosti. Simptomi platno-bilansne
neravnoteže se na taj način uklanjaju, ali ne i koreni problema i uzroci koji
perpetuiraju, odnosno dovode do konstantnih tendencije ka neravnoteži. Platnobilansni
problemi većine zemalja u razvoju moraju se tretirati primarno kao
strukturalni po svojoj prirodi, pre svega povezani sa karakteristikama dobara koja
se produkuju i kojima se trguje, što implicira različiti pristup platnobilansnom
prilagođavanju koji nije zasnovan na kontinuiranoj devalvaciji, kontrakcijama
tražnje i razvlašćivanju javnog sektora.
276
Zaključak
Finansijske politike i olakšice čine osnovne aktivnosti Fonda koje ova
institucija preduzima u cilju održavanja stabilnosti međunarodnog monetarnog
sistema. Glavni uzroci nestabilnosti odnose se na platnobilansne neravnoteže
zemalja članica, koje su dugo vremena tretirane kao rezultat kratkoročnih,
privremenih oscilacija i poremećaja spoljnoekonomskih kretanja. Samo
funkcionisanje Fonda bazira se na doktrinarnom stavu da finansiranje
platnobilansnih neravnoteža bude ograničeno, kako sa stanovišta rokova, tako i sa
stanovišta visine finansijskih sredstava. Obimno i trajnije finansiranje deficita
smatra se necelishodnim. Sredstva kojima Fond raspolaže za finansiranje, takođe
su ograničena bez obzira na nominalna povećanja proteklih godina.
Statut ne klasifikuje direktno zemlje članice u posebne kategorije koje se
razlikuju po pravima i obavezama. Ne postoji razlikovanje zemalja u zavisnosti od
ekonomskih kriterijuma kao što su bruto nacionalni proizvod, dohodak per capita,
itd. To konkretno znači da postoji opšta jednakost u pristupu Fondovim
finansijskim resursima nezavisno od toga da li se radi o visokorazvijenoj,
siromašnoj ili zemlji u razvoju. Maksimalni pristupni limiti određeni su od strane
MMF u zavisnosti od finansijske politike i olakšice, dok se za konkretnu zemlju
unutar ovih limita utvrđuje veličina pristupa u skladu sa potrebama platnog bilansa,
ekonomskim programom i naporom koji članica čini za ispravljanje neravnoteže.
U slučaju kašnjenja u izmirenju finansijskih obaveza po osnovu kreditnih
aranžmana Fond preduzima odgovarajuće akcije za zaštitu i očuvanje sopstvene

likvidnosti. Kao krajnja mera predviđa se sankcija isključenja iz članstva, mada
ova sankcija do sada nije primenjena. Nepodobnost za vučenje kredita Fonda
objavljuje se u javnosti tako da ova odluka vuče čitav niz negativnih posledica u
vidu obustavljanja kredita od drugih institucija usmerenih ka zemlji članici.
MMF programi takođe, ignorišu na izvestan način strukturalne suficite u
platnom bilansu, nasuprot strukturalnim deficitima. To znači da teret
prilagođavanja treba da bude podeljen između deficitnih zemalja i zemalja koje
ostvaruju viškove u platnom bilansu. Pri sadašnjoj konstelaciji snaga, glavni teret
prilagođavanja je na zemljama dužnicima. Zemlje koje ostvaruju viškove u
platnom bilansu ne pokušavaju da se prilagođavaju kroz apresijaciju njihovih
valuta i deficitnim zemljama treba da se dozvoli da izvrše diskriminaciju roba iz tih
zemalja. Naravno da se ova vrsta kritike, zasniva na pravu zemlje da kontrolišu
uvoz iz zemlje retke valute, odnosno iz zemalja sa ostvarenim suficitima u trgovini
u odnosu na tu zemlju. Ipak, glavna kritika odnosi se na nezainteresovanost MMF
za pitanja ekonomskog razvoja.
U odgovoru na kritiku, MMF se zajedno sa Svetskom bankom deklariše za
redukciju siromaštva, kroz formulaciju nove olakšice za redukciju siromaštva i
podsticaj privrednog rasta (PRGF). Umesto da zemlja članica ispuni masu
individualnih uslova za zajmovnu podršku, vlade tih zemalja treba da specificiraju
nekoliko širih rezultata povezanih sa redukcijom siromaštva, podizanjem nivoa
zdravstvene zaštite i obrazovanja. Naravno da se i u pogledu MMF zajmova
posebno vrši monitoring zajmodavnih aktivnosti zasnovan na prethodnoj kritici i
poukama izvučenim iz azijske i ruske finansijske krize koje su dovele do masivnog
bankrotstva u bankarskim sistemima.
Meltzerova komisija oformljena od strane SAD Kongresa preporučila je
svojevremeno Fondu, da se u potpunosti pomeri sa polja ekonomskog razvoja i
koncentriše na ulogu zajmodavca zadnjeg utočišta za brzorastuće ekonomije, koje
se suočavaju sa finansijskim krizama. Takođe se preporučuje Svetskoj banci, da
svoje aktivnosti bazira na pozajmljivanju samo siromašnim zemljama, a ne
zemljama koje su sposobne da privuku privatni kapital. U tom pravcu,
pozajmljivanje treba da bude usmereno ka zemljama sa dohotkom manjim od 4000
$ per capita i sa niskim kreditnim rejtingom. Najsiromašnijim zemljama sveta ne
treba pozajmljivati, već vršiti donacije.
Pozajmljivanje azijskim i latinoameričkim zemljama treba da bude prepušteno
regionalnim razvojnim bankama u tom regionu. Preporuke ove komisije na kojima
se sigurno zasnivaju budući pravci razvoja Svetske banke i MMF ističu jasniju
distinkciju između aktivnosti ove dve institucije. Ukoliko bi bila prihvaćena
originalna koncepcija iz Bretton-Woodsa da Svetska banka deluje kao razvojna
agencija, a MMF kao organizacija za kratkoročnu podršku rešavanja platnobilansnih
teškoća, smanjila bi se kritika usmerena ka ovim institucijama.
277

278
Literatura
1. Camdessus, M. (1990) “ Aiming for High Quality Growth “, Finance and
Development, September.
2. Guitian, M. (1994) MMF kao monetarna institucija : Izazov koji
predstoji ; Finansije br. 11-12.
3. Killick, T. (ed.) (1982) Adjustment and Financing in the Developing
World (Washington, DC: IMF).
4. Killick, T. (1995) IMF Programmes in Developing Countries:
Design and Impact (London: Routledge).
5. Reichmann, T. M. and R. T. Stillson (1978) ‘Experience with
Programs of Balance of Payments Adjustment: Stand-by
Arrangements in the Higher Tranches, 1963-72’, IMF Staff Papers,
June.
6. Schadler, S. (1996) ‘How Successful are IMF Supported Adjustment
Programs?’, Finance and Development, June.
7. Stiglitz, J. (2002) Globalisation and its Discontents, London: All Lane, the
Penguin Press.
8. Taylor, L. (1998) Varieties of Stabilisation Experience (Oxford:
Clarendon Press).
9. www.imf.org

Docent dr Milena Jakšić *
ANALIZA RIZIKA
U GLOBALNIM FINANSIJSKIM TOKOVIMA
Apstrakt: Imajući u vidu da je globalizacija prisutna u svim sverama ekonomskog i
društvenog života, kretanje kapitala u globalnim finansijskim tokovima je zakonit,
dugoročan i progresivan proces koji nema alternative. Shodno navedenom, u fokusu
istraživanja je ekonomski podsticaj globalizacije minimiziranju rizika ulaganja. Analizom
organizacije, strukture i funkcionisanja globalnog finansijskog tržišta dolazi se do ključnih
kriterijuma za efikasnu mobilizaciju i racionalnu alokaciju dugoročnih finansijskih
sredstava u globalnim finansijskim tokovima.
Globalno finansijsko tržište pred investiture stavlja niz povoljnih mogućnosti, ali i niz
opasnosti. Tako, minimiziranje rizika kao cilj diverzifikacije portfolija ima, sa razvojem
globalnog tržišta, dvostruki podstrek: niz novih instrumenata za uključivanje u portfolio
hartija od vrednosti i nova tržišta za geografsku disperziju rizika. Činjenica je, medjutim,
da se globalizacijom i rastućom integracijom finansijskih tržišta sužava prostor za
ostvarivanje pozitivnih efekata. Ipak, različitim finansijskim tehnikama investitori nastoje
da iskoriste šanse koje im pruža globalno finansijsko tržište.
Ključne reči: globalni finansijski tokovi, rizik, diverzifikacija portfolija.
RISK ANALYSIS IN GLOBAL FINANCIAL FLOWS
Abstrakt: Bearing in mind that globalization is present in all areas of economic and
social life, capital flow in global financial flows is a lawful, long-lasting and progressive
process with no alternatives. Accordingly, economic incentive of globalization to minimize
the risk of investment has been focussed in this paper. Key criteria for efficient mobilization
and rational allocation of long-term financial resources in global financial flows have been
established by analyzing the organization, structure and functioning of global financial
market.
Global financial market deals with an array of favourable opportunities, but with
danger situations as well. Thus, risk minimizing aimed by portfolio diversification has,
along with global market development, two-fold incentive: numerous new instruments for
entering securities into portfolio and new markets to spread the risk geographically.
However, globalization and increasing integration of financial markets make positive
effects less obtainable. Nevertheless, investors endeavour to take chances offered by global
financial market using various financial techniques.
Key words: global financial flows, risk, portfolio diversification
* Ekonomski fakultet Kragujevac
279

280
Uvod
Uslovljenost rizika i prinosa u procesu investiranja se izražava kao sposobnost
investitora da proceni obim prihvatljivog rizika koji prati očekivani prinos.
Standardno ponašanje investitora pretpostavlja njegovo očekivanje da će
realizovati maksimalni prinos uz prihvatljivi nivo rizika, odnosno ostvariti
minimalni rizik uz dati nivo prinosa. S obzirom da mogućnost ostvarenja niže stope
prinosa od očekivane čini konkretno ulaganje rizičnijim, sagledavanje rizika kojim
je opterećen svaki konkretan plasman ne sme biti zanemareno ili prepušteno
intuiciji. Inače, pogrešne procene rizika mogu imati za posledicu izostanak
očekivanog prinosa ili čak gubitak uloženog kapitala.
Investitor nije zainteresovan za rizik i prinos jednog, izolovanog, finansijskog
instrumenta. On ulaže u portfolio, skup finansijskih instrumenata, različitih vrsta i
karakteristika. Držanje jednog finansijskog instrumenta ili malog broja njih, sa
jedne strane smanjuje prinos usled transakcionih troškova, a sa druge strane visoka
koncetracija rizika izlaže investitora neočekivanom gubitku.
Ukoliko je dat set finansijskih istrumenata u okviru koga se može obaviti
izbor, portfolio teorija pruža mogućnost investitoru da odluči koja će kombinacija
finansijskih instrumenata dati najbolji prinos za dati rizik. Nesumnjivo, investitor
će držati efikasan portfolio, odnosno portfolio koji omogućava najbolji prinos u
odnosu na involvirani rizik. Efikasan portfolio je lični izbor investitora i broj
efikasnih portfolia zavisi od broja investitora.
U cilju konstruisanja efikasnog portfolija investitor može da kombinuje
domaće i međunarodne finansijske instrumente. Ovako sastavljen portfolio nosi
manji rizik od čisto domaćeg portfolija. Stoga se može reći da je globalno
finansijsko tržište odlična osnova za smanjenje rizika investiranja. Razvoj
globalnog finansijskog tržišta investitorima pruža niz pogodnosti koje se odnose na
efikasniju mobilizaciju i racionalnu alokaciju finansijskih resursa, ali i niz
opasnosti u pogledu identifikovanja, praćenja i kontrole rizika investiranja.
Visina rizika očekivanog prinosa
Investitori nastoje da ostvare visoke prinose na svoje investicije, međutim
većina ne voli velike rizike, koji su često povezani sa anticipiranim visokim
prinosima. Drugim rečima, većina investitora ima averziju prema riziku. Rizici
umanjuju marginalnu korisnost bogatstva, jer je funkcija korisnosti konkavna u
odnosu na bogatstvo (videti Sliku 1.). Dodatni ili marginalni prirast bogatstva
povećava korisnost za sukcesivno manje iznose, tako da investitori sa konkavnom
funkcijom korisnosti poseduju smanjenu marginalnu korisnost bogatstva. 60 Za bilo
60 Elton, E.J., (2005). Modern Portfolio Theory, Journal of Finance, April, No.7-8. p. 9.

koji nivo bogatstva, dati pad bogatstva dovodi do većeg pada korisnosti nego što će
isti rast bogatstva dovesti do povećanja korisnosti.
Korisnost u(w)
u(w) 2
u(w) 0
u(w)
1
Slika 1. Konkavna funkcija korisnosti
w 1 w o w 2 Bogatstvo, w
y
y
u =u(w)-u(w)
2 2 o
u =u(w)-u(w)
1 o 1
Kao što se može videti nivo korisnosti ili satisfakcije raste sve manje kako
raste bogatstvo. Pretpostavlja se da je inicijalni nivo bogatstva wo, što implicira
nivo korisnosti od u(wo). Ako bogatstvo padne za iznos Δw1=wo-w1, korisnost pada
za iznos Δu1=u(wo)-u(w1). Ukoliko, sa druge strane, bogatstvo poraste za isti iznos
Δw2=w2-wo, korisnost raste za iznos Δu2=u(w2)-u(wo). Kada je umanjena
marginalna korisnost, Δu1 je uvek veće nego Δu2.
Očekivana korisnost investitora od rizične investicije uvek će biti manja nego
korisnost od sigurne investicije sa istim očekivanim prinosom, sve dok investitor
ima averziju prema riziku (Δu1 >Δu2 ). Stoga, investitor nikad neće odabrati rizičnu
investiciju koja nudi isti očekivani prinos kao i investicija koja je oslobođena od
rizika.
Investitori koji su neutralni prema riziku imaju linearnu funkciju korisnosti
koja prikazuje konstantnu marginalnu korisnost bogatstva i stoga će biti
indiferentni između izbora nerizične i rizične investicije, koje nude isti očekivani
prinos. Za takve investiture Δ u1 = Δ u2. Na kraju, investitori koji prihvataju rizik
imaju konveksnu funkciju korisnosti koja prikazuje povećanje marginalne
korisnosti bogatstva i stoga će preferirati rizične investicije, jer je u ovom slučaju
Δu2 >Δu1.
Diverzifikacija portfolio rizika
Evidentno je da se retko mogu pronaći investitori koji koncentrišu svoje
bogatstvo u jednu vrstu hartija od vrednosti. Umesto toga, oni teže da investiraju u
diverzifikovani portfolio hartija od vrednosti. Na taj način se može smanjiti visina
281

izika očekivanog prinosa, koja zavisi kako od apsolutnog rizika svakog ulaganja u
portfolio, tako i od veze koja postoji između pojedinih plasmana u okviru
portfolija. U slučaju da portfolio čine plasmani između kojih postoji niska
korelacija opsega varijacija budućih očekivanih prinosa može se očekivati da rizik
ostvarenja prinosa na ukupni portfolio bude manji od zbira rizika pojedinačnih
ulaganja.
Rizik budućeg prinosa meri se disperzijom verovatnoće da će prinos biti veći
lil manji od očekivanog. Kao statistički izraz disperzije koristi se standardna
devijacija, koja predstavlja kvadratni koren varijanse. Ukoliko je veća varijansa ili
standardna devijacija, veća je i moguća disperzija budućeg prinosa oko očekivanog
prinosa, odnosno veća je investitorova nesigurnost. Dok je standardna devijacija za
pojedinačne finansijske instrumente znatno veća nego za portfolio finansijskih
instrumenata, prosečan prinos kod pojedinačnih finansijskih instrumenata manji je
nego prinos portfolija.
Prinos na portfolio je procenjeni prosek od prinosa na pojedinačne hartije od
vrednosti koje čine portfolio, gde je procenjena vrednost odnosa svake hartije od
vrednosti u ukupnom portfoliju: 61
282
r
p
gde su:
=
N
∑
i=
1
θ r
(1.)
i
i
rp - prinos na rizičan portfolio,
N - broj hartija od vrednosti u portfoliju.
r i - prinos na i-tu hartiju od vrednosti u portfoliju,
θ i - procenjena proporcija vrednosti u portfoliju sadržana u i-toj hartiji od
vrednosti sa ∑ θ i = 1.
i=
1
N
Očekivani prinos na portfolio je dat procenjenim prosekom očekivanih
prinosa na pojedinačne hartije od vrednosti:
r
p
gde su:
=
N
∑
i=
1
θ r
i
i
r p = E(
rp
) - očekivani prinos na portfolio;
r i = E(
ri
) - očekivani prinos na i-tu hartiju od vrednosti.
61 Fabozzi, F., Modigliani, F., (2003). Capital Markets – Institutions and Instruments, Prentice-Hall,
Inc., New Jersey, p. 212.
(2.)

Korišćenjem jednačine (1.) i (2.) varijansa prinosa na portfolio (ili rizik
portfolija) je dat na sledeći način:
σ
gde su:
2
p
= N
N
N N
2 ⎡ ⎤
= E(
rp
−rp
) = E⎢∑θi
( ri
−ri
) ⎥ = ∑∑θ1θ
jσ
⎣i
= 1 ⎦ i=
1 j=
1
N
∑∑
i=
1 j=
1
θ θ σ σ
i
j
i
j
ρ
2
σ p - varijansa prinosa na portfolio rizik;
ii
2
i
ij
( ) 2
r r
σ = σ = E − - varijansa na prinos i-te hartije od vrednosti;
i
i
2
σ i = E( ri
− ri
) - standardna devijacija prinosa na i-tu hartiju od
vrednosti;
σ ij = E( ri
− ri
)( rj
− rj
) - kovarijansa između prinosa na i-tu i j-tu hartiju od
vrednosti.
ρ = σ σ σ - korelacija između prinosa na i-tu i j-tu hartiju od vrednosti.
ij
ij
i
j
Da bi se izmerio rizik portfolija finansijskih instrumenata neophodno je
poznavati, ne samo varijansu svakog od finansijskih instrumenata koji čine
portfolio, nego i uzajamni odnos očekivanog prinosa svakog instrumenta, odnosno
kovarijansu ili koeficijent korelacije između njih. On pokazuje vezu između
ostvarenog i očekivanog prinosa.
Koeficijent korelacije ima značaj budući da prinosi finansijskih instrumenata
nisu perfektno korelisani. Diverzifikacija proizilazi iz kombinovanja finansijskih
instrumenata čiji prinosi su niži od potpuno korelisanih. Generalno, što je niža
korelacija među hartijama od vrednosti, veći je uticaj diverzifikacije na smanjenje
varijabiliteta. Ako se prinosi finansijskih instrumenata kreću potpuno saglasno,
onda je koeficijent korelacije jednak (+1). Ukoliko se kreću saglasno, ali u
suprotnom smeru, koeficijent korelacije je (-1). Kada je kretanje prinosa
finansijskih instrumenata nezavisno jedno od drugog koefcijent je (0). 62 Znači,
racionalan investitor koji ima averziju prema riziku izabraće negativno korelisan
portfolio.
Potrebno je istaći da prosečan prinos nije povezan sa brojem hartija u
portfoliju. Međutim, ne može se zaobići činjenica da standardna devijacija opada
sa porastom broja hartija od vrednosti u portfoliju. Inače, prinos diverzifikovanog
portfolija vrlo blisko sledi koeficijent korelacije. Teoretski, ako se raspolaže sa
62 Alexander, G.J. and Sharpe W.F. (1989). Fundamentals of Investments, Prentice-Hall, Enflwood
Cliffs, p. 79.
2
ij
(3.)
283

dovoljno finansijskih instrumenata čiji prinosi nisu u korelaciji, potpuno bi se
eliminisao portfolio rizik.
284
Slika 2. Prinosi na dve hartije od vrednosti (a) savršeno pozitivno korelisani prinosi; (b)
savršeno negativno korelisani prinosi, (c) nekorelisani prinosi.
r 1
r 2
r 1
(a) (b) (c)
Ukupni portfolio rizik opada kako se povećava broj finansijskih instrumenata
u portfoliju. Većina empirijskih istraživanja posmatra uticaj diverzifikacije na
portfolio rizik običnih akcija. Ona pokazuju da se efekti diverzifikacije pokazuju
kod portfolija malog obima (portflio od 20 akcija). 63 Tako da je prag na kome se
ukupni rizik porfolija svodi na tržišni rizik veoma nizak. Otuda rizik potpuno
diverzifikovanog portfolija zavisi od tržišnog rizika finansijskog instrumenta
uključenog u portfolio.
Set portfolio mogućnosti sa minimalnom
standardnom devijacijom i set efikasnosti
Prinos i rizik koji stvara portfolio zavisi od dva seta faktora: prinosa i rizika
individualnih hartija od vrednosti u portfoliju i proporcije svake hartije od
vrednosti koja je u portfoliju. Prvi set faktora je parametar za portfolio investitora,
u smislu da on nema kontrolu nad prinosima i rizicima pojedinačnih hartija od
vrednosti. Drugi set faktora su varijable izbora, u smislu da investitor može izabrati
proporcije svake hartije od vrednosti u portfoliju.
Portfolio se može sastojati od jednog ulaganja, dva ulaganja, sve do N
ulaganja. On, takođe, može sadržati ista ulaganja kao neki drugi portfolio, ali sa
različitim ponderima. Set svakog mogućeg portfolija tako konstruisanog prikazan
je na Slici 3. kao osenčeni set AHBQ. Ovaj set portfolio mogućnosti podrazumeva
da svako ima ista očekivanja prema riziku i prinosu (sve dok su očekivanja
homogena). Konveksni oblik proizilazi iz toga što se sastoji od sredstava koja nisu
u savršenoj korelaciji.
63 U proseku približno 40% rizika se eliminiše formiranjem slučajno odabranih portfolija od dvadeset
akcija. Isto, str. 226.
r 2
r 1
r 2

Potrebno je uočiti da nije svaki portfolio u setu portfolio mogućnosti
interesantan za razmatranje. Ha primer, to je slučaj sa portfolijima nad kojima jasno
dominiraju druti portfoliji. Jedan portfolio će dominirati nad drugim ako ima
manju standardnu devijaciju i isti očekivani prinos, ili veći očekivani prinos i istu
standardnu devijaciju. Portfoliji nad kojima dominiraju druti portfoliji su poznati
kao neefikasni portfoliji. Jasno, svi portfoliji u okviru seta portfolio mogućnosti
(kao što su P 1 , P2
, P3
) su oni nad kojima dominiraju portfoliji na levoj strani granice
seta portfolio mogućnosti (AHB, na Slici 3.). Ova, leva granica, poznata je kao set
portfolio mogućnosti sa minimalnom standardnom devijacijom.
Slika 3. Set portfolio mogućnosti sa minimalnom standardnom devijacijom i efikasan set
Očekivani
prinos rp
r p
*
P *
A
P 1
P
H 3
P Q
2
A
* Standardna devijacija, σ p
σ p
Efikasan set je deo seta portfolio mogućnosti sa minimalnom standardnom
devijacijom koji ne sadrži neefikasne portfolije. Naime, portfoliji koji leže između
B i H su neefikasni zato što njima dominiraju portfoliji koji leže duž AH. Za
razliku od njih, prostor između AH sadrži set svih efikasnih portfolija i poznat je kao
efikasan set.
Efikasan set kod nerizičnih hartija od vrednosti
Postavlja se pitanje šta se dešava ako u efikasnom setu, osim rizičnih hartija
od vrednosti, postoje nerizične hartije od vrednosti, pri čemu te nerizične hartije
od vrednosti mogu biti pozajmljene po jedinstvenoj nerizičnoj stopi prinosa.
Inicijalno, razmatra se portfolio koji se sastoji od samo jedne rizične hartije od
vrednosti ( x 1)
i jedne nerizične hartije od vrednosti (xf). Očekivani prinos od ovog
portfolija je:
285

286
rp = θ 1ri
+ θ 2
gde su:
r f - nerizična stopa prinosa,
r
f
θ 1 - proporcija bogatstva sadržanog u rizičnoj hartiji od vrednosti i
θ 2 = 1 −θ
1
Standardna devijacija portfolija je:
σ = θ1σ
(4.)
p 1 , (5.)
što proizilazi iz definicije koja glasi da stopa prinosa oslobođena rizika ima nultu
2
varijansu ( σ = 0 ) i nije u korelaciji sa prinosom rizične aktive ( σ 0 ).
f
1 f =
Slika 4. Set portfolio mogućnosti sa rizičnom i nerizičnom finansijskom aktivom
Očekivani
prinos rp
r 1
r f C=x1
G
σ1
M=x 1
L
Standardna devijacija, σ p
Jednačine (4.) i (5.) podrazumevaju linearni set portfolio mogućnosti kao što
je prikazano na Slici 4. U tački C investitor ulaže ukupni portfolio u nerizičnu
aktivu (prinos na portfolio je rf i rizik portfolija je nula). U tački M investitor ulaže
celokupan portfolio u rizična ulaganja, sa očekivanim prinosom r i i očekivanim
rizikom σ 1 . U tački G, koja se nalazi između C i M, deo portfolija se investira u
rizična ulaganja (to jest, 0 < θ 1,
< 1), a ostatak se investira u nerizična ulaganja.
Pronalaženjem seta portfolio mogućnosti za nerizična ulaganja i jedno rizično
ulaganje, može se pronaći set portfolio mogućnosti i efikasan set kada se nerizično
ulaganje kombinuje sa rizičnim ulaganjem u privredi (što je prikazano na Slici
5.). Na primer, kada se nerizično ulaganje kombinuje sa rizičnim portfoliom K,

stvara se set portfolio mogućnosti CKP. Slično, kada je nerizično ulaganje
kombinovano sa rizičnim portfolijem A, stvara se set portfolio mogućnosti CAJ.
Očekivani
prinos rp
Slika 5. Tržišna ravnoteža i tržišni portfolio
r f
C
Linija tržišta
kapitala
K
M
A
L
B
Standardna devijacija, σ p
Ovaj set portfolio mogućnosti dominira nad CKP zato što svaki portfolio u
CAJ ima veći očekivani prinos nego svaki portfolio u CKP sa istom
standardnom devijacijom. Set portfolio mogućnosti nad kojim ne dominira
nijedan drugi je onaj koji proizilazi iz kombinovanja nerizične aktive sa rizičnim
portfoliom. Na Slici 5. portfolio M je onaj koji leži u tački tangente između
segmenta linije CML i konveksnog seta rizičnih portfolija AMKB. Kada postoji
nerizična akgiva koja može biti pozajmljena ili data po istoj nerizičnoj stopi,
efikasan set uključuje sve portfolije koji čine kombinaciju nerizičnog ulaganja i
rizičnog portfolija M. Na Slici 5. to implicira da je efikasan set na segmentu linije
CML. Efikasan set je takođe poznat kao linija tržišta kapitala, zato što su portfoliji
duž nje izvedeni iz pozajmljivanja i davanja po nerizičnoj stopi prinosa na tržištu
kapitala.
Kada postoji tržišni portfolio i nerizična stopa prinosa, može se izračunati
tržišna ili ravnotežna cena rizika. 64 Tržišna cena rizika je jednostavno jednaka
nagibu linije tržišta kapitala (Slika 6.).
gde su:
Tržišna cena rizika =
r
m
− r
σ
r f - nerizična stopa prinosa,
m
f
64 Blake, D., (2000). Financial Markets Analysis, John Wiley & Sons Ltd., Chichester, p. 233.
J
P
(6.)
287

288
r m - očekivaii prinos od tržišnog portfolija
σ m - standardna devijacija tržišnog portfolija.
Jednačina pokazuje da je tržišna cena rizika jednaka višku prinosa ili
premiji za rizik na tržištu (iznad nerizične stope) po jedinici rizika. Ona meri
porast očekivanog prinosa potrebnog da se investitoru kompenzuje dodatna
jedinica rizika. To se može jasnije videti kada se razmatra jednačina linije tržišta
kapitala (CML):
gde su:
⎛rm − rf
⎞
rp = r f ⎜ ⎟σ
⎜ σ ⎟ p
(7.)
⎝ m ⎠
r p - očekivani prinos od portfolija duž CML,
σ p - standardna devijacija portfolija duž CML.
Sve dok postoje homogena očekivanja u pogledu rizika i prinosa, svaki
investitor će ce složiti s tim da je tržišna cena rizika istovremeno marginalna
stopa transformacije između rizika i prinosa. Svaki investitor će ce takođe složiti
da će svi efikasni portfoliji biti procenjeni u ravnoteži shodno jednačini (7.).
Drugim rečima, stopa prinosa potrebna da bi efikasan portfolio bio u ravnoteži
biće data sa r p u jednačini (7.) ako je njegov nivo rizika dat sa σ p .
Očekivani
prinos rp
r m
r f
Slika 6. Optimalni portfolio i tržišna cena rizika
u 1
C
P 1
M
σ m
P 2
Nagib
duži CML
u 2
Standardna devijacija, σ p
L
r m rf = =
σ m
Tržišna
cena rizika
Optimalni portfolio svakog investitora biće formiran kombinacijom tržišnog
portfolija i nerizičnih sredstava. Tačna kombinacija tržišnog portfolija i
nerizičnih sredstava zavisi od stepena odbojnosti prema riziku. Naime, optimalni
portfolio je određen tačkom u kojoj je kriva indiferencije tangenta na CML. U ovoj

tački nagib krive indiferencije (koji meri marginalnu stopu supstitucije između rizika i
prinosa) jednak je nagibu CML (koji meri marginalnu stopu transformacije (MRT)
između rizika i prinosa: 65
gde su:
MRS
r
− r
m f
1 = MRS2
= MRT =
(8.)
σ m
MRS1 - marginalna stopa supstitucije između prinosa i rizika za investitora i,
i= 1,2;
MRT1 - marginalna stopa transformacije između rizika i prinosa (tržišna cena
rizika).
Jednačina je standardni uslov optimalnosti u ekonomiji i može ce koristiti za
izračunavanje proporcije tržišnog portfolija i nerizičnih sredstava u optimalnom
portfoliju.
Uticaj globalizacije na optimalnu diverzifikaciju portfolija
Na globalnom finansijskom tržištu investitor ne mora da sužava izbor
finansijskih instrumenata u portfolio na isključivo domaće finansijske instrumente.
Pri konstruisanju optimalnog portfolija on može da kombinuje domaće i
međunarodne finansijske instrumente. Ovako sastavljen portfolio nosi manji rizik
od čisto domaćeg portfolija.
Da je ova tvrdnja tačna pokazuje sledeća analiza. Ekonomska teorija, u
kontekstu analize portfolija poslužila se dvofondnim modelom merenja prinosa i
rizika. Ukoliko pretpostavimo da investitor ulaže kako u nerizičnu finansijsku
aktivu ( θ f ) tako i u međunarodni portfolio ( θ m ) onda je: 66
θ
θ
f
f
+ θ
m
= 1−
θ
= 1,
m
.
Za međunarodni portfolio očekivani prinos je:
∗
p
f
f
m
m
( −θ
) r + θ r = r + θ ( r r )
r = θ r + θ r = 1 − . (10.)
m
f
m
Kao što je poznato, varijansa nerizične imovine je nula. Takođe, korelacija
nerizične imovine i tržišnog portfolija je nula. Nerizična aktiva nema varijabilitet i ne
kreće se za prinosom tržišnog portfolija. Drugim rečima, standardna devijacija
dvofondnog portfolija pretpostavljena je standardnom devijacijom međunarodnog
portfolija.
65 Isto, str. 234.
66 McInish, H.T., (2000). Capital Markets – A Global Perspective, Blackwell Publishers Inc.,
Massachusetts, p. 192.
m
f
m
m
f
(9.)
289

290
σ
θ
∗
p
m
= θ
σ
=
σ
m
∗
p
m
σ
.
m
,
(11.)
Zamenom θ m u jednačini za očekivani prinos na globalnom tržištu dobijamo
očekivani prinos dvofondnog portfolija:
( r − r )
∗
σ
∗
p
m f ∗
rp = rf
+ ( rm
− rf
) = rf
+ σ p.
σ
σ
m
m
(12.)
∗
Ako pretpostavimo da investitori imaju isti odnos prema riziku ( σ p = σ p ) 67 , onda
je razlika između očekivanog prinosa na međunarodnom i domaćem tržištu jednaka:
( )
⎡ rm
− r
∗
f ∗ ⎤
r rp − rp
= ⎢r
f + σ p ⎥ − [ rf
+ β m ( rm
− rf
) ].
⎣ σ m ⎦
gde je:
(13.)
β m - koeficijent osetljivosti prinosa međunarodnog portfolija u odnosu na prinos
domaćeg portfolija.
∗
rm
− rf
σ f ρ p ρ m
Ukoliko sa λ obeležimo izraz i pošto je β m = sledi:
σ m
σ m
∗
rp − rp
= λσ p − λσ p ρ p ρm
= λσ p − ( 1− ρ p ρm
).
(14.)
Sve dok su domaći i međunarodni portfilio manje nego savršeno pozitivno
korelisani, diverzifikacija uključivanjem inostranih finansijskih instrumenata u
portfolio daje pozitivne rezultate. Efekti diverzifikacije najizraženiji su u slučaju
negativne korelacije. Dakle, odgovor na pitanje u kojoj meri je prinos povećan (ili
rizik umanjen) diverzifikacijom portfolija na globalnom tržištu zavisi od stepena
korelacije pojedinih finansijkih instrumenata u portfoliju. Globalno tržište pruža
dobru osnovu za optimizaciju portfolija, ali samo u meri u kojoj su prinosi
finansijskih instrumenata nisko korelisani sa prinosom portfolija.
Prilikom kreiranja međunarodnog portfolija i sagledavanja visine očekivanog
prinosa, investitor mora da ima u vidu i odnos deviznog kursa nacionalne valute i
valute zemlje u koju je investirao. Visina prinosa izražena u domaćoj valuti ( r id )
zavisi ne samo od stope prinosa u zemlji investiranja ( r), i već i od stope
aprecijacije inostrane valute u odnosu na nacionalnu valutu ( e i ):
r = r + e . (15.)
id
i
i
67 To je opravdana pretpostavka, jer se želi sagledati samo uticaj faktora tržište.

Standardna devijacija prinosa u domaćoj valuti jednaka je:
σ id = σ i + σ ei + 2ρ( ri
, ei
). (16.)
Pozitivna kovarijansa pokazuje da vrednost inostrane aktive raste ili opada
zajedno sa promenom vrednosti inostrane valute. Sa druge strane, negativna
kovarijansa znači pad (rast) vrednosti inostrane aktive kada inostrana valute
aprecira (deprecira).
Može se postaviti pitanje da li investitori mogu, i u kojoj meri, uticati na
efekte međunarodne diverzifikacije portfolija? Odgovor zavisi, pre svega, od
povezanosti nacionalnih tržišta kapitala, odnosno od korelacije između njihovih
prinosa. Evidentno je da se vremenom povećava koeficijent korelacije između
nacionalnih tržišta. To, na osnovu prethodno rečenog, smanjuje pozitive efekte
međunarodne diverzifikacije.
Imajući u vidu napred navedeno, može se postaviti pitanje da li finansijska
liberalizacija doprinosi smanjenju rizika investiranja. Veruje se da je globalni
finansijski sistem sposoban da održi stabilnost na dugi rok. Teorijski posmatrano,
nije moguće osporavati pozitivne posledice ekonomske globalizacije. Reč je o
kreiranju, osvajanju, transferu i primeni novih tehnologija, kojima se redistribuira
rizik investiranja.
Zaključak
Izloženi stavovi su razvijeni sa nastojanjem da ukažu na način izbora
najpovoljnije tržišne alternative ulaganja. U navedenom izlaganju konstatovano je
da niska korelacija finansijskih instrumenata smanjuje rizik bez smanjenja
prinosa. Međutim, rastuća integracija nacionalnih tržišta, istovremeno, smanjuje
mogućnosti za ostvarenje pozitivnih efekata međunarodne diverzifikacije
portfolija.
Finansijskim inovacijama i novim tehnikama upravljanja rizicima investitori
nastoje da smanje rizik i iskoriste šanse koje im pruža globalno finansijsko tržište.
Proces finansijskih inovacija omogućio je stvaranje novih finansijskih instrumenta
i institucija za povećanje efikasnosti finansijskih tržišta i redistribuciju rizika. Reč
je o inovativnim finansijskim instrumentima koji proširuju tržište, povećavaju
likvidnost tržišta, upravljaju i realociraju finansijske rizike.
Finansijska liberalizacija je omogućila osnivanje novih oblika nebankarskih
finansijskih institucija, koje bitno utiču na smanjenje izloženosti investitora riziku.
Niski transakcioni troškovi omogućuju finansijskim posrednicima da podele rizik
uz male troškove. Preduzimanje niza preventivnih mera za poboljšanje
transparentnosti, monitoringa, finansijske i bankarske standardizacije, u krajnjoj
liniji, znače jačanje poverenja i smanjenje averzije prema riziku.
Pored liberalizacije, efikasnost globalnog tržišta je povećana zahvaljujući
rastućoj konkurenciji i konsolidaciji finansijskih institucija, kontinuelnom
291

obavljanju trgovine, brzom rastu novih tehnologija za pružanje finansijskih usluga,
deregulaciji finansijskih tokova i sl. Tehnološki napredak je omogućio lakšu
kontrolu tržišta od strane regulatornih organa. Zahvaljujući procenama od strane
rejting agencija, investitori imaju mogućnost brzog izbora najpovoljnije tržišne
transakcije. Poslednjih godina porasla je aktivnost institucija visokog leveridža,
koje naglašavaju potrebu za potpunim razumevanjem upravljanja rizicima.
Može se zaključiti da je globalizovano finansijsko tržište potpuno
eksteritorijalno i nadnacionalno. Ono isključivo poznaje standardizovane
multinacionalne finansijske strategije i finansijske proizvode, digitalnu, umreženu,
vremenski i teritorijalno neograničenu trgovinu. Na njemu dominira etika, etičke
vrednosti i etički principi, a ne nacionalno pravne norme. Ono je organizovano po
principu decentralizovane vlasti i centralizovanih informacija. Formirana cena
finansijske aktive je objektivna i reperna. Globalno tržište je efikasno, manje
krizno i nestabilno.
292
Literatura
1. Alexander, G.J., Sharpe, W.F., (1989). Fundamentals of Investments, Prentice-
Hall, Inc., New Jersey.
2. Blake, D., (2000). Financial Markets Analysis, John Wiley & Sons Ltd.,
Chichester.
3. Elton, E.J., (2005). Modern Portfolio Theory, Journal of Finance, April, No.7-8.
4. Fabozzi, F., Modigliani, F., (2003). Capital Markets – Institutions and
Instruments, Prentice-Hall, Inc., New Jersey.
5. McInish, H.T., (2000). Capital Markets – A Global Perspective, Blackwell
Publishers Inc., Massachusetts.
6. Van Horne, P., (1995). Financial Management and Policy, Prentice-Hall, Inc.,
New Jersey.

dr Slobodan Marković *
Biljana Lazić, dipl.ecc **
STRANE DIREKTNE INVESTICIJE I EKONOMSKI RAZVOJ
ZEMALJA U TRANZICIJI
Rezime: Poslednjih decenija, svedoci smo naglih promena na svetskoj ekonomskoj
sceni koje se, pre svega, manifestuju kroz transformaciju centralističko-planskih privreda u
tržišno orijentisane. Svakako, sve zemlje u tranziciji teže brzom uključivanju u evropske
tokove, pa prilagođavaju svoje politike, zakonske okvire, infrastrukturu itd. kako bi
pokrenule priliv svežeg kapitala iz inostranstva. Upravo opisane pojave ukazuju na
neophodnost razmatranja i razumevanja fenomena stranih direktnih investicija kao oblika
ulaganja inostranog kapitala u zemlje u tranziciji. Svrha rada je da prikaže razvoj i
osnovne oblike SDI-a , kao i motive stranih investitora. U radu će se istaći koje su zemlje
najveći investitori, a koje najveći primaoci sredstava, sa posebnim osvrtom na učešće
stranih direktnih investicija u kapitalu zemalja Centralne i Jugoistočne Evrope.
Prevashodni cilj rada je da na osnovu iskustava zemalja u razvoju istakne sve pozitivnosti
SDI-a kao pokretača i stabilizatora privrede, ali i da ukaže na njihove negativne efekte i
očekivanja koja nisu bila ispunjena prilivom inostranog kapitala u tranzitorne zemlje.
Ključne reči: tranzicija, strane direktne investicije-SDI, zemlje investitori, zemlje
primaoci
FOREIGN DIRECT INVESTMENTS AND ECONOMIC DEVELOPMENT OF
COUNTRIES IN TRANSITION
Abstract: During last decades, we are the witnesses of fast changes on the world
economy scene primarily manifested through transformation of centrally-planned
economies into the ones oriented towards market. Surely, all countries in transiton tend to
fast their inclusion into European courses, so they adjust their policy, legal regulations,
infrastructure etc. in order to get fresh money from abroad. Previously described changes
themselves show the inevitability of considering and understanding the phenomenon of
foreign direct investments as a form of bringing fresh sums of money from abroad into the
countries in transition. The purpose of this paper-work is to present the development and
main forms of foreign direct investments (FDI), as well as the motives of foreign investors
and conditions of the countries being receivers of certain amounts of money. There will be
pointed out in the text which countries are the greatest investors, and which ones are the
greatest receivers of fresh money, with the special attention to participation of foreign
direct investments in the capital of the countries situated in central and south-eastern
Europe. The fundamental aim of this work is to point out, according to all experience of the
developing countries, all positive sides of FDI as a starter and stabilizer of economy. But,
* Fakultet za spoljnu trgovinu, Geri Karolja br.1, Novi Sad
** Fakultet za spoljnu trgovinu, Geri Karolja br.1, Novi Sad, e-mail: biki3103@yahoo.com
293

its task is also to show their negative effects and expectations not being fulfilled by inflow
of foreign capital into countries in transition.
Key words: transition, foreign direct investments-FDI, investitor countries,
countries being receivers of fresh money, restrict policy.
294
1. Uvod
Dvadeseti vek su obeležile mnogobrojne promene u ekonomskoj sferi
podstaknute, pre svega, Velikom ekonomskom krizom i naftnim šokovima. To je
ujedno bio i period naglog siromašenja i gubitka ekonomske snage mnogih
zemalja, sa jedne strane, a bogaćenja i jačanja moći sadašnjih velikih svetskih sila,
sa druge strane. Neizostavna i sada već uobičajena pojava savremenog društva je
proces globalizacije koji za sobom povlači mnogobrojna razmatranja, pozitivne ali
i negativne reakcije. Globalizaciju karakteriše sve veća međusobna povezanost i
uslovljenost privreda pojedinih zemalja i njihova težnja ka stvaranju jedinstvenog,
globalnog tržišta. Razvijene zemlje, a takođe i zemlje u razvoju povezuju se u
isprepletanu mrežu ekonomskih, socijalnih i političkih veza i odnosa. Kao
posledica opisanih kretanja pojavljuje se rastuća konkurencija na svetskom tržištu i
monopolizacija privrednih resursa. Možemo konstatovati da smo već duže vreme
svedoci procesa internacionalizacije svetske privrede u kom pojedine velike,
transnacionalne kompanije preuzimaju više nego značajan primat na svetskoj
ekonomskoj sceni. Pomenute kompanije raspolažu izuzetno visokim iznosima
kapitala, a samim tim poseduju i ogromnu moć i uticaj na ostatak sveta. U okvirima
savremenih međunarodnih ekonomskih odnosa transnacionalne kompanije postaju
vodeći pokretači investicionih, trgovinskih i tehnoloških tokova i značajno
doprinose dinamičnosti svetske privrede i opštem ekonomskom napretku. Ukoliko
pomenemo da moćne kompanije kontrolišu čak više od trećine ukupnih
ekonomskih tokova u svetu, tada nam postaje jasno zašto se toliko polemiše o
njihovom nastanku, njihovom značaju kao i pozitivnim i negativnim efektima na
privredna kretanja velikog broja zemalja.
Upravo, pomenute transnacionalne kompanije su jedan od najznačajnijih
izvora svežeg kapitala za mnoge zemlje u razvoju, pogotovo bivše socijalističke
zemlje, koje transformišu dosadašnje planske i rigidne načine privređivanja u
fleksibilne i tržišno orijenstisane. Na ovom dugom i veoma napornom putu
neophodna im je ogromna finansijska podrška, pogotovo u vidu stranih direktnih
investicija. Svakako, inicijalni faktor privrednog razvoja i uslov ekonomskog
oporavka je priliv svežeg kapitala, koji je oskudan i nedostajući element u mnogim
tranzitornim zemljama. Strane direktne investicije su veoma pogodan izvor
sredstava za zemlje koje imaju niske nivoe domaće štednje, jer pored direktnih
uticaja na privredu zemlje domaćina one ostvaruju i indirektan uticaj na čitavu
ekonomiju. Strani kapital nedvosmisleno pruža značajne koristi zemljama u
razvoju jer utiče na uspostavljanje političke i ekonomske stabilnosti, jača pravni i
institucionalni okvir, uvodi nova tehnološka znanja i dostignuća, pozitivno deluje

na poslovno okruženje i unapređenje menadžerskih i organizacionih sposobnosti
zaposlnih.
U daljem radu, ukratko ćemo se podsetiti osnovnih oblika stranih direktnih
investicija i motiva inostranih investitora. Posebno ćemo istaći koliki su bili prilivi
stranih direktnih investicija, u proteklom periodu, u zemlje Centralne i Jugoistočne
Evrope i kako ovaj oblik finansiranja utiče na njihova privredna kretanja.
2. Ključna obeležja stranih direktnih investicija
2.1. Pojam i razvoj stranih direktnih investicija
Prema definiciji UN-a strane direktne investicije predstavljaju takva ulaganja
koja podrazumevaju dogovorno povezivanje partnera, obezbeđivanje dugoročnih
interesa i sprovođenje kontrole od strane preduzeća iz jedne zemlje nad
preduzećem koje je rezident neke druge zemlje. Na ovaj način peduzeće investitor
stiče vlasničku kontrolu nad preduzećem u koje je uložio kapital, a koje se nalazi u
drugoj zemlji izvan njegove matične. SDI mogu imati više formi kao što su: javne
investicije od strane države, privatne investicije pojedinaca i grupa i investicije
pojedinih preduzeća. Najveći udeo u ukupnim svetskim investicionim tokovima
imaju svakako zemlje popularne „trijade“: SAD, Japan i EU. Najćešće, SDI
podrazumevaju sledeće tri vrste ulaganja: 68
1. Vlasnički kapital (equity capital) – koji podrazumeva ulaganje sredstava u
akcije strane kompanije,
2. Reinvestirana zarada (reinvested earnings) – predstavlja deo zarade stranog
investitora koji nije preuzet u vidu dividende već je iskorišćen za
povećanje kapitala filijale i
3. Intra-kompanijske pozajmice (intra-company loans) – podrazumevaju
davanje sredstava na zajam u okviru jedne transnacionalne kompanije i to
između matičnog preduzeća i filijala ili između samih filijala.
Iskustva velikog broja zemalja u razvoju su pokazala da su SDI povoljniji
kanal priliva neophodne akumulacije u odnosu na uzimanje klasičnih kredita na
međunarodnom finansijskom tržištu. Pomoću ovog oblika finansiranja, u
tranzitornim zemljama se poboljšava ekonomska situacija, razvijaju privredne
aktivnosti, povećava zaposlenost i produktivnost, povećava izvoz i otpočinje period
dugoročnog ekonomskog prosperiteta.
Što se tiče razvoja i konstantnog rasta značaja SDI-a, do sada je moguće
diferencirati tri ivesticiona buma: 69
68 Vidi, www.unctad.com
69 Vidi, Đurić D., Bubanja Vidas M., Prekajac Z., Međunarodna ekonomija, Institut ekonomskih nauka,
Beograd, 2000. god.
295

1. SDI bum u periodu 1979-1981. god. je usledio posle druge naftne krize
krajem '70.-tih, trajao je veoma kratko, sa malim obimom investicija, a orijentacija
investicija je bila na zemlje proizvođače nafte.
2. SDI bum u periodu 1986-1990. god. je vezan uglavno za razvijene zemlje
koje su tada primale najveći deo investicionih tokova. Razvoj informacionih i
telekomunikacionih tehnologija je u velikoj meri podržao ovaj rast i omogućio
transnacionalnim kompanijama da brže i lakše kordiniraju svoje aktivnosti locirane
u raznim delovima sveta. Ovaj bum karakteriše i pojava Japana među vodećim
svetskim investitorima.
3. SDI bum od 1995. god. pa nadalje, karakteriše značajno učešće zemalja u
razvoju, posebno u ulaznim investicionim tokovima. SAD su bile najveći
individualni izvor globalnih SDI u periodu od 1990. do 1998. god., a 1999. god.
Velika Britanija postaje najveći investitor u svetu. Ulazni investicioni tokovi su
zabeležili rast od 24% i vrednost od 316 milijardi dolara, a izlazni investicioni
tokovi su rastli po stopi od 35% i dostigli vrednost od 338 milijardi dolara.
296
2.2. Osnovni oblici stranih direktnih investicija
Strane direktne investicje se mogu posmatrati i tumačiti na osnovu različitih
kriterijuma, tako da u svakodnevnoj praksi i stručnoj literaturi nalazimo njihove
mnogobrojne podele. Da se ne bi udaljili od prvobitne ideje rada, pomenućemo
samo najčešće oblike pojavljivanja stranih direktnih investicija, to su: greenfield
investije, brownfield investicije, merdžeri i akvizicije.
Greenfield investicje predstavljaju oblik ulaganja sredstava u izgradnju
potpuno novih objekata ili proširenje već postojećih. Zemlje u tranziciji ih rado
primaju, jer one obezbeđuju nove proizvodne kapacitete i nova radna mesta, a
ujedno omogućuju i transfer savremenih tehnologija i know-how-a. Investitor je u
obavezi da na zakupljenom zemljištu izgradi nove zgrade, hale, fabrička
postrojenja, obezbedi funkcionisanje javnih komunalnih usluga itd. Bez obzira što
se zemlje domaćini raduju greenfield investicijama njihovi efekti mogu biti i
negativni. Zbog mnogobrojnih prednosti koje poseduju, multinacionalne kompanije
često proizvode znatno jeftinije proizvode u odnosu na domaća preduzeća, pa u
veoma kratkom roku mogu istisnuti domaću industriju koja nije u stanju da se
odupre tako velikom konkurentskom pritisku.
Brownfield investicije karakteriše ulaganje u kupovinu zemljišta i svih
pratećih objekata koji su se ranije koristili za industrijsku proizvodnju u zemlji
domaćina. Upravo to je i njihovo ključno obeležje koje ih čini različitim u odnosu
na greenfield investicije.
Merdžer predstavlja spajanje, integraciju dve ili više kompanija od kojih jedna
ostaje nepromenjena a druga ili druge kompanije prestaju da postoje i svoja prava i
obaveze prenose na novonastalu kompaniju. Na ovaj način se proširuje proizvodni
kapacitet preduzeća, ono postaje sposobno da ostvaruje veće iznose profita i da se
na kvalitetniji način odupire izazovima konkurencije. Ukoliko u obzir uzmemo

odnose preduzeća pre spajanja, tada možemo govoriti o sledećim tipovima
merdžera:
1. Horizontalni merdžer – nastaje integracijom kompanija koje su se do tada
nalazile u konkurentskim odnosima i koje su proizvodile i prodavale iste ili
slične, međusobno supstitutivne proizvode.
2. Vertikalni merdžer – nastaje spajanjem kompanija koje učestvuju u
različitim fazama proizvodnje ili prodaje istog proizvoda. Razlikujemo
integraciju u nazad, kada dolazi do spajanja dobavljača i proizvođača, i
integraciju u napred kada se spajaju proizvođač i distributer.
3. Konglomeratski merdžer - nastaje integracijom kompanija koje do tada
uopšte nisu poslovale u istoj ili sličnoj delatnosti, ali su iz izvesnih razloga
rešile da se spoje u jedinstvenu kompaniju.
Akvizicija predstavlja kupovinu jedne kompanije od strane druge, tako da
preduzeće kupac preuzima sve obaveze i sredstva kupljene kompanije. Ukoliko u
pregovorima o kupovini učestvuju i kupac i prodavac i pri tom se, na obostrano
zadovoljstvo i korist, dogovore o realizaciji kupovine, tada možemo reći da je reč o
prijateljskoj akviziciji. U suprotnom, kada kupac ne obavesti drugo preduzeće o
svojim kupovnim namerama, već samoinicijativno pristupi procesu realizacije
kupovine, tada se radi o neprijateljskoj akviziciji. U tom slučaju najčešće je kupac
velika i moćna kompanija koja isključivo želi da ostvari sopstvene ciljeve.
Za koji oblik direktnog investiranja će se odlučiti inostrana kompanija, zavisi
od više faktora, između ostalog to su: sopstvene želje, interesi i ciljevi, raspoložive
mogućnosti, konkretna politička i ekonomska situacija u zemlji kao i razvijenost
privredne oblasti u koju namerava da investira.
2.3. Motivi inostranih investitora
Inostrana kompanija koja želi da uloži svoja sredstva u drugu zemlju, izvan
svoje matične, rukovodi se različitim motivima, a sve u zavisnosti od individualnih
interesa i ciljeva koje želi da ostvari u svom daljem poslovanju. Pojedine
kompanije žele da osvoje nova tržišta ili da iskoriste prednosti niskih troškova, dok
druge za cilj imaju upotrebu retkih i jeftinih resursa ili ostvarenje sopstvenih
strateških ciljeva. U skladu sa prethodno pomenutim, a u zavisnosti od motiva
investitora tj. strateškog cilja ulaganja, strane direktne investicje možemo podeliti u
četiri grupe: tržišne, produktivne, resursne i strateške. 70
Tržišne investicije (Market-seeking investments) predstavljaju takav oblik
ulaganja sredstava gde je glavni cilj inostranog investitora osvajanje novih i
zadržavanje postojećih tržišnih pozicija. Investitor, pre svega, želi da obezbedi šire
i profitabilnije mogućnosti za prodaju sopstvenih proizvoda. Pri tom, veoma je
70 Vidi, Reiljan J., Reiljan E., Andersson K., Atractiveness of Central and Eastern Europen countries
for foreign direct investment in the centext of European integration, the case of Estonia, 41 st Erse
Cengress, Zagreb, 2001. god., str. 3-5
297

itno uzeti u obzir veličinu tržišta zemlje u koju se investira i to posmatrano sa
aspekta apsolutnog iznosa GNP-a. Takođe, važan pokazatelj je i GNP per capita
koji nam govori o kvalitetu tržišne tražnje u dotičnoj zemlji. Uzmemo li u obzir
oba kriterijuma, logično zaključujemo da razvijene zemlje imaju više mogućnosti
da privuku značajne iznose stranih direktnih investicija jer pored toga što poseduju
moderna i razvijena tržišta, takođe raspolažu i većom finansijskom snagom za
kupovinu proizvoda investitora.
Produktivne investicije (Efficiency-seeking investments) se obično javljaju kao
ulaganja u određeni segment ili fazu proizvodnje. Investitor je zainteresovan za
ovaj oblik investiranja kada izmeštanjem proizvodnog procesa u drugu zemlju
može da ostvari značajne uštede troškova proizvodnje. Najčešći motivi ovog oblika
ulaganja su: jeftina radna snaga, geografske pogodnosti zemlje u koju se investira i
sl.
Resursne investicije (Natural resources-seeking investments) su prisutne u
slučaju kada inostrana kompanija u sopstvenoj zemlji nema uopšte, ili nema
dovoljno, potrebnih sirovina za realizaciju proizvodnje. Tada, da ne bi uvozila
pomenute sirovine, radije se opredeljuje da investira u drugu zemlju u kojoj
neophodnih sirovina ima sasvim dovoljno. Čak i prevelika udaljenost ciljne zemlje,
neće igrati značajnu ulogu pri donošenju odluke o investiranju, jer su pomenuti
resursi oskudni u svetskim okvirima, pa se ulaganjem u dotičnu zemlju očekuje
ostvarivanje nadprosečnog profita.
Strateške investicije (Strategis assets-seeking investments) se mogu definisati
kao investicje koje za svrhu imaju sticanje resursa, sredstava i sposobnosti za koje
kompanija veruje da će podržati ili unaprediti njene ključne kompetencije i
prednosti na regionalnom i svetskom tržištu. 71
298
3. Tokovi stranih direktnih investicija u tranzitornim zemljama
3.1. Strane direktne investicije u zemljama Centralnoistočne
i Jugoistočne Evrope
Mnoge bivše socijalističke zemlje, poslednjih decenija transformišu svoje
privrede i pri tom centralističko-planska tržišta pretvaraju u slobodna. Ranije
prisutan sistem privređivanja je bio zasnovan na ogromnom uticaju države i njenih
preduzeća na celokupna privredna kretanja, tako da pojava privatnog vlasništva i
razvijanje slobodne trgovine u takvim uslovima nije bilo moguće. Kao sušta
suprotnost se pojavljuje tržišna ekonomija koja zagovara potpunu slobodu kretanja
kapitala, privatizaciju državnih preduzeća, slobodnu i fer konkurenciju i formiranje
tržišnih cena isključivo na osnovu kretanja i odnosa ponude i tražnje na
slobodnom, konkurentskom tržištu. Mnoge zemalje u tranziciji čine ogromne
71 Vidi, Dunning J.H., Re-evaluating the benefits od foreign direct investment, Transnacional
Corporations, 1994., Vol.3, No.1, str. 2-15

napore kako bi u što kraćem roku uspešno izvršile transformaciju sopstvenih
privreda.
Poslednjih godina mnoge, do tada relativno slabo razvijene, evropske zemlje
su pristupile procesu transformacije svojih privreda i vremenom postale veoma
atraktivna područja koja privlače značajne iznose inostranih investicija.
Uspostavljanjem liberalnih zakona o SDI, smanjivanjem poreza na dobit
korporacija, ukidanjem trgovinskih barijera i investicionih zabrana, možemo reći
da se mnoge zemlje u tranziciji praktično takmiče u privlačenju inostranih
investitora. Prema stepenu razvijenosti i procentualnom učešću u ukupnim ulaznim
SDI tokovima, evropske zemlje možemo podeliti u dve grupe:
1. zemlje Centralnoistočne Evrope – (Mađarska, Slovačka, Češka i Poljska) i
2. zemlje Jugoistočne Evrope – (Hrvatska, Rumunija, Bugarska, Srbija, Crna
Gora, Makedonija, Bosna i Hercegovina i Albanija).
Zemlje Centralnoistočne Evrope su prve zakoračile u proces tranzicije, učinile
pozitivna poboljšanja na tom polju i privukle značajne iznose stranih direktnih
investicija. Vremenom se njihov udeo u svetskoj raspodeli SDI konstantno
povećavao, na početku tranzicije ('90.-tih) je iznosio svega 1%, a 2003. se povećao
na oko 3,5% ukupnih SDI. 72 Danas, za njih možemo reći da su uspešno prebrodile
proces tržišne transformacije i približile se statusu razvijenih zemalja.
Međutim, sa druge strane, kada posmatramo zemlje Jugoistočne Evrope
nailazimo na nešto drugačiju situaciju. Pomenute zemlje imaju veoma nizak nivo
domaće akumulacije kapitala pa je u tom slučaju neophodan intenzivniji priliv
stranih direktnih investicija kako bi se postigao inicijalni rast. Zemlje ovog regiona
su bile suočene sa ratnim nemirima i razaranjima, političkim razmiricama i
nestabilnostima, visokim nivoima inflacije, izuzetno sporim rastom i razvojem
privrede itd. Uzmemo li u obzir celokupnu situaciju, jasno nam je zašto se ove
zemlje nalaze na nižem stupnju privredne razvijenosti u odnosu na zemlje
Centralnoistočne Evrope, zašto njihove tranzicije teku znatno sporije i zašto su im
neophodni veći iznosi inostranog kapitala, pogotovo u odliku stranih direktnih
investicija.
3.3. Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u tranzitorne zemlje Centralnoistočne Evrope
Mađarska je veoma uspešno prebrodila proces tranzicije i izvršila
transformaciju centralističko-planskog u tržišni način privređivanja. U poslednjih
15 godina je zabeležila značajne rezultate na polju liberalizacije ekonomskih
aktivnosti i ubrzanja privrednog rasta i razvoja. Zahvaljujući veoma povoljnom
zakonskom okviru koji nudi niz pogodnosti inostranim investitorima, najviše se
ulagalo u proizvodnju automobila i električnih uređaja, hemijsku i prehrambenu
72 Vidi, www.unctad.com
299

industriju, a najznačajniji investitori su bili iz SAD-a, Nemačke, Holandije,
Austrije, Francuske, Japana, Belgije i Italije. Mađarska je jedna od veoma
pogodnih investicionih lokacija iz razloga što ostvaruje dinamičan ekonomski rast,
članica je EU i mnogih međunarodnih institucija, poseduje obučene i fleksibilne
kadrove i svoju investicionu regulativu je uskladila sa odredbama Evropske Unije.
300
Zemlja
Tabela 2. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Mađarskoj 73
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Mađarska 2998 4391 3185 1888 3633 6099 4874 4000 484
Zemlja
Tabela 3. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Slovačkoj 74
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Slovačka 2089 1768 4397 1914 2441 1694 3324 3000 617
Zahvaljujući pozitivnim rezultatima koje je ostvarila u procesu tranzicije,
Slovačka je sinonim za najbržeg evropskog reformatora. Formulisanjem
odgovarajućeg zakonskog okvira privukla je značajne iznose stranih direktnih
investicija i na najbolji mogući način ih iskoristila u transformaciji svoje privrede i
ubrzanju ekonomskog rasta i razvoja. Ključni elementi koji ovu zemlju čine
privlačnom za inostrane investitore su, između ostalih, eliminisanje administrativnih
barijera, povećanje fleksibilnosti tržišta radne snage, vrlo povoljna poreska
politika i prijateljski nastrojeno poslovno okruženje. Bitno je pomenuti i to da su
najznačajniji investitori bili iz Holandije, Nemačke, Austrije, Mađarske, Italije,
Velike Britanije, Češke, SAD-a i Francuske.
Zemlja
Tabela 3. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Češkoj 75
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Češka 5404 6296 9012 1863 4007 9374 4752 5000 463
U Češkoj je nivo priliva stranih direktniv investicija značajno porastao nakon
1998. god. zbog povećanja broja greenfield i brownfield investicija. Zahvaljujući
tome, a i daljem konstantnom rastu priliva SDI, Češka se nalazi u samom vrhu
73 Vidi, www.wiiw.ac.at
74 Vidi, www.wiiw.ac.at
75 Vidi, www.wiiw.ac.at

uspešnih tranzitornih zemalja. Najviše se investiralo u finansijski sektor, trgovinu i
ugostiteljstvo, proizvodnju sredstava za rad, saobraćaj i komunikacije itd. Među
najveće ulagače u ovu zemlju ubrajaju se Holandija, Nemačka, Austrija, Francuska,
SAD, Belgija i Velika Britanija. Češka je članica EU, poseduje stabilnu ekonomiju,
obrazovanu i relativno jeftinu radnu snagu, adekvatnu infrastrukturu i izuzetan
strateški položaj. Sve su to značajni elementi koji je čine veoma pogodnom
lokacijom za investiranje i privlačenje različitih oblika SDI.
Zemlja
Tabela 4. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Poljskoj 76
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Poljska 10334 6372 4371 4067 10292 7703 11093 12000 291
Danas, Poljska važi za veoma uspešnu post-tranzitornu zemlju koja je u
proteklih 15 godina ulagala ogromne napore na polju ekonomskih i političkih
reformi i tržišnih transformacija kako bi privukla inostrane investitore.
Najznačajnija poboljšanja su načinjena na polju unapređenja proizvodnje,
uključivanja u međunarodne trgovinske tokove, uvođenja moderne tehnike i
tehnologije, porasta fleksibilnosti tržišta radne snage itd. Strane direktne investicije
su se u najvećem obimu kretale iz Francuske, Holandije, SAD-a, Nemačke, Velike
Britanije, Italije, Švedske, Belgije i Danske. Pored toga što poseduje niz
pogodnosti kao što su: odlična geografska lokacija, diverzifikovana industrija,
obrazovani kadrovi i povoljna makroekonoska situacija, Poljska je sa druge strane
zadržala relativno visoke poreze i nepoželjnu birokratiju. Međutim, to je ne čini
manje privlačnom za inostrane investitore koji su optimistični u svojim
ekonomskim projekcijama budućnosti Poljske.
3.4. Ulazni tokovi stranih direktnih investicija u tranzitorne zemlje
Jugoistočne Evrope
Hrvatska je jedna od najrazvijenijih zemalja jugoistočnog bloka, koja je
postigla zavidne rezulate u procesu tranzicije. Nivo SDI je značajno počeo da raste
nakon 1999.god. kada se najintenzivnije radilo na privatizaciji bankarskog i javnog
sektora. Vodeći investitori su bili Austrija, Nemačka i SAD, a najviše se ulagalo u
sektor telekomunikacija, bankarski sektor, farmaceutsku industriju, turizam itd.
Stabilna valuta i niska stopa inflacije, solidan rast GDP-a, povoljan tretman stranim
investitorima, stabilna poreska politika itd. su elementi koji Hrvatsku čine
povoljnom lokacijom za investiranje, pogotovo u narednom periodu kada se
76 Vidi, www.wiiw.ac.at
301

očekuje privatizacija najvrednijih uslužnih preduzeća. (naftna industrija, elektro
industrija, hoteli u državnom vlasništvu)
302
Zemlja
Tabela 5. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Hrvatskoj 77
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Hrvatska 1138 1502 1197 1785 990 1425 2838 2500 639
Rumunija se nalazi na raskrsnici tri evropska transportna koridora, članica je
EU, poseduje relativno veliko domaće tržište, stručnu a jeftinu radnu snagu i
izuzetno povoljnu investicionu regulativu koja se zasniva na slobodnom,
nediskriminatornom pristupu tržištu. Sve su to elementi koji ovu zemlju, u
poslednje vreme, čine izuzetno pogodnom za inostrane investicije. U Rumuniji se
najviše ulagalo u industriju, uslužni sektor, trgovinu, transport itd., a najveći
investitori su do sada bili Holandija, Nemačka, SAD, Francuska, Austrija i Italija.
Međutim, ipak postoje oblasti u kojima je Rumunija i dalje zadržaja pojedine
elemente starog režima, kao što su: neefikasni zakonski okviri, slaba zaštita
intelektualne svojine, kompleksan i destruktivan poreski sistem i izrazita korupcija.
U budućem periodu se očekuje poboljšanje i unapređenje pomenutih područja.
Zemlja
Tabela 6. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Rumuniji 78
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Rumunija 1147 1294 1212 1946 5183 5213 9082 7000 421
Zemlja
Tabela 7. Opšti pregled stranih direktnih investicia u Bugarskoj 79
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Bugarska 1103 903 980 1851 2736 3103 4104 4000 533
Proteklih godina, Bugarska je postala članica EU, ostvarila visok nivo rasta
GDP-a, postigla značajna poboljšanja ukupne makroekonomske situacije i kao
takva postala veoma pogodna investiciona lokacija. Do sada, najznačajniji iznosi
77 Vidi, www.wiiw.ac.at
78 Vidi, www.wiiw.ac.at
79 Vidi, www.wiiw.ac.at

inostranih investicija su pristigli iz Nemačke, Grčke, Italije, Belgije, Austrije i
SAD-a. Zbog relativno jeftine i obrazovane radne snage, pouzdanih transportnih
veza i drugih prednosti, najviše se ulagalo u proizvodnju, finansijski sektor,
trgovinu, komunikacije i uslužni sektor. Međutim, čak i pored evidentnog napretka
Bugarska i dalje važi za zemlju koja poseduje nepredvidivu zakonsku regulativu,
visok nivo korupcije, kriminala i krađa, neprijateljsku konkurenciju. U narednom
periodu nadležnim organima predstoji naporan posao eliminisanja svih navedenih
nepovoljnosti i uspostavljanju zdravijeg i fleksibilnijeg ekonomskog okruženja.
Zemlja
Tabela 8. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Srbiji 80
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Srbija 55 184 504 1204 777 1265 3504 3500 471
Na osnovu prezentiranih podataka možemo konstatovati da je u Srbiju
značajnije počelo da se ulaže tek nakon 2000. god. kad je u zemlji uspostavljena
demokratska vlast i delimično stvoreni uslovi za privredni oporavak. Ukoliko
pomenemo i ratna dešavanja i uvedene sankcije, jasno nam je zašto je Srbija dugo
bila potpuno neprivlačno investiciono tržište. U pomenutom periodu, učinjeni su
značajni napori na polju reforme celokupnog ekonomskog sistema, stabilizacije
privrednih kretanja i privatizacije državnog sektora. Od 2000. god. pa nadalje,
evidentni su prvi veći prilivi stranih direktnih investicija iz Holandije, Austrije,
Nemačke, Grčke, Slovenije, Velike Britanije, Kipra, Francuske, Švajcarske i
drugih zemalja. Najviše se ulagalo u bankarski sektor, telekomunikacije, industriju
itd. Srbija polako, ali sigurno pokazuje prve znake ozdravljenja koji se manifestuju
putem stabilnije makroekonomske situacije, ubrzane privatizacije, visokog rasta
GDP-a, uvođenja niskih stopa poreza na dobit preduzeća a sve u cilju privlačenja
inostranih kompanija. Zakonski okvir je takođe znatno poboljšan ali još uvek ne
dovoljno regulisan, nedostaje adekvatna infrastruktura, a procedure dobijanja
građevinskih dozvola, otvaranja i registrovanja preduzeća su i dalje veoma
komplikovane i dugotrajne.
Zemlja
Tabela 9. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Makedoniji 81
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Makedonija 189 493 83 84 126 80 279 200 137
80 Vidi, www.wiiw.ac.at
81 Vidi, www.wiiw.ac.at
303

Zbog nestabilne političke situacije, nesigurnih i nedovoljno regulisanih
zakonskih okvira prilivi stranih direktnih investicija u Makedoniju su u proteklom
periodu bili na izuzetno skromnom nivou. Čak i kada se počelo značajnije ulagati u
2000. god. i početkom 2001. god. došlo je do civilnih pobuna i konflikata u ovoj
zemlji tako da je u narednom periodu drastično smanjen priliv SDI-a. Međutim,i
dalje se čine značajni koraci u poboljšanju dosadašnje političko-ekonomske
situacije. Doneta je stabilizaciona politika koja je uticala na obuzdavanje inflacije,
GDP je počeo da ispoljava rastući trend, Makedonija je pristupila u članstvo WTO
i potpisala Ugovor o stabilizaciji i pridruživanju EU. Pomenuti ugovor je, između
ostalog, obuhvatao i eliminisanje tarifa i kvota za većinu poljoprivrednih proizvoda
vezano za izvoz Makedonije u zemlje članice EU. Svakako, ovo je oblast koja
pruža mnogobrojne potencijale investitorima, pogotovo u sektoru poljoprivrede,
prehrambene industrije, turizma i usluga itd.
304
Tabela 10. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini 82
Zemlja
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Bosna i Herc. 159 133 282 338 534 421 338 400 88
Sigurno da su ratna dešavanja na ovim prostorima bila glavni uzrok izuzetno
slabog priliva stranih direktnih investicija u '90.-tim god. Nakon rata, učinjeni su
značajni koraci za poboljšanje opšte stabilnosti privrede, obuzdavanje inflacije,
uvođenje konvertibilne valute i liberalizaciju trgovinskih tokova. Od 2000. god.
zabeleženi su veći prilivi SDI-a i to u sektoru proizvodnje, bankarstva, trgovine i
usluga. Najznačajniji investitori su bili iz Hrvatske, Kuvajta, Slovenije, Austrije,
Nemačke, Srbije i Holandije. U budućem periodu, ukoliko se nastavi sa
prilagođavanjem i unapređenjem privrednih aktivnosti i zakonskih okvira, BiH će
biti veoma interesantna lokacija za mnoge investitore pogotovo zbog obilja
prirodnih resursa, jeftine radne snage, atraktivne poreske politike, slobodne
trgovinske zone itd.
Zemlja
Tabela 11. Opšti pregled stranih direktnih investicija u Albaniji 83
Ulazni tokovi stranih direktnih investicija
u milionim Eura
Per-capita
planirani
ulazni tokovi
god. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2006.
Albanija 155 232 143 158 278 224 259 300 82
82 Vidi, www.wiiw.ac.at
83 Vidi, www.wiiw.ac.at

U Albaniji je priliv stranih direktnih investicija bio na najnižem nivou u
odnosu na ostale zemlje regiona. U poslednje vreme, ovo tržište se ubrzano razvija
i ekonomija napreduje po prosečnoj stopi od 6% koja je zabeležena merenjem u
proteklih pet godina. Inflatorna kretanja su obuzdana i trenutno se nalaze u rasponu
od 2% do 3% inflacije na godišnjem nivou, što je uslovilo stabilizaciju finansijskog
sektora. Ukupni ulazni tokovi SDI su do 2004. god. iznosili 1,257 milijardi dolara,
a per capita SDI 32 milijardi dolara, što je ubedljivo najniže u celom regionu. 84
Vlada ove zemlje je donela niz podsticajnih mera za privlačenje SDI koje, između
ostalog, uključuju prava o zaštiti intelektualne svojine i brojne mere za nastavak i
okončanje procesa privatizacije. Zemlje koje su se istakle kao najveći investitori na
albanskom tržištu bile su Italija i Grčka, a oblasti u koje je najviše uloženo su
trgovina, industrija, uslužni sektor, građevinarstvo i transport.
Zaključak
U cilju bržeg uključivanja u evropske i svetske tokove, mnoge zemlje u
razvoju vrše prilagođavanje svojih privrednih i političkih sistema, zakonskih i
infrastrukturalnih okvira i čine ogromne napore kako bi privukle inostrane
investitore i obezbedile priliv svežeg kapitala radi oporavka sopstvenih ekonomija.
Sasvim sigurno možemo konstatovati da su SDI veoma pogodan oblik ulaganja za
inostranog investitora, a takođe donose i značajne koristi tranzitornoj zemlji,
između ostalog: privredni rast i razvoj, rast zaposlenosti i konkurentnosti, uvoz
kvalitetnijih i jeftinijih sirovina, uvođenje novih tehnika i tehnologija, unapređenje
menadžerskih i organizacionih veština radnika itd. Svakako, ne možemo zanemariti
ni negativne efekte koje inostrana ulaganja mogu ostaviti za sobom, a to su pre
svega ugrožavanje nacionalnog suvereniteta zemlje domaćina, prekomerno
iskorištavanje prirodnih resursa i radne snage, tehnološka i globalna zavisnost od
stranog kapitala. Nikako ne možemo osporiti dobre strane i sve pozitivnosti koje
obezbeđuju strane direktne investicije i moramo biti svesni činjenice da ni jedan
proces tranzicije nije proša bezbolno i bez izvesnih većih ili manjih posledica.
Uporednim pregledom razvoja i inostranih ulaganja u centralnoistočne i
jugoistočne evropske zemlje, mogli smo primetiti da prva grupa zemalja pokazuje
znatno veći napredak na svim poljima u odnosu na zemlje iz druge regionalne
grupe. Glavni razlog zaostajanja jugoistočnih evropskih zemalja su mnogobrojni
politički i destabilizacioni problemi, kao i nedovoljna odlučnosti i istrajnosti u
sprovođenju i okončanju procesa tranzicije. Rešavanje ključnih problema u Srbiji,
kao što su opšta makroekonomska nestabilnost i smanjivanje nezaposlenosti,
moguće je jedino ukoliko se intenzivnije bude radilo na prilagođavanju zakonskih i
infrastrukturnih okvira i obezbeđivanju fleksibilnih i povoljnih uslova za inostrane
investitore.
84 Vidi, Hunya G., Geishecker I., Employment effects of foreign direct investment in Central and
Eastern Europe, WIIW Research reports/321, 2005.
305

306
Literatura
1. Dunning J.H., Re-evaluating the benefits od foreign direct investment,
Transnacional Corporations, 1994., Vol.3, No.1
2. Hunya G., Geishecker I., Employment effects of foreign direct investment in
Central and Eastern Europe, WIIW Research reports/321, 2005.
3. Reiljan J., Reiljan E., Andersson K., Attractiveness of Central and Eastern
Europen countries for foreign direct investment in the context of European
integration, the case of Estonia, 41 st Ersa Cengress, Zagreb, 2001. god.
4. Đurić D., Bubanja Vidas M., Prekajac Z., Međunarodna ekonomija, Institut
ekonomskih nauka, Beograd, 2000. god.
5. www.wiiw.ac.at
6. www.unctad.com

Doc. dr Ljiljana Stošić Mihajlović *
mr Stanka Đurić **
Predrag Mihajlović, dipl. ing. arh. ***
NACIONALNI INVESTICIONI PLAN KAO INSTITUCIONALNI OKVIR
ZA PRIVLACENJE STRANOG KAPITALA
Rezime: Nacionalna strategija privrednog razvoja Republike Srbije od 2006. do
2012. godine predstavlja prvi razvojni dokument koji na celovit način definiše osnovne
razvojne prioritete zemlje i načine njihovog ostvarivanja u narednim godinama. U okviru
rada će biti reči o ciljevima i politici privrednog razvoja i razvoju infrastrukture. Oni
predstavljaju jedan od značajnijih instrumenata za brže otpočinjanje aktivnosti preduzeća,
privlačenje, podsticanje stranih direktnih investicija (SDI), unapređenje infrastrukture i
postojeće tehnologije, komercijalizaciju inovacija, kao i uravnoteženiji regionalni razvoj
zemlje.
Ključne reči: Nacionalna strastegija privrednog razvoja
NATIONAL INVESTMENTS PLAN AS INSTITUTIONAL FRAME FOR
TO FOREIGN CAPITAL ATTRACTING
Abstract: The national strategy for the economic development of the Republic of
Serbia for Years 2006 to 2012 is the first developmental document that thoroughly defines
basic developmental priorities of the country and the ways of implementation in the
gollowing years. The goals and policies of ecomic development and traffic infrastructure
development will be discussedin the paper. They present one the more important
instruments for faster initiation ofenterpriswe activities, for attracting and simulating
foreign direct investments (FDI), for the improvement of infrastructure and existing
technology, for commercialization of innovations and for the well-balanced regional
development of the country.
Key words: National strategy for the economic development
Uvod
Koncept privrednog razvoja odvija se u skladu sa društveno-ekonomskim
promenama, koje imaju određene posledice na korišćenje prostora. Lokalni organi
vlasti imaju veliku odgovornost za strategije dugoročnog planiranja i upravljanja
prostorom, koje mora da bude u skladu sa principima mudrog korišćenja resursa i
zaštite životne sredine. Kada se danas govori o regionalnom razvoju, mora se imati
* Doc. Ljiljana Stošić Mihajlović, doktor menadžmenta, VŠPSS, Vranje
** mr Stanka Ðurić, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja
*** Predrag Mihajlović, diplomirani inženjer arhitekture, Ministarstvo za infrastrukturu R Srbije
307

u vidu da je reč o logici dijaloga. Faktori socijalnog i urbanog razvoja deluju
istovremeno, kako bi sve uključili i podstakli inovatorske sposobnosti svake
jedinke ponaosob.
Planiranje se manifestuje preko različitih instrumenata: politika i regulative
koje za polaznu osnovu imaju primenu logike u koherentnosti nastajanja i odvijanja
procesa privrednog razvoja. Suština privrednog planiranja je da na vreme reaguje
na pojavu problema privrednog razvoja. Da bi ovo bilo moguće, moraju biti
razvijene fleksibilne planerske metode i tehnike, kako bi se izašlo na kraj sa
dinamičnim socijalnim i ekonomskim pojavama i procesima. Mehanizmi su:
uredbe, norme i standardi, kao i različite metode i tehnike. Zatim postoje i posebne
mere i propisi radi prevazilaženja postojećih ili novonastalih razvojnih konflikata
koji se odnose na: zagađenost voda, vazduha, zemljišta, velike gustine, loše
organizovan saobraćaj, potreba za radnom snagom, školstvo, zdravstvo, industrija
itd.
Uloga države, pa samim tim i lokalne samouprave, je da stimuliše i olakša
razvoj privatne i javne imovine na ekonomski efikasan i racionalan način, pa je
planiranje proces prikupljanja znanja o postojećim i budućim potrebama, resursima
i kao metod definisanja razvojnih ciljeva. Kroz proces planiranja određuju se
pravci buduće saradnje javnog i privatnog sektora.
Osnovni zadatak regiona i opština je da donesu teritorijalno integrisane i
lokalno prilagođene razvojne strategije. Razvojna politika regiona prvenstveno se
zasniva na:
- Konzerviranju, zaštiti, unapređenju i definisanju kapaciteta (ako je dalji
razvoj ograničen) prirodnog područja,
- Stimulisanju kompaktne razvojne politike lokalne zajednice, povećanje
saobraćajne efikasnosti urbanih i ruralnih ambijenata,
- Optimalizaciji gustina stanovanja (obezbeđenje troškovne efikasnosti i
efikasnosti infrastrukturnih investicija), zaštita poljoprivrednog zemljišta,
- Ravnoteži između smeštaja radne snage i mogućnosti zapošljavanja,
- Ograničenju korišćenja automobila i podsticanje Javnog prevoza,
- Razvijanju informacionih tehnologija radi smanjenja nepotrebog transporta
roba,
- Razvijanju komunalnih usluga, pogodnosti i raznih programa radi
razvijanja osećanja pripadnosti određenoj zajednici,
- Podsticanju celovitosti ambijenta kao važnog elementa urbane
infrastrukture,
- Obezbeđenju da planovi, razvojne politike, programi i projekti javnog i
privatnog sektora sadrže principe obazrivosti i zaštite životne sredine,
- Konceptu neto-ekonomskih koristi prilikom vrednovanja razvoja i isticanja
potreba da se rehabilituje okolina i restaurira oštećeni habitat,
308

- Prihvatanju raznolikosti i načina života i njihove implikacije za razvoj
stanovanja i društvenih usluga,
- Predlaganju više opcija za zadovoljenje budućih potreba lokalne zajednice
i otvaranje procesa demetropolizacije glavnih gradova,
- Podsticanje razvoja gradova srednje veličine radi dobijanja balansirane
hijerarhije gradova, kao uslova za realizaciju održive hijerarhije gradova i naselja
1. Nacionalna strategija privrednog razvoja Republike Srbije
od 2006. do 2012. godine
Nacionalna strategija privrednog razvoja Republike Srbije od 2006 do 2012
godine (u daljem tekstu Nacionalna strategija), svoje uporište nalazi u poštovanju
ključnih principa na kojima se danas zasniva svaki uspešan privredni i društveni
razvoj. Privatna svojina je najefikasniji oblik svojine pa proces privatizacije treba
što pre završiti i rešiti pitanja denacionalizacije i privatne svojine na zemlji i
drugim nepokretnostima. Konkurencija je glavna poluga tržišne privrede. Zadatak
države je da se u interesu građana izgrade efikasnije institucije tržišne privrede i da
se odlučno suprotstavi svim oblicima monopolskog i drugog privilegovanog
položaja, što podrazumeva i uvođenje tržiših kriterijuma i javno-privatnog
partnerstva u infrastrukturne delatnosti koje su kičma svake moderne privrede.
Nova, kvalitetna i dobro plaćena radna mesta su jedan od najvažnijih ciljeva
Nacionalne strategije. Strane direktne investicije (u daljem tekstu: SDI) moraju biti
u centru pažnje Nacionalne strategije jer pored svežeg kapitala omogućuju
otvaranje novih radnih mesta, uvode modernu tehnologiju, efikasan menadžment i
novu korporativnu kulturu. Mala i srednja preduzeća, kao samostalni učesnici na
tržištu, ili kao kooperanti velikih sistema, bitan su oslonac bržeg razvoja privrede i
novog zapošljavanja. Nacionalna strategija posvećuje punu pažnju ravnomernom
regionalnom razvoju Republike Srbije, a osnovni cilj je povećanje standarda svih
građana i dinamičan i održiv privredni razvoj.
Operacionalizacija ovog cilja podrazumeva:
- Visoku godišnju stopu rasta bruto domaćeg proizvoda (BDP);
- Smanjenje nezaposlenosti;
- Povećanje međunarodne konkurentnosti.
U periodu 2001-2005. godine novi demokratski procesi omogućili su
otvaranje privrede prema svetskom tržištu, brz početak sprovođenja tržišnih
reformi i značajne razvojne rezultate; prosečnu godišnju stopu privrednog rasta za
5.2%. porast prosečnih neto zarada na 210 evra, konsolidaciju finansijskog sistema
i postepeno smanjenje Javne potrošnje, privatizaciju - koja je počela da daje
pozitivne rezultate kroz povećanje proizvodnje i izvoza.
Treba imati u vidu i sledeće:
309

- Nizak BDP po stanovniku;
- Visok procenat siromašnih (10-20%);
- Visoku stopu nezaposlenosti (preko 20%);
- Veoma nepovoljan položaj zemlje u pogledu međunarodne konkurentnosti
(87- mo mesto na svetskoj rang listi);
- Naglašene unutrašnje i spoljne makroekonomske neravnoteže (visoka
inflacija i veliki platni deficit);
- Izrazite regionalne neravnomernosti (1:7 prema evropskim standardima).
- Nedoslednost u sprovođenju reformskih i tranzicionih procesa.
Karakteristika više razvojne faze je nivo BDP po stanovniku do 9.000 (sa
sektorskom strukturom BDP u kojoj dominiraju usluge, a izvoz postaje sve važniji
faktor. sa većom diversifikacijom i sa mnogo većom dodatom vrednošću.
Najveći uticaj na formiranje BDP prerađivačke industrije ima proizvodnja
prehrambenih proizvoda, pića i duvana (učešće 31,4%), zatim proizvodnja
hemikalija i hemijskih proizvoda (12,9%) i proizvodnja metala i metalnih
proizvoda (10,0%), što znači da preovlađuju nisko i srednje tehnološke industrije.
Propulzivne, odnosno visoko tehnološke industrije generišu svega oko 14% bruto
dodate vrednosti prerađivačke industrije.
Osnovni ciljevi Nacionalne strategije su dinamična stopa privrednog rasta
Republike Srbije u narednoj deceniji. Prema projekcijama Svetske banke i
Međunarodnog monetarnog fonda, ostvariva stopa rasta prosečnog godišnjeg
realnog rasta BDP u periodu 2006-2012. godine trebalo bi da iznosi oko 5%, kao
konzervativni scenario i oko 7% kao osnovni scenario.
310
2. Prikaz osnovnog scenarija privrednog razvoja Republike Srbije
u periodu 2006-2012. godine
Projekcija rasta BDP bazirana na rastu zaposlenosti i produktivnosti
izračunata je preko indeksa kretanja zaposlenosti i produktivnosti indukovanog
vrstom investicija. Dobijeni rezultati pokazuju povećanje broja zaposlenih za 5,9%
ili za oko 140 hiljada lica do 2012. godine. Stopa nezaposlenosti bi se, prema ovom
scenariju, do 2012. godine, smanjila sa sadašnjih 21% na oko 15,5%. U isto vreme
dolazi i do snažnog porasta produktivnosti rada za oko 40% do 2012. godine.
Ove projekcije sugerišu da će kvantitativni pokazatelji tržišta rada pokazati
značajnu stabilnost tokom narednih godina i da se, ni u osnovnom scenariju
privrednog rasta, ne mogu očekivati spektakularni uspesi u smanjivanju
nezaposlenosti. Predviđa se da će u ovom periodu doći do značajnog poboljšanja
kvaliteta zaposlenosti na tržištu rada, posebno kroz značajno povećanje
produktivnosti i prosečnih plata, kao i eliminaciju viškova zaposlenih u sektoru

preduzeća i njihovo smanjivanje u sektorima samozaposlenosti i poljoprivredne
zaposlenosti.
Projekcije investicija za ostvarivanje željene dinamike privrednog rasta jeste
povećanje učešća fiksnih investicija u BDP-u sa 17,3% u 2005. godini na 25% u
2012. godini. Ovo povećanje je moguće ukoliko prosečni godišnji rast investicija
do 2009. godine iznosi 15,7%. U narednom trogodišnjem periodu ove stope se
smanjuju na 10,8% u osnovnom scenariju.
U periodu 2006-2012. godine u privredu Republike Srbije treba uložiti 70
mlrd. USD. Od toga 1/3 ili 23 mlrd. USD, uložiće se u infrastrukturne delatnosti
(saobraćaj, energetika, telekomunikacije, vodoprivreda i dr.) sa brojnim pozitivnim
efektima na rast ukupne ekonomske aktivnosti. Oko 2/3 (47 mlrd. USD ) uložiće se
u korporativni sektor.
Ostvarivanje oba scenarija predpostavlja suštinsko sprovođenje mera i
aktivnosti predviđenih Nacionalnom strategijom, a osnovna razlika između oba
scenarija je u stepenu ostvarivanja.
Nacionalnom strategijom su dati sledeći ciljevi: nastavljanje trenda visokih
stopi privrednog rasta, smanjenje nezaposlenosti i povećanje produktivnosti, uz
značajne promene u privrednoj strukturi i u vođenju ekonomske politike.
Oba scenarija su podložna istim grupama rizika.
3. Privredni razvoj i zaštita životne sredine
U materijalu Strategije privrednog razvoja Republike Srbije posebno
poglavlje je posvećeno zaštiti životne sredine, vezano za planirani privredni razvoj.
Konstatovano je, na osnovu analiza, da ekonomska vrednost degradacije životne
sredine u Republici iznosi od 4.7% do 14% BDP (u drugim zemljama procenjeno
4-8% BDP) i da su najveće štete prouzrokovane zagađenjem vazduha, zagađenjem
vode, gubitkom vodnih resursa i neodgovarajućom praksom u upravljanju
otpadom.
Stoji konstatacija da sistem pravnih normi u ovoj oblasti čini veliki broj
zakona i drugih propisa, ali da najveći broj propisa još nije usaglašen sa
Direktivama EU iako je novi zakonski okvir za zaštitu životne sredine u Republici
je postavljen 2004. godine, donošenjem Zakona o zaštiti životne sredine, Zakona o
strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, Zakona o proceni uticaja na životnu
sredinu i Zakona o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja, koji su
usklađeni sa Direktivama EU.
Vlada je usvojila Nacrt nacionalnog programa zaštite životne sredine (2006-
2014. godine) koji će biti praćen detaljnim akcionim planovima. Cilj programa je
da omogući podizanje kvaliteta životne sredine i unapređenje kvaliteta života
stanovništva i u funkciji je realizacije pridruživanja Republike Srbije EU.
311

U toku 2005. godine je doneta Uredba o vrstama zagađivanja, kriterijumima
za obračun naknade za zagađivanje životne sredine i obveznicima, visini i načinu
obračunavanja i plaćanja naknade i Uredba o merilima i uslovima za povraćaj,
oslobađanje ili smanjenje plaćanja naknade za zagađivanje životne sredine, kojima
se implementira princip „zagađivač plaća". Pripremljeni su i nacrti Zakona o
upravljanju hemikalijama, o zaštiti od jonizujućeg zračenja i nuklearnoj sigurnosti,
o nejonizujućem zračenju i Nacrt zakona o ribarstvu. Takođe su pripremljeni Nacrti
zakona o implementaciji na osnovu Konvencije o zabrani razvoja, proizvodnje,
skladištenja i upotrebe hemijskog oružja i o njegovom uništavanju, potpisane 2000.
godine. Nadležni državni organ u oblasti zaštite životne sredine je Uprava za
zaštitu životne sredine, u okviru Ministarstva nauke i zaštite životne sredine.
Na pokrajinskom nivou, ključnu nadležnost ima pokrajinski sekretarijat za
zaštitu životne sredine i održivi razvoj, a na lokalnom nivou (opštine, gradovi)
sekretarijati za zaštitu životne sredine.
Ciljevi politike zaštite životne sredine u Republici Srbiji su:
- Integracija politike zaštite životne sredine u ostale sektorske politike i
usklađivanje nacionalnih propisa iz oblasti zaštite životne sredine sa
zakonodavstvom EU do 2009. godine;
- Proširenje i jačanje institucionalnih kapaciteta do 2009. godine;
- Razvijanje efikasnog sistema finansiranja zaštite životne sredine i
ekonomskih podsticaja za ekološki svesno ponašanje;
- Unapređenje sistema kontrole kvaliteta životne sredine;
- Podsticanje održivog korišćenja prirodnih resursa, smanjenje potrošnje
energije i sirovina i stimulisanje reciklaže otpada;
- Smanjivanje zagađenja vazduha iz sektora energetike, industrije, transporta
uzrokovanog emisijom (CO2, SO2, čestice, specifične zagađujuće materije, gasovi
sa efektom staklene bašte), smanjivanje zagađenja zemljišta, površinskih i
podzemnih voda opasnim materijama i otpadom.
4. Akcioni plan sprovođenja Nacionalne strategije privrednog razvoja
za horizontalni program podsticanja preduzetništva i zapošljavanja
Akcionim planom Nacionalne strategije od 2006. do 2012. godine planirano je
da se u ovom periodu u okviru dela - horizontalni programi podsticanja
preduzetništva uradi sledeće:
312

Područje / problemi Ciljevi Mere i aktivnosti
Podrška razvoju
industr. i tehnoloških
parkova
Nepostojanje vlasništva
nad građevinskim
zemljištem i prava
prometa
Do 2012.industrijski i
tehnološki parkovi
funkcionišu u Srbiji
Usvajanje zakonske
regulative koja rešava
pitanja vlanišva nad
zemljištem, naknada i
dažbina u vezi sa
njihovim korišćenjem
Okončanje privatizacije Rešavanje pitanja
imovine
Nepotpuna jedinstvena
statistička baza
podataka o
raspoloživim privrednim
potencijalima
Formiranje jedinstvene
baze podataka o
raspoloživim privrednim
potencijalima
- Donošenja zakona o
industrijskim parkovima
- Određivanje lokacija za
industrijske i tehnološke
parkove
- Obezbeđenje
sredstava za uređenje
infrastrukture industr. i
tehnoloških parkova
- Donošenje propisa
kojima se uvodi tržišni
kriterijum u svim
oblastima privredne
infrastrukture
- Implementacija Zakona
o privatizaciji
Stvaranje statističke
baze podataka na
centralnom i lokalnom
nivou
Rok i nadležna
institucija
- 2007. Resorna
ministarstva
-2007.-2012. Resorna
ministrarstva
- 2007. Agencija za
privatizaciju i nadležna
ministarstva
- 2009. Resorna
ministarsva pod
generalnim
pokroviteljstvom Vlade
Preduslovi za efikasno sprovođenje i praćenje strategije nacionalnih
investicija kao najefikasnije podrške razvoju preduzetništva i zapošljavanja su:
- Baza podataka projekata (registar projekata);
- Formalizovane procedure i kriterijume za izbor projekata;
- Planiranje nabavki i trošenja sredstava radi realizacije projekata;
- Praćenje (monitoring) realizacije projekata i izveštavanje.
U okviru nacionalnog investicionog plana za realizaciju investicija iz oblasti
privrede vezano za projekte iz oblasti podsticaja preduzetništva, zapošljavanja i
privrednog razvoja, dat je planirani sledeći iznos po pojedinim stavkama:
- Za formiranje industrijskih zona i parkova do kraja 2007. godine iznos od
80 921 u hiljadama evra,
- Krediti za podsticaj zapošljavanja i oživljavanja proizvodnje u
nerazvijenim opštinama 32 000 u hiljadama evra,
- Za inkubatore za podsticanje preduzetništva 3 000 u hiljadama evra,
- Za podršku razvoju lokalne infrastrukture 50 470 u hiljadama evra.
Ministarstvo finansija je razvilo model registra projekata kao centralne baze
podataka u kojoj se evidentiraju svi projekti kojima upravljaju korisnici budžetskih
313

sredstava. Neophodno je obezbediti procedure i kriterijumi za selekciju projekata,
odnosno ocena projekata sa aspekta njihove ekonomske opravdanosti i
usklađenosti sa Nacionalnim investicionim planom, uključujući i eventualnu
mogućnost učešća privatnog ulaganja ili zajedničkog ulaganja državnih i privatnih
privrednih subjekata i praćenje (monitoring) podataka o realizaciji projekata i
izveštavanje koji moraju biti osnov za izveštaje koje će korisnik dostavljati
Ministarstvu finansija periodično, po utvrđenom prioritetu. Predlaže se da Vlada
obrazuje Koordinaciono telo za realizaciju Nacionalnog investicionog plana za
period od 2006. do 2011. godine.
Izrada Nacionalnog investicionog plana koji treba da važi na duži rok, zahteva
isto tako da se javnost bliže upozna sa tim planom i aktivnostima državnih organa i
subjekata vezanih za projekte. Za poslove promovisanja ovog plana i ispitivanja
javnog mnjenja i ostale aktivnosti koje se odnose na komunikaciju sa javnošću,
treba da se angažuje Agencija za odnose s javnošću.
314
Zaključak
Osnovni zadatak država, regiona i opština je da izrade i donesu teritorijalno
integrisane i lokalno prilagođene razvojne strategije. Pre svega se uvažavaju uticaji
i rast različitih faktora koji deluju u privrednoj sredini, granice ljudskih naselja,
vodi se računa o efektima proizvodnje i njihovim međusobnim uticajima, a akcenat
se stavlja na akcije za lečenje okoline, zaštitu postojećih prirodnih parkova i
rezervata, podstiče se reciklaža i dr.
Integralni deo strateškog planiranja i razvoja su postali i ciljevi razvoja
okoline, pored regulative kojim se kontroliše namena površina i mehanizama za
podsticanje razmene nekretnina.
Izrada Strategija privrednog razvoja je osnov koji omogućuje državama,
regionima, lokalnoj samoupravi sprovođenje: politike kohezije, otvorenog metoda
koordinacije; definisanje i sprovođenje projekta razvoja, na svim nivoima; bolja
koordinacija sektorskih, nacionalnih politika u službi policentričnog razvoja -
tendencija smanjenja nezaposlenosti, unapređenje višenamenske poljoprivrede.
promovisanje saobraćajne mreže u službi održivog razvoja, a sve uz konsultacije sa
akterima na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou; sinteza i evaluacija
različitih uticaja na prostor u okviru Strategije privrednog razvoja.
Izradom 29 strategija Republika Srbija je dobila dokumenta od izuzetnog
nacionalnog značaja, koji joj omogućuju usmeren i brz privredni razvoj i pripremu
za pristup Evropskoj uniji. Polazna osnova je teorijski postavljena izradom
strategija, a primena i sprovođenje zahteva izradu, usaglašavanje i donošenje
mnogih propisa.
Izuzetno važan korak u ostvarivanju Nacionalne strategije je i realizacija
procesa kontinuiranog prikupljanja podataka i informacija za merenje procesa

uspešnosti Nacionalne strategije i blagovremeno signaliziranje odgovornim
institucijama o „tačkama" uspeha ili neuspeha preduzetih aktivnosti.
Usled uticaja brojnih internih i eksternih faktora, Nacionalnu strategiju je
potrebno nakon određenog perioda korigovati.
Literatura
1. Nacionalna strategija privrednog razvoja Republike Srbije 2006-2012.
2. Nacrt Nacionalnog programa zaštite životne sredine 2006-2014.
3. dr Ljiljana Stošić Mihajlović: Strategije lokalnog ekonomskog razvoja u skladu sa
urbanim principima, Savetovanje - Investitori i investicije, Mesto i značaj u izradi
strategije prosotrnog i urbanog razvoja Srbije, Tara, 2007.
4. dr Ljiljana Stošić Mihajlović: Opšti pristup razvoju infrastrukturnih sistema i
strateškog planiranja za podršku ekonomskom napretku uz zaštitu i unapređenje
životne sredine - Investitori i investicije, Mesto i značaj u izradi strategije
prosotrnog i urbanog razvoja Srbije, Tara, 2007.
315

dr Boris Siljković *
Prof. dr Kostadin Pušara **
316
TOKOVI KAPITALA SEKTORA OSIGURANJA
U SRBIJI I ZEMALJAMA U TRANZICIJI
Rezime: Tržište osiguranja u Srbiji možemo nazvati "razvojnim tržištem" i u ovom
momentu jednim od najslabije razvijenih tržišta osiguranja ne samo u Evropi već i regionu
JIE. U radu ćemo, posebno, razmotriti tržište osiguranja novopridruženog člana Evropske
unije Slovenije, ali i "razvojna tržišta" osiguranja Hrvatske, Makedonije, Crne Gore i
Bosne i Hercegovine. Kroz rad su prezentirani podaci koji ukazuju na osnovne dimenzije
tržišta osiguranja u Srbiji i zemljama bivše Jugoslavije, a to su: stepen razvoja tržišta
osiguranja, vlasnička struktura osiguravajućih organizacija, kanali prodaje osiguravajućih
usluga, broj i struktura ponuđača usluga osiguranja, dinamika tržišta osiguranja i osnovne
performanse tržišta osiguranja. U radu ka tom cilju, osim definisanja činjenica o srpskom
osiguranju danas, pokazuju se razni modusi i modeli kao odgovori na sve izraženije
tendencije globalizacije kroz tokove kapitala u sektoru osiguranja u ekonomijama u
tranziciji.
Ključne reči: razvojna tržišta, globalizacija, tranzicija, Evropska unija, kapital.
INSURANCE SECTOR FLOWS OF CAPITAL IN SERBIA
AND COUNTRIES IN TRANSITION
Abstract: The insurance market in Serbia may be called "developing market" since it
stands for one of the most undeveloped insurance markets not only in Europe, but also in
entire South-East Europe. This paper will, especially, analyze the insurance market in
Slovenia, the newly accessed European Union member state, as well as markets in certain
"developing insurance markets" such as those in Croatia, Macedonia, Montenegro and
Bosnia and Herzegovina. The paper contains and represents data indicating the basic
dimensions of the insurance market in Serbia and counties of former Yugoslavia, such as:
level of insurance market development, property structure of insurance organizations,
channels of selling insurance services, number and structure of insurance service
providers, insurance market dynamics, and basic properties of insurance market. In order
to support all provided data, this paper does not contain only definitions of facts regarding
Serbian insurance nowadays, but it also provides explanations on various modules and
models as responses to increasing globalization tendencies through flows of capital in
sector of insurance in economies in transition.
Key words: developing market, globalization, transition, European Union, capital.
* Visoka ekonomska škola strukovnih studija Peć u Leposaviću
** BK Univerzitet, Fakultet za trgovinu i bankarstvo u Beogradu

Uvod
Tržišna pozicija institucija iz oblasti osiguranja u Srbiji polako, ali sigurno,
ide napred jer maja 2004. godine paralelno sa procesom eliminacije nesigurnih i
nesolventnih osiguravajućih društava, donet je novi Zakon o osiguranju, koji
razdvaja instituciju životnog od neživotnog osiguranja. Tržište osiguranja u Srbiji
je još u povoju svog razvoja, ali sa očekivanim prevazilaženjem ekonomskih
poteškoća posle završetka tranzicije, ima osnova da se kaže da ovo tržište ipak ima
perspektivu u dogledno vreme, ali ne u kratkom roku. U ovim i ovakvim
okolnostima na srpskom finansijskom tržištu u prethodnih šest godina dominiraju
banke kod kojih se nalazi 98 odsto štednje stanovništva, ali ipak u narednom
periodu se očekuje "utvrđivanje"pozicija osiguravajućih kuća prvenstveno stranih i
privatnih koje, krajem 2007. godine, dominiraju sa 2/3 udela u osiguranju Srbije.
Uostalom, u prvom delu ćemo navesti neke uvodne napomene. U drugom delu
akcenat ćemo staviti na neke aspekte stanja i razvoja u industriji osiguranja u
Srbiji. Dalje, u trećem delu se daje pregled industrije osiguranja zemalja u tranziciji
i Evropske unije kroz komparativni pregled. I na kraju, u četvrtom delu, daju se
zaključne napomene.
Neki aspekti stanja i razvoja u industriji osiguranja u Srbiji
Krajem 2004. godine, započete su reforme tržišta osiguranja u Srbiji.
Nekoliko stranih osiguravajućih društava, putem portfolio investiranja, ulazi na
tržište osiguranja Srbije. Ova analiza će na osnovu podataka koji su pred nama
samo potvrditi da je tržište osiguranja Srbije samo "tržište u razvoju", da je pred
njim dug put i da će, na osnovu uporednih analiza, dalo ustanoviti da se ono ipak
svrstava na donju lestvicu tržišta zemalja u tranziciji. Imajući u vidu dole izloženo,
možemo konstatovati da je najveći potencijal u Srbiji u životnim osiguranjima i da
će se strani osiguravači prvenstveno fokusirati na ovo tržište. Upravo je životno
osiguranje fokus malih igrača, budući da je trenutno 87 odsto od ukupnih premija
životnih osiguranja koncentrisano u 12 stranih osiguravajućih društava, koliko ih
ima u Srbiji.
Ukupna premija osiguranja u Srbiji 2006. godine iznosila je 500 miliona evra,
od toga se 50 miliona evra odnosi na životna osiguranja. Rast ukupnih premija
osiguranja u prva tri kvartala 2007. godine je iznosio 17 odsto. 85 Da je tržište
osiguranja u Srbiji još u povoju vidi se u poređenju penetracija sa drugim
zemljama.
85 Merkur osiguranje počelo sa radom i u Srbiji, za više informacija videti sajt
http://www.merkurosiguranje.co.yu/index.php?option=com_content&, Beograd, dostupno 22.
januara 2008.
317

318
Tabela 1. Tržišna pozicija osiguravajućih kuća Srbije
decembra 2007. godine
Osiguravajuća kuća Udeo na tržištu (%)
Dunav 32,1
DDOR Novi Sad - Fondaria –SAI Italija 28,8
Delta Generali 13,8
Wiener Stadtiche 7,6
Uniqa-Austrija 3,2
Takovo Kragujevac 2,9
Grawe 2,8
Kopaonik (Triglav Slovenija) 2,4
AMSS 2,2
Sava RE -Slovenija 1,6
Milenium Croacia 1,4
Izvor: Ekonomist magazin, broj 393, 03. decembar 2007.
Izvor: GFK IMDS
Slika 1. Penetracija osiguranja u CEE – poređenje u 2006. godini
Tako imamo situaciju da što je veća razvijenost zemlje u privrednom smislu
udeo neživotnog osiguranja opada nasuprot životnom osiguranju koje raste.
Životno/neživotno osiguranje u % u 2006. godini: Srbija 10:90, Hrvatska 25:75,
Slovenija 30:70 i Evropska unija (25) 62:38. 86
Stabilnost cena svuda, pa i kod nas, predstavlja primarnu determinantu
razvoja domaćeg osiguranja. 87 Ovaj prvi i glavni parameter nije baš najpovopljiniji
86 Kočović, J., Strategija razvoja tržišta osiguranja u Srbiji, Vrnjačka banja, 7-10.06.2007. godine
87 Inflacija u Srbiji novembra 2007. je najveća u regionu: Srbija 8,7%, Makedonija 2%, Crna Gora 3%,
Bosna i Hercegovina 2,5%, Hrvatska 2,3% i Slovenija 3,2%. Rast BDP u zemljama regiona izgleda

u Srbiji, gde je inflacija, koja obezvređuje sve pa i sektor osiguranja stalni pratilac
ekonomske stvarnosti. Inflacija je u Srbiji iznosila: 2000-112%, 2003 - 14,8%
2005-13,7, 2006-6,6%, 2007-10,1% U 25 zemalja EU inflacija je bila 2,5% u
2006., Nemačka 1,5%, Grčka 3,2%, Španija 2,7%, Mađarska 6,4%, Letonija 6,3%,
Bugarska 7,4%. Kupovna moć prosečnog Srbina 2006. godine bila je tri puta niža
od onog u Sloveniji, i preko dva puta od proseka u Mađarskoj, dok je gotovo četiri
puta manja od kupovne moći prosečnog Nemca, a u odnosu na SAD zaostajemo
pet puta. 88
Interesantno je napomenuti da je BDP u Srbiji 2007. za 70% niži od onog iz
1990. Mi smo 1980. imali 40% GDP Francuskog ili Nemačkog proizvoda Taj GDP
Srbije je bio nešto manji od trećine američkog. Rast BDP u Srbiji je konstantan i to
za oko 6% u prethodnih nekoliko godina. Predviđanja od strane MMF ukazuju da
će se rast BDP kod nas nastaviti i to na nivou od 5% i u 2008. godini. Slična je
situacija i u zemljama regiona JIE, iako su zemlje regiona imale rast BDP od 7% u
2007. godini. Ako uključimo i druge parametre i to prvenstveno predviđanja
Unicredit grupe da će dug po stanovniku u Srbiji, koji je za prvih pet meseci 2007.
godine iznosio 430 evra, rasti uz zaduženja za Srbe i Rumune od 30% u naredne tri
godine, jasno je da takav milje nije baš povoljan za razvoj sektora osiguranja. 89
Izvor: NBS, Beograd 2007.
Tabela 2. Premije osiguranja nekih osiguravajućih društava u
Srbiji
ovako: Srbija 6%, Makedonija 5%, Crna Gora 4%, BiH 5,8%, Hrvatska 5,6% i Slovenija 5,4%.
Podaci o inflaciji i BDP u zemljama regiona i Srbiji iz novembra 2007. preuzeti sa sajta
www.rzzs.co.yu. Beograd, novembra 2007.
88 Nikolić, G., Makroekonomski pokazatelji u Srbiji i zemljama regiona - inflacija, BDP i dr., Infromacija
dostupna na sajtu http://www.nspm.org.yu/ekonomskapolitika/2007, Beograd, dоступно 06/10/07.
89 Najbolji pokazatelj toga je odnos u premijama osiguranja 2006. godine između Slovenije, koja je
ostvarila premiju osiguranja od 1,7 milijardi evra , Srbije u istoj godini sa 500 miliona evra– sa
procenom da će 2008. godine dostići premiju od 600 miliona evra i BIH sa premijom od 184
miliona. Petković, R., Premije osiguranja u regionu, podaci dostupni na adresi sajta
http://www.poslovni.hr/Contex/print.aspx ?id=63433, Zagreb, dostupno 01.09.2007.
319

U razvijenim finansijskim sistemima učešće depozitnih finansijskih institucija
u ukupnoj finansijskoj imovini je daleko ispod 50%. 90 U Srbiji bankarski sektor, u
2006. godini, u celokupnom finansijskom sektoru učestvuje sa oko 90%, dok svega
4,3% učestvuje sektor osiguranja, dok je sektor finansijskog lizinga učestvovao sa
5,3%.
320
Slika 2. Penetracija osiguranja u Srbiji u 2006. i 2007. godini –komparativni pregled
Izvor: GFK IMDS
Tržišta osiguranja zemalja u tranziciji i Evropske unije
– komparativni pregled
Izuzev Slovenije koja je odbila da proda svoje osiguravajuće kompanije u
prethodnom periodu u drugim zemljama bivše Jugoslavije, krajem 2007. godine, je
dominantno strano vlasništvo. "Triglav" kao najveća osiguravajuća kompanija u
regionu zauzima u Sloveniji oko 45% tržišta krajem 2007. godine., a 15% tržišta u
JIE. Premija osiguranja "Triglava" u 2006. godini je 620 miliona evra. Pravci
širenja u prethodnom periodu bili su mu region bivše Jugoslavije i šire i to kroz
preuzimanje "Kopaonik" osiguranja u Srbiji, "Lovćen" osiguranja u Crnoj Gori
njene najveće kompanije sa nešto manje od 50% udela u vlasništvu, dok većinski
udeo u ovom crnogorskom osiguravajućem društvu imaju državni fondovi. Isto
tako "Triglav" grupa je, krajem prethodne, 2007. godine, kupila 70,36% udela,
vodeće osiguravajuće kompanije u Makedoniji "Vardar" osiguranje, koja zauzima
90 Vukotić, V., Razvoj finasijskih tržišta i restruktuiranje privredi, II Miločersko savetovanje, Miločer
1994.

27% tržišnog udela u ovoj zemlji, sa namerom da kupi i deo Vardar osiguranja koje
drži Croatia osiguranje iz Hrvatske.
U ukupnom portfelju Republika Slovenija je sa čak 978 evra u 2006. godini i,
da ponovimo, 5,7% premija u BDP –najveća država sa premijom od svih
novopridruženih članica Evropske unije.
Tabela 3. Prosečne zarade stanovništva JIE i EMU polovinom 2007. godine
Zemlja Prosečna zarada
Slovenija
Hrvatska
Srbija
Crna Gora
Makedonija
Bosna i Hercegovina
Rumunija
Bugarska
EMU
1157 evra
844 evra
346 evra
329 evra
301 evra
234 evra
302 evra
202 evra
2.599 evra
Izvor: Nikolić, G., Prosečne zarade građana bivše Jugoslavije polovinom 2007. godine,
Za više informacija http://www.nspm.org.yu/ekonomskapolitika/2007, dоступно
06/10/07.
U ukupnom portfelju životno osiguranje u Sloveniji čini 30%, dok je u
Mađarskoj, kao susednoj državi Srbije, u kojima dominiraju strane osiguravajuće
kuće, tržište je manje koncetrisano, a lidersku poziciju imaju - Allianz koja
kontroliše 26% tržišta, Generali-providenca 15,5%, ING Group 11,6%. 91 Životno
osiguranje u Mađarskoj čini čak 44% ukupnog portfelja osiguranja. U Zapadnoj
Evropi životno osiguranje u ukupnom osiguranju učestvuje sa oko 60%. 92
U Sloveniji je, krajem 2007. godine, odlučeno od strane izvršne vlasti
Slovenije da "Triglav"grupa ima strateški značaj i da Vlada ipak zadrži upavljanje
sa više od 25% udela u vlasništvu, da se manjinski paketi akcija umesto
osiguranicima prebace u penzioni fond, a da manji deo akcija ide na Ljubljansku
berzu. Na to nam ukazuje i referendumsko odlučivanje u Sloveniji o sudbini svojih
osiguravajućih kuća, gde je od strane stanovništva ipak odlučeno da se ne dozvoli
prodaja osiguravajućih kompanija stranim kućama i ponovo je ova tema vraćena na
adresu Vlade Slovenije.
91
Za više informacija o mađarskom osiguranju videti sajt MABISZ Association of Hungarian
Insurance Companies: www.mabisy.hu
92
Tržišta osiguranja u Srbiji i zemljama regiona –komparativni pregled, Kvartalni monitor broj 7,
Beograd, oktobar – decembar 2006. str. 15.
321

Dakle, Novi Zakon o vlasničkom preoblikovanju osiguravajućih društava u
Sloveniji pao je na testu kod većine birača kroz odlučno ne birača o sudbini
osiguravajućih kompanija. Četiri najveće osiguravajuće kompanije u Sloveniji su,
krajem 2006. godine, držale oko 80% slovenačkog tržišta osiguranja. Strane
osiguravajuće kompanije- Grawe iz Austrije i Wiener imaju ispod 2% tržišnog
učešća. 93
322
Tabela 4. Trendovi u Evropskoj uniji (osiguranje po vrstama ) – dominacija životnog
osiguranja 2004. i 2005. godine
Izvor: Domazet, T., Trendovi u Evropskoj uniji (osiguranje po vrstama ) – dominacija
životnog osiguranja 2004. i 2005. godine, Hrvatski institut za finansije i
računovodstvo, EAA Board Member, Brussels-Zagreb, SORS, Sarajevo, 13-15.06.
2007.
U Hrvatskoj Croatia osiguranje sa 34,21% ima i dalje najveće učešće na
tržištu krajem 2007. godine. Ukupan broj aktivnih društava je, marta 2007. godine,
u ovoj zemlji bio 11 od čega se 5 bavi neživotnim osiguranjem, 4 životnim i 2
reosiguranjem. Domaći većinski kapital je, marta 2007. godine u ovoj zemlji
prisutan u 8 društava, a strani u 12. U strukturi portfelja marta 2007.godine
obavezno osiguranje motornih vozila i kasko osiguranje zauzimaju dominatno
mesto sa 41,3% (42,4% 2006. godine), dok životno osiguranje zauzima 26,6%. U
segmentu životnih osiguranja Allianz zauzima prvo mesto sa udelom od 17,27
posto u ukupnoj premiji životnih osiguranja, sledi Croatia sa udelom od 13,94
posto, dok treće mesto zauzima Merkur osiguranje sa 10,81 postotnim udelom na
tržištu životnih osiguranja. Najveća hrvatska osiguravajuća kompanija Croatia na
tržištu BiH posluje kroz Croatia osiguranje Ljubuški, dok će u Srbiji Milenijum-
Croatia ugovarati neživotna, a nova kompanija (baš kao i na crnogorskom tržištu)
registrovana je za segment životnih osiguranja. U Makedoniji Croatia osiguranje
poslovanje nastavlja kroz društvo Vardar - Croatia, koje se bavi samo životnim
osiguranjima, dok područje Kosova i Metohije pokriva Croatia-Sigurimi. 94
93 Veselin A.: Razvojna tržišta osiguranja-Tržište osiguranja u Srbiji –stanje i perspektive redaktora
prof. Dr Hasana Hanića, Institut ekonomskih nauka, Beogradska bankarska akademija, Beograd,
2007. str. 37.
94 Za više informacija podaci preuzeti iz članka: S 34,21 posto tržišta Croatia i dalje vodeća, videti
detaljnije sajt http//:www.seebiy.eu/sr/osiguranje/s-34%2c21-posto-tržišta-croatia, dostupno
18.01.2008.

Slika 3. Tržišni udeo Triglav osiguranja iz Slovenije i Croatia osiguranja iz Hrvatske u
zemljama bivše Jugoslavije 2006. godine
Izvor: Babić, B., .Mate Granić Croatiji osiguranju otvara put u Albaniju, Podaci preuzeti
sa sajta http:// www.poslovni dnevnik.hr, Zagreb, dostupno 05.09.2007.
Strane osiguravajuće kuće u Hrvatskoj ušle su na tržiše posle 1996. godine, i
to uglavnom u oblasti životnog osiguranja osnivajući sopstvene kompanije. Najjači
strani osiguravač je Allians sa tržišnim udelom od oko 8,4% 95 Na regionalnom
tržištu gde Croatia osiguranje želi prodreti Triglav osiguranje iz Slovenije se
nametnuo kao (pre)ozbiljan suparnik. "Triglav" je, uz punu potporu države i dobro
osmišljenu strategiju širenja mrežom kompanija-kćeri, "poklopio" region JIE pa i
šire. 96
Ako posmatramo drugi, nerazvijeniji, deo bivše Jugoslavije letimičnim
pogledom na sliku broj 6 vidimo da su 2005. od tržišta osiguranja u BiH jedina
koja nude veće novčane prostore za rast: Ukrajina, Crna Gora, Moldavija, Srbija i
Albanija. Visoka nezaposlenost, nizak GDP i mala kupovna moć stanovništva u
ovoj zemlji su nepovoljni faktori za razvoj tržišta osiguranja. Prvih pet društava
prema učešću u premiji osiguranja (životno +neživotno) u BIH su: 1. Sarajevo
95 Napomena: Allianz je jedan od vodećih svetskih osiguravajučih kompanija. Prisutan u više od 70
zemalja sa više od 60 miliona klijenata. Ukupni prihodi u 2006. godini su bili 100,9 milijardi evra.
Specijalnost ove kompanije su životna osiguranja.
96 Dunav osiguranje iz Srbije je u listu koje je objavio vodeći magazin za evropsko tržište osiguranja
The insurer, od 500 kompanija na 41 mestu po ’’neživotnoj premiji’’ osiguranja u regionu krajem
2007. godine. Na toj listi Dunav osiguranje je najbolje plasirana srpska kompanija, dok DDOR Novi
Sad kupljena od Fondarije SAI Italija zauzima 54 mesto, Delta Generali 147. poziciju, Wiener se
nalazi na 296, a Takovo na 300 mestu. Od kompanija koje posluju u našoj zemlji na listi su još i
Kopaonik sada Triglav- Kopaonik osiguranje -396. mesto, AMS osiguranje-375, Sava osiguranje-
433. mesto. Damjanić V.: Dunav na 41. mestu po ’’neživotnoj premiji’’ u regionu, podaci preuzeti sa
sajta http://www.seebiy.eu/sr/osiguranje/dunav-na-41.-mestu-po-nezivotnoj, dostupno 18.01.2008.
Beograd
323

osiguranje, 2. Croatia osiguranje, 3. Euroherc, 4. Triglav BH, 5. Uniqa. Domaći
većinski kapital je bio prisutan kod 14 društava, a strani kod 10. 97
324
Tabela 5. Rang zemalja po premiji osiguranja i % udela u svetskom tržištu osiguranja
2005. godine
Izvor: KBC Annual Report 2005, Brisel, Belgija, mart 2006, informacije dostupne na
adresi http://kbc-pdf.kbc.be/ng/published/KBCCOM/PDF/com tbo volledige pdf
2005 0900dfde 802a17ff.pdf.
Kad je reč o nekadašnjoj članici državne zajednice SiCG - Crnoj Gori tu,
krajem 2006. godine, funkcioniše pet društava. Interesantno je da je u toku 2007.
godine prodat udeo kod Lovćen osiguranja najveće osiguravajuče kompanije u
Crnoj Gori Triglav osiguranju iz Slovenije. Sava Re grupa iz Slovenije je preuzela
–kupila većinski udeo Montenegro osguranja. Austrijska osiguravajuća kuća
UNIQA osnovat će kompaniju kćer u Crnoj Gori i već je uplatila osnivački kapital.
Ukupni kapital crnogorskih osiguravajućih kuća u 2006. godini (koji uključuje i
akcionarski i rezerve sigurnosti) je oko 32 miliona eura i značajno se povećao u
odnosu na 2005. godinu. Strani kapital čini oko 46 odsto kapitala svih
osiguravajućih kuća. Kada posmatramo koncentraciju tržišta, Lovćen osiguranje je
i dalje najveća osiguravajuća kuća, sa učešćem od oko 74 odsto, a zatim slede
Montenegro osiguranje, sa 21 odsto, Swiss sa 2,7 odsto, Grawe sa dva odsto i
Zepter. Zepter osigurаnje« je kupila austrijska osiguravajuća kompanija «Uniqa
Group Austria«, čime se menja vlasnička struktura kompanije i obezbeđuje
sinergija poznavanja domaćeg tržišta i evropskog iskustva. U toku 2007. godine sa
radom je počelo i novo osiguravajuće društvo «Magnat osiguranje», koje se bavi
97 Filipović Z.: Pregled tržišta osiguranja u BIH 2006. godine, SORS 2007, Sarajevo 14.06.2007.

poslovima neživotnog osiguranja, a u kojima dominira osiguranje od
autoodgovornosti. «Grawe osiguranje« najavljuje širenje portfelja na poslove
neživotnog osiguranja, što će pojačati konkurenciju na polju neživotnog osiguranja.
U 2006. godini prve tri osiguravajuće kuće-Lovćen osiguranje, Montenegro i
Swiss držale su 97,8 odsto ukupne premije. Bruto premija u Crnoj Gori je tek nešto
iznad 40 miliona eura, to jest oko dva odsto BDP-a. Od ove, ukupno obračunate,
premije na neživotno osiguranje ide 38,5 miliona, a na životno 1,83 miliona eura, s
tim što je to značajan rast u posljednje dve godine kod životnog osiguranja. 98 Sa
kvalitativnog aspekta, tržište Crne Gore karakteriše visok udeo obaveznog i
neživotnog osiguranja. Najveće učešće u ukupnoj premiji osiguranja imala su
obavezna osiguranja i to 51% ukupnog portfelja. Ovo je karakteristika nerazvijenih
tržišta. Međutim, ovakva struktura ima razvojni potencijal.
I na kraju, u Makedoniji, zemlji u susedstvu, ono što predstavlja jasnu sliku
stanja u ovom sektoru je da ovde deluje 11 osiguravajućih kuća od kojih se na
kraju 2006. godine samo dve bave životnim osiguranjem. Sva društva osiguranja su
akcionarska društva od kojih pet sa inostranim kapitalom, četiri sa domaćim i dva
sa dominantnim inostranim kapitalom, dakle, preovlađuje inostrani kapital. Da se
radi o duboko nerazvijenom tržištu potvrđuje i udeo neživotnog osiguranja u
strukturi osiguranja koji polovinom 2006. godine učestvuje sa 97,9%, a udeo
životnog 2,1%. Kupovinom Vardar osiguranja, najveće kompanije u Makedoniji od
strane Triglav osiguranja iz Slovenije ova kompanija je postala vodeća u ovom
sektoru u Makedoniji, Crnoj Gori i Sloveniji. 99
Zaključak
Ako se vratimo na početak teksta, ova analiza je na osnovu podataka samo
potvrdila da je tržište osiguranja Srbije samo "tržište u razvoju" i da je pred njim
dug. Imajući u vidu izloženo, konstatuje se da je najveći potencijal u Srbiji u
životnim osiguranjima. Na kraju tržište osiguranja u Srbiji je ipak danas samo
"razvojno tržište", koje će u narednih nekoliko godina imati dinamičan i buran
razvoj. To potvrđuju i podaci da u Srbiji svega 86 dolara po stanovniku otpada na
životno osiguranje, dok je u Hrvatskoj to 308 dolara, a u Sloveniji 1.100 dolara.
Dakle, ovo tržište ima potencijal da se razvije. Ono što vidimo kao prioritet u
sektoru osiguranja Srbije je - šta dalje raditi sa jedinom preostalom kompanijom u
državnom vlasništvu Dunav osiguranjem? Pristalice ili pobornike ideje da ovu
kompaniju ostave u državnom vlasništvu i da ona ima strateški značaj kao u
Sloveniji, mora da zabrine činjenica da životna osiguranja u celokupnom portfelju
"Dunava" učestvuju sa jedva nešto iznad dva odsto, a da je udeo "Dunava" na tom
98 Bajić, D., Crna Gora- pregled tržišta osiguranja u 2006. godini, SORS 2007, Sarajevo 14.06.2007.
99 Apostolska, Z., I dalje deset društava, Informacije preuzete po osnovu izveštaja Nacionalnog biroa
osiguranja Republike Makedonije online izdanja Biznis i finansije sa sajta http://bifspecijal.medianweb.org/sh/2006/tekst/8,
Beograd , dostupno 04. jun 2006.
325

delu tržišta više nego skromnih sedam odsto. Vreme je da se država uozbilji u
svom odnosu prema poslednjoj društvenoj(!) imovini u sektoru osiguranja. Jer,
Dunav osiguranje nema puno vremena. Ostavljati ga u ovakvoj situaciji sigurno ne
može doneti ništa dobro. Konkurencija je fleksibilnija, ima bolji pristup resursima
(preko svojih centrala), a najgori mogući scenario jeste zadržavanje trenutnog
stanja: tržište se reformiše i raste brže od "Dunava", "Dunav" okrenut sebi bez
pravog i jasnog puta. U prilog tome govori i činjenica da najveći deo “grinfild”
licenci, koje je NBS dodelila u poslednje vreme, jeste upravo za ovu oblast
(Merkur, Credit Agricole Life, Basler.., mada je Uniqa u isto vreme uzela baš
licencu za neživotna osiguranja). Kako se bude povećavao standard stanovništva,
tako će se povećavati učešće životnog osiguranja. Problem je i u mentalitetu
srpskog stanovništva. Građani Srbije, za razliku od stanovnika razvijenih zemalja,
nemaju naviku da misle o svojoj sigurnosti u budućnosti.
Šta na kraju reći sem da osiguranje treba da prestane da bude samo formalna i
administrativna obaveza već da postane egzistencijalna potreba savremenog
čoveka. Samo na ovaj način taj proces osiguranja će biti kontinuiran, celovit i
funkcionalan kao svuda u Zapadnoj Evropi.
326
Literatura
1. Apostolska, Z., I dalje deset društava, informacije preuzete po osnovu izveštaja
Nacionalnog biroa osiguranja Republike Makedonije online izdanja Biznis i
finansije sa sajta
http://bifspecijal.medianweb.org/sh/2006specijal.medianweb.org/sh/2006/tekst/8,
Beograd , dostupno 04. jun 2006.
2. Babić, B., .Mate Granić Croatiji osiguranju otvara put u Albaniju, Podaci preuzeti
sa sajta http:// www.poslovni dnevnik.hr, Zagreb, dostupno 05.09.2007.
3. Bajić, D., Crna Gora- pregled tržišta osiguranja u 2006. godini, SORS 2007,
Sarajevo 14.06.2007.
4. Damjanić, V., Dunav na 41. mestu po "neživotnoj premiji" u regionu, podaci
preuzeti sa sajta http://www.seebiy.eu/osiguranje/dunav-na-41.-mestu-ponezivotnoj,
Beograd, dostupno 18.01.2008.
5. Domazet, T., Trendovi u Evropskoj uniji (osiguranje po vrstama ) – dominacija
životnog osiguranja 2004. i 2005. godine, Hrvatski institut za finansije i
računovodstvo, EAA Board Member, Brussels-Zagreb, SORS, Sarajevo, 13-15.06.
2007.
6. Filipović Z.: Pregled tržišta osiguranja u BIH 2006. godine, SORS 2007, Sarajevo
14.06.2007.
7. Kočović, J., Strategija razvoja tržišta osiguranja u Srbiji, Vrnjačka banja, 7-
10.06.2007. godine
8. KBC Annual Report 2005, Brisel, Belgija, mart 2006, informacije dostupne na
adresi http://kbc-pdf.kbc.be/ng/published/KBCCOM/PDF/Cotbo volledige pdf
2005 0900dfde 802a17ff.pdf.

9. Merkur osiguranje počelo sa radom i u Srbiji, za više informacija videti sajt
http://www.merkurosiguranje.co.yu//index.php?option=com co- ntent&,Beograd,
dostupno 22 januara 2008.
10. Nikolić, G., Prosečne zarade građana bivše Jugoslavije polovinom 2007. godine,
za više informacija http://www.nspm.org.yu/ekonomskapoli tika/2007, dоступно
06/10/07.
11. Nikolić, G., Makroekonomski pokazatelji u Srbiji i zemljama regiona - inflacija,
BDP i dr., Infromacija dostupna na sajtu http://www.nspm.org.
yu/ekonomskapolitika/2007, Beograd, dоступно 06/10/07.
12. Penetracija osiguranja u CEE –poređenje u 2006. godini, GFK IMDS, 2006.
13. Premije osiguranja nekih osiguravajućih društava u Srbiji, NBS, Beograd 2007.
14. Podaci o inflaciji i BDP u zemljama regiona i Srbiji iz novembra 2007., podaci
preuzeti sa sajta www.rzzs.co.yu. Beograd, novembar 2007.
15. Penetracija osiguranja u Srbiji u 2006. i 2007. godini –komparativni pregled, GFK
IMDS, Beograd, 2007.
16. Petković, R., Premije osiguranja u regionu, podaci dostupni na adresi sajta
http://www.poslovni.hr/Contex/print.aspx ?id=63433, Zagreb, dostu- pno
01.09.2007.
17. Stanje u Mađarskom osiguranju: videti sajt MABISZ Association of Hungarian
Insurance Companies: www.mabisy.hu
18. Tržišna pozicija osiguravajućih kuća Srbije decembra 2007.godine, Ekonomist
magazin, broj 393, 03. decembar 2007.
19. ''Tržišta osiguranja u Srbiji i zemljama regiona –komparativni pregled", Kvartalni
monitor broj 7, Beograd, oktobar – decembar 2006. str. 15.
20. Veselin A.: Razvojna tržišta osiguranja-Tržište osiguranja u Srbiji –stanje i
perspektive redaktora prof. dr Hasana Hanića, Institut ekonomskih nauka,
Beogradska bankarska akademija, Beograd, 2007.
21. Vukotić, V., Razvoj finasijskih tržišta i restruktuiranje privrede, II Miločersko
savetovanje, Miločer 1994.
22. S 34,21 posto tržišta Croatia i dalje vodeća, videti detaljnije sajt http//:www.seebiz.
eu/sr/osiguranje/s-34%2c21-posto-tržišta-croatia, dostupno 18.01.2008.
327

328
mr Nenad Stanišić *
PRILIV STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA
KAO OSNOVNI FAKTOR UNAPREĐENJA
SPOLJNOTRGOVINSKIH PERFORMANSI
EVROPSKIH ZEMALJA U TRANZICIJI
Rezime: Većina evropskih tranzicionih zemalja je uspela da u toku tranzicionog
procesa značajno popravi svoj položaj na svetskom tržištu. Došlo je do značajnog
povećanja obima spoljnotrgovinske razmene, poboljšana je robna struktura izvoza,
preusmereni njegovi tokovi... Uspeh je još veći ukoliko se ima u vidu da je sprovedena
strategija relativno brze tranzicije ekonomskog sistema, tzv. „šok terapija“. Ipak, nisu se
sve evropske tranzicione zemlje pokazale jednako uspešno u poboljšanju spoljnotrgovinskih
performansi. U ovom radu je kao glavni uzrok tome identifikovan različit obim priliva
stranih direktnih investicija koje su zemlje u tranziciji ostvarile. Zemlje koje su imale više
uspeha u privlačenju SDI su ujedno i zemlje koje su u najvećoj meri poboljšale svoj položaj
u međunarodnoj razmeni.
Ključne reči: strane direktne investicije, spoljnotrgovinske performanse, evropske
zemlje u tranziciji
THE INFLOW OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS AS A KEY FACTOR OF
FOREIGN TRADE PERFORMANCES’ IMPROVEMENT OF TRANSITION
ECONOMIES IN EUROPE
Abstract: The majority of European transition countries have managed to improve
their position at the world market during the transition process. The slope of their foreign
trade has expanded, the export structure has been improved, trade flows have been
redirected... The success is even more significant becouse all of that have been achieved in
the relatively fast transition process, so called „shock therapy“. However, not every
transition country has been equally successful. Different influx of foreign direct investments
can be considered as a key factor of different results in trade liberalization. The more FDI
inflows achieved, the mere successful countries has been.
Key words: foreign direct investments, foreign trade performances, European
transition economies.
Uvod
Priča o liberalizaciji spoljne trgovine u evropskim tranzicionim zemljama je
zanimljiva iz nekoliko razloga. Ove zemlje su se početkom 90-ih godina XX veka
* Ekonomski fakultet u Kragujevcu

našle u ekonomski nezavidnoj poziciji, koja je po makroekonomskim
pokazateljima bila slična poziciji mnogih zemalja u razvoju. Međunarodne
institucije su vladama ovih zemalja preporučivale spoljnotrgovinsku liberalizaciju,
kao deo celokupnog društveno-ekonomskog preobražaja. Ona je bila samo deo šire
politike koju su međunarodne organizacije vodile prema evropskim tranzicionim
zemljama. Uopšteno posmatrano, možemo zaključiti da se ta politika u osnovi
zasniva na konceptu Vašingtonskog konsenzusa, čiji su osnovni stubovi:
makroekonomska stabilizacija, liberalizacija i privatizacija. Dakle, evropskim
centralno-planskim privredama je, u cilju prelaska na novi, kapitalistički način
privređivanja, predlagana ista politika koja u zemljama u razvoju ima za cilj
ekonomski rast. Ista ekonomska politika vođena je u svrhu ostvarenja dva različita,
iako povezana cilja. Još jednom se potvrdila univerzalnost neoklasične orijentacije
vodećih ekonomskih institucija na tržišni fundamentalizam kada je u pitanju njihov
odnos prema zemljama u razvoju i zemljama u tranziciji. Sve se to događa u vreme
kada se u mnogim razvijenim ekonomijama preduzimaju mere sa ciljem većeg
uplitanja države u ekonomske tokove uz implementaciju mera socijalne
orijentacije.
Kraća analiza spoljnotrgovinske liberalizacije evropskih zemalja u tranziciji
koja će biti učinjena u ovom radu značajna je sa još jednog aspekta. Iako je
predložen i usvojen model brze privredne transformacije, tzv. šok terapija, možemo
reći da su cenrlalnoevropske i baltičke zemlje u tranziciji značajno popravile svoju
poziciju na svetskom tržištu. Dakle, rezultat je bitno drugačiji od rezultata koji
postižu mnoge zemlje u razvoju uz upotrebu slične ekonomske politike. Zašto
slične mere daju značajno drugačije rezultate u ovim dvema grupama zemalja?
Analiza koja sledi ukazaće na osnovni faktor koji je doveo do značajno različitog
rezultata – priliv stranih direktnih investicija (SDI). Priliv SDI u evropske zemlje u
tranziciji omogućio je tehnološki napredak ovih zemalja i u osnovi promenio obim,
robnu strukturu i geografsku usmerenost spoljne trgovine.
U setu prihvaćenih mera koje privredu na brz način vode ka kapitalizmu,
liberalizacija spoljnotrgovinskog sistema predstavlja ranu fazu reformskog procesa.
Uz makroekonomsku stabilizaciju, liberalizacija se sprovodi u početnim fazama
tranzicije, dok privatizacija i izgradnja institucija traju duže i sprovode se
postupnije. U razmatranju koje sledi analiziraće se sve bitnije promene
spoljnotrgovinskih tokova evropskih zemalja u tranziciji.
Dalji rad je podeljen na četiri dela. U prva dva se obrađuju promene
karakteristika i performansi spoljne trgovine evropskih tranzicionih zemalja. U
trećem delu pravi se razlika u rezultatima spoljnotrgovinske liberalizacije između
zemalja Centralne Evrope i baltičkih zemalja sa jedne strane, i balkanskih zemalja,
sa druge strane. Četvrti deo posvećen je analizi uticaja stranih direktnih investicija
na identifikovane razlike u promeni obima, geografske usmerenosti i robne
strukture izvoza posmatranih zemalja.
329

330
Promene obima i geografske usmerenosti spoljne trgovine
evropskih zemalja u tranziciji
Tokom tranzicionog procesa evropske tranzicione zemlje su drastično
promenile obim, geografsku i robnu strukturu spoljne trgovine, kao i faktorsku
intenzivnost svog uvoza i izvoza. Udeo zemalja u tranziciji u svetskoj trgovini ima
rastuću tendenciju. U početnoj tranzicionoj recesiji učešće evropskih zemalja u
tranziciji u svetskom robnom izvozu je opao sa 3,1% u 1990-oj godini na 2,7%
1991. godine, da bi od tada neprestano rastao. 100
Ubrzo nakon raspada Saveta za uzajamnu ekonomsku pomoć (SEV) 1990.
godine i početka privrednih reformi u zemljama bivšim članicama ove
organizacije, dolazi do značajnog pada obima međusobne trgovinske razmene. Već
u 1993. godini, udeo spoljnotrgovinske razmene među zemljama bivšim članicama
SEV-a u njihovoj ukupnoj spoljnoj trgovini iznosio je svega 13%, od čega se
najveći deo odnosi na međusobnu trgovinu Češke i Slovačke, koje su do 1992. bile
u jednoj državi. Istovremeno je tokom tranzicionih promena dolazilo do sve većeg
otvaranja nacionalnih tržišta i primene izvozno orjentisane strategije razvoja, što je
značajno povećalo obim spoljnotrgovinske razmene ovih zemalja. Podaci za svaku
zemlju pojedinačno su dati u tabeli br.1.
Značajan porast spoljnotrgovinske razmene nije bio praćen jednako visokim
stopama rasta bruto društvenog proizvoda ovih zemalja, što znači da je došlo do
porasta njihovih spoljnotrgovinskih koeficijenata (tabela br.2). Objašnjenje se
može naći upravo u najznačajnijem faktoru povećanja obima spoljne trgovine
regiona CIE. Porast izvoza je uglavnom rezultat velikog broja filijala
transnacionalnih kompanija (TNK). Drugim rečima, priliv SDI u zemlje CIE je bio
motivisan željom da se pogodnosti koje ovaj region nudi u oblasti proizvodnje
iskoriste u svrhu izvoza, i to pre svega na tržište Evropske unije.
Upravo prethodno navedena činjenica objašnjava i promene u geografskoj
usmerenosti izvoza tranzicionih zemalja. Evropska unija je postala značajan partner
zemalja u tranziciji, ubrzo nakon raspada SEV-a. Nemačka je zamenila SSSR na
mestu najvećeg spoljnotrgovinskog partnera zemalja Centralne i Istočne Evrope.
Ujedno je geografsko preusmeravanje trgovine bilo više rezultat delovanja tržišnih
snaga nego mera ekonomske politike. Udeo zemalja Evropske unije u izvozu
evropskih tranzicionih zemalja porastao je sa oko 30% u 1984. na 60% u 1993.
godini, što govori o brzini preorijentacije spoljne trgovine. 101 Ukupan izvoz
posmatranog regiona na tržište EU iznosio je 1989. godine 12,45 milijardi dolara.
Do 2004. godine ukupan izvoz zemalja posmatranog regiona na tržište EU porastao
100 www.wto.org
101 Kaminski, Bartolomiej. 2000. How accession to the European Union has affected external trade
and foreign direct investment in Central European economies, working paper, World bank,
Washington, str. 18

Tabela 1: Izvoz i uvoz evropskih zemalja u tranziciji (u milijardama dolara)
Izvoz 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006.
Albanija 0.30 0.07 0.11 0.15 0.22 0.24 0.36 0.20 0.33 0.51 0.76 0.84 0.80 1.26 1.54 1.76 2.25
Bosna i Herc. - - - - 0.15 0.40 0.72 1.04 1.04 1.30 1.50 1.74 1.68 2.08 3.00 3.63 3.00
Bugarska 6.93 4.73 4.70 4.18 4.50 5.85 5.50 5.80 6.11 5.85 7.28 7.84 8.32 10.60 14.25 16.20 19.84
Hrvatska - 14.04 6.00 5.72 6.90 7.41 8.00 8.20 8.80 8.20 8.46 9.60 10.35 14.10 16.92 18.33 20.64
Češka 15.75 13.78 16.20 19.04 20.50 28.05 30.38 29.64 33.48 33.00 35.91 40.30 45.00 56.42 77.00 90.00 108.68
Estonija - - 2.40 2.68 2.88 2.72 3.15 3.65 4.50 4.32 5.10 4.80 4.97 7.10 9.12 11.20 12.80
Mađarska 10.23 10.89 11.47 10.14 12.18 20.25 21.60 25.30 29.14 30.72 34.56 37.63 42.21 51.24 64.26 73.26 88.14
Letonija 3.36 2.45 4.00 2.92 2.30 2.15 2.82 2.82 3.29 2.80 3.36 3.36 3.69 4.62 6.16 7.68 8.80
Litvanija 5.72 3.00 2.07 5.81 3.85 3.92 4.08 5.20 4.95 4.29 4.95 6.00 7.42 9.69 11.96 15.08 18.00
Makedonija 1.04 1.15 1.08 1.41 1.14 1.32 1.12 1.48 1.64 1.68 1.96 1.29 1.52 1.90 2.00 2.70 3.00
Crna Gora - - - - - - - - - - 0.38 0.40 0.37 0.66 0.92 0.90 0.96
Poljska 17.11 18.24 20.16 19.78 23.76 31.97 34.54 36.11 44.72 40.32 46.17 51.30 57.42 71.61 96.14 112.11 138.99
Rumunija 6.46 5.22 7.00 5.98 7.50 9.80 9.80 10.15 9.66 10.08 12.21 13.20 16.10 21.00 27.00 32.67 41.48
Srbija - - - - - - - 3.40 3.68 1.87 2.07 2.52 3.04 4.20 5.75 6.50 8.64
Slovačka 4.05 5.06 8.40 7.84 9.44 11.40 11.13 12.32 12.98 12.81 14.00 15.33 17.75 25.41 31.50 36.19 47.30
Slovenija 15.47 10.92 8.19 7.67 8.26 10.20 10.40 10.60 11.13 10.78 10.64 11.40 12.54 15.68 19.80 22.10 25.53
Ukupno 86.42 89.55 91.78 93.32 103.58 135.68 143.60 155.91 175.45 168.53 189.31 207.55 233.18 297.57 387.32 450.31 548.05
331

Uvoz 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006.
Albanija 0.46 0.28 0.89 0.62 0.78 0.70 1.05 0.74 1.02 0.96 1.48 1.56 1.88 2.76 3.01 3.68 4.41
Bosna i Herc. - - - - 0.86 1.42 2.52 2.76 3.72 4.45 3.90 4.62 4.97 5.76 7.10 8.25 5.64
Bugarska 7.77 4.29 5.30 5.06 4.60 5.98 5.00 5.40 6.11 6.50 7.93 8.82 9.60 12.80 17.25 20.52 25.73
Hrvatska - 15.48 5.40 5.94 6.90 9.31 10.00 11.40 10.78 9.80 9.36 10.80 12.88 17.40 20.16 21.84 24.51
Češka 15.05 11.96 16.20 18.36 21.73 30.25 34.10 32.49 34.10 34.20 37.62 42.16 46.50 58.24 77.00 86.25 104.39
Estonija - - 2.16 2.84 3.28 3.04 3.70 4.20 5.10 4.62 5.34 4.98 5.46 7.90 10.08 12.04 14.40
Mađarska 9.57 11.22 11.84 13.65 14.70 20.25 21.60 24.84 29.61 32.16 36.48 38.16 43.55 54.60 67.32 74.37 87.01
Letonija 3.43 1.75 3.65 2.28 2.20 2.25 3.24 3.30 4.20 3.50 3.92 4.08 4.59 6.05 8.40 9.92 12.80
Litvanija 6.71 2.10 1.80 6.30 4.27 4.80 4.88 6.20 6.27 5.39 5.61 6.60 8.26 10.83 13.57 16.90 21.00
Makedonija 1.44 1.30 1.06 1.65 1.44 1.72 1.56 2.04 2.24 2.08 2.56 1.71 2.32 2.75 3.00 3.72 4.08
Crna Gora - - - - - - - - - - 0.53 0.64 0.63 1.02 1.26 1.28 1.62
Poljska 12.98 19.00 18.48 18.92 21.78 29.19 37.68 42.39 53.32 50.40 58.14 58.90 63.36 78.12 101.20 115.14 138.99
Rumunija 9.88 6.38 9.00 7.28 8.10 11.55 12.95 12.60 13.02 11.88 14.06 16.40 18.86 25.20 33.75 42.57 53.68
Srbija - - - - - - - 4.80 4.80 2.97 3.51 4.56 6.08 8.00 11.50 12.22 15.04
Slovačka 5.40 5.39 8.88 8.40 8.64 11.00 13.23 14.30 15.40 13.65 14.60 17.01 19.50 25.74 32.76 38.54 49.50
Slovenija 13.43 9.62 7.28 7.54 7.84 10.60 10.60 10.80 11.34 11.66 11.21 11.60 12.32 15.68 20.13 22.10 25.90
Izvor: www.worldbank.org/data
332

je na blizu 200 milijardi dolara, a u 2007. godini je iznosio preko 300 milijardi
dolara. Posmatrano po zemljama, vrednosti izvoza u EU u periodu 1999-2004. su
date u tabeli br. 3.
Tabela br.2: Spoljnotrgovinski koeficijenti evropskih tranzicionih zemalja
(udeo spoljne trgovine u bruto društvenom proizvodu)
1990. 1992. 1994. 1996. 1998. 2000. 2002. 2004. 2006.
Albanija 38 100 50 47 45 56 67 65 74
Bosna i Herc. - - 101 108 119 108 95 101 72
Bugarska 70 100 91 105 94 117 112 126 147
Hrvatska - 114 92 90 89 99 101 103 105
Češka 88 108 103 104 109 129 122 140 149
Estonija 0 114 154 137 160 174 149 160 170
Mađarska 60 63 64 96 125 148 128 129 155
Letonija 97 153 90 101 107 91 92 104 108
Litvanija 113 43 116 112 102 96 112 111 130
Makedonija 62 107 86 67 97 113 96 100 118
Crna Gora - - - - - 91 100 109 129
Poljska 51 46 46 46 57 61 61 78 82
Rumunija 43 64 52 65 54 71 76 81 78
Srbija - - - - 53 62 57 69 74
Slovačka 63 144 113 116 129 143 149 153 176
Slovenija 170 119 115 105 107 115 113 121 139
Izvor: kalkulacija na osnovu podataka preuzetih sa adrese: www.worldbank.org/data
Tabela br. 3: Izvoz evropskih tranzicionih zemalja u zemlje EU15 (u milionima evra )
1995. 1998. 2001. 2004. 2007.
Albanija 151 217 334 393 587
Bosna i Herc. 23 247 609 767 1146
Bugarska 1836 2238 3506 4313 5672
Češka 8997 14670 25136 30157 52805
Estonija 889 1670 3032 3361 3805
Hrvatska 1893 1826 2499 3187 3323
Mađarska 7610 14655 24825 27938 38285
Litvanija 971 1417 2624 3202 3950
Letonija 1126 1342 1910 2449 3106
Makedonija 664 598 650 737 1475
Poljska 12256 16176 26617 35169 58945
Rumunija 3390 5138 9377 12785 13644
Slovenija 4245 5227 6569 7378 10198
Slovačka 3089 5373 8159 12915 21191
Sr Jugoslavija 32 1073 1098
Srbija i Crna Gora 1457
Srbija 2352
Izvor: www.worldbank.org/data
333

Istovremeno, došlo je i do geografske preorijentacije uvoza zemalja u
tranziciji. Očekivano, zemlje Evropske unije povećavaju svoj udeo u ukupnom
uvozu regiona. Vrednosti uvoza po zemljama za period 1995-2007. date su u tabeli
broj 4.
334
Tabela br.4: Uvoz evropskih tranzicionih zemalja iz zemalja EU15 (u milionima evra)
1995. 1998. 2001. 2004. 2007.
Albanija 518 555 1078 1171 1610
Bosna i Herc. 158 852 1224 1436 1869
Bugarska 2053 2436 4025 5392 8207
Češka 11657 17214 27674 33277 51997
Estonija 1350 2697 3047 3916 6522
Hrvatska 3739 4421 5492 7385 9253
Mađarska 8731 16863 23878 27974 36930
Litvanija 1021 2395 3412 3938 7182
Letonija 942 1819 2447 2620 4816
Makedonija 880 891 1185 981 1326
Poljska 15315 28207 35682 43475 79248
Rumunija 3795 6300 10522 15149 23608
Slovenija 5178 6773 8472 10180 14089
Slovačka 3194 5809 7959 10764 18569
Sr Jugoslavija 190 1793 2518
Srbija i Crna Gora 3656
Srbija 4659
Izvor: www.worldbank.org/data
Slično kao i kod izvoza, uvoz svake zemlje u tranziciji iz Evropske unije raste
iz godine u godinu u toku tranzicionog perioda. I ovaj trend se može objasniti
velikim brojem filijala TNK u regionu CIE. U velikom broju slučajeva, u ovim
filijalama se odvija samo deo proizvodnog procesa, pa se mnogi delovi i
poluproizvodi uvoze iz drugih evropskih zemalja. Na taj način, kroz strane direktne
investicije, region Centralne i Istočne Evrope postaje integralni deo svetske
proizvodne mreže. O tome će biti više reči u sledećem poglavlju.
Promene robne strukture i faktorske intenzivnosti
spoljne trgovine evropskih zemalja u tranziciji
Priliv SDI je pored uticaja na geografsku usmerenost, imao uticaja i na robnu
strukturu izvoza ovih zemalja. Pre početka tranzicije zemlje Centralne i Istočne
Evrope uglavnom su bile izvoznice sirovina i proizvoda niskog stepena prerade na
tržištu zemalja OECD-a. S obzirom da se geografska preorijentacija izvoza zemalja
CIE ogledala u smanjenju učešća zemalja u razvoju i zemalja SEV-a, a povećanju
učešća razvijenih zemalja, uspeh u promeni strukture izvoza ka većem udelu
industrijskih proizvoda i proizvoda višeg stepena prerade još je značajniji. Takva

promena robne strukture izvoza zahteva osavremenjivanje procesa proizvodnje,
primenu novih tehnologija, implementaciju novog stila upravljanja i sl. Sve to je
obezbeđeno prilivom stranih direktnih investicija. Ne možemo poreći značaj ovog
vida priliva kapitala, bez koga navedene promene svakako ne bi bile moguće.
Priliv SDI, pored navedenog, omogućio je i pristup distribucionim kanalima
matičnih kompanija. To je značajno olakšalo, ako ne i omogućilo pristup
razvijenim tržištima. Otvaranjem filijala transnacionalnih kompanija u Centralnoj i
Istočnoj Evropi, ovaj region je postao deo svetske proizvodne mreže. Naime,
savremene tendencije u svetskoj privredi govore o sve većem dislociranju
proizvodnog procesa u različite zemlje, u skladu sa njihovim komparativnim
prednostima. Tako se radnointenzivne faze procesa proizvodnje odvijaju u
zemljama sa jeftinom radnom snagom, dok se kapitalnointenzivne faze obavljaju u
razvijenijim zemljama. Naravno, izvore komparativnih prednosti možemo naći i u
obdarenosti prirodnim resursima, razvijenom „ljudskom kapitalu“, dostupnoj
tehnologiji itd. U savremenoj svetskoj privredi prateća i komplementarna pojava
proizvodne dezintegracije je trgovinska integracija. Delovi, poluproizvodi i
sklopovi proizvedeni u jednoj zemlji razmenjuju se sa filijalama istih kompanija u
drugim zemljama, gde se proces proizvodnje nastavlja.
Značaj ovakve, tzv. unutarfirmske razmene, sve je veći. U 2006. godini njen
udeo u ukupnoj robnoj razmeni iznosi preko 35%. Uključivanje u globalne
proizvodne mreže uslovljava i povećanje uvoza delova i sklopova koji postaju
neophodna pretpostavka za povećanje izvoza. Celokupni proces realizuje se
posredstvom transnacionalnih kompanija i njihovih filijala.
Ubrzo nakon otpočinjanja tranzicionog procesa i sa prvim rezultatima u
privlačenju SDI, industrijski proizvodi postali su nosilac izvozne ekspanzije
regiona. Promene robne strukture trgovine zemalja CIE sa EU mogu se uočiti u
tabeli br. 5.
Možemo uočiti da sve zemlje beleže rast izvoza na tržište Evropske unije u
posmatranom periodu. Sa druge strane, uočljiv je i rast uvoza iz EU, što zajedno
svedoči o porastu robne razmene između ove dve grupe zemalja.
Takođe, možemo zapaziti da su od svih proizvodnih grupa najveće stope rasta
izvoza proizvoda višeg stepena obrade, što svedoči o poboljšanju robne strukture
izvoza zemalja CIE.
Navedene promene u robnoj strukturi trgovinske razmene uticale su na porast
učešća intragranske trgovine (IGT) u ukupnoj trgovini ovog regiona sa Evropskom
unijom. Udeo IGT u ukupnoj razmeni pokazuje u kom se stepenu trguje
proizvodima koji spadaju u istu proizvodnu grupu. IGT je po pravilu visoka
između zemalja koje su na sličnom i relativno visokom stepenu privrednog razvoja.
Sa druge strane, na nisko učešće IGT u ukupnoj trgovini sa razvijenim zemljama
gleda se kao na inferioran položaj zemlje na svetskom tržištu. Podaci o udelu
intragranske trgovine u međusobnoj razmeni zemalja CIE i EU u 2001. godini dati
su u tabeli br. 6.
335

ALBANIJA
BiH
BUGARSKA
ČEŠKA
HRVATSKA
MAĐARSKA
LITVANIJA
336
Tabela br.5: Robna struktura izvoza evropskih tranzicionih zemalja na tržište EU15 prema SMTK (SITC), u evrima
hrana i žive
životinje
pića i
duvan
sirove
materije
mineralna
goriva i
maziva
životinjeske i
biljne masti
hemijski
proizvodi
prerađeni
proizvodi
mašine i
transportni
uređaji
razni
proizvodi
neklasifikovani
proizvodi
1996 8993884 1552178 22796340 3700108 3739401 2978589 23028642 7015617 122421744 507679
2003 19211808 2083311 26385055 4124136 : 1703848 43059619 21387607 237786555 1396395
2006 23592950 2335137 66761363 20778857 65487 1039935 50938811 22322389 288652839 1646550
1996 219425 596645 11635200 23280 : 977011 6497591 7476993 39500543 1149790
2003 15593847 997993 96200465 34627294 : 2536458 207021419 81311114 281248380 5626271
2006 25610460 641650 153249152 429943 3203969 30896359 317835131 122655097 366912923 7245679
1996 115414588 78285829 116451249 25969643 565668 244802621 493235348 164688664 453609290 10495327
2003 202485500 43735910 227615613 134399953 1950502 165764982 1001042876 491597916 1428615562 16249232
2006 364821250 41801137 421862576 263543041 5527385 212905633 1988515213 821185466 1839289418 19863890
1996 190188406 44300534 646774611 404509437 8566992 699395224 2659077534 3229595563 1729149041 141504897
2003 389848408 97492187 948888698 491099725 11504766 1144809744 6194554798 16179026603 4034891525 238116706
2006 872342299 158870712 1381143807 635213311 28130773 1898284432 7945979032 25392172202 4602720104 277845868
1996 59815048 6508551 164064366 57925211 1110848 237783315 265068458 172708169 749148848 27696699
2003 188010573 7209764 257208958 38178527 2040914 189896481 402199056 655800523 823061912 15966790
2006 234876356 6964996 318821128 40309852 1289845 219726316 602210761 996357435 736714208 24895078
1996 817970728 36726881 374407657 301981867 15602595 522731458 1312176039 3732055983 1609163622 113451878
2003 1224805212 63197533 568696880 264727909 9388589 1297617715 2454452019 17242895907 2769505387 113407559
2006 1633537312 73094238 875580708 545963618 57537846 1678264500 3226454367 21800653277 3199650055 278528083
1996 60749059 532112 239933640 117140242 20067 169463394 141779646 111087602 262635413 12408353
2003 206601208 449542 333176384 458021255 34210 243625588 396303136 402576910 909754354 17539313
2006 444480139 4832139 342987662 521392738 2814364 351497170 448258711 433700240 929484338 5185561

MAKEDONIJA
POLJSKA
RUMUNIJA
SLOVENIJA
hrana i žive
životinje
pića i
duvan
sirove
materije
mineralna
goriva i
maziva
životinjeske i
biljne masti
hemijski
proizvodi
prerađeni
proizvodi
mašine i
transportni
uređaji
razni
proizvodi
neklasifikovani
proizvodi
1996 29928772 23888816 19835714 2081 151531 8251190 139455051 25476611 181131338 1149170
2003 33768238 28101418 27351922 23416413 123052 3844250 216805274 25224889 283805634 1297179
2006 57101537 74516343 56563178 11920359 218672 6640090 437073147 37981321 403855679 1595452
1996 878417169 8374815 481425638 856934340 11722558 655651531 3228643400 2775027751 3167661616 138621617
2003 1866371561 33571444 932693262 1372338698 3043840 1318450128 7077498568 12552093520 6031970100 176033957
2006 4113296029 213730451 1466620664 2056199993 133890351 2562166918 10890761907 21549660141 6954657746 389189680
1996 99443895 20545584 61359246 48600186 3238440 194095815 822982938 404778183 1907832771 17838749
2003 220022287 14433793 341622845 205498772 2371322 229682386 1657641039 2494291783 6032704318 43438411
2006 282423519 14518460 481512061 300553862 15795792 375068566 2559123180 4549024648 6158554720 91040990
1996 50352430 7466507 93935353 8767433 8983777 175040310 1191310394 1591542834 1113136459 21013206
2003 62143772 12473995 145895877 134491124 1527859 359230655 1783582274 3338850670 1323830756 43400815
2006 239404085 12143803 302790242 121968304 2499059 466330143 2286446641 3944771683 1291612216 22508880
Izvor: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/
337

Tabela br.6: Udeo intragranske trgovine u ukupnoj trgovini zemalja CIE i EU 2001. godini
(udeo u ukupnoj trgovini)
Izvor: www.eurostat.org/data
338
IGT u 2001.
Mađarska 37,4
Slovenija 34,9
Češka 49,5
Slovačka 29,8
Poljska 33,1
Estonija 27,3
Bugarska 17,9
Rumunija 22,2
Litvanija 12,0
Letonija 8,5
Zemlje sa najvećom vrednošću IGT ujedno su one koje su privukle najveći
deo priliva stranih direktnih investicija. Zemlje Evropske unije izvoze u zemlje CIE
najvećim delom različite mašine, elektronske aparate, transportna sredstva i
visokotehnološke proizvode. Zemlje u gornjem delu tabele ( sa visokim udelom
IGT) izvoze iste vrste proizvoda na tržište EU. Zemlje u donjem delu tabele (sa
niskim udelom IGT u trgovini sa EU) su one koje se u svom izvozu oslanjaju više
na sirovine i radnointenzivne proizvode.
Korisno je analizirati strukturu intragranske trgovine. U literaturi se navode
dve komponente IGT: horizontalna i vertikalna, u zavisnosti od kvaliteta proizvoda
koji se razmenjuju unutar istog sektora. 102 Ukoliko se radi o proizvodima sličnog
kvaliteta reč je o horizontalnoj IGT. Njen visok udeo u ukupnoj IGT pokazatelj je
sličnog nivoa razvijenosti proizvodnje dve zemlje (regiona) koje međusobno
trguju. S druge strane, vertikalna IGT podrazumeva istovremeni uvoz i izvoz
sličnih proizvoda različitog kvaliteta. Ekonomska istraživanja pokazala su da čak
80-90% ukupne IGT između zemalja CIE i EU u 1996. godini odlazi na njenu
vertikalnu komponentu, što odslikava razlike u nivou privrednog razvoja i
faktorske intenzivnosti ova dva regiona. 103 Istovremeno je utvrđeno da nivo priliva
SDI predstavlja statistički značajan faktor strukture IGT. Sa protokom vremena
proporcija dve navedene komponente IGT se menja u korist horizontalne
komponente.
Sagledane promene robne strukture izvoza podrazumevaju i promene njegove
faktorske intenzivnosti. Prema Heckscher-Ohlin-ovoj teoremi, struktura spoljne
trgovine određena je razlikama u raspoloživosti proizvodnih faktora. Prema
zaključcima ove teorije zemlja će izvoziti one proizvode u čijoj proizvodnji
dominira upotreba relativno obilnijeg, a samim tim, i jeftinijeg faktora.
102 Aturupane, Chonira, Djankov Simeon, Hoekman Bernard. 1997. Determinants of intra-industry
trade between east and west Europe, World bank, Washington, str. 2
103 Isto, str. 2

Svetska banka koristi podelu svih proizvoda u četiri grupe prema njihovoj
faktorskoj intenzivnosti. 104 Te grupe su:
• proizvodi zasnovani na prirodnim resursima,
• proizvodi nekvalifikovanog rada,
• tehnološki intenzivni proizvodi, i
• proizvodi kvalifikovanog rada.
Prve dve grupe proizvoda karakteriše mala dodatna vrednost i jednostavna
tehnologija. Ove grupe imaju dominantan udeo u izvozu zemalja na niskom nivou
ekonomskog razvoja. S druge strane, proizvode zasnovane na kapitalu i
kvalifikovanom radu karakterišu veća dodatna vrednost i novije tehnologije.
Imajući u vidu obilje jeftine radne snage u zemljama u tranziciji i raspoložive
prirodne resurse u ovom regionu, moglo se očekivati da će izvoz ovih zemalja biti
uglavnom sačinjen od proizvoda u čijoj proizvodnji dominiraju upotreba prostog
rada i prirodnih resursa. Zaista, ovakva očekivanja, zasnovana na klasičnoj
Heckscher-Ohlin-ovoj teoremi, odlikovala su spoljnotrgovinske tokove između
zemalja Centralne Evrope (CE) i EU pre početka i u početnoj fazi tranzicije. U
1989. godini proizvodi zasnovani na prirodnim resursima činili su više od polovine
izvoza zemalja CE u EU, udeo proizvoda baziranih na nekvalifikovanom radu
iznosio je 21,6%, učešće kapitalno intenzivnih proizvoda bilo je 14,5%, a
proizvoda zasnovanih na kvalifikovanom radu 13,2%. Uvoz ovih zemalja iz EU
bio je uglavnom kapitalno intenzivan i bogat „ljudskim kapitalom“. Industrijski
proizvodi intenzivni nekvalifikovanim radom bili su pokretači geografske
preorjentacije trgovine CIE u pravcu EU u početnoj fazi tranzicionih procesa od
1989. do 1993. Međutim, visok priliv SDI koji je usledio uticao je na značajno
poboljšanje strukture i faktorske intenzivnosti izvoza zemalja u tranziciji. Već u
1997. četiri navedena sektora imala su skoro jednako učešće u izvozu (oko 25%),
sa tendencijom daljeg rasta učešća proizvoda bogatih znanjem i kapitalom.
Uočljivo je da su pomenute promene išle u skladu sa već razmatranim povećanjem
obima razmene. Ove tendencije u spoljnoj trgovini zemalja u tranziciji Centralne
Evrope pokazuju dinamičan zaokret njihove pozicije u međunarodnoj podeli rada.
Ove zemlje su uspele da strukturu svoje proizvodnje usklade sa strukturom uvozne
tražnje razvijenih zemalja, što je omogućilo porast njihovog izvoza na razvijena
tržišta. Zemlje koje su privukle više stranih direktnih investicija su u tome imale
više uspeha.
104 Kaminski, Bartolomiej. 2000. How accession to the European Union has affected external trade
and foreign direct investment in Central European economies, World bank, Washington, str. 26
339

340
Komparacija spoljnotrgovinskih performansi
zemalja Zapadnog Balkana i zemalja Centralne Evrope
Uprkos početnoj euforiji o brzoj tranziciji zemalja CIE, sama reforma je u
raznim zemljama poprimila različite tokove i tekla različitom brzinom. Iz tog
razloga bilo bi podobno izvršiti dalju segmentaciju regiona, i to po kriterijumu
postignutih ekonomskih performansi. Na osnovu prethodnih razmatranja promene
performansi spoljnotrgovinskih tokova, sve posmatrane zemlje možemo podeliti na
dve grupe čiji se rezultati u većoj meri razlikuju. Prvu grupu čine zemlje Centralne
Evrope (CE) i baltičke zemlje, a drugu balkanske tranzicione zemlje. Na osnovu
ranije navedenih rezultata spoljnotrgovinske liberalizacije, uočavaju se sledeće
razlike:
• Nivo spoljnotrgovinske razmene je značajno veći u grupi zemalja
Centralne Evrope.
• Zemlje Centralne Evrope su u većoj meri povećale obim izvoza i uvoza od
zemalja Balkana u tranziciji.
• Sklonost izvozu je niža kod balkanskih zemalja.
• Spoljnotrgovinski deficit celog regiona je u odnosu na GDP veći kod
zemalja Balkana.
• Pokrivenost uvoza izvozom u grupi balkanskih zemalja niža je nego u
grupi zemalja Centralne Evrope.
Povećan obim spoljnotrgovinske razmene rezultat je politike otvaranja zemlje
prema svetskom tržištu koja je sprovođena u svim tranzicionim privredama.
Imajući u vidu da je ona sprovođena istovremeno sa dubokom privrednom
recesijom i u uslovima jako slabe konkurentnosti, ne čudi podatak da je, bez
izuzetka, u toku devedesetih došlo do rasta spoljnotrgovinskog deficita. Drugi
faktor koji je doprineo ovome možemo pronaći u prirodi „Sporazuma o
priključivanju“ koji su ove zemlje potpisale sa Evropskom unijom. Ovi,
tzv.“Evropski sporazumi“ podrazumevaju uspostavljanje zone slobodne trgovine
između svake zemlje kandidata pojedinačno i EU, ali sa određenim, vrlo značajnim
izuzecima. Oni se odnose na oblasti poljoprivrede, tekstila, čelika itd., upravo na
one sektore u kojima su tranzicione zemlje tradicionalno imale komparativne
prednosti. Katastrofalne posledice ova dva uzroka najlakše se mogu sagledati u
grupi balkanskih zemalja. U slučaju zemalja CE postojao je jedan faktor koji je
značajno ublažio negativne tendencije, eliminišući im epitet katastrofalnog. To je
bio značajan priliv SDI, kojim su u velikoj meri povećani i obim i konkurentnost
izvoza regiona Centralne Evrope. Nažalost, iz mnogih razloga veći obim priliva
stranog kapitala u zemlje Balkana je izostao u toku 1990-ih godina. Rumunija i
Bugarska su značajno povećale priliv SDI nekoliko godina pred ulazak u EU.
Možemo konstatovati da su liberalizacija i otvaranje „mladih tržišnih ekonomija“

ili faktori njihovih slabih ekonomskih performansi. To se pogotovo odrazilo u
uslovima nepostojanja značajnijeg priliva inostranog privatnog kapitala.
Na osnovu podataka iz tabele broj 1, može se steći uvid o učešću zemalja
Zapadnog Balkana (Hrvatska, BiH, Crna Gora, Srbija, Makedonija i Albanija) u
ukupnom izvozu evropskih zemalja u tranziciji. Pregled je dat u tabeli broj 7.
Tabela br.7: Učešće zemalja Zapadnog Balkana u ukupnom izvozu evropskih tranzicionih
zemalja
Izvoz
u mlrd. $
Učešće u izvozu
tranzicionih zemalja, %
Izvor: kalkulacija na osnovu tabele broj 1
´92. ´93. ´94. ´95. ´96. ´97. ´98. ´99. ´00. ´01. ´02. ´03. ´04. ´05. ´06. ∑
7.1 7.2 8.4 9.37 10.20 14.32 15.49 13.56 15.13 16.39 17.76 24.20 30.13 33.82 38.49 278.3
7.83 7.80 8.12 6.91 7.10 9.18 8.83 8.05 7.99 7.90 7.62 8.13 7.78 7.51 7.02 7.82
Slab priliv SDI u zemlje Zapadnog Balkana uticao je i na lošu robnu strukturu
izvoza. Spoljnotrgovinska liberalizacija u uslovima zaostajanja u tehnologiji u
odnosu na sve značajnijeg trgovinskog partnera, EU, uticala je na izvozne
performanse ovih zemalja. Liberalizacija trgovinskih tokova dovela je do
specijalizacije u radnointenzivnoj proizvodnji i u proizvodnji niskog stepena
obrade. U uvozu je raslo učešće proizvoda visoke tehnologije i znanja. Ovakav
razvoj događaja, koji direktno odslikava princip komparativnih prednosti, uticao je
na sve veće zaostajanje i onako slabo razvijenih privreda ovog regiona, čime se jaz
u nivou razvijenosti između Balkana i EU dalje produbio. Novija empirijska
istraživanja, na primeru Grčke 1980-ih godina, potvrdila su da brza i obimna
liberalizacija uvoza može voditi inferiornijoj privrednoj strukturi. 105 Sa druge
strane, ekonomska teorija i praksa pokazale su da povlačenje sa svetskog tržišta
može značajno oštetiti privredni sistem. Slikovit primer je Albanija, koja je vodila
politiku izolacije decenijama posle Drugog svetskog rata, a posledice se i danas
mogu jasno sagledati. Jasno je da je mudro rešenje za sve zemlje u razvoju, pa i
one u tranziciji, negde između ove dve ekstremne politike. Pri tome je prava
politika u velikoj meri određena mogućnošću zemlje da privuče strani kapital.
Značaj priliva stranih direktnih investicija u promeni
spoljnotrgovinskih performansi evropskih tranzicionih zemalja
Na kraju razmatranja trgovinske liberalizacije evropskih zemalja u tranziciji
posebno ćemo se osvrnuti na jedan od njenih osnovnih faktora – priliv stranih
direktnih investicija. Već smo napomenuli da su svetske ekonomske organizacije
105 Petrakos, George. 2003. Peripheral European transitions: performance, structure and trade
relations in the Balkan region, SEEJE, Vol. 1, No. 1, pp. 41-64, str. 48
341

342
Tabela br. 8: Neto priliv stranih direktnih investicija u evropske zemlje u tranziciji,
u milionima evra
1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. UKUPNO
Albanija 20 58 53 70 90 48 45 41 143 207 135 178 341 262 325 2016
BiH 0 1 67 177 146 118 268 382 669 521 423 2772
Bugarska 4 56 42 40 105 90 109 505 537 819 1002 813 905 2097 2662 4252 5172 19210
Hrvatska 120 117 114 511 533 932 1459 1083 1344 1129 2055 1079 1788 3376 15640
Češka 654 878 2568 1435 1286 3700 6313 4987 5641 8497 2021 4978 11602 6021 60581
Estonija 82 162 214 201 150 266 581 305 387 542 285 929 972 2997 1600 9673
Mađarska 623 1462 1479 2350 1144 4804 3289 4155 3343 3308 2770 3944 3013 2177 4521 7539 6098 56019
Letonija 29 45 214 180 382 521 357 348 412 132 254 304 638 730 1664 6210
Litvanija 10 30 31 73 152 355 926 486 379 446 712 179 773 1032 1812 7396
Makedonija 24 9 11 16 128 33 175 442 78 96 157 100 351 1620
Crna Gora 0
Poljska 89 291 678 1715 1875 3669 4498 4908 6365 7270 9343 5714 4131 4589 13091 10363 19198 97787
Rumunija 40 77 94 341 419 263 1215 2031 1041 1037 1157 1144 1844 6443 6482 11394 35022
Srbija 126 96 63 45 740 113 112 25 165 137 1360 966 1481 5128 10557
Slovačka 93 81 100 199 270 236 351 174 562 354 1925 1584 4123 2160 3031 2107 4165 21515
Slovenija 111 113 117 150 173 334 216 107 136 503 1660 302 831 540 649 5942
UKUPNO 809 1930 2754 5676 5446 12628 11414 15057 19903 22173 23950 22752 26471 20673 41152 51796 67376 351960
Izvor: www.worldbank.org/data

preporučivale politiku Vašingtonskog koncenzusa i zemljama u razvoju i zemljama
u tranziciji. U većini slučajeva ona je prihvaćena i sprovedena, ali sa značajno
različitim rezultatom. Kao što smo videli, evropske zemlje u tranziciji su uspele da
povećaju obim svoje trgovinske razmene, da preusmere svoj izvoz ka tržištu
razvijenih zemalja (pre svega Evropske unije) i da poboljšaju robnu strukturu svog
izvoza. Jednom rečju, one su znatno popravile svoj položaj na svetskom tržištu i
nalaze se u znatno boljoj poziciji od mnogih zemalja u razvoju koje su prihvatile
sprovođenje politike Vašingtonskog koncenzusa. Spoljnotrgovinska liberalizacija
je i među zemljama u razvoju najviše uspeha imala u onim zemljama koje su
uspele da privuku strani kapital. Međutim, i među zemljama u tranziciji, kao što
smo videli, postoje razlike u stepenu otvorenosti privrede i u spoljnotrgovinskim
performansama. Najupečatljivija je razlika između zemalja Centralne Evrope i
zemalja Zapadnog Balkana. Opet je osnovni uzrok tome različit obim priliva
stranog kapitala. Afilijacije multinacionalnih kompanija su često među najvećim
izvoznicima u većini zemalja u tranziciji, a iskustvo pokazuje da je većina stranih
investicija u ovom regionu bila izvozno orijentisana i to prema tržištu Evropske
unije. Nije preterano reći da su za uspeh trgovinske liberalizacije evropskih zemalja
u tranziciji najzaslužnije transnacionalne kompanije tj. strani kapital.
Pregled priliva stranih direktnih investicija u evropske tranzicione zemlje dat
je u tabeli broj 8.
Da izvozni rezultati u mnogome zavise od priliva stranih direktnih investicija
potvrđuje i sledeća činjenica: nisko učešće zemalja Zapadnog Balkana u ukupnom
izvozu tranzicionih zemalja (videti tabelu br. 7) je praćeno jednako niskim učešćem
ovog regiona u prilivu SDI (videti tabelu br. 9).
Priliv SDI
u zemlje Z.Balkana,
u mil. $
Učešće Z. Balkana
u ukupnom prilivu
u tranzicionim
zemljama
Tabela br. 9: Učešće zemalja Zapadnog Balkana u ukupnom prilivu SDI
u evropskim zemljama u tranziciji
´92. ´93. ´94. ´95. ´96. ´97. ´98. ´99. ´00. ´01. ´02. ´03. ´04. ´05. ´06. ∑
146 274 257 238 612 1338 1285 1822 1572 2276 1747 4071 3212 4152 9603 32605
5.30 4.83 4.72 1.88 5.36 8.89 6.46 8.22 6.56 10.00 6.60 19.69 7.81 8.02 14.25 9.26
Izvor: kalkulacija na osnovu tabele broj 8
Priliv SDI u region Centralne i Istočne Evrope je bio zanemarljiv do 1990.
godine. Vrednost ukupnog priliva se kretala na nivou od oko 500 miliona dolara i
to uglavnom investiranih u Mađarskoj. 106 Razvoj tranzicije i (u sklopu nje) procesa
privatizacije stvorio je nove mogućnosti za strane vlasnike kapitala, što ima za
posledicu rast SDI u regionu. U 1994. godini ukupna suma za ceo region CIE
106 Claessens Stijn, Oks Daniel, Polastri Rossana .1998. Capital flows to Central and Eastern Europe
and Former Soviet Union, World bank, Washington, str. 7
343

dostiže 6,4 milijardi dolara, što i pored značajnog povećanja i dalje predstavlja mali
deo ukupnih svetskih tokova. Meksiko je sam, na primer, iste godine imao veći
priliv SDI. Sa daljim razvojem privatizacije i reformi povećavao se i obim priliva
stranog kapitala.
Najznačajniji faktori priliva stranih direktnih investicija u evropske
tranzicione zemlje su:
1. Raspoloživost prirodnih resursa. Ovaj faktor je odigrao ulogu u
privlačenju stranih investicija u nekim zemljama regiona na samom početku
tranzicije. SDI u ekstraktivnom sektoru ne zavise mnogo od ostalih ekonomskih i
poslovnih prilika u datoj zemlji, a samim tim ni od dostignutog stepena reformskog
procesa. Tako su značajne sume SDI pristigle u Azerbejdžan i Kazahstan i pored
slabih rezultata u transformaciji privrednog sistema.
2. Razvoj i dostignut stepen reformi u tranzicionim privredama.
Liberalizacija spoljnotrgovinskog sistema i sistema cena u zemlji, kao i podsticaji u
vidu poreskih i carinskih olakšica, odigrali su značajnu ulogu u privlačenju SDI u
region CIE. Istovremeno, razvoj reformi predstavlja i faktor smanjenja učešća
javnog kapitala u ukupnom finansijskom prilivu. Zemlje koje su uspele da privuku
privatni kapital bile su u određenoj meri lišene javnog finansiranja. Ono je
usmeravano prema zemljama koje se nalaze bilo u početnim fazama tranzicije, bilo
u teškoćama u vezi sa privlačenjem SDI. Uspešnost reformskog procesa može se
meriti, između ostalog, i stopom rasta bruto društvenog proizvoda. Empirijska
istraživanja su pokazala postojanje pozitivne korelacije između stope rasta GDP-a i
učešće SDI u društvenom proizvodu.
3. Poseban aspekt procesa tranzicije je privatizacija, čiji je značaj za priliv
SDI u zemlju veliki. Strategija i brzina ovog procesa predstavljaju važnu
determinantu veličine priliva stranih direktnih investicija. Zemlje koje su dozvolile
učešće stranih vlasnika kapitala u procesu privatizacije ujedno su i zemlje sa
najvećim prilivom SDI po stanovniku.
Politika privatizacije uticala je i na sektorsku distribuciju stranih investicija.
Najveći deo SDI otišao je u industrijski sektor, gde je privatizacija započeta
najbrže. Liberalizacija i privatizacija sektora usluga usledila je u svim zemljama
regiona u poslednjoj fazi tranzicije. Ulazak SDI u preduzeća koja su bila u
državnom ili društvenom vlasništvu ubrzao je proces njihovog restruktuiranja,
značajno povećao produktivnost, doneo nove tehnologije, upravljačka znanja i
dodatni kapital.
4. Na kraju pomenimo možda i najvažniji faktor privlačenja SDI u region CIE
- pristup tržištu Evropske unije. Tokom devedesetih godina XX veka sve
evropske zemlje u tranziciji (sem regiona "Zapadnog Balkana") potpisale su
sporazume o priključivanju Evropskoj uniji, tzv. "Evropske sporazume". Njegova
osnovna karakteristika je uspostavljanje zone slobodne trgovine (ZST) između
zemlje potpisnice i EU. Sporazum je podrazumevao fazno uspostavljanje ZST na
nereciprocitetnoj osnovi i sa izuzimanjem određenih, "osetljivih" privrednih
sektora. Ovaj aranžman ustvari predstavlja prelaznu fazu ka punopravnom članstvu
344

u Evropskoj uniji. Želja evropskih zemalja u tranziciji da postanu članice EU je na
dva načina uticala na povećanje priliva SDI u region. Prvo, smanjivanjem rizika za
investiranje kroz poboljšanje poslovne klime, privrženost reformama,
usaglašavanje pravnih propisa sa propisima EU i sl. Drugo, sporazumi o
pridruživanju su obezbedili nesmetan pristup velikom tržištu razvijenih zemalja,
čime je investitorima pružena mogućnost da izbegnu trgovinske barijere EU i da
povećanjem ukupne prodaje ostvaruju ekonomiju obima. Istovremeno su
transnacionalnim kompanijama iz Evropske unije pružene mogućnosti da koriste
jeftiniju radnu snagu u tranzicionim zemljama. Blizina tržišta EU, kao i perspektive
budućeg učlanjenja oblikovale su geografsku usmerenost SDI. Zemlje koje su bliže
Evropskoj uniji, u svakom smislu, primile su veći nivo stranih investicija, pa su i
njihovi rezultati u trgovinskoj liberalizaciji bolji.
Zaključak
Priliv stranih direktnih investicija se, sam po sebi, ne može kvalifikovati ni
kao loš ni kao dobar za zemlju domaćina. Brojni su primeri koji bi se mogli
upotrebiti u svrhu ilustrovanja i njegove loše i dobre strane. Uticaj koji će SDI
imati na konkretnu zemlju zavise od brojnih faktora kao što su: namera investitora,
uslovi investiranja, sektorska struktura investicija, transfer tehnologije itd.
Sa druge strane, pored svega navedenog, značaj koji SDI imaju za ekonomiju
jedne zemlje zavisi i od situacije u kojoj se zemlja nalazi. Za evropske zemlje u
tranziciji, SDI su odigrale veoma značajnu ulogu. Tranzicija se u ovim zemljama
odvijala i odvija se velikom brzinom. Brza liberalizacija cena i liberalizacija
spoljnotrgovinskih tokova, sklapanje reciprocitetnih trgovinskih ugovora sa
ekonomski nadmoćnijom Evropskom unijom, i sve to u uslovima velikog
tehnološkog zaostajanja i slabe konkurentnosti su faktori koji su priliv SDI učinile
neophodnim za ekonomski razvoj.
Trgovinsko otvaranje pod takvim i u takvim uslovima, a bez značajnog priliva
SDI bi značilo ekonomski krah i nazadovanje. Zato su strane investicije, uz sve
svoje mane, neophodan faktor ekonomskog razvoja tranzicionih zemalja. Da je to
tako, svedoče nam i postignuti rezultati promene spoljnotrgovinskih performansi
evropskih tranzicionih zemalja. Zemlje koje su imale više uspeha u poboljšanju
svoje pozicije na svetskom tržištu su upravo one zemlje koje su privukle
najznačajnije iznose SDI. Zemlje Zapadnog Balkana imaju učešće u prilivu SDI u
tranzicione zemlje Evrope od svega 9,26% u periodu od 1992. do 2006. godine i
jednako nisko učešće od 7,82% u ukupnom izvozu tranzicionih zemalja. Pri tome
treba imati u vidu i zaostajanje u robnoj strukturi izvoza i njegovoj inferiornijoj
geografskoj usmerenosti.
Direktna povezanost priliva SDI sa izvoznim rezultatima zemlje domaćina
potvrđuje činjenicu da su strane kompanije pre svega zainteresovane za
iskorišćavanje pogodnosti koje tranzicione zemlje nude na polju snižavanja
345

troškova proizvodnje u svrhu izvoza na razvijena evropska tržišta. Upravo se kao
najznačajniji faktor priliva SDI pokazao stepen napretka tranzicione zemlje na putu
pridruživanja EU. Što je pristup evropskom tržištu izvesniji, veći je i priliv sranog
kapitala. Zato nema sumnje da će i skoro potpisani Sporazum o stabilizaciji i
pridruživanju između Evropske unije i Srbije delovati podsticajno na dalji priliv
stranih direktnih investicija.
346
Literatura
1. Aturupane, Chonira, Djankov Simeon, Hoekman Bernard. 1997. Determinants of
intra-industry trade between east and west Europe, World bank, Washington
2. Claessens Stijn, Oks Daniel, Polastri Rossana .1998. Capital flows to Central and
Eastern Europe and Former Soviet Union, World bank, Washington
3. Kaminski, Bartolomiej. 2000. How accession to the European Union has affected
external trade and foreign direct investment in Central European economies,
working paper, World bank, Washington
4. Kaminski, Bartolomiej. 2000. How accession to the European Union has affected
external trade and foreign direct investment in Central European economies,
World bank, Washington
5. Kovačević, Radovan. 2004. Savremene tendencije u svetskoj privredi, Institut za
spoljnu politiku i trgovinu, Beograd
6. Petrakos, George. 2003. Peripheral European transitions: performance, structure
and trade relations in the Balkan region, SEEJE, Vol. 1, No. 1, pp. 41-64.
Korišćeni podaci sa internet adresa Svetske Banke i Statističkog zavoda Evropske unije:
1. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1090,30070682,1090_30298591&_da
d=portal&_schema=PORTAL
2. http://ddpext.worldbank.org/ext/DDPQQ/member.do?method=getMembers&userid=1&queryId=135

Mr Sandra Stojadinović Jovanović *
INOSTRANI KAPITAL U PRIVREDI SRBIJE
Rezime: Nakon niskih priliva inostranog kapitala tokom 1990-tih, u prvoj deceniji
XXI veka dolazi do oporavka i rasta priliva inostranog kapitala u privredu Srbije. U 2006.
godini Srbija je spadala u grupu 10 vodećih zemalja Centralne i Istočne Evrope koje su
ostvarile najveći priliv stranih direktnih investicija. U radu se analiziraju obim, geografska
i sektorska distribucija ostvarenog priliva stranih direktnih investicija u našu zemlju. Iako
je poslednjih godina ostvaren značajan porast priliva inostranog kapitala, potrebe naše
zemlje za daljim rastom ovog priliva posebno u formi stranih direktnih investicija, obzirom
na stanje u privredi, i dalje postoje.
Ključne reči: inostrani kapital, strane direktne investicije, Srbija.
FOREIGN CAPITAL IN THE ECONOMY OF SERBIA
Abstract: After the period of very small foreign capital inflows during 1990s, in
the first decade of XXIst century the foreign capital inflows in Serbia started recovering
and increasing. In year 2006 Serbia was in the group of top 10 economies of Central and
Eastern Europe which were the largest recipients of foreign direct investment inflows. The
paper analyses the extent, geographical and sectoral distributions of foreign direct
investment inflows in our country. Although the significant increase of foreign capital
inflow was realised in the latest period, the needs of our country for further increase of
foreign capital inflows, especially in form of foreign direct investments, as regards the
circumstances in Serbian economy, still continue.
Key words: foreign capital, foreign direct investments, Serbia.
Uvod
Srbija se susreće sa problemom nedostatka investicionih sredstava kojima bi
se u dužem budućem periodu ostvarivala visoka stopa rasta društvenog proizvoda i
time rešavali problemi velike nezaposlenosti i niskog životnog standarda
stanovništva. S obzirom na teško stanje u privredi i nemogućnost da se štednja
ponovo brzo afirmiše, Srbija mora nastojati da obezbedi zadovoljavajući priliv
sredstava iz inostranstva i da se njihov što veći deo usmerava u investicije.
Donacije nisu bile, a i u budućnosti se ne može očekivati da će biti, većeg obima i
uglavnom su usmeravane u humanitarne svrhe. Tako Srbija može u budućnosti
ostvariti priliv inostranih sredstava preko: a) dugoročnih i srednjoročnih kredita, b)
kombinacijom privatnih investicija i kredita koji prate međunarodno poslovno
* Ekonomski fakultet, Kragujevac
347

investiranje konkretnih infrastrukturnih projekata i velikih kapaciteta u bazičnim
industrijskim sektorima, i c) stranih direktnih investicija. 107
Uzimanje novih srednjoročnih i dugoročnih kredita je vrlo problematično, jer
je Srbija vrlo zadužena i spada među najzaduženije zemlje. Sistem međunarodnog
projektnog finansiranja, koji podrazumeva partnerstvo privatnog i javnog sektora
pri međunarodnom finansiranju većih infrastrukturnih objekata ili kapaciteta bazne
industrije, je pogodan za zemlje koje se susreću sa problemom nedostatka
investicionih sredstava, koje su visoko zadužene prema inostranstvu i koje same
teško mogu podizati i uspešno upravljati velikim infrastrukturnim projektima, u
koje spada i Srbija. Međutim, nepovoljnost je što zemlja u kojoj se podigne jedan
ili više ovakvih objekata u narednih 30 ili 50 godina ima simboličan, više
indirektan nego direktan, priliv deviza po osnovu funkcionisanja ovih objekata, kao
i što interesi zemlje u kojoj se nalaze ti objekti i privatnih firmi koje su učestvovale
u njihovoj izgradnji i upravljanju mogu da dođu u koliziju. Generalno, za
nerazvijene zemlje i zemlje u tranziciji, pa i za Srbiju, najbolji strani kapital jeste
privatni kapital, a posebno u formi stranih direktnih investicija. Priliv ovog kapitala
ne povećava dug zemlje prema inostranstvu. Inostrane firme preuzimaju rizik
investiranja i čine sve što je u njihovoj moći da formirana preduzeća što uspešnije
posluju, pa ulažu opremu, znanje, savremeni menadžment i marketing. Putem
priliva direktnih investicija iz inostranstva, zemlja će doći do relativno najnovije
opreme i najnovije tehnologije, brže i povoljnije u odnosu na alternativni način
njihove nabavke.
Iz navedenih razloga u radu će biti analizirani prilivi inostranog kapitala u
formi stranih direktnih investicija u privredu Srbije. Biće razmotren obim, kao i
geografska i sektorska distribucija ovog priliva u našu zemlju.
348
Prilivi inostranog kapitala u Srbiju
Krajem 1980-tih godina područje prethodne Jugoslavije, a u okviru nje i
područje Srbije, bilo je znatno atraktivnije za inostrani kapital, nego područje
drugih socijalističkih zemalja. Dešavanja tokom devedesetih su to promenila. Sve
veća ekonomska i politička kriza, raspad zemlje, rat na području dve bivše
jugoslovenske republike, masa izbeglica, sankcije Ujedinjenih nacija, Evropske
unije i niza drugih zemalja (od kraja 1991.), prekid odnosa sa međunarodnim
finansijskim institucijama, zabrana investiranja firmama iz razvijenih zemalja na
području SR Jugoslavije, hiperinflacija, ublažavanje sankcija i početni uspeh
Programa monetarne rekonstrukcije stvorili su neku nadu, međutim, sve veća kriza
na Kosovu i vazdušna agresija NATO-a uz masu novih izbeglica, pojačane sankcije
Evropske unije, rušenje niza industrijskih, saobraćajnih i drugih kapaciteta, slabosti
107 Kovačević, Mlađen, Potrebe i mogućnosti dinamičnog rasta direktnih stranih investicija, u: Naučno
društvo ekonomista i Ekonomski fakultet u Beogradu, Ekonomski anali, tematski broj: Nova rešenja
u regulativi i očekivani efekti, Okrugli sto, godina XLVII, Beograd, april 2003, str. 273.

u ekonomskoj politici i nastavak sporosti u tranzicionim procesima doveli su do
drastičnog smanjenja privredne aktivnosti i daljeg pada efikasnosti, produktivnosti
i konkurentnosti privrede prethodne Jugoslavije, a u okviru nje Srbije. Srbija je
praktično nestala sa svetske mape stranih direktnih investicija.
Za vreme sankcija međunarodne zajednice, priliv inostranog kapitala u SR
Jugoslaviju, time i u Srbiju, uglavnom se odvijao putem zajedničkih ulaganja. Od
ukupnog broja zaključenih ugovora u periodu od 1998. do 2000. godine gotovo 2/3
odnosilo se na zajednička ulaganja 108 , što znači da su domaća preduzeća, uprkos
teškoćama i ograničenjima, donekle održavala veze sa svojim inostranim
partnerima uspostavljene tokom 80-tih i 90-tih godina. Saradnja se zasnivala ili na
zajedničkim projektima u zemlji ili kroz poslove dorade (na primer u slučaju
tekstila). Posle 1999. godine, u ukupnom broju zaključenih ugovora o stranim
ulaganjima raste učešće broja zaključenih ugovora u formi stranih direktnih
investicija, i sa 28% u 1999. godini poraslo je na blizu 50% u 2001. godini 109 , tako
da je od 2000. godine evidentna tendencija smanjenja stranih investicija u formi
zajedničkih ulaganja i povećanja stranih direktnih investicija.
1.400
1.200
1.000
800
600
400
200
0
Slika 1 Prilivi stranih direktnih investicija u Srbiju i Crnu Goru
96
63
45 0
740
113 112
(u milionima USD)
1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003.
Izvor: Konferencija UN o trgovini i razvoju, Internet, www.unctad.org/fdistatistics
Tokom 1990-tih godina privredu Srbije je karakterisao veoma nizak nivo
priliva inostranog kapitala (Slika 1). Jedina značajnija investicija bila je direktna
investicija Italije i Grčke u Telekom Srbije od 740 miliona USD u 1997. godini i
113 miliona USD u 1998. godini. Izuzev toga, priliv direktnih investicija iz
inostranstva je sve do 2001. godine bio veoma skroman. Tek u 2001., 2002. i 2003.
godini dolazi do rasta priliva stranih direktnih investicija, i to na 165 miliona USD,
475 miliona USD i 1 360 miliona USD, respektivno.
108 Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza, Internet, www.siepa.sr.gov.yu, prema: Kovačević,
Radovan, Ekonomski odnosi Jugoslavije sa inostranstvom, Ekonomski fakultet, Beograd, 2003, str.
294.
109 Ibidem, str. 294.
25
165
475
1360
349

Devedesete godine XX veka bile su godine velikih potresa (raspad zemlje,
sankcije, bombardovanje), što se odrazilo i na prilive stranih direktnih investicija,
koji su tokom ove decenije beležili pad. Najveći pad je ostvaren posle 1999. godine
(posle bombardovanja zemlje), tako da je u 2000. godini ostvaren najoštriji pad
priliva stranih direktnih investicija. Shodno tome, učešće priliva stranih direktnih
investicija Srbije u ukupnim prilivima stranih direktnih investicija zemalja
Centralne i Istočne Evrope tokom devedesetih godina bilo je minorno i merilo se
promilima. Od minornih iznosa krajem 1990-tih, prilivi beleže opravak i tendenciju
rasta posle 2000. godine. U 2001. godini Srbija je, zajedno sa Crnom Gorom,
spadala među one zemlje regiona Centralne i Istočne Evrope koje su imale najveći
porast priliva stranih direktnih investicija u odnosu na prethodnu godinu. Međutim,
to jeste bio veliki porast, ali, sa veoma niske startne osnove. Dalji rast priliva
stranih direktnih investicija ostvaruje se u 2002. godini, sa 165 na 475 miliona
USD, i to je bio prvi put, posle dužeg niza godina, da je učešće priliva stranih
direktnih investicija Srbije i Crne Gore u ukupnim prilivima stranih direktnih
investicija regiona Centralne i Istočne Evrope, koje se do tada merilo u promilima,
povećano na preko 1% (1,52%). U 2003. godini prilivi stranih direktnih investicija
u Srbiju i Crnu Goru ostvarili su najveći porast do tada (2,8 puta; sa 0,47 milijardi
USD u 2002. godini na 1,36 milijardi USD). Učešće priliva stranih direktnih
investicija Srbije i Crne Gore u ukupnim prilivima stranih direktnih investicija
regiona Centralne i Istočne Evrope, u ovoj godini, povećano je za 5% i iznosilo je
6,48%. 110 U 2003. godini Srbija i Crna Gora su, takođe, spadale u grupu zemalja
regiona Centralne i Istočne Evrope sa najvećim porastom priliva stranih direktnih
investicija. Po visini priliva stranih direktnih investicija u 2003. godini, Srbija i
Crna Gora su bile na 8. mestu od 19 zemalja u regionu Centralne i Istočne
Evrope. 111
Analiza položaja Srbije među zemljama neposrednog okruženja (Tabela 1) u
pogledu priliva stranih direktnih investicija otkriva da je Srbija u periodu 2002.-
2006. godina ostvarivala veći iznos priliva stranih direktnih investicija u odnosu na
Albaniju, BiH, Makedoniju i Crnu Goru, ali da je znatno zaostajala za Bugarskom i
pogotovo Rumunijom. Jedina zemlja u odnosu na čije prilive su prilivi stranih
direktnih investicija Srbije značajno zaostajali, a potom su ih premašili bila je
Hrvatska u 2006. godini.
Kretanju priliva stranih direktnih investicija u periodu 2001.-2002. godina
doprineli su pozitivni uticaji očekivanog proširenja Evropske unije (EU) na
investicije i u zemljama koje pristupaju EU i u ostalim. Jer, pored toga, što su
zemlje pristupnice EU morale da harmonizuju svoje režime stranih direktnih
investicija sa propisima u okviru EU, i od ostalih zemalja se očekivalo da će da
unaprede svoju promociju stranih direktnih investicija radi poboljšanja sopstvenih
priliva stranih direktnih investicija. Interesantno je, međutim, da je grupa od 8
110
Stojadinović Jovanović, Sandra, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, Prometej, Beograd,
2008, str. 258, Tabela 44.
111
UNCTAD, World Investment Report 2004, UN, New York and Geneva, 2004, str. 69, Figure II.24.
350

zemalja koje su se priključile EU u maju 2004. godine (Češka Republika, Estonija,
Mađarska, Latvija, Litvanija, Poljska, Slovenija i Slovačka) imala smanjenje
priliva stranih direktnih investicija sa 23 milijarde USD u 2002. na 11 milijardi
USD u 2003. godini 112 . Za ovih osam zemalja iz regiona Centralne i Istočne Evrope
koje su se priključile EU, puno članstvo u EU značilo je da će morati u potpunosti
da prihvate pravne tekovine EU (the acquis communautaire). To je značilo da će
one time, sa jedne strane, poboljšati poslovno okruženje i atraktivnost svojih
zemalja, a sa druge strane da, imajući u vidu pravila koja se odnose na zaštitu
životne sredine i radne standarde, mogu povećati troškove poslovanja. U preostalih
11 zemalja regiona (uključujući Bugarsku i Rumuniju, koje su vodile pregovore o
ulasku u EU) prilivi stranih direktnih investicija su se povećali sa 8,6 milijardi
USD u 2002. na 9,5 milijardi USD u 2003. godini 113 . U jednom delu regiona
Centralne i Istočne Evrope, zemljama jugoistočne Evrope, porast direktnih
investicija iz inostranstva delom je bio vezan za programe privatizacije, mada oni
još nisu dostizali veličinu prethodnih programa privatizacije sprovođenih u
zemljama kao što su Češka Republika, Mađarska i Poljska.
Tabela 1: Prilivi stranih direktnih investicija u Srbiju i zemlje jugoistočne Evrope
(milioni USD)
2002 2003 2004 2005 2006
Albanija 135 178 338 277 325
BiH 265 381 668 521 423
Bugarska 905 2 097 3 452 3 862 5 172
Hrvatska 1 126 2 133 1 227 1 790 3 556
Makedonija 78 95 157 100 351
Rumunija 1 144 2 213 6 517 6 483 11 394
Crna Gora - - 63 482 628
Srbija 326 1 071 796 1 441 4 286
Ukupno
Učešće Srbije u prilivima
3 979 8 168 13 218 14 956 26 135
SDI zemalja JIE (u %)
8,19 13,11 6,02 9,64 16,4
Izvor: podaci za Srbiju: Narodna banka Srbije, Internet, www.nbs.yu; podaci za zemlje
jugoistočne Evrope: UNCTAD, World Investment Report 2005, 2006 i 2007, UN,
New York and Geneva, 2005, 2006 i 2007, str. 306, 302 i 254, respektivno;
procentualno učešće je izračunato.
Za zemlje regiona jugoistočne Evrope, podaci o stanju ulaznih stranih
direktnih investicija u 1995. i 2002. godini 114 , pokazuju da su značajno povećanje
stoka ulaznih stranih direktnih investicija u 2002. u odnosu na 1995. ostvarile
jedino Hrvatska (sa 478 miliona USD na 6 milijardi USD) i Rumunija (sa 971
112
UNCTAD, World Investment Report 2004, UN, New York and Geneva, 2004, str. 70.
113
Ibidem, str. 70.
114
Mitić, Branislav, Tokovi stranih direktnih investicija i izvoz zemalja u tranziciji jugoistočne Evrope, u:
Tržište, novac, kapital, Privredna komora Srbije, Beograd, april-jun 2004, str. 82, Tabela 2.
351

miliona USD na 8,8 milijardi USD). Najmanje stanje ulaznih stranih direktnih
investicija u 2002. (manje od 1 milijarde USD) zabeležile su BiH, Makedonija i
Albanija. Stok ulaznih stranih direktnih investicija Srbije i Crne Gore u 1995.
godini iznosio je 339 miliona USD, a u 2002. je povećan na 1,9 milijardi USD.
Posmatrano po glavi stanovnika, stanje ulaznih stranih direktnih investicija u 2002.
godini pokazuje uglavnom sličnu situaciju: Hrvatska se jasno izdvaja u odnosu na
ostale zemlje sa 1 311 USD per capita. Dok se među zemljama sa najlošijim
performansama, sem BiH, ovde pojavljivala i Srbija i Crna Gora sa stokom ulaznih
stranih direktnih investicija per capita u 2002. godini od samo 187 USD.
U 2003. godini, jedan broj zemalja iz Centralne i Istočne Evrope uveo je mere
usmerene na dalju liberalizaciju, promociju i zaštitu stranih direktnih investicija. U
grupi zemalja novih članica Evropske unije, na primer, Češka Republika dalje
liberalizuje svoje energetsko tržište i telekomunikacije, dok je Mađarska usvojila
zakone o privatizaciji zdravstva i postepenoj liberalizaciji tržišta prirodnog gasa u
skladu sa propisima Evropske unije (Natural Gas Act 2003). Druge zemlje, kao i
Srbija, usvojile su razne reformske mere u cilju sustizanja preostalog dela regiona.
Na primer, dozvolile su slobodan transfer finansijskih i drugih resursa koji su
povezani sa stranim investicijama, ukinule prethodna ograničenja u vezi osnivanja
stranih filijala u potpunom vlasništvu u oblasti telekomunikacija i javnog
informisanja i ukinule zahtevane uslove za osnivanje stranih filijala ili za akviziciju
domaćih kompanija (Zakon o stranim direktnim investicijama 2003).
U jugoistočnoj Evropi, investicione politike zemalja su bile u skladu sa
njihovim pridruživanjem, odnosno aspiracijama za pridruživanjem, Evropskoj uniji
kao i njihovim interesima u ubrzavanju privatizacije državne imovine posebno u
oblasti telekomunikacija i energetike. Kao sastavni deo procesa pridruživanja,
Bugarska i Rumunija su, na primer, morale da sprovedu reforme vezane za
nezavisnost sudstva, nadležnost, borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala.
U Albaniji, Hrvatskoj i Srbiji, takođe su usvojene mere povoljne za strane
investitore. 115 U Srbiji je, na primer, donet novi Zakon o slobodnim zonama 116
(Free Zone Law), dok je u Albaniji 2006. godine pokrenuta inicijativa “Albania
one Euro” da bi se privukli strani investitori naročito u generisanju energije. 117
U 2006. godini Srbija je spadala u grupu 10 zemalja Centralne i Istočne
Evrope koje su ostvarile najveći priliv stranih direktnih investicija i u toj grupi
zauzimala je šesto mesto (Slika 2). Od zemalja jugoistočne Evrope ispred Srbije su
bile Bugarska i Rumunija.
115
UNCTAD, World Investment Report 2007, UN, New York and Geneva, 2007, str. 66.
116
Službeni glasnik Republike Srbije, br. 62/2006.
117
UNCTAD, World Investment Report 2007, UN, New York and Geneva, 2007, str. 77.
352

Slika 2 Jugoistočna Evropa i Zajednica nezavisnih država: 10 zemalja sa najvećim
prilivom stranih direktnih investicija, 2005-2006
Ruska Fed.
Rumunija
Kazahstan
Ukrajina
Bugarska
Srbija
Hrvatska
Gruzija
Turkmenistan
Crna Gora
0,4
0,7
0,4
0,6
0,5
1,1
1,4
1,8
1,9
3,5
3,8
4,3
5,2
5,2
6,1
6,5
(milijarde USD)
7,8
2006.
2005.
Izvor: UNCTAD, World Investment Report 2007, UN, New York and Geneva, 2007, str. 61
Regionalna i sektorska distribucija
priliva stranih direktnih investicija
Prilivi stranih direktnih investicija u Srbiju su do 2005. godine u najvećoj
meri dolazili iz Evropske unije, zatim iz SAD, kao i iz zemalja regiona Centralne i
Istočne Evrope.
U 2001. godini, zemlje Evropske unije su učestvovale sa oko 25% u ukupnim
investicionim tokovima naše zemlje. Kompanije, najveći investitori u 2001. godini
bile su WAZ Median Group (Nemačka), EMMSA (Španija), Cora (Francuska) i
Michelin (Francuska) 118 . Najveći investitor, sa učešćem od 11% u ukupnom stoku
ulaznih stranih direktnih investicija u 2001. godini, bila je Nemačka, a sledile su je
SAD i Kipar sa udelom od 6% i 5%, respektivno. Ostale zemlje iz kojih su strane
direktne investicije dolazile (a čije su direktne investicije, zaključno sa 2001.
godinom, bile veće od 1 milion USD) bile su zemlje Evropske unije i evropske
zemlje u tranziciji 119 . Makedonija je, na primer, bila peti investitor po visini priliva
118 Vidas-Bubanja, Marijana, Globalni i regionalni faktori priliva stranih direktnih investicija u domaću
privtredu, u: Naučno društvo ekonomista i Ekonomski fakultet u Beogradu, Ekonomski anali,
tematski broj: Nova rešenja u regulativi i očekivani efekti, godina XLVII, Beograd, april 2003, str.
297.
119 SIEPA, Doing Business in Serbia, Belgrade, 2003, str. 63.
353

stranih direktnih investicija, Bugarska osma, a Slovenija deveta. Ukupno učešće
zemalja Centralne i Istočne Evrope u stoku ulaznih stranih direktnih investicija u
2001. godini iznosilo je 12% (u apsolutnom iznosu 18,79 miliona USD), mada je
prosečna vrednost investicija po ugovoru bila niska i nije prelazila 10 hiljada evra.
U pogledu najvećeg investitora – Nemačke, postojala je sličnost sa ostalim
evropskim zemljama u tranziciji, jer je u gotovo svim zemljama regiona Nemačka
ključni investitor.
Sektorsku distribuciju priliva stranih direktnih investicija u našu zemlju
karakterisala je dominantna uloga trgovine. Trgovina je privukla najveći iznos
stranih direktnih investicija u 2001. godini - više od 50% registrovanih ugovora. U
okviru industrijskog sektora, polovina ukupnih direktnih investicija iz inostranstva
bila je plasirana u tri grane: proizvodnju i finiširanje tekstilnih proizvoda,
građevinarstvo i proizvodnju i preradu hrane. Značajan iznos stranih direktnih
investicija privukle su još i mašinska i elektroindustrija, grafička i industrija
prerade drveta, dok su ostale industrijske delatnosti bile manje privlačne i
zabeležile su manje učešće od 3% u okviru sektora industrije. 120
Posle 2004. godine, sa značajnim rastom priliva stranih direktnih investicija u
privredu Srbije, dolazi do promena i u geografskoj i u sektorskoj distribuciji ovog
priliva.
Slika 3 Sektorska distribucija priliva stranih direktnih investicija u Srbiji u 2006. godini
354
29%
Saobraćaj,
telekomunikacije
7%
18%
Poslovi sa
Prerađivačka
nekretninama
industrija
1%
Ostali
36%
Finansijsko posredovanje
9%
Trgovina na
veliko i malo
Izvor: Narodna banka Srbije, Internet,
http://www.nbs.yu/export/internet/cirilica/80/80_2/platni_bilans/index.html,
25.02.2008.
U pogledu sektorske distribucije, do 2005. godine najveći iznos stranih
direktnih investicija privlačila je trgovina, dok je u 2005. godini trgovinu, na
vodećoj poziciji, preteklo finansijsko posredovanje. U 2006. godini (Slika 3),
sektori najveći primaoci stranih direktnih investicija bili su: finansijsko
120 Investment Guide for Southeast Europe, 2003, razne strane, prema: Vidas-Bubanja, Marijana,
Globalni i regionalni faktori priliva stranih direktnih investicija u domaću privtredu, u: Naučno
društvo ekonomista i Ekonomski fakultet u Beogradu, Ekonomski anali, tematski broj: Nova rešenja
u regulativi i očekivani efekti, Okrugli sto, godina XLVII, Beograd, april 2003, str. 298.

posredovanje, potom saobraćaj (telekomunikacije), prerađivačka industrija,
trgovina i poslovi sa nekretninama. Prema podacima za prvi, drugi i treći kvartal
2007. godine, najveći primalac direktnih investicija iz inostranstva bilo je
finansijsko posredovanje, potom prerađivačka industrija, poslovi sa nekretninama,
trgovina i saobraćaj 121 .
Red.
Br.
Tabela 2: Prilivi stranih direktnih investicija u Srbiju, po zemljama i godinama
(u hiljadama USD)
Zemlja 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Ukupno
1 Norveška 0 2 74 280 0 29 1.546.993 1.547.378
2 Nemačka 6.152 9.788 82.801 75.708 51.985 187.320 905.824 1.319.578
3 Grčka 334 1.280 12.496 62.268 52.968 249.536 923.698 1.302.580
4 Austrija 183 1.421 33.876 93.747 146.104 201.189 520.356 996.876
5 Holandija 0 102 2.248 598.963 102.008 92.113 -214.119 581.315
6 Slovenija 33 11.254 9.561 29.036 15.706 183.563 201.241 450.394
7 Francuska 0 81 87.489 7.858 24.022 62.347 159.085 340.882
8 Velika Britanija 0 1.225 6.618 20.631 79.620 63.330 135.915 307.339
9 Mađarska 0 275 1.167 4.224 16.567 24.677 244.045 290.955
10 Luksemburg 0 128 3.619 4.108 2.387 108.885 8.843 127.970
11 Hrvatska 0 1.096 5.243 34.446 10.806 40.484 25.240 117.315
12 Italija 2.006 594 7.553 21.325 10.149 18.316 52.752 112.695
13 Švajcarska 35 86 2.913 12.559 29.401 56.990 -15.421 86.563
14 Bugarska 0 0 133 129 9.910 655 54.270 65.097
15 Slovačka 3 10 10 18.342 0 25.447 19.325 63.137
16 Letonija 0 0 5 15.330 17.082 6.441 10.527 49.385
17 SAD 343 1.906 18.099 15.068 18.187 22.257 -29.612 46.248
18 Ruska Federacija 736 3.581 2.556 3.359 538 14.324 15.992 41.086
19 Belgija 0 0 344 1.925 2.523 12.407 6.464 23.663
20 Izrael 0 0 260 207 3.052 14.294 4.544 22.357
21 Crna Gora 0 0 0 0 0 0 12.946 12.946
Bosna i
22 Hercegovina 189 169 2.951 5.056 2.104 4.692 -16.750 -1.589
23 Lihtenštajn 0 216 57 2.162 2.974 -41.316 -17.538 -53.445
24 Kipar 762 2.045 41.717 31.581 16.310 71.551 -387.154 -223.188
25 Ostale 476 129 4.664 13.098 182.000 21.175 118.913 340.455
UKUPNO 11.252 35.388 326.454 1.071.410 796.403 1.440.706 4.286.379 7.967.992
Izvor: Narodna banka Srbije, Internet, www.nbs.yu, 29/04/2007.
121 Narodna banka Srbije, Internet,
http://www.nbs.yu/export/internet/latinica/80/80_2/platni_bilans/fdi_delatnosti.xls, 25.02.2008.
355

U pogledu geografske distribucije priliva stranih direktnih investicija u Srbiju,
do tada ključnog investitora u privredi Srbije, Nemačku, na vodećoj poziciji u
2006. godini zamenjuje Norveška (Tabela 2). U 2006. godini, Norveška kompanija
Telenor preuzela je srpsku kompaniju Mobi 63 za 1,5 milijardu USD (Tabela 3).
Telenor-ovo preuzimanje srpskog mobilnog operatera Mobi 63 predstavljalo je
najveći slučaj privatizacije u Centralnoj i Istočnoj Evropi u 2006. godini. Ovo
preuzimanje je dovelo do promena i u geografskoj distribuciji priliva stranih
direktnih investicija u Srbiju, jer najveći investitor u Srbiji postaje Norveška, i u
sektorskoj distribuciji priliva stranih direktnih investicija, jer rastu strane direktne
investicije u oblasti telekomunikacija. Na taj način svetski trend, koji se ogleda u
sve značajnijoj usmerenosti tokova stranih direktnih investicija u uslužni sektor,
postaje prisutan i u Srbiji.
U Tabeli 3 prikazane su kompanije koje su preduzele najveće investicije u
Srbiji u periodu 2002-2006. godina. Kompanije najveći investitori bile su, pored
norveškog Telenor-a, američki Philip Morris, belgijski InBev, italijanska Banca
Intesa i slovenački Mercator. Uočava se da je najveći broj kompanija, na listi 20
vodećih investitora u Srbiji, poticao iz SAD sa ukupnom vrednošću njihovih
investicija od 810 miliona USD. Pored toga, uočava se i da je najveći broj stranih
investitora plasirao svoje investicije u Srbiju kroz privatizaciju domaćih firmi.
356
Tabela 3: Najveći strani investitori u Srbiji u periodu 2002-2006
(u milionima USD)
Kompanija Zemlja porekla Industrija/proizvod Vrsta investicije
Vrednost
investicije
Telenor - Mobi 63 Norveška telekomunikacije privatizacija 1 513
Philip Morris - DIN SAD cigarete privatizacija 518
InBev – Apatinska pivara Belgija pivo akvizicija 430
Banca Intesa – Delta banka Italija bankarstvo akvizicija 333
Mercator Slovenija trgovina na malo greenfield 240
Lukoil - Beopetrol Rusija nafta privatizacija 210
Holcim – Novi Popovac Švajcarska cement privatizacija 185
Alpha Bank - Jubanka Grčka bankarstvo privatizacija 152
US Steel - SARTID SAD čelik akvizicija 150
Metro Cash & Carry Nemačka trgovina na veliko greenfield 150
OMV Austrija nafta greenfield 150
Coca Cola - Vlasinka SAD piće akvizicija 142
Lafarge - Beocin Francska cement privatizacija 126
CIMOS – Livnica Kikinda Slovenija automobilska privatizacija 100
Airport City Izrael nekretnine greenfield 100
Carlsberg Danska pivo akvizicija 95
Titan - Kosjeric Grčka cement privatizacija 94
BAT - DIV Velika Britanija cigarete privatizacija 87
Ball Corporation SAD ambalaža greenfield 80
Erste Bank Austrija bankarstvo privatizacija 73
Izvor: SIEPA, Doing Business in Serbia 06, Beograd, juli 2006, str. 52.

Zaključak
Može se zaključiti da su prilivi inostranog kapitala u formi stranih direktnih
investicija u Srbiji, nakon izuzetno niskih iznosa tokom 1990-tih, znatno porasli
posle 2000. godine. Imajući u vidu stanje u privredi Srbije, potrebe za daljim
rastom ovog priliva i dalje postoje. Pri tome, treba imati u vidu da među prilivom
direktnih investicija iz inostranstva, sa stanovišta Srbije, kao zemlje primaoca,
postoje velike kvalitativne razlike. U pogledu razdvajanja „kvalitetnih“ od
„nekvalitetnih“ stranih direktnih investicija koje dolaze u zemlju, Srbija mora
implementacijom adekvatne politike i mera aktivno da radi na privlačenju onih
stranih direktnih investicija koje, u dugom roku, daju najpovoljnije ekonomske
efekte.
Za našu zemlju su, na primer, nepovoljne one strane direktne investicije koje
imaju za posledicu devastiranje poljoprivrednog i drugog zemljišta kao i
ugrožavanje životne sredine uopšte. Nisu povoljne ni one strane direktne investicije
čiji ulagači nameravaju da primenjuju transferne cene. Povoljnije su one strane
direktne investicije koje se svode na poslove dorade i finalizaciju, odnosno
montažu finalnih proizvoda, ali ni one nisu povoljne ako podrazumevaju značajan
uvoz inputa i veoma nizak sadržaj domaćih komponenti. Strane direktne investicije
koje doprinose znatno većem uvozu nego izvozu (kao što su Mercator i Vero), u
uslovima ogromnog trgovinskog deficita, takođe, nisu povoljne. Za Srbiju nisu
prihvatljive ni one direktne investicije iz inostranstva koje imaju za cilj gašenje
preduzeća u koje se one ulože, ili uništavanje domaćih konkurenata, koje se
ostvaruje preko nelojalne konkurencije.
Obzirom na postojeće stanje u privredi Srbije, veliku nezaposlenost radne
snage, neiskorišćene i zastarele proizvodne kapacitete i veliki trgovinski deficit, za
Srbiju su najbolje one strane direktne investicije koje bi u što je moguće većoj meri
koristile domaće resurse i kreirale proizvodnju i komercijalne usluge koje se mogu
ekonomično plasirati na svetskom tržištu. Za našu zemlju su posebno pogodne one
strane direktne investicije koje bi bile praćene prilivom što je moguće savremenije
opreme i tehnologije i koje imaju pozitivne prateće (tzv. spillovers) efekte
uspostavljenih čvrstih veza sa domaćom privredom.
Situacija determinisana ogromnom nezaposlenošću, nedostatkom
investicionih sredstava i ograničenom mogućnošću alternativnih priliva deviznih
sredstava, sužava mogućnosti Srbije da bira kvalitetne strane direktne investicije
koje najbolje odgovaraju potrebama privrede. Ali, ipak se maksimalno studiozno
mora pristupiti ocenjivanju i prihvatanju svih, posebno većih, stranih investicija.
357

358
Literatura
1. Kovačević, Mlađen, Potrebe i mogućnosti dinamičnog rasta direktnih stranih
investicija, u: Naučno društvo ekonomista i Ekonomski fakultet u Beogradu,
Ekonomski anali, tematski broj: Nova rešenja u regulativi i očekivani efekti,
Okrugli sto, godina XLVII, Beograd, april 2003.
2. Kovačević, Radovan, Ekonomski odnosi Jugoslavije sa inostranstvom, Ekonomski
fakultet, Beograd, 2003.
3. Mitić, Branislav, Tokovi stranih direktnih investicija i izvoz zemalja u tranziciji
jugoistočne Evrope, u: Tržište, novac, kapital, Privredna komora Srbije, Beograd,
april-jun 2004.
4. SIEPA, Doing Business in Serbia, Beograd, 2003.
5. SIEPA, Doing Business in Serbia 06, Beograd, juli 2006.
6. Službeni glasnik Republike Srbije, br. 62/2006.
7. Stojadinović Jovanović, Sandra, Transnacionalizacija međunarodne trgovine,
Prometej, Beograd, 2008.
8. Vidas-Bubanja, Marijana, Globalni i regionalni faktori priliva stranih direktnih
investicija u domaću privtredu, u: Naučno društvo ekonomista i Ekonomski
fakultet u Beogradu, Ekonomski anali, tematski broj: Nova rešenja u regulativi i
očekivani efekti, Okrugli sto, godina XLVII, Beograd, april 2003.
9. UNCTAD, World Investment Report 2004, UN, New York and Geneva, 2004.
10. UNCTAD, World Investment Report 2005, UN, New York and Geneva, 2005.
11. UNCTAD, World Investment Report 2006, UN, New York and Geneva, 2006.
12. UNCTAD, World Investment Report 2007, UN, New York and Geneva, 2007.
13. Internet izvori:
14. Konferencija UN o trgovini i razvoju, Internet, www.unctad.org
15. Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza, Internet, www.siepa.sr.gov.yu
16. Narodna banka Srbije, Internet, www.nbs.yu

mr Dragana Labović *
CENA KAPITALA KAO KRITERIJUM ALOKACIJE U
USLOVIMA GLOBALIZACIJE
Rezime: Globalizacija je fenomen koji obeležava duh vremena na početku novog
milenijuma. Stvara se globalni sistem trgovanja, finansija i proizvodnje. Globalni tokovi
trgovine, finansijskog kapitala i investicija doprineli su integrisanju svetske ekonomije. U
finansijskom sistemu kapital ima ulogu koju u fizičkom smislu ima energija. Baš kao što je
energija potrebna da bi se pokrenuo fizički sistem, tako je kapital potreban da bi se
pokrenuo neki poslovni projekat. Kapital je retko besplatan; on ima svoju cenu koja
predstavlja cenu pružanja mogućnosti. Kada se kapital koji je namenjen datom projektu ne
bi upotrebio u tom projektu, on bi skoro sigurno bio iskorišćen na alternativan način.
Ukoliko bi ovo alternativno korišćenje kapitala investitoru donelo neki pozitivan povraćaj,
taj povraćaj bi predstavljao cenu pružanja mogućnosti za kapital koji se koristi u datom
projektu. Cena kapitala koji se koristi u finansiranju nekog projekta jeste, prema tome,
jedan od ključnih kriterijuma efikasnosti investicionih ulaganja.
Ključne reči: globalizacija, investicioni projekat, sredstva amortizacije,
akumulirani dobitak, akcijski kapital.
THE CAPITAL PRICE AS A CRITERIA OF ALOCATION
IN CONDITIONS OF GLOBALIZATION
Abstract: Globalization is phenomenon that denotes the spirit of time at the
beginning of new millennium. Global system of trade, finance and production is created.
The global flow of trade, finance capital and investments contributed to integration of the
world economy. In the financial system capital has the role which energy has in physical
meaning. Like as the energy is needed to start a physical system, so capital is needed to
start business project. Capital is rarely free; it has its price that is price for giving the
possibility. If capital given for one project would not be used in this project, for sure it
would be used in an alternative way. If this alternative usage of capital brings a positive
return, this return will be price for giving possibility for capital used in the given project
Key words: globalization, investment project, amortization resources, accumulative
profit, share capital.
* Visoka poslovna škola Čačak
359

360
Uvod
Globalizacija je proces koji se ne može zaustaviti. To je proces koji potencira
neminovnost širenja na čitavu zemljinu kuglu u najznačajnijim sferama
proizvodnje, trgovine i finansija. Stvaranje sve većeg dela društvenog proizvoda u
svetu omogućava se putem međunarodne razmene, međunarodne proizvodnje i
proširenja i ubrzanja međunarodnih tokova novca i kapitala.
Svako investiranje podrazumeva ostvarivanje određenih efekata u budućnosti.
Efekti mogu biti ekonomski i neekonomski. Da bi jedan investicioni projekat bio
valjan navedene koristi treba da budu velike u poređenju sa potrebnim
jednokratnim ili višekratnim ulaganjima, čime je uglavnom determinisana
stabilnost i tempo razvoja preduzeća kao i šire društvene zajednice. Ovo su razlozi
zbog čega je problem ocene efikasnosti investicionih ulaganja trajno aktuelan.
Ograničenost i mogućnost alternative upotrebe ekonomskih resursa, ne samo u
pogledu njihovog kombinovanja u funkciji različitih „proizvodnih“ kombinacija,
nego i u vremenu u prvi plan su postavili pitanje cene kapitala i mogućnost njenog
korišćenja za ocenu efikasnosti ulaganja.
1. Investicije i globalizacija
Poslednje dve decenije prošlog veka globalizacija je uzimala maha,
dramatično su rasli razni vidovi međunarodnih finansijskih tokova. Direktne strane
investicije, portfolijo investicije kroz fondove za određene zemlje, bankarski
krediti, krediti po osnovu izdavanja obeveznica, derivati (opcije, terminske
pozajmice), reosiguranje i drugi finansijski instrumenti značajno su porasli. I
razvijene zemlje i zemlje u razvoju sve su više strancima otvarala svoja tržišta
kapitala. U 1997. godini MMF je preuzeo korake ka unošenju amadmana na
članove Statuta kojima se zagovara slobodno kretanje kapitala. Organizacija za
ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), Svetska trgovinska organizacija (WTO) i
Banka za međunarodna poravnanja (BIS) su, takođe, sve više tražile međunarodne
standarde za liberalizaciju i superviziju međunarodnih investicionih tokova.
Opšta tvrdnja ekonomskih teorija je da će pojedine zemlje imati koristi od
trgovine finansijskom imovinom na isti način kao i od trgovine robama.
Finansijske transakcije, po teoriji, donose dve vrste koristi: veću diversifikaciju
rizika i međuvremenske dobitke (bolju sposobnost uzimanja i davanja kredita kroz
vreme, konzinstentniju sa željenim modelom investiranja i potrošnje). Teorija,
međutim, nagoveštava i neka ograničenja u optimističkom pogledu na ove stvari, a
iskustva stečena tokom međunarodne finansijske liberalizacije daju stvarne razloge
za oprez.

Preduzeća iz različitih delova sveta, sa različitim resursima i sposobnostima
uspostavljaju poslovnu saradnju, a sve to u cilju stvaranja nove vrednosti na
globalnom tržištu. S druge strane, stepen globalizacije preduzeća meri se obimom
poslovne aktivnosti koja se obavlja van granica nacionalne države, iznosom
direktnih investicija u inostranstvu. Istraživanja su pokazala da velika preduzeća
razvijenih zemalja poslovne odnose i ulaganja realizuju preko malih preduzeća
zemalja u tranziciji koja pripadaju delatnostima koje se nalaze na sredini. S krive
industrijske grane i to ne u ranoj fazi kada su tehnologije i tržišta neizvesni, ali ne i
u fazi kada se konkurencija konsoliduje i stopa rasta prodaje počinje da opada.
Ovakva ulaganja prvenstveno su usmerena na finansiranje infrastrukture rasta
preduzeća i ulaganja koja imaju za cilj da se poboljša finansijska struktura
preduzeća [1].
Velika preduzeća oblik saradnje sa drugim preduzećima, a pre svega sa malim
preduzećima zemalja u tranziciji, mogu ostvariti u formi stranih direktnih
investicija. Strane direktne investicije se pod kontrolom velikih preduzeća plasiraju
u zemlje u kojima je investicioni rizik prihvatljiv. Domaća preduzeća ne dobijaju
samo priliv investicionih sredstava, već savremene tehnologije, efikasnije
upravljanje, bolju organizaciju, obezbeđenje proizvodnje na tržištima matične
kompanije. Renat Ruđer, predsednik Svetske trgovinske organizacije, smatra da su
direktne investicije ključni motor organizacije proizvodnje na globalnoj osnovi.
Faktori pokretanja stranih direktnih investicija kao što su velika tržišta,
raspoloživost prirodnih resursa, obilje jeftine radne snage, postepeno gube na
značaju i ustupaju mesto opštoj politici liberalizacije, rastućem tehničkom progresu
i evoluciji korporativnih strategija. Tendencija priliva stranih direktnih investicija
se razlikuje od zemlje do zemlje. U 2000. godini u formiranju ukupnog kapitala
prekograničnih menadžera one su učestvovale sa 20% . Vrednost imovine
inostranih filijala u kojima su plasirane ove investicije premašila je 21.000
milijardu dolara, bruto proizvod je bio preko 3.000 milijardi dolara, dok su prodaje
inostranih filijala dosegle nivo preko 15.500 milijardi dolara [2]. Prema podacima
ministarstava za ekonomske veze sa inostranstvom u 2001. godini u našoj zemlji
uloženo je 87,5 miliona EUR stranog kapitala. Dve najveće investicije u 2001.
godini su kupovina zgrada Merkatora i Prve preduzetničke banke. I pored toga,
osnovne karakteristike sticanja dodatog kapitala naših preduzeća u formi stranih
direktnih investicija su:
- vrednost realizovanih stranih ulaganja je daleko manja od obećanih iznosa,
- ulozi su uglavnom bili u opremi i stvarima,
- vrednost pojedinačno ugovorenog iznosa stranog ulaganja je skromna,
obzirom da 62,7% uloga nije bilo veće od 25.000 EUR,
- mali je procenat stranog kapitala realizovan u proizvodne projekte
zasnovane na visokim tehnologijama i izvoznoj orjentaciji. Preko 81%
registrovanih ugovora odnosio se na trgovinu, ugostiteljstvo, špediciju,
finansijske i druge i usluge.
361

Ovakvo stanje se opravdava još uvek nepovoljnim investicionim ambijentom.
Stoga je potrebno u narednom periodu prvo, u procesu privatizacije da izvršimo
selekciju i odaberemo izvestan broj domaćih preduzeća iz grana koje su same po
sebi atraktivne za priliv stranih direktnih investicija, drugo, obezbedimo njihovo
suštinsko restrukturiranje i „hvatanje koraka“ sa vodećim svetskim kompanijama i
treće, uspostavimo sofisticirane investicione promocione politike koje će biti u
funkciji ostvarenja zadatog cilja [3].
Pitanje od posebnog značaja za strukturu kapitala je postojanje optimalne
strukture kapitala. Mišljenja o ovom pitanju mogu se razvrstati u dve grupe:
- tradicionalna teorija strukture kapitala koja, smatra da postoji optimalna
struktura kapitala i
- teorija Modiglijani i Millera koja izražava sumnju u logiku tradicionalne
škole, jer u uslovima tržišta potpune konkurencije finansijska politika preduzeća ne
utiče na njegovu vrednost [4].
Razni oblici poslovne saradnje po pravilu treba da rezultiraju povećanjem
vrednosti sopstvenog kapitala preduzeća, uspostavljanjem dugoročne i kratkoročne
finansijske ravnoteže i poboljšanjem kreditnog boniteta preduzeća.
362
2. Cena sopstvenih izvora
Prihvatljivost investicionog projekta prvenstveno je uslovljen od toga kako će
on biti finansiran. Mogući izvori finansiranja investicionog projekta imaju različitu
cenu korišćenja, različit stepen sigurnosti, različitosti i ročnosti. Zbog toga nijedan
izvor nema apsolutnu vrednost. Kad preduzeće odlučuje o novim ulaganjima
racionalno ponašanje zahteva da projekat bude prihvaćen ako stopa prinosa koju on
nudi prevazilazi prosećnu cenu kapitala preduzeća. Cena kapitala, dakle, ima ulogu
finansijskog kriterijuma prihvatljivosti investicionog projekta. Sa stanovišta neto
sadašnje vrednosti, koristi se kao diskontna stopa pomoću koje se očekivani prinosi
od ulaganja u alternativne investicione projekte svode na sadašnju vrednost. Sa
stanovišta interne stope rentabilnosti, ima ulogu praga za poređenje i odluku o
(ne)prihvatanju projekata.
Sopstvene interne izvore, čine sredstva amortizacije i akumuliranog dobitka.
Ako imamo u vidu osnovne karakteristike akcija brojni autori ova sredstva
svrstavaju u grupaciju sopstvenih eksternih izvora. Za ovu svrhu interne i eksterne
izvore tretiraćemo kao sopstvene, čija je osnovna karakteristika permanentnost.
Cena korišćenja bilo koga izvora za finansiranje investicionog projekta, u
ekonomskom smislu, jednaka je oportunitetnim troškovima koji su determinisani
izgubljenim prinosom koji bi se mogao ostvariti ulaganjem ograničenih
finansijskih sredstava izvan preduzeća. To znači da bi preduzeće procenilo
poželjnost ulaganja sopstvenih izvora, mora najpre ispitati alternative za njihovo
ulaganje van preduzeća, pa onda prinos ili korist od najpovoljnije alternative
imputirati kao cenu ovih izvora.

U svakom preduzeću amortizacija je interni izvor finansiranja, odnosno
samofinansiranja po osnovu redovnog – tekućeg poslovanja. Smatra se i
pokazateljem finansijske snage preduzeća u finansijskim analizama. Statistika
govori da većina naših preduzeća preko 50% sredstava za reprodukciju, a samim
tim i deo sredstava za investicije, formira iz sredstava amortizacije.
Specifična priroda amortizacije dovodi do dileme da li se ona može smatrati
besplatnim kapitalom u ekonomskom smislu ili joj treba odrediti cenu. Ova dilema
dolazi od činjenice da amortizacija nema svoje oficijelno pokriće u posebnoj
poziciji pasive bilansa stanja, ali sredstva amortizacije imaju svoje oportuintetne
troškove. Troškovi amortizacije predstavljaju transformaciju fiksnih sredstava u
obrtna sredstva. Takvo povećanje obrtnih sredstava ne bi trebalo da bude
reinvestirano u fiksnu imovinu ukoliko odnosni projekat ne zadovoljava minimalni
finansijski standard efektivnosti. Standard treba da bude jednak prosečnoj ceni
kapitala preduzeća. Ovo se zasniva na pretpostavci da preduzeće može sredstva
pribavljena iz amortizacije raspodeliti vlasnicima i poveriocima srazmerno
njihovom učešću u finansiranju ulaganja.
Za svako preduzeće sredstva akumuliranog dobitka predstavljaju ne samo
sintezu oplodnje kapitala već i izraz i meru anticipiranja budućeg razvoja.
Povećanje ovih sredstava uslovljava relativni porast sopstvenih izvora finansiranja
u strukturi kapitala preduzeća. Realnost naših preduzeća ne pokazuje nikakve
mogućnosti za proširenu reprodukciju. Dugovi i dalje apsorbuju veliki deo
rezultata poslovanja preduzeća. Nezavisno od ovih konstatacija kada se govori o
sredstvima akumuliranog dobitka uvek su aktuelna dva pitanja:
- njihovo učeće u ostvarenoj dobiti preduzeća i
- cena njihove upotrebe.
Postoje različita mišljenja o pitanju učešća akumuliranog dobitka u ostvarenoj
dobiti. Jedna grupa autora smatra „trebao bi da se poveća sve dotle dok se na
interna ulaganja ovih sredstava može ostvariti veća stopa prinosa od prosečne cene
kapitala preduzeća. Dok se pak, drugi zalažu za stabilnu politiku dividendi što
znači da akumulirani dobitak oscilira sa promenom u nivou ostvarene dobiti. Treće
mišljenje se zalaže za kompromisno rešenje“. U praksi pritisak akcionara za isplatu
sve većih dividendi, a samim tim i smanjenje akumuliranog dobitka se rešava na tri
načina:
- tzv. dividendnim akcijama, odnosno transformacijom akumuliranog dobitka
u akcijski kapital po tržišnoj vrednosti akcija, kojima se ne smanjuje sopstveni
kapital preduzeća, što praktično predstavlja odluku organa upravljanja da taj deo
ukupnog kapitala nije raspoloživ za isplatu dividendi već za reinvestiranje;
- tzv. deljenjem akcija koje znači povećanje broja emitovanih akcija, ali bez
uticaja na vrednost akcijskog kapitala i akumuliranog dobitka, međutim time se
smanjuje knjigovodstvena i tržišna vrednost pojedinačnih akcija;
363

- rezervisanjem dela akumuliranog dobitka u vidu različitih oblika rezervi
koje takođe ne znači stvaranje gotovine niti materijalne aktive, nego samo
računovodstvenu raspodelu dela sopstvenog kapitala.
Za utvrđivanje cene korišćenja bilo kog izvora finansiranja najbolji pristup je
indentifikovanje njegove vrednosti pomoću cene na tržištu kapitala. Ako izvori
finansiranja nisu predmet kupovine i prodaje na tržištu ili kada tržište kapitala ne
funkcioniše, kao u nas, javlja se problem. Stoga se problem kvantifikacije cene
upotrebe akumuliranog dobitka može rešiti na dva načina:
- simuliranjem tržišne cene ovih sredstava pretpostavljajući da se radi o
specifičnoj formi eksternih izvora,
- aproksimacijom oportunietnih troškova.
Shodno navedenim konceptima cena upotrebe akumuliranog dobitka može se
definisati kao očekivana stopa prinosa na obične akcije preduzeća. Ukoliko se na
uložena sredstva akumuliranog dobitka ostvari stopa prinosa koja odgovara ceni
akcijskog kapitala tržišna cena akcija neće se promeniti, u suprotnom ona će pasti.
Ukoliko cena akcija pada za akcionare je najbolja alternativa da ukupni neto
dobitak isplate za dividende.
Akcijski kapital je kapital koji preduzeće pribavlja emisijom i prodajom
običnih akcija na tržištu kapitala. Istina ukupan akcijski kapital delom sačinjava i
kapital pribavljen emisijom i prodajom tzv. preferencijalnih akcija. Osnovna
karakteristika akcijskog kapitala je da je to trajni izvor kapitala vlasničkog
karaktera, bez obzira na to što se stvarni vlasnik akcija tokom vremena može
menjati kao posledica njihove kupoprodaje na sekundarnom tržištu kapitala.
Iskazuje se na pasivnoj strani bilansa preduzeća po nominalnoj vrednosti akcija bez
obzira da li je prodaja izvršena iznad ili ispod te cene u kom slučaju se iskazuje
kapitalni dobitak ili gubitak.
Cenu akcijskog kapitala možemo definisati kao internu stopu prinosa koja
izjednačava sadašnju vrednost gotovine po osnovu dividende sa sadašnjom cenom
akcije, odnosno „kao internu stopu prinosa koju preduzeće mora ostvariti na
ulaganja finansirana akcijskim kapitalom da bi se sprečio pad tržišne cene akcija“.
Prema tome, investicione alternative koje obezbeđuju veću stopu prinosa od proste
stope kapitalizacije po kojoj tržište vrednuje tok prinosa nastao ulaganjem
akcijskog kapitala povećavaju neto sadašnju vrednost preduzeća, neto sadašnju
vrednost vlasnika akcija i uslovljavaju porast tržišne vrednosti akcija. Iz navedenog
proizilazi da je cena kapitala od emisije običnih akcija uslovljena stopom rasta
(natprosečne, konstantne, nulte ili opadajuće) dividende.
Kao što je već napomenuto, preduzeće emituje i prodaje preferencijalne akcije
koje u odnosu na ostale hartije od vrednosti imaju nekoliko prednosti. Kao
najbitnije ističemo:
- plaćanje preferencijalne dividende se može odlagati,
- emisija preferencijalnih akcija ne zahteva zalaganje imovine preduzeća,
364

- preferencijalne akcije nemaju rok dospeća,
- emisijom preferencijalnih akcija može se obezbediti veći prinos za
originalne vlasnike (ako postoji tendencija rasta neto dobitka što je istovremeno
signal da postoje povoljne okolnosti za emisiju ovih akcija) itd.
Cena upotrebe, takođe, opredeljuje emisiju pojedinih vrsta hartija od
vrednosti. Diskontna stopa koja izjednačava sadašnju vrednost neto primanja
gotovine nastale u trenutku prodaje preferencijalnih akcija i sadašnje vrednosti
izdavanja gotovine po osnovu preferencijalne dividende predstavlja cenu upotrebe
kapitala nastalog emisijom preferencijalnih akcija. Ako je ostvarena tržišna
vrednost preferencijalnih akcija jednaka njihovoj nominalnoj vrednosti to je znak
da je neto priliv gotovine ostvaren prodajom ovih akcija umanjen za troškove
posredničke provizije i troškove emisije akcija.
Ako uporedimo cenu upotrebe kapitala od emisije preferencijalnih akcija i
cenu korišćenja dugoročnih kredita možemo zaključiti da je cena kapitala od
emisije ovih akcija veća od cene duga. Ovo zato što se preferencijalna dividenda
plaća iz dobitka posle oporezivanja a kamata iz dobitka pre oporezivanja.
Originalni vlasnici će se odlučiti za korišćenje kapitala od preferencijalnih akcija,
bez obzira na predhodnu tvrdnju, ukoliko žele da zadrže kontrolu nad preduzećem
a finansiranje iz dugova predstavlja veliki rizik.
3. Cena pozajmljenih izvora
Nerealno ali i neracionalno je očekivati da se preduzeće finansira samo
sopstvenim izvorima. Korišćenje samo sopstvenih izvora imalo bi za posledice:
- nemogućnost realizacije rentabilnih i prihvatljivih projekata,
- usporavanje rasta i razvoja preduzeća,
- znatan deo sredstava ostao bi neangažovan što bi se moglo smatrati
nedopustivim „luksuzom“ koji sebi ne dozvoljava ni jedna racionalna ekonomija.
Možemo pouzdano tvrditi da su različiti modaliteti tuđeg kapitala neophodni
za normalno funkcionisanje preduzeća. Osnovne karakteristike pozajmljenog
kapitala su:
- to su izvori koji imaju rok dospeća ( nisu trajni ),
- poverioci imaju pravo na naknadu (to pravo je fiksirano i prioritetno u
odnosu na prava vlasnika),
- ovakva ulaganja kapitala na dugoročnoj osnovi ne obezbeđuju prava glasa u
izboru menadžerskih timova preduzeća, mada se određeni uticaj na poslovne
odluke preduzeća može ostvariti.
Najpoznatiji oblik pozajmljenog kapitala su obveznice kao prenosiva hartija
od vrednosti koja njenom držaocu obezbeđuje da mu preduzeće, kojem je
kupovinom te obveznice ustupio kapital, na dan dospeća isplati određenu sumu
novca i periodične isplate fiksne kamate tokom njenog perioda dospeća.
365

Ključni faktor korektnosti i realnosti prosečne tržišne vrednosti obveznica
(korporativnih pre svega) je diskontna stopa, čija je vrednost uslovljena rizikom
ulaganja.
Zavisno od vrednosti i odnosa komponenti koje determinišu vrednost
obveznice moguće su sledeće relacije:
- Zahtevana stopa prinosa veća je od kamatne stope koju obveznica nosi,
vrednost obveznice će biti manja od njene nominalne vrednosti. Takva
obveznica se prodaje uz diskont.
- Zahtevana stopa prinosa veća je od kamatne stope koju obveznica nosi,
vrednost obveznice će biti veća od njene nominalne vrednosti. Takva
obveznica se prodaje uz premiju.
- Zahtevana stopa prinosa i kamatna stopa su jednake, vrednost obveznice
jednaka je njenoj nominalnoj vrednosti.
- Kamatna stopa se povećava tako da se povećava zahtevana stopa prinosa.
vrednost obveznice će se smanjiti.
- Za datu promenu zahtevane stope vrednost obveznice će se promeniti u
većem iznosu što je njeno dospeće duže.
Dugoročni dugovni kapital se nabavlja i po osnovu direktnog kreditnog
aranžmana. Cena kreditnih izvora, polazeći od osnovnih postulata finansijske
teorije procenjivanja cene duga, jednaka je diskontnoj stopi koja izjednačava
tekuća neto primanja gotovine iz ovog izvora finansiranja sa sadašnjom vrednošću
budućih izdataka na ime kamate i glavnice korigovanih za očekivani efekat poreza,
zbog čega se govori o ceni duga posle oporezivanja. Cena duga pre oporezivanja za
sredstva pribavljana dugoročnim kreditima je ugovorena kamatna stopa.
366
4. Prosečna cena kapitala
Prosečna cena kapitala se može definisati kao ponderisana aritmetička sredina
pojedinih izvora finansiranja. Metodološki njeno utvrđivanje je složeno. Složenost
je multiplikovana i saznanjem da u teoriji postoje različiti stavovi o veličini i
promenama prosečne cene kapitala posebno kada dolazi i do promene strukture
kapitala preduzeća. U osnovi jasno su izdiferencirana dva metoda utvrđivanja
prosečne cene kapitala preduzeća i njegove tržišne vrednosti. Imajući u vidu
potrebu racionalne alokacije sredstava, njihovu ograničenost, mogućnost korišćenja
brojnih izvora finansiranja pod različitim uslovima, cenu pojedinih izvora
neophodno je utvrditi prosečnu cenu kapitala. U cilju pojednostavljenja
metodologije uvedene su pretpostavke:
- da se preduzeće finansira iz dugoročnog duga pribavljenog emisijom i
prodajom obveznica i akcijskog kapitala pribavljenog emisijom i prodajom
običnih akcija,

- očekivana kamata i dividenda su konstantne veličine i za ulagače i
predstavljaju prinos istog kvaliteta,
- potreba apstrahovanja poreza na dobitak.
Pod navedenim pretpostavkama tržišna vrednost preduzeća (V) jednaka je
zbiru tržišne vrednosti obveznica (P) i tržišne vrednosti akcija (A). Ukupan neto
poslovni dobitak po logici se raspodeljuje kreditorima i akcionarima. Kamata (F) je
fiksna veličina, a neto dobitak (Dbn) rezidualna vrednost. Na osnovu ovih podataka
moguće je izraziti tržišnu stopu kapitalizacije obveznica (ko), opštu stopu
kapitalizacije (ki) i tržišnu stopu kapitalizacije običnih akcija (ka).
V = P + A ko = F/P ka = Dbn/A ki = Odb/V
Tabela br. 1.
R.B. Simbol E L E M E N T V R E D N O S T
1. P Tržišna vrednost emitovanih obveznica 15000
2. A Tržišna vrednost emitovanih akcija 15000
3. V Tržišna vrednost preduzeća 30000
4. Odbn Očekivani godišnji neto poslovni dobitak 4000
5. F Godišnja kamata na dug 600
6. Dbn Neto dobitak 3400
7. ko Tržišna stopa kapitalizacije obveznica (600/15000)x100=4%
8. ki Opšta stopa kapitalizacije – prosečna cena
kapitala
(4000/30000)x100 =13%
9. ka Stopa kapitalizacije običnih akcija (3400/15000)x100=22,7%
Kako se preduzeće finansira samo akcijskim kapitalom opšta stopa
kapitalizacije – prosečna cena kapitala jednaka je tržišnoj stopi kapitalizacije
običnih akcija. Kada u strukturi kapitala postoji i dugoročni dug za ostvarenje neto
dobitka vezan je kako poslovni tako i finansijski rizik. Primer naveden u tabeli br.1
pokazuje da je tržišna stopa kapitalizacije običnih akcija veća od opšte stope
kapitalizacije a ova od tržišne stope kapitalizacije obveznica što je uobičajeni
odnos. Sa promenom nivoa leveridža logično će doći i do promena odnosa ovih
stopa.
Do obračuna prosečne cene kapitala možemo doći ako u obračun uvedemo i
učešće pojedinih izvora finansiranja umesto njihove nominalne vrednosti. Služeći
se prethodnim primerom uočavamo da je procentualno učešće obveznica i akcija
po 50% tako da je prosečna cena kapitala ponderisani prosek cene akcijskog
kapitala i cene duga.
ki= 0,5 x 0,04 + 0,5 x 0,227 = 0,02 x 0,11335 = 0,1335 x 100 = 13,35%
U teoriji su poznata dva metoda utvrđivanja cena pojedinih izvora, prosečne
cene kapitala preduzeća i njegove tržišne vrednosti. Prvi metod polazi od neto
dobitka i promenljive prosečne cene kapitala. Drugi metod polazi od neto
367

poslovnog dobitka i konstantne prosečne cene kapitala preduzeća. Pored razlika
postoje i zajedničke pretpostavke:
- predmet procenjivanja je korporativno preduzeće,
- ono dugoročni kapital pribavlja na tržištu kapitala,
- dobitak preduzeća se ne porezuje,
- primanja gotovine od dodate emisije obveznica se koriste za povlačenje
akcija, odnosno, primanja gotovine od emisije običnih akcija se koriste za otplatu
dugoročnog duga,
- ukupan neto dobitak se isplaćuje akcionarima u obliku dividende,
- neočekuje se rast neto dobitka i dividende po akciji.
Metodološki obračun moguće je pokazati na primeru (tabela br. 2). Ako
pretpostavimo da se primanja od dodate emisije obveznica od 8000 din. uz
nepromenjenu nominalnu i tržišnu kamatnu stopu koriste za povlačenje akcija
dobiće se vrednosti prikazane u tabeli br. 3.
368
Tabela br. 2.
R.B. E L E M E N T I VREDNOSTI
1. Učešće dugoročnog duga u strukturi kapitala preduzeća 8000 din.
2. Nominalna kamatna stopa= tekuća kamatna stopa 5%
3. Godišnji neto poslovni dobitak 3000 din.
4. Tržišna stopa kapitalizacije akcijskog kapitala 10%
5. Kamata na dugove 8000 x 5% = 400 din.
6. Neto dobitak 3000 – 400 = 2600 din.
7. Tržišna vrednost akcija 2600/0.1 = 26000 din.
8. Tržišna vrednost duga 8000 din.
9. Tržišna vrednost preduzeća 26000 + 8000 = 34000 din.
10. Prosečna cena kapitala (3000/34000) x 100 = 8,82%
Povećanjem učešća duga u strukturi kapitala prosečna cena kapitala preduzeća
se smanjuje obzirom da se koriste jeftinija sredstva i dolazi do povećanja njegove
tržišne vrednosti. Međutim, jedna od polaznih pretpostavki ovog metoda je
konstantnost cene duga i tržišne stope kapitalizacije akcijskog kapitala za sve
stepene leveridža ne stoji. Ukoliko bi ona važila to bi značilo da preduzeće može
konstantno smanjivati prosečnu cenu kapitala i povećavati svoju tržišnu vrednost.
Metod neto poslovnog dobitka polazi od pretpostavke da je prosečna cena
kapitala, odnosno tržišna stopa kapitalizacije konstantna za sve stepene leveridža.
Ova stopa je po pravilu jednaka prosečnoj stopi prinosa koja bi se mogla ostvariti
na ulaganje imobilisanog kapitala u drugo preduzeće istog stepena rizika. Prema
metodu neto poslovnog dobitka obračun je prikazan tabelom br.4.

Tabela br.3.
R.B. E L E M E N T I VREDNOSTI
1. Godišnji neto poslovni dobitak 3000 din.
2. Kamata na dugove 16000 din. x 15% = 800 din.
3. Neto dobitak 3000 din. – 800 = 2200 din.
4. Stopakapitalizacije akcijskog kapitala 10%
5. Tržišna vrednost akcija 2200/0.1 = 22000 din.
6. Tržišna vrednost duga 16000 din.
7. Tržišna vrednost preduzeća 22000 + 16000 = 38000
8. Prosečna cena kapitala ( 3000/38000) x 100 7,89%
Tabela br.4.
R.B. E L E M E N T I VREDNOSTI
1. Neto poslovni dobitak 3000 din.
2. Prosečna cena kapitala preduzeća 10%
3. Tržišna vrednost preduzeća 3000/0.1 = 30000 din.
4. Tržišna vrednost obveznica 8000 din.
5. Tržišna vrednost akcija 30000 – 8000 = 22000 din.
6. Kamata na dugove 8000 x 5% = 400 din.
7. Stopa kapitalizacije akcijskog kapitala [(3000 – 400)/22000] x 100=11,82%
Prema metodu neto poslovnog dobitka poslovni dobitak je kapitalizovan
konstantnom prosečnom cenom kapitala preduzeća da bi se dobila tržišna vrednost
preduzeća. Tržišna vrednost akcija je dobijena oduzimanjem tržišne vrednosti duga
od tržišne vrednosti preduzeća. Ukoliko dođe do povećanja duga za još 8000 din.
uz otkup običnih akcija u istom iznosu tržišna vrednost preduzeća ostaće
nepromenjena. Porast učešća jeftinijeg duga u strukturi kapitala preduzeća uslovio
je porast stope kapitalizacije akcijskog kapitala. Pošto se povećanjem stepena
leveridža prosečna cena kapitala preduzeća ne može da promeni može se zaključiti
da ne postoji optimala struktura kapitala preduzeća. Nastale promene u obračunu
prikazane su tabelom br. 5.
Tabela br.5.
R.B. E L E M E N T I V R E D N O S T
1. Neto poslovni dobitak 3000 din.
2. Prosečna cena kapitala preduzeća 10%
3. Tržišna vrednost preduzeća 3000/0.1 = 30000 din.
4. Tržišna vrednost obveznica 16000 din.
5. Tržišna vrednost akcija 30000 – 16000 = 14000 din.
6. Kamata na dugove 16000 x 5% = 800 din.
7. Stopa kapitalizacije akcijskog kapitala [(3000 – 800)/14000]x100 = 15,71%
369

370
Zaključak
Globalizacija je, sa sigurnošću možemo reći, fenomen koji će obeležiti 21
vek. Sam proces sve više uslovljava međuzavisnost spoljnotrgovinskog i
međunarodnog finansijskog sitema tj. međunarodnih odnosa u celini. Odluke o
alokaciji kapitala na alternativne mogućnosti upotrebe determinisane su brojnim
faktorima kao, na primer, interesima vlasnika i poverioca koji su osnovni
snabdevači kapitala preduzeća. S obzirom da svaki izvor kapitala ima svoju cenu
preduzeće je zainteresovano za komponovanje, a ako je moguće i optimiziranje
svoje finansijske strukture. Razvijeno finansijsko tržište pruža široke mogućnosti
za komponovanje finansijske strukture preduzeća. Međutim, u finansijskoj teoriji
ne postoji jedinstven stav u odnosu na pitanje da li postoji optimalna struktura
kapitala preduzeća i da li se ona može utvrditi. Prosečna cena kapitala je
ponderisana aritmetička sredina cena pojedinih izvora kapitala preduzeća, pri čemu
kao ponderi služe njihova procentualna učešća u ukupnoj strukturi kapitala
preduzeća. Veoma često ona se koristi za obračun diskontnog faktora ali i kao prag
za poređenje da li je projekat prihvatljiv posmatrano sa aspekta interne stope
rentabilnosti.
Literatura:
1. Baletić S., Regionalizam versus globalizacija, zbornik radova PMB 2000,
Ekonomski fakultet, Podgorica
2. Božić R., Finansiranje preduzeća i finansijsko tržište, Institut za ekonomska
istraživanja, Priština
3. Đuričin D., Kako izbeći tranzicionu kratkovidnost, Ekonomika preduzeća
novembar/decembar 1999.
4. Jovanović P., Upravljanje investicijama, Fakultet organizacionih nauka, Beograd,
1992.
5. Kevin McNaly, Corporate Venture Capital, Routledge, London 1997.
6. Krasulja D., Ivanišević M., Poslovne finansije, Ekonomski fakultet, Beograd,
1999.
7. Moss – Kanter R., Collaborative – Advantage: The Art of Alliances, Harward
Bussines Review, July-Avgust,1994.
8. Timmons J.A., at et., New venture creation: Entrepreneuership in the 1990's,
Irwin,1990.
9. Todorović E., Investicione odluke u uslovima rizika, Ekonomski fakultet, Niš,
1996.
10. Zbornik radova: Strategija investiranja i metodologija ocenjivanja investicionih
projekata, Fakultet organizacionih nauka, Beograd, 1994.

Mr Marijana Ljubić *
GLOBALIZACIJA FINANSIJSKIH TRŽIŠTA
Apstrakt: Početak XXI veka definitivno je potvrdio afirmaciju nove paradigme u
međunarodnom poslovanju, determinisanu razvojem procesa globalizacije. S
ekonomskog aspekta, ovaj proces je poprimio tri dimenzije:
- globalizacija tržišta,
- globalizacija proizvoda i
- globalizacija poslovnog procesa.
U današnje vreme dešavaju se velike promene u svetu. Svet u čijem centru stoji
nacionalna ekonomija i nacionalna država, menja se gotovo iz temelja. Da bi izrazili sve te
velike promene i dešavanja, dolazimo do pojma globalizacije, sile koja stvara novi svet,
diktira nove uslove, i utiče na čitavo čovečavstvo. Promene u globalnom okruženju dovele
su do povećane slobode odvijanja međunarodnog poslovanja, ali i promenjenih uslova
za ostvarivanje konkurentnosti. Ekonomske, političke, tehnološke, kulturne,
demografske, ekološke i druge tendencije u makro okruženju imaju značajne
reperkusije na razvoj tržišta.
Dok je nekada, za veliki broj poslovnih aktivnosti bilo dovoljno poznavati samo
lokalne prilike, afirmacijom procesa globalizacije tržišta javlja se spoznaja da bez
uvida u kompleksne razvojne tendencije, gotovo svako lokalno delovanje postaje u velikoj
meri problematično. Drugim rečima, globalizacija tržišta, kao rastuća korelacija
njegovih pojedinih segmenata, daje nove pretpostavke poslovanja u međunarodnim
okvirima. Od učesnika na svetskom tržištu zahteva se novi kvalitet u pogledu izbora
modaliteta za uključivanje na globalizovano svetsko tržište.
Malo koji proces utiče na našu sadašnjicu kao proces globalizacije. Globalizacija se
u najširem smislu reči odnosi na ekspanziju globalnih veza i obuhvata više velikih procesa,
pa se i definicije razlikuju zavisno od toga šta im je u fokusu. Globalizacija je usko
povezana sa savremenom razvojnom fazom tzv. globalnog kapitalizma, sa delovanjem
novih tehnologija i njihovim uticajem na stvaranje globalnog svetskog tržišta. Proces
globalizacije je protivrečan – globalizacija povezuje svet, ali ga istovremeno i deli,
hijearhizujući ga.
Ključne reči: Globalizacija, tržište, kapital.
GLOBALISATION OF FINANCIAL MARKETS
Abstract: The beginning of XXI century has definitely confirmed the affirmation of
the new paradigm in international business, the one that is determined by the development
of the process of globalisation. From the aspect of economics, this process has adopted
three dimensions:
* Fakultet za uslužni biznis, Novi Sad
371

372
- market globalisation
- product globalisation, and
- globalisation of business process
We are witnesses to the major changes taking place in the world today. The world
centred around a national economy and a national state, is being changed fundamentally.
When we start to express all of these huge changes, we inevitably come to the concept of
globalisation – the power that creates the new world, makes new rules and influences the
whole of the mankind. The changes in the global surrounding have generated an increased
freedom of movement for international businesses, but also different conditions for
becoming competitive. The economic, political, technological, cultural, demographic,
ecological and other tendencies that exist in the macro environment, all produce significant
repercussions on the development of the market.
While some time ago it used to be enough to know the local conditions, to be able to
perform a large number of business activities, the affirmation of the process of market
globalisation has imposed different demands: without an insight into the complex
development trends, almost every kind of local knowledge is not enough in itself. In other
words, the market globalisation as the growing correlation of its individual segments,
produces new presuppositions of international business operation. Participants in the
world market are faced with new demands in choosing the modalities of entering the global
world market.
There are very few processes having such a big impact on our everyday life as the
globalisation process. Globalisation, in the most general sense, relates to the expansion of
the global links and as such it includes a number of major processes. For this reason, the
definitions of globalisation may vary, depending on the focus they place on its various
aspects. Globalisation is closely linked to the contemporary phase of development of the socalled
global capitalism, characterised by the influences that new technologies have on
creating the global world market. The globalisation process is a contradictory one – while
globalisation works towards linking the world on one side, it also works towards its
hierarchical segmentation, on the other side.
Key words: globalisation, market, capital.
1. Uvod
U današnje vreme dešavaju se velike promene u svetu. Svet u čijem centru
stoji nacionalna ekonomija i nacionalna država, menja se gotovo iz temelja. Da bi
se izrazile sve te velike promene i dešavanja, dolazi se do pojma globalizacije, sile
koja stvara novi svet, diktira nove uslove i utiče na čitavo čovečanstvo.
Globalizacija je u svojoj orijentaciji maksimiziranje globalnih profita i pretnja
kvalitetu života na planeti, posebno zemalja u tranziciji. Bez obzira na negativne
aspekte globalizacije, njenu pojavu bi trebalo prihvatiti kao izazov za mogućnosti
koje ona nudi u ekonomskom razvoju i rastu.
Ako se može dokazati da je proces globalizacije započeo pre više stotina
godina ili da njegov početak korespondira sa početkom razvoja civilizacije, onda se
opravdano postavlja pitanje nije li značaj koji je posvećen pitanju globalizacije u

savremenim raspravama preuveličan. Nije li, samim tim, reč o jednoj velikoj
intelektualnoj greški koja znači da je u fokus pažnje postavljena lažna dilema, iza
koje prolaze mnogo značajniji procesi. Ako se, s druge strane, početak procesa
globalizacije smesti u relativno skorašnji period, početak osme ili devete decenije
XX veka, na primer, ima osnova za pretpostavku da je reč o fenomenu kojim se
stvara određeni diskontinuitet u istoriji. To bi u teorijskom smislu, moglo voditi
redefinisanju dosada postojećih teorija i bacilo bi novo svetlo na analizu
savremenih i budućih događaja, kao što je to uostalom bio slučaj sa procesom
industrijalizacije, bez koga se ni jedna moderna pojava ne može adekvatno
objasniti.
Dok je nekada, za veliki broj poslovnih aktivnosti bilo dovoljno poznavati
samo lokalne prilike, afirmacijom procesa globalizacije tržišta javlja se spoznaja da
bez uvida u kompleksne razvojne tendencije, gotovo svako lokalno delovanje
postaje u velikoj meri problematično. Drugim rečima, globalizacija tržišta, kao
rastuća korelacija njegovih pojedinih segmenata, daje nove pretpostavke
poslovanja u međunarodnim okvirima. Od učesnika na svetskom tržištu zahteva se
novi kvalitet u pogledu izbora modaliteta za uključivanje na globalizovano svetsko
tržište.
Napuštanje starih paradigmi, tradicionalnih koncepata i definisanje novih
pristupa međunarodnom poslovanju, podvlači potrebu da se svi akteri uključe na
globalno tržište u kompleksnijem obliku kako bi se izvršila njihova potpunija
integracija u međunarodne ekonomske tokove.
Promene u globalnom okruženju dovele su do povećane slobode odvijanja
međunarodnog poslovanja, ali i promenjenih uslova za ostvarivanje
konkurentnosti. Ekonomske, političke, tehnološke, kulturne, demografske,
ekološke i druge tendencije u okruženju imaju značajne uticaje na sam razvoj
makro tržišta.
2. Pojam globalizacije
Globalizacija se u najširem smislu reči odnosi na ekspanziju globalnih veza i
obuhvata više velikih procesa. Definicije globalizacije se stoga razlikuju, zavisno
od toga šta im je u fokusu. Globalizacija je istorijski složena pojava. I samo
značenje ovog termina je tema opšte rasprave. Može se odnositi na "stvarne"
procese, ideje koje ih opravdavaju i na načine njihovog promišljanja. Termin nije
neutralan, jer definicije odražavaju različite ocene globalnih promena.
Ako bi se izabrao jedan pojam koji simbolizuje duh današnjeg vremena, to bi
bio pojam »globalizacije«. Rogobatna reč, koja samo deceniju ranije gotovo da nije
imala mesto u akademskim radovima ili medijima, postala je nezaobilazna.
»Globalisation«, »mondialisation«, »globalizacion«, »Globalisierung« – reč koja je
došla gotovo niotkuda danas kruži svuda, obeležavajući najmoćniju silu koja
oblikuje život savremenog sveta. Pre samo pola milenijuma polovina Kolumbove
373

mape u momentu otkrića Amerike bila je prazna, obeležena kao »terra incognita«.
Društva, tada razdvojena kao oaze pustinjama, danas tvore bezbrojnim nitima
povezan »Svetski sistem«. Globalni poredak još juče delovao je tako daleko i tuđe
kao da se zbiva u nekom drugom svetu, kao da se dešava nekim drugim ljudima.
Već danas on postaje nova sudbina, sila koja pokreće nevidljive konce našeg
svakodnevnog života.
Ne postoji opšteprihvaćena definicija globalizacije. Ima definicija koje se više
ili manje upotrebljavaju, koje više ili manje konkretizuju, ali nema uopštenog
pogleda na pojam globalizacije. Razlog za to je kompleksnost tog pojma i različiti
načini posmatranja ovog fenomena.
374
3. Globalizacija svetskih tokova
Globalizacija je završnica integracije tržišta širom sveta. Globalizacija
odražava jeftinije troškove transporta, bolju informacionu tehnologiju, i
oslobađajuću politiku smanjenja barijera između zemalja, sa ciljem postizanja
efikasnosti iz visoke skale i specijalizacije.
Svetsko tržište je skup odnosa ponude i tražnje inputa proizvodnje, roba,
usluga, novca, kapitala i dr. finansijskih instrumenata, i slično izvan granica
nacionalne kompanije. Predstavlja skup odnosa ponude i tražnje koji se
uspostavljaju između proizvođača i institucija iz različitih nacionalnih ekonomija.
Današnji svet karakteriše dominacija transnacionalnih korporacija, snažno
prisustvo države u privredi i globalizacija svetske ekonomije.
Ukoliko se osvrnemo na situaciju u svetskoj ekonomiji, vidi se da procene
brzine ekonomskog rasta i smanjenja inflacije u jakim industrijskim ekonomijama
ostaju pozitivne. Perspektive ekonomija u razvoju, sa druge strane, takođe su
pozitivne.
Svetska ekonomija nastavlja da jača sa stopom rasta koja bi ove godine
trebalo da dostigne 5 procenata. Tržišta ekonomska u razvoju igraju značajnu ulogu
u ovom postignuću, izvlačeći korist iz globalnih integracija, izuzetne naklonosti
investitora i visoke likvidnosti. Ipak, ovakvi pozitivni ekonomski izgledi još uvek
mogu biti pod senkom geopolitike i nestabilnosti vodećih ekonomija kao što su
SAD i Kina.
Budući da likvidnost na međunarodnim tržištima raste, primećuje se izvesno
popuštanje u kriterijumima kreditiranja i investiranja. Ova činjenica nesumnjivo
predstavlja prednost za one koji pozajmljuju sredstva, ali ipak nagoveštava i
zabrinutost i potencijalni rizik za investitore na globalnom nivou.
U vreme kada je stanje svetske ekonomije pozitivno i kada zemlje u regionu
imaju mogućnost da privuku više međunarodnih investitora, unapređenje
prepoznatljivosti lokalnih tržišta postaje bitnije nego ikada do sada. U tom smislu,
aktivnosti koje treba najviše preduzeti će u narednom periodu biti orijentisane na:

- Načine očuvanja konkurentnosti tržišta;
- Uvećavanje likvidnosti ;
- Uvođenje novih proizvoda;
- Razvijanje metoda za povećanje sigurnosti investitora;
- Konsolidaciju tržišta, i
- Korporativno upravljanje.
Procenjuje se da će do 2027. godine u stvaranju svetskog BDP sa oko 80%
učestvovati globalne industrije - od očekivane 91.000 milijarde $, 73.000 će se
kreirati na globalnoj osnovi što predstavlja uvećanje za 12 puta u poređenju sa
1997. godinom (tabela 1).
Izvor: McKinsey
Tabela 1. Očekivani trend procesa globalizacije do 2027.
(prema vrednosti stvaranja svetskog GDP u 000 mlrd $)
Industrija/proizvodi 1997. 2027. procena
Globalizovani 6 73
Na putu globalizacije 18 13
Lokalni 4 5
Ukupno 28 91
U tom smislu, činjenica koja je u ovom periodu snažno došla do izražaja je da
samo otvorene ekonomije, spremne da prihvate novu logiku tržišta u punom smislu
i prilagode svoju strukturu i institucije tim procesima mogu da računaju na
međunarodne (samim tim i ukupne) ekonomske efekte. Tradicionalni pojam
"domaća tržišta" je izgubio na suštini odnosno u takvom kontekstu shvaćen donosi
sučeljavanje sa realnošću da ona ne mogu više biti na stari način "sačuvana" ili
izolovana od novonastale globalne (ranije definisane "spoljne") konkurencije, niti
se mogu postaviti kao okvir za proizvodnu ili tržišnu ekspanziju u narednom
periodu još intenzivnijeg ispoljavanja ovih trendova.
3.1. Svetska banka
U izveštaju koji je Svetska banka objavila 9. januara ove godine o razvoju
globalne privrede u 2008. godini navodi se da će zbog usporavanja rasta američke i
privrede drugih razvijenih zemalja, usporiti i korak globalnog privrednog razvoja.
Stručnjaci Svetske banke predviđaju da će privreda zemalja u razvoju i dalje
održavati trend brzog razvoja. U izveštaju se predviđa da će se stopa rasta globalne
privrede sa 3.6 % koliko je iznosila 2007. godine, ove godine sniziti na 3.3 %.
375

376
Grafik 1. Stopa rasta svetske privrede za 2007. god. i predviđanja za 2008. godinu
3,60%
3,55%
3,50%
3,45%
3,40%
3,35%
3,30%
3,25%
3,20%
3,15%
2007 2008
Stopa rasta
privrede
Kad je reč o stanju privrede u zemljama u razvoju, u ovom izveštaju se navodi
da je prosečna stopa rasta privrede u zemljama u razvoju iznosila 7.4 %, a da će
ove godine iznositi 7.1 %. Prema ovom izveštaju, prošle godine je stopa rasta
privrede u Kini bila 11.3 %, a ove godine će iznositi 10.8 %. Rast indijske privrede
je prošle godine iznosio 9 %, a ove godine se predviđa da će biti 8.4 %. U Izveštaju
o globalnom razvoju 2008. godine se konstatuje da će Kina i Indija u toku ove
godine i dalje održavati trend brzog ekonomskog razvoja.
Grafik 2. Stopa rasta privrede SAD 2006 - 2008. god.
3,00%
2,50%
2,00%
1,50%
1,00%
0,50%
0,00%
2006 2007 2008
U protekle dve godine, američka privreda se nije razvijala prema
očekivanjima. U SAD-u je 2006. godine stopa rasta privrede iznosila 2.9 %, a
prošle godine 2.2 %. Predviđa se da će ove godine stopa rasta američke privrede

iti samo 1.9 %. Pod udarom krize hipotekarnih kredita, Amerika se trenutno
suočava sa opasnošću da njena privreda potpuno oslabi.
Ekonomska situacija u SAD-u i kriza hipotekarnih kredita negativno utiču i na
druge razvijene zemlje. Prema nedavno objavljenom izveštaju Svetske banke, stopa
ekonomskog rasta u Japanu prošle godine je iznosila 2%, a prediđa se da će ove
godine biti 1.8 %. Taj procenat u zoni evra iznosi 2.7 % i 2.1 %, ispod nivoa 2006.
godine.
Grafik 3. Stopa rasta privrede zemalja u tranziciji 2007 – 2008. god.
7,40%
7,35%
7,30%
7,25%
7,20%
7,15%
7,10%
7,05%
7,00%
6,95%
2007 2008
Osim toga, svetski ekonomski stručnjaci predviđaju da će se globalna privreda
u ovoj godini suočavati sa mnogim izazovima. To se pre svega odnosi na bojazan
da će, ukoliko američka privrede dođe do ivice propasti, izvoz iz zemalja u razvoju
će se smanjiti, što će se negativno odraziti na razvoj njihove privrede. Drugo, dalja
devalvacija američkog dolara će ugroziti stabilnost globalne trgovine i finansijskog
tržišta, što će izazvati usporavanje rasta globalnog izvoza i investicija. Treće,
neprekidan rast cena nafte sve više utiče na svetsku privredu. Međutim, u izveštaju
se konstatuje da postoji mogućnost pojeftinjenja nafte u toku ove i sledeće godine,
jer previsoka cena nafte može da izazove manju potražnju.
Ekonomisti smatraju da održavanje zdravog i stabilnog privrednog razvoja u
zemljama u razvoju igra sve važniju ulogu u realizaciji trajnog razvoja globalne
privrede 122 .
122 Dostupno na : http://serbian.cri.cn/1/2008/01/10/21@73913.htm
377

378
3.2. Međunarodni monetarni fond
Međunarodni monetarni fond objavio je svoju polugodišnju prognozu kretanja
u svetskoj privredi, snižavajući stopu predviđenog rasta za pola procenta,
uglavnom zbog usporavanja američke privrede.
Međunarodni monetarni fond smatra da će svetska privreda iduće godine
porasti za 4,8, a ne za 5,2 %, kako se ranije predviđalo. Prvi put u istoriji, kaže ta
organizacija, privrede Kine i Indije svojim snažnim rastom znatno doprinose
globalnoj ekspanziji. Godišnja stopa njihovog rasta iznosi više od 9 %, ali bi iduće
godine moglo da dođe do neznatnog usporavanja.
Glavni ekonomista Međunarodnog monetarnog fonda, navodi da usporavanju
svetske privrede najviše doprinose nedavni poremećaju na američkom finansijskom
tržištu, koji možda nisu još u potpunosti stavljeni pod kontrolu. Američki sekretar
za trgovinu i direktor Centralne banke nedavno su upozorili na mogućnost novih
problema u sektoru stambene gradnje i kredita. Džonson navodi da su se
poremećaji u američkom finansijskom sektoru, tokom avgusta i septembra, proširili
na Zapadnu Evropu, ali da nisu imali veći uticaj na Aziju i većinu tržišnih privreda
u razvoju.
Tržišta u razvoju ostvarila su ogroman napredak, pa mislim da je to delimično
razlog što potresi nisu preskočili sigurnosnu barijeru, koja ih odvaja od industrijski
razvijenih zemalja.
Međunarodni monetarni fond ne predviđa da će nagli uspon cena goriva
gurnuti svetsku privredu u recesiju. Velike privrede, kaže ta organizacija, snažno
podstiču štednju energije, pa ekonomski rast nije više tako tesno povezan sa
cenama nafte.
Godine 2005. i 2006., svetska privreda rasla je po stopi najvećoj u poslednjih
40 godina. Taj trend još je na snazi ali danas ima više osetljivih tačaka nego pre
dve godine. Ekonomisti MMF-a smatraju da je kineski jen još preterano jeftin i da
bi trebalo brže da raste u odnosu na druge valute. Oni u principu odobravaju pad
vrednosti dolara od 20%, od 2002. godine, i smatraju da je to kontrolisano
sprovedeno i da je doprinelo ublažavanju finansijskih neravnoteža. Pad vrednosti
dolara smanjio je američki trgovinski deficit sa 7 na 5,1% američkog bruto
proizvoda. Međutim, niska vrednost kineskog jena još stvara ogromne rezerve, a
kineski trgovinski suficit nastavlja da raste.
Međunarodni monetarni fond objavljuje prognozu svetske privrede dva puta
godišnje, uoči sastanaka svetskih finansijskih ministara 123 .
123 Dostupno na: http://128.11.143.113/Serbian/archive/2007-10/2007-10-18-voa5.cfm

4. Strategija partnerstva za Srbiju
Odbor izvršnih direktora Svetske banke u Beogradu odobrio je Strategiju
partnerstva za Srbiju za period 2008-2011. godine 124 . Prema kojoj će Svetska banka
u naredne četiri godine usmeriti 600 miliona dolara u podsticanje razvoja privatnog
sektora Srbije, regionalni razvoj i smanjenje posledica zagađenja prirodne sredine i
elementarnih nepogoda 125 . Direktori Svetske banke podržali su nedavno parafiranje
Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom i istakli da je Srbija
učinila značajan pomak otkako je 2001. postala članica Svetske banke. Šef
Kancelarije Svetske banke u Srbiji ističe da je zabeležen dupliran porast prihoda, a
siromaštvo je prepolovljeno. Tako da je načinjen izuzetan progres u izgradnji
tržišne ekonomije, ali je ostalo još mnogo posla dok ne dostigne nivo prihoda
Evropske unije 126 .
Direktori Svetske banke odobrili su 600 miliona dolara za Srbiju u naredne
četiri godine pod istim ili povoljnijim uslovima nego što Srbija može da dobije iz
drugih izvora.Ta sredstva će biti usmerena u razvoj privatnog sektora kako bi se
prihod građana Srbije što više približio onom koji imaju stanovnici Evropske unije.
Novac Svetske banke namenjen i regionalnom razvoju Srbije. Pomoć Svetske
banke dobrodošla je Srbiji i postoje izvesni izazovi u kojima bi ona mogla i da
pomaže i dalje. Na primer, okončanje privatizacije, obezbeđivanje boljih
zdravstvenih i obrazovnih usluga... Sada se vidi da je javna potrošnja počela da
raste. Na to se mora paziti.
Svetska banka bi podržala napore da Nacionalni investicioni plan bude više
fokusiran na dugoročne investicije, pre svega se misli na infrastrukturu.
Svetska banka je od 2001. godine Srbiji obezbedila 740 miliona dolara, uglavnom
u vidu koncesionalnih zajmova. Međunarodna finansijska korporacija, afilijacija
Banke, takođe je predvidela znatne nove investicije u Srbiji, uz gotovo 340 miliona
dolara uloženih do sada.
5. Zaključak
Vizija desetogodišnje perspektive Srbije u ekonomskim razvoju je sledeća:
„Prosperitet sa smanjenjem nezaposlenosti, standard života na samom nivou
zemalja EU, unapređenje izvoza i povećanje GDP ( bruto nacionalnog dohodka) na
liniju sa centralnim evropskim standardima.“
- Postojanju, odnosno izgrađivanju stabilnog, predvidivog makroekonomskog
okruženja (nizak budžetski deficit, kontrolisana inflacija, realan kurs),
124 Dostupno na: http://www.emportal.co.yu/vesti/srbija/d20071214.html - 72k -
125 Dostupno na: http://www.naslovi.net/2007-12-14/izvor/b92/ekonomija/ - 26k -
126 Dostupno na: http://www.politickiforum.org/?vrsta=vesti&naredba=lista&br_stranice=1 - 19k
379

- Ekstrovertno orijentisani i na tržišnim principima uređeni režimi odvijanja
trgovinskih i industrijskih aktivnosti, koji se oslanjaju na napuštanje uvozne
carinske kontrole (slanje signala indutrijskim krugovima o nameri za bržim
restrukturiranjem) ili podržavanje snažnije izvozne orijentacije (bescarinki
tretman kod uvoza sirovina i pomoć u izvoznim poslovima),
- Omogućavanje širokog pristupa izvorima finansiranja industrijskih i poslovnih
aktivnosti po povoljnim kamatnim stopama (pažljivo upravljanje monetarnom
politikom, omogućavanje konkurencije u bankarskom sektoru, obuka
bankarskih kadrova za rad sa MSP - posebno specijalista za tzv.meke kredite,
razvijanje mreže posrednika i institucija za mikrofinansiranje).
Neki od ovih elemenata su sastavne komponente standardnih programa
strukturnog prilagođavanja novim trendovima koje su neminovni u procesu
globalizacije (profilisanje makroekonomskog okruženja, ekstrovertna orijentacija),
dok ostali idu mnogo dalje od toga i podrazumevaju normalne elemente tržišnog
pristupa razvoju međunarodno ili izvozno orijentisane industrijske strukture.
U izmenjenom globalnom ekonomskom, tehnološkom i konkurentskom
okruženju, kritični faktori razvoja preduzeća i njegove konkurentnosti postaju:
- Sposobnost prilagođavanja novim tržišnim uslovima,
- Neophodnost identifikacije novih mogućnosti,
- Inovativnost u okvirima preduzeća i minimiziranje troškova tehnološkog
razvoja i ulaganja u marketing putem uključivanja u mrežne kompanijske sisteme i
povezivanje sa drugim firmama kroz različite modalitete.
U tom smislu evidentna je praksa uspešnih ekonomija da zemlje usmeravaju
ekonomsku politiku i aktuelne mere, ne prema razvijanju instrumenata i aktivnosti
ka ostvarivanju uticaja na razvoj i strukturu trgovine, već ažurno praćenje tržišnih
tokova, koji su rezultat globalizacije, fokusiranjem na one tačke nacionalnog
zaostajanja na planu istraživanja, tehnologije i informatike koje bi trebalo efikasno
prevazilaziti. Jasno definisanje izvoznih politika je polazna osnova izgrađivanja
uspešnih strategija, a one su mnogo širi i kompleksniji zahvat od koga zavise i
operativne aktivnosti unapređivanja izvoza (tzv. eksportna promocija). Pokazalo se
da bi strateški pristup kao jedini efikasan odgovor novoj realnosti trebalo da
omogući postizanje ključnog cilja.
Tokom turbuletnog prošlog veka došlo je do promene odnosa ekonomske
moći, pa se savremeno svetsko tržište može grubo izdiferencirati na tri grupe
zemalja:
- razvijene zemlje kao centri ekonomske moći,
- zemlje u razvoju, kao i
- na posebnu kategoriju zemalja u tranziciji.
Ono što je svima zajedničko jeste kompleksnost prilagođavanja na
novonastale ekonomske okolnosti. Iako međunarodne institucije nastoje da
integrišu slabije razvijene zemlje sa tendencijom ostvarivanja održivog razvoja,
380

neproporcionalnost između ekonomski razvijenih i nerazvijenih se i dalje
produbljuje.
Literatura
1. Beck U. : What is Globalization , Polity Press,2000.
2. Ledger A.: Globalisation, Global Business Policy Council, 2000.
3. Strategy for Encouraging Foreign Investment into the Economy of the Republic of
Serbia, 2007.
4. G. Schwartz, A. Corbacho, A. Ivanova, P. Manasse, J. Tyson, International
Monetary Fund (IMF), Fiscal Affairs Department: Republic of Serbia –
Addressing Fiscal Risk from Concessions, 2005.
5. Vitić A., Globalizacija tržišta i marketing konkurentnost –specifični faktori
uspjeha u turizmu i hotelijerstvu, Doktorska disertacija, Ekonomski fakultet,
Subotica, 2007.
6. World Bank Development Data Platform (DDP) and staff calculations, World
bank, Washington, DC, 2007.
7. World Тrade Оrganization (WTO)
8. The World Economic Forum – Global Competitiveness Report 2004.
9. www. business.com
10. www.sociology.emory.edu
11. www.serbian.cri.cn
12. www.128.11.143.113
381

Mr sc. Edin Ramić 127
382
STRANE DIREKTNE INVESTICIJE U BOSNI I
HERCEGOVINI I NJIHOV UTICAJ NA LOKALNI
EKONOMSKI RAZVOJ
Rezime: Zbog nedostatka vlastitih izvora finansiranja i akumulacije, a s ciljem
rješavanja problema nezaposlenosti i otvaranja novih radnih mjesta, strane direktne
investicije odigrale su značajnu ulogu u ekonomskom razvoju BiH.
S obzirom na izražene prepreke u privlačenju stranih direktnih investicija (politička
nestabilnost, nerazvijen jedinstveni ekonomski prostor, odsustvo iz globalnih tokova
kapitala, i sl), BiH i međunarodne organizacije formirale su nekoliko institucija koje se
bave promocijom podrške stranih ulaganja u BiH.
Strani investitori, vođeni željom da brzo i sigurno ostvare povrat uloženih sredstava,
kao i profitiraju, najčešće su odlučivali da investiraju u područja sa boljim ekonomskim
performansama, razvijenijom infrastrukturom, privatnim sektorom i na taj način
doprinosili neujednačenom razvoju BiH.
Ključne riječi: strane direktne investicije, lokalni ekonomski razvoj
FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN BOSNIA AND HERZEGOVINA
AND THEIR IMPACT ON LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT
Abstract: Due to lack of its own resources of financing and accumulation, and with
the aim of solving problems of unemployment and opening new positions, foreign
investments have had an important rule in economic development of BIH.
Considering presence of certain barriers in attracting foreign direct investments, such
as political instability, undeveloped common economic space, absence from global capital
flows etc., BIH and international organizations have formed several institutions which have
been promoting support of foreign investments in BIH.
Lead by desire to quickly and safely return invested money as well as to gain profits,
foreign investors usually have chosen to invest in areas of better economic conditions, more
developed economic infrastructure, private sector, and in that way have contributed uneven
development of BIH.
Key words: foreign direct investments, local economic development.
127 Mr.sc. Edin Ramić, MEISTER doo CONSULTING, IMMOBILIE, MENAGMENT , Turalibegova do 24,
75000 Tuzla, Tel +387 35 360 420 fax 035 360 421 e-mail: meister@bih.net.ba;
edo.ramic@gmail.com

Uvod
Politička stabilnost i sigurnost, ekonomski progres i imidž koji zemlja
prezentuje najefikasniji su instrumenti priliva stranih direktnih investicija (SDI).
Promociji investiranja i stvaranju uslova za investiranje u svim zemljama u
tranziciji pristupa se agresivno, a najbolji način je kroz efikasno provođenje
reformi.
Efikasnim provođenjem scenarija reformi, a naročito kroz fiskalni dio
reformi, stvaranjem preduslova za jačanje poslovnog ambijenta, kao i intenzivnijim
razvojem realnog sektora ekonomije svakako da se postiže ekonomski rast.
Prema očekivanjima Centralne banke BiH, dio koji se odnosi na fiskalne
reforme odnosi se uglavnom na:
♦ Adekvatnu alokaciju javnih prihoda
♦ Smanjenje javne potrošnje
♦ Jačanje transparentnosti i odgovornosti u prikupljanju i trošenju javnih
prihoda
♦ Treba se podržati razvoj poduzetništva i naročito podržati brži rast privatnog
sektora i raditi na konstantnom smanjenju političkog rizika
Stvaranje poslovnog ambijenta odvija se na način da je vidljivo:
♦ Jačanje jedinstvenog ekonomskog prostor u BiH
♦ Poboljšanje efikasnosti pravnog sistema
♦ Uspostava zakonskog i institucionalnog okvira za slobodnu konkurenciju i
zaštitu potrošača
♦ Stimulisanje regionalnog ekonomskog razvoja
♦ Povećanje mobilnosti radne snage
♦ Uklanjanje administrativnih prepreka za domaća i strana ulaganja
Postizanje stabilnog dugoročnog ekonomskog rasta, zasnovanog na povećanju
investicija i konkurentnosti domaćih proizvoda na međunarodnom tržištu, osnovni
je cilj kojem teže zemlje u tranziciji, kakva je i BiH.
SDI imaju značajnu ulogu, doprinose procesu tranzicije direktno – kroz priliv
kapitala, i indirektno – kroz transfer tehnologije, moderan oblik upravljanja,
jačanje konkurencije i restrukturiranjem u domaćoj privredi.
383

384
Institucije za podršku i promociju
stranih direktnih investicija u BiH
Strane direktne investicije potrebne su zemljama u razvoju da bi podigle
životni standard stanovništva. BiH suočena sa činjenicom, da je zemlja sa visokim
stepenom političke nestabilnosti i rizika, da nema jedinstven ekonomski prostor, sa
razorenom i nedovoljno izgrađenom infrastrukturom, svjesna da nema vlastite
izvore finansiranja za dugoročniji razvoj, odlučila se na privlačenje SDI-a.
Formirane su institucije koje se bave promocijom podrške stranih ulaganja u
BiH, kao i kreirana odgovarajuća zakonska rješenja koja podstiču investiranje u
BiH. Najvažnije su sljedeće institucije:
IGA (Investment Guarantee Agency) – nezavisna korporacija u vlasništvu
Vlade BiH. Osnovana je 1996. godine sa zadatkom implementacije investicionih
projekata Svjetske banke, kao i pružanje podrške u finansiranju i razvoju izvoza iz
BiH.
MIGA (Multilateralna agencija za garantovanje investicija) – članica Svjetske
banke, osnovana 1988. godine sa zadatkom podrške stranim ulaganjima
(investicijama) zemljama u razvoju, kao i osiguravanje garancija (političkih rizika),
za strane privatne investitore od restrikcije transfera i kršenja ugovora od strane
zemlje domaćina.
Fond EU za garanciju investicija – osnovan na inicijativu EU kao odgovor na
zahtjeve privatnog sektora za podršku direktnih stranih investicija u BiH. Također,
ima zadatak da dugoročno osigura strane investitore od političkih rizika.
FIPA – vladina agencija, koja djeluje u sklopu Vijeća ministara, osnovana je
1999. godine sa zadatkom da pruži usluge trenutnim i potencijalnim investitorima i
kreira povoljan poslovni imidž zemlje u pogledu stranih ulaganja.
Kao dio napora usmjerenih na privlačenje stranih ulagača Parlamentarna
skupština BiH usvojila je Zakon o direktnim stranim ulaganjima, kojim su utvrđene
političke smjernice za povoljan tretman stranih ulagača i zaštitu njihovih interesa.
Strani ulagači izjednačeni su u svim ekonomskim sektorima sa domaćim. Uz
to, prava i obaveze dodjeljeni stranim ulagačima ovim Zakonom, ne mogu se
ukinuti ili eliminirati naknadno donešenim zakonima. Ukoliko bi, pak, ti naknadno
donešeni zakoni još povoljnije tretirali strane ulagače, oni imaju pravo odabrati
kojem će se režimu reguliranja prikloniti. Nisu predviđena nikakva ograničenja u
smislu izbora sektora u koji se ulaže, osim kad je u pitanju proizvodnja i prodaja
oružja, municije, vojnih eksplozivnih materija, vojne opreme i javno informiranje.
Strani ulagači, prema odredbama Zakona uživaju slijedeće pogodnosti:
• oslobođeni su plaćanja carinskih taksi na ulaganja;

• imaju neograničeno pravo otvaranja i držanja računa u svim komercijalnim
bankama na cijeloj teritoriji BiH, u domaćoj ili bilo kojoj drugoj stranoj
konvertibilnoj valuti;
• imaju pravo na slobodan i neometan transfer u inostranstvo svih prihoda
ostvarenih ulaganjima u BiH u svim konvertibilnim valutama;
• imaju jednaka prava vlasništva nad nekretninama kao i domaća fizička i
pravna lica;
• zaštićeni su od nacionalizacije, eksproprijacije, rekvizicije ili mjera koje
imaju slične posljedice;
• imaju pravo zapošljavanja stranih građana u skladu sa zakonima o radu i
imigraciji Bosne i Hercegovine.
Direktna strana ulaganja u BiH 1994 – 2007. godine
Srednjoročnom razvojnom strategijom BiH (PRSP), jasno su definisani ciljevi
koji se planiraju ostvariti do kraja 2007. godine, a to su prije svega:
• do 2007. godine dostići stopu ekonomskog rasta od 6%, kako bi u 2007.
godini ukupan proizvod bio jednak 2/3 proizvoda BiH iz 1991. godine
• smanjiti stopu siromaštva za 33%, odnosno smanjiti broj siromašnih za
230.000 st.
• Stvoriti pretpostavke za punopravno članstvo u EU (potpisati SSP i ispuniti
uslove)
• Stvoriti pretpostavke za dalju liberalizaciju i integraciju BiH u svjetske
trgovinske tokove u cilju privlačenja SDI i dostizanje stope rasta izvoza od
15%
Provođenjem ekonomskih reformi, predviđenih PRSP-om, dat je doprinos i
pretpostavke za povećanje izvoznih sposobnosti lokalnih preduzeća, obezbjeđenje
bržeg ekonomskog rasta, unapređenje životnog standarda i privlačenje SDI.
Prema podacima kojima raspolaže Ministarstvo vanjske trgovine i
ekonomskih odnosa BiH, u periodu od maja 1994. do 31.12.2007. godine u BiH je
uložen kapital stranih investitora iz 89 zemalja svijeta, u vrijednosti od 6,48
milijardi KM. U odnosu na 31.12.2007. godine vidljivo je povećanje investicija za
2,39 milijardi ili 58,6%.
Evropske zemlje (38), u ukupnom kapitalu učestvuju sa 6,10 milijardi KM ili
94,2% a vanevropske (51) sa 376,65 miliona KM ili 5,8%, što predstavlja pad
ulaganja vanevropskih zemalja za 0,7 indeksnih poena u poređenju sa 31.12.2006.
godine.
U posmatranom periodu strani kapital u BiH iz 29 država sa preko 10 miliona
KM iznosi 99,2% od vrijednosti ukupnih stranih ulaganja u BiH.
385

386
Tabela 1: Strane direktne investicije u BiH 1994 – 2007.
rang zemalja prema visini uloga preko 10 miliona KM
Red. br. DRŽAVA IZNOS (u 000 KM) % učešća
1. SRBIJA 1.539.322 23,8
2. AUSTRIJA 810.758 12,5
3. HRVATSKA 784.934 12,1
4. SLOVENIJA 566.678 8,7
5. RUSIJA 521.965 8,1
6. LITVANIJA 493.704 7,6
7. ŠVAJCARSKA 471.732 7,3
8. NJEMAČKA 283.023 4,4
9. ITALIJA 153.762 2,4
10. HOLANDIJA 129.363 2,0
11. V.BRITANIJA 75.120 1,2
12. LUKSEMBURG 61.042 0,9
13. TURSKA 60.156 0,9
14. SAD 46.598 0,7
15. UAE 44.444 0,7
16. SAUD. ARABIJA 44.279 0,7
17. DJEVIČ. OSTRVA 43.304 0,7
18. KAJMANSKI OTOCI 43.165 0,7
19. DANSKA 41.430 0,6
20. BELGIJA 40.873 0,6
21. KUVAJT 34.413 0,5
22. MAĐARSKA 29.562 0,4
23. LIHTENŠTAJN 23.366 0,4
24. BUGARSKA 20.789 0,3
25. KIPAR 15.951 0,2
26. ŠVEDSKA 13.309 0,2
27. SLOVAČKA 12.541 0,2
28. EGIPAT 11.271 0,2
29. FRANCUSKA 10.182 0,2
30. OSTALE ZEMLJE (DO 10 MIL. KM) 52.409 0,8
U K U P N O: 6.479.445 100,0
Najveća ulaganja od Evropskih zemalja odnose se na Srbiju 1,5 milijardi KM
ili 23,8 %, Austriju 810,8 miliona KM ili 12,5%, Hrvatsku 784,0 miliona KM ili
12,1%, Sloveniju 566,7 miliona KM ili 8,7%, Rusiju 522,0 miliona KM ili 8,1%,
Litvaniju 493,7 miliona KM ili 7,6%, Švajcarsku 471,7 miliona KM ili 7,3%, a od
vanevropskih Tursku 60,2 miliona KM ili 0,9%, SAD 46,6 miliona KM ili 0,7%,
UAE 44,4 miliona KM ili 0,7% i Saudijsku Arabiju 44,3 miliona KM ili 0,7% od
ukupnih ulaganja u BiH.

Tabela 2: Strane direktne investicije u BiH – sektorski pristup, u hiljadama KM
SEKTOR/
DJELATNOST
maj 1994.
do
31.12.2005.
% učešća
VRIJEDNOST ULAGANJA INDEX
maj 1994.
do
31.12.2006.
% učešća
maj 1994.
do
31.12.2007.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Proizvodnja 2.155.692 57,8 2.305.319 56,4 3.135.970 48,4 107 136
Bankarstvo 596.405 16,0 727.035 17,8 749.953 11,6 122 103
Usluge 154.862 4,2 168.186 4,1 250.781 3,9 109 149
Trgovina 261.488 7,8 318.483 7,8 403.399 6,2 122 127
Saobraćaj 156.114 4,2 158.265 3,9 1.498.436 23,1 101 947
Turizam 66.675 1,8 61.693 1,5 61.126 0,9 93 99
Ostala ulaganja
(do 1 milion KM)
337.590 9,1 346.660 8,5 379.780 5,9 103 110
UKUPNO: 3.728.826 100,0 4.085.641 100,0 6.479.445 100,0 110 159
Prema oblicima ulaganja kapital u novcu-gotovini iznosi 5,2 milijardi KM
(80,5%), stvarima-opremi i građevinskim objektima 1,21 milijardi KM (18,7%) i u
pravima 54,1 milion KM ili 0,8% ukupnog stranog kapitala.
Tabela 3: Strane direktne investicije u BiH 1994 – 2007. po periodima, u hiljadama KM
P E R I O D I Z N O S % učešća
Maj 1994. do 31.12.1997. 83.330 1,3
I - XII 1998. 117.436 1,8
I - XII 1999. 324.533 5,0
I - XII 2000. 310.098 4,8
I -XII 2001. 274.198 4,2
I -XII 2002. 604.319 9,4
I - XII 2003. 330.812 5,1
I - XII 2004. 1.209.348 18,7
I - XII 2005. 474.752 7,3
I - XII 2006. 356.815 5,5
I- XII 2007. 2.393.804 36,9
U K U P N O: 6.479.445 100,0
U proteklom periodu SDI najvećim dijelom su odlazile u postojeće privredne
kapacitete, omogućujući kroz učešće u privatizaciji, bolju upotrebu raspoloživih
resursa i rast produktivnosti. Međutim, postavlja se pitanje koliko još dugo BiH
može da se zadrži u ovoj početnoj fazi tranzicije i da li je vrijeme za osmišljavanje
strategije privlačenja SDI na drukčijim osnovama.
% učešća
4:2
6:4
387

388
Priliv stranih direktnih investicija po opštinama BiH
Prema posljednjim zvanično objavljenim podacima (mart 2005), identifikovan
je izuzetno visok stepen korelacije između prihoda po opštinama i iznosa SDI, od
0,92. Visok stepen korelacije jasno pokazuje razliku između mogućnosti za
ostvarivanje prihoda od stalnog posla u opštinama koje imaju visoke odnosno niske
SDI.
Zbog razlike u mogućnostima za ostvarivanje prihoda, nastavljene su
unutarnje migracije. stanovništva iz opština u kojima nema zabilježenih SDI u
gradove/opštine sa iznadprosječnim prilivom SDI. Stepen korelacije između
promjene mjesta prebivališta i iznosa SDI iznosio je 0,83.
O nesrazmjernom i neravnomjernom prilivu SDI po opštinama, dovoljno
govori podatak da u 2004. godini nove SDI su došle samo u 56 opština BiH od
ukupno 136 opština.
U 2004. godini zabilježena je značajna koncentracija SDI u četiri najveća
grada u BiH (Sarajevo, Mostar, Zenica i Banja Luka). U odnosu na 2003. godinu
kada je u ova četiri grada bilo skoncentrisano 1,131 milijarde KM SDI (59,36%
ukupnih SDI), u 2004. godini ovaj iznos je porastao na 1,603 milijarde KM SDI
(62,73% ukupnih SDI).
U odnosu na 2003. godinu kada je prvih 10 opština/gradova zabilježilo 1,404
milijarde KM SDI (73,70%), u 2004. godini iznos SDI u prvih 10 opština/gradova
je iznosio 1,905 milijardi KM SDI (74,54% ukupnih SDI).
Takvi uspostavljeni trendovi nastavljeni su i narednih godina
Nesrazmjerno ulaganje SDI u pojedine/gradove opštine ima za posljedicu
neujednačen ekonomski rast i razvoj, što je suprotno ciljevima Srednjoročne
razvojne strategije za BiH (PRSP). Osnovni cilj strategije je ujednačen ekonomski
razvoj i smanjenje stope nezaposlenosti i siromaštva za 1/5 do kraja 2007. godine.
Administracija na državnom nivou nije uspjela osigurati mehanizme za
obezbjeđenje uravnoteženog rasta životnog standarda, te nije poduzela gotovo
nikakve ozbiljne napore za uvođenje novih programa razvoja. Isto tako, entiteti i
dalje provode neefikasne i neharmonizirane javne politike koje ne rješavaju sve
izraženije ekonomske i socijalne probleme građana.
Smanjenje socio-ekonomskih razlika unutar opština u BiH, moguće je samo
značajnijom i agresivnijom inicijativom lokalnih aktera i jačanjem privatno-javnog
partnerstva.

Zaključak
Obimom uloženog kapitala u BiH u proteklom periodu ne možemo biti
nezadovoljni. Međutim, još je mnogo posla koji zemlja kao cjelina treba da napravi
kako bi bila privlačna inozemnim investitorima i ukoliko želi da napreduje na svom
putu ka stabilnosti .
Mora se voditi računa o tome da je makroekonomski kontekst veoma važan i
da detaljno mora biti precizirano koji sektori rastu i po kojim stopama, kakva je
produktivnost ekonomije i konkurentnost. Potrebno je učiniti privlačnim sektore u
kojima BiH vidi konkurentsku prednost.
Potrebno je raditi na stalnom provođenju reformi koje će usmjeriti BiH u
pravcu željenog razvoja i podizanja životnog standarda stanovništva.
Mjerama ekonomske politike i investicijama potrebno je obuhvatiti
ravnomjerno cijelo područje BiH u cilju sprečavanja unutarnjih migracija i
pražnjenja prostora odnosno koncentracije stanovništva u velike centre.
Literatura
1. S.Babić, D.Milićević, Ekonomija, Pravni fakultet univerziteta u Banja Luci, Banja
Luka 2003
2. Vijeće ministara BiH – Ured koordinatora BiH za PRSP, Srednjoročna razvojna
strategija BiH (PRSP) 2003-2007, Sarajevo januar 2004
3. Vijeće ministara BiH - Direkcija za evropske integracije, Strategija integriranja
BiH u EU, Sarajevo 2006
4. http://www.fipa.gov.ba/ Agencija za promociju stranih investicija, maj 2008
5. http://www.mvteo.gov.ba/ Informacija o direktnim stranim ulaganjima u BiH od
maja 1994. do 31.12.2007. godine, Sarajevo 2008
6. http://www.aldi.ba/ALDI udruženje građana, Priliv direktnih stranih investicija po
općinama BiH, mart 2005
389

390

Transnacionalne korporacije
u globalnim tokovima kapitala

392

Dr Momčilo Đorđević *
NAČINI SARADNJE IZMEĐU PREDUZEĆA
KAO STRATEGIJA ZA OSTVARIVANJE
KONKURENTSKIH PREDNOSTI
Rezime: Predmet ovog rada, kako je to i u naslovu istaknuto, su određeni načini
saradnje izmedju preduzeća i njihov doprinos ostvarivanju konkurentskih prednosti.
U prvom delu se obrađuju mogući načini saradnje između preduzeća: licenca,
franšizing, strategijske alijanse, zajednička ulaganja i potpuno vlasništvo.
U drugom delu akcenat je na lancu vrednosti, kako u okviru jednog preduzeća, tako i
kada se radi o saradnji dva ili više preduzeća. Koncepcija lanca vrednosti je od suštinskog
značaja za saradnju između preduzeća, odnosno za izgrađivanje konkurentskih prednosti.
Određene aktivnosti iz lanca vrednosti se moraju obaviti na takav način da predstavljaju
konkurentsku prednost. Pretpostavka dugoročne saradnje između partnera, odnosno
trajanje izabranog načina saradnje je samo ukoliko partneri obavljaju neku aktivnost iz
lanca vrednosti i efikasnije i efektivnije od konkurenata.
U poslednjem delu se ističe značaj aktivnosti iz lanca vrednosti, čije izvršavanje vodi
konkurentskoj prednosti.
Ključne reči: strategija,, konkurentska prednost, licenca, franšizing, strategijske
alijanse, zajednička ulaganja, potpuno vlasništvo, analiza lanca
vrednosti
THE WAYS OF COOPERATION BETWEEN FIRMS AS A STRATEGY FOR
ACHIEVING COMPETITIVE ADVENTAGES
Abstract: In the focus of this paper, as mentioned in the title the paper, are certain
ways of cooperation between firms and their contributions for achieving competitive
advantages.
The possible ways of a cooperation between firms have been considered in the first
part of the paper: licensing, franchising, strategic alliances, joint ventures and wholly
owned subsidiaries.
The value-chain analysis is stressed in the second part of the paper, not only in the
frame of one firm, but when the cooperation between two or more firms have been
concerned. It has been argued in the paper that the value-chain analysis has an essential
value for cooperation between firms, or for achieving competitive advantages. Certain
activities from a value-chain perspective, need to be performed in a manner so that
competitive advantage is achieved.
* Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu
393

Circumstances for long-term cooperation between partners, or continuing the existing
chosen way of cooperation is performing value-chain activities more efficiently and
effectively then others.
The purpose of this paper is to discus the ways in which value-chain activities can
contribute towards building a firm’s competitive advantage.
394
Key words: strategy, competitive advantage, licensing, franchising, strategic
alliances, joint ventures, wholly owned subsidiaries, value-chain
analysis.
Uvod
Korišćenje sporazuma o saradnji između preduzeća, kako na domaćem tako i
na međunarodnom tržištu postaje sve značajniji način u vođenjunih poslovnih
aktivnosti. Kroz sporazume o saradnji, preduzeća "razmenjuju" ključne,
strategijske resurse neophodne za ostvarivanje konkurentske prednosti (tržište,
tehnologiju, know-how, kapital, kadrove, sirovine, kapacitete isl.).
Da bi prevazišle ulazne barijere u pristupu tržištima ili sirovinama, firme su
preferirale takve sporazume koji su podrazumevali ulaganje kapitala, kao na primer
zajednička ulaganja (joint ventures). Međutim, početkom 1980 - tih dolazi do
promene u trendovima, u smislu rastućeg broja firmi koje stupaju u kooperativne
aranžmane, naročito u oblastima visoke tehnologije. Najveći broj ovih sporazuma
nastao je između firmi koje pripadaju zemljama Trijade (Zapadna Evropa, Severna
Amerika i Japan), i koje koriste brojne, različite načine za nastanak kooperativnih
aranžmana, koji vrlo često ne podrazumevaju ulaganje kapitala [1, str. 718 - 732]
Sporazumi o saradnji između preduzeća
Dve su krajnosti kada se radi o sporazumima između firmi: jedna krajnost je,
da firma želi da uspostavi većinsko ili potpuno vlasništvo i konrolu nad firmom u
inostranstvu. Takav aranžman obezbeđuje potpunu kontrolu svih aktivnosti te
firme, što uključuje i određeni rizik, koji proizilazi usled nepoznavanja tržišta.
Praktično se sve aktivnosti sprovode od strane iste firme, kojoj pripadaju i svi
rizici, kao i koristi, koje proizilaze iz tako iternacionalizovanih aktivnosti.
Druga krajnost je, da firma želi samo komercijalne transakcije, jer tako
izbegava svaki rizik, povezan sa proizvodnjom, u kojoj nije imala ranijeg iskustva,
i ne poznaje dovoljno novo okruženje. U ovom slučaju firma se jednostavno
angažuje u komercijalnim aktivnostima, izbegavajući tako sve rizike, ali i veće
koristi, povezane sa poslovanjem na stranom tržištu.
Između ovih krajnosti nalazi se više opcija koje predstavljaju kompromis
između potpunog vlasništva nad firmom u inostranstvu − što uključuje

internacionalizaciju svih transakcija između dve organizaciono međuzavisne
jedinice jedinstvene firme, i klasičnog uvoza − što uključuje odnose između dve
posebne, nezavisne firme.
Ove opcije reprezentuju određenu organizacionu međuzavisnst između dve
firme, i konsekventnu podelu rizika i dobiti izmedju njih. Kako one uključuju dve
posebne firme, locirane u različitim zemljama, ti organizacioni načini povezivanja
se nazivaju internacionalni inter − firmini aranžmani.
Tabela 1: Klasifikacija načina internacionalizacije i nivo njihove organzacione
međuzavisnosti
Načini koperacije Organizaciona medjuzavisnost
SA UČEŠĆEM KAPITALA (EQUITY)
Većinsko ili potpuno vlasništvo Potpuna medju-povezanost
Zajednička ulaganja sa učešćem kapitala Velika
Holding firme sa manjinskim učešćem
Cross-holdinzi
BEZ UČEŠĆA KAPITALA (NON EQUITY)
Zajednički istraživačko-razvojni sporazumi
Sporazumi o razmeni tehnologije
1. Kooprodukcija
2. Licenca
3. Uzajamno snabdevanje
Srednja
Sporazumi o snabdevanju
1. Istraživačko-razvojni ugovori
2. Sporazumi koji se tiču marketing saradnje
3. Sporazumi koji regulišu tehnološke tokove Mala
(na primer: snabdevanje, licenca, franšizing)
Uvozno-izvozne transakcije Nezavisne firme
Izvor: International Trade, A Business Perspective, Jepma C., Rhoen A., Longman,
London and New York, 1996. str. 100
Za razumevanje suštine internacionalnih inter-firminih aranžmana bitno je
uočiti da se sve transakcije između firmi ne uključuju apriori u inter-firmine
kooperativne sporazume. Neophodno je razdvojiti kratkoročnu (fokus je na
troškovnoj orijentaciji) i dugoročnu (organizacionu) međuzavisnost.
Na primer, ugovor o ekskluzivnom snabdevanju između firmi, sa ciljem
ostvarivanja diskontnih cena ima isključivo ekonomski fokus: interes jedne firme je
u dobijanju tržišta i ostvarivanju profita, dok je interes druge firme da dobije
najnižu moguću cenu za proizvod. Drugim rečima, odnosi između firmi su samo
troškovno motivisani, a da nije uključena I organizaciona međuzavisnost.
Inter--firmini kooperativni sporazumi, da bi bili potpuni, ili kopletni, moraju
obuhvatiti i organizacionu međuzavisnost uključenih firmi, tako da postoji i
395

određena strategijska korist za partnere, kao rezultat zajedničkog kapitala,
tehnologije ili drugih resursa. U stvari, mora biti očekivanih dugoročnih pozitivnih
efekata sporazuma.
Inter-firmini kooperativni sporazumi su kompletni, i u tom smislu vredniji,
ako uključuju i strategijsku i troškovnu orijentaciju, mada u stvarnosti ima i onih sa
isključivo jednom orijentacijom.
396
Organizacioni načini saradnje između firmi
Kooperativni sporazumi sa učešćem kapitala teže da imaju veći stepen
organizacione međuzavisnosti. Suprotno, kooperativni sporazumi, bez učešća
kapitala, kao što su sporazumi o razmeni tehnologije ili sporazumi o snabdevanju,
uključuju manji stepen kontrole, što je razumljivo s obzirom da partneri ostaju
vlasnici svoje imovine. Ova vrsta sporazuma zbog toga ima relativno manju interorganizacionu
međuzavisnost [2, str. 105].
U praksi, mali broj inter-firminih sporazuma može biti precizno klasifikovan
kao jedan, određen način. Razlog za ovakvu ocenu, mogao bi se naći u nepotpunim
informacijama o kooperativnim sporazumima, koje objavljuju novine, časopisi i
druga štampa. Vrlo često i same firme, objavljuju malo informacija o njihovoj
saradnji.
Još jedna karakteristika kooperativnih sporazuma između firmi je njihova
promenljivost tokom vremena. Obično se počinje sa sporazumima o marketing
saradnji, da bi se, tokom vremena (posebno u slučaju ako se do partnerstva došlo
na osnovu prethodnog istraživanja) prešlo na čvršće inter-firmine odnose, koji se
regulišu kooperativnim sporazumima uz učešće kapitala.
Joint Ventures (Zajednička ulaganja)
Zajednička ulaganja predstavljaju alijansu dve ili više firmi koje formiraju
poseban ekonomski entitet, u kojem je svaki od partnera vlasnik kapitala u meri
koja mu obezbeđuje kontrolu ključnih oblasti donošenja odluka.
Vlasništvo većine akcija u zajedničkom ulaganju implicira de jure kontrolu,
što ne znači i de facto kontrolu. Naime, partneri u zajedničkom ulaganju imaju
kontrolu, kao rezultat njihovog relativnog doprinosa drugim oblastima aktive,
nezavisno od akcijskog kapitala, kao što su tehnologija ili upravljanje [4, pp. 83 -
93].
Kooperativni sporazumi su po definiciji strategijski orijentisani: neki partneri
doprinose kapitalom kao sredstvom za ubiranje rente, i nemaju uticaj na aktivnost
firme. Neka istraživanja pokazuju da u velikom broju zajedničkih ulaganja, ima
onih partnera koji obezbeđuju samo kapital, i ne pokušavaju da utiču na aktivnost,
dok drugi partner obezbeđuje upravljanje, ili utiče na strategiju.

Zajednička ulaganja su moguća u svim fazama lanca vrednosti. Ona se mogu
ostvariti izmedju firmi sa komplementarnim sredstvima, i na taj način se
usmeravajući ka vertikalnoj integraciji. Takođe, zajednička ulaganja koja
kombinuju komplementarna sredstva partnera, mogu voditi i horizontalnoj
integraciji, koja im omogućava da budu kompetentnije i da se prošire na nove
oblasti proizvodnje [3, str. 32-41].
Druga zajednička ulaganja moguća su i između firmi sa sličnim sredstvima,
bilo zato što su ona nedovoljna za ostvarenje određene ekonomije obima, ili što
firma želi da preduzme strategijsku akciju prema konkurentu.
Holding firme sa manjinskim učešćem
Za razliku od zajedničkih ulaganja, gde posebna firma rukovodi i ima
kontrolu nad imovinom partnera, holding firme sa manjinskim učešćem ne
obezbeđuju dovoljno vlasništva, da bi imale punu kontrolu, već prosto učestvuju u
aktivnostima firme. Glavne prednosti ovih ulaganja su što omogućavaju i
manjinskom akcionaru mogućnost da pristupi partneru sa kvalitetnijom
tehnologijom ili upravljanjem.
Ova vrsta ulaganja su neka vrsta prethodnice za buduće merdžere ili
akvizicije, i minimiziraju rizlike povezane sa nedovoljno osmišljenim ili
brzopletim ulaganjima.
Holding firme sa manjinskim učešćem često nastaju u oblastima naprednih
tehnologija, kao što je biotehnlogija. Velika firma želi da iskoristi istraživanje i
razvoj male, inovativne firme, ali ostaje nesigurna u pogledu tržišnog potencijala
nove tehnologije koju razvija. Takve holding firme često uključuju istraživačke
ugovore, ili druge sporazume koji ne uključuju ulaganje kapitala. Primeri takvih
sporazuma su firme Daimler i AEG, IBM i Intel, itd.
"Kros- holdinzi"
Uključuju sve partnere sa međusobnim manjinskim učešćem. Za razliku od
holding firme sa manjinskim učešćem, "kros-holdinzi" su uobičajenija forma
ulaganja između firmi, sličnih po karakteru, u pogledu tržišne snage i veličine.
Takvi sporazumi obično ne podrazumevaju ulaganje kapitala i predstavljaju prvi
korak ka integraciji, kao što su merdžeri ili akvizicije, ili druge, međusobno
zavisnije forme kooperativnih ulaganja.
Kooperativni sporazumi bez učešća kapitala
Ovi kooperativni sporazumi se u suštini zasnivaju na potrebi kontrole
kvaliteta i upotrebe proizvoda koji se razmenjuju između dve ili više firmi.
Korišćenje kapitala (kroz uspostvljanje zajedničkog ulaganja, ili holding firme
sa manjinskim učešćem kapitala, ili "kros- holding" firme) generalno se događa,
397

kada jedan ili više partnera, oseća da vlasništvo nad kapitalom može da znači i
njegovu kontrolu.
Ako partneri osećaju da mogu ostvariti dovoljno kontrole, kooperativni
sporazumi bez učešća kapitala mogu imati prednost u odnosu na sporazume sa
učešćem kapitala.
Postoji nekoliko različitih tipova ovih sporazuma. Glavni tipovi ovih
sporazuma obuhvataju: zajedničke istraživačko−razvojne aktivnosti, međusobna
razmena tehnologije i uzajamno snabdevanje.
Mada su ovi sporazumi slični sa sporazumima o zajedničkom ulaganju, po
tome što zahtevaju aktivnu saradnju dve ili više firmi, za razliku od tih sporazuma,
ovi sporazumi ne zahtevaju stvaranje posebnog, pravnog entiteta. Još jedna glavna
razlika je da ovi sporazumi imaju dogovoreno vreme trajanja, tokom kojeg bi
trebalo da očekivani ciljevi budu ostvareni.
398
Motivi inter-firminih kooperativnih sporazuma
U osnovi inter-firminih sporazuma su najčešće troškovni i strategijski motivi,
koji utiču na dugoročne perspektive uključenih firmi.
Najveći broj uspešnih inter-firminih kooperativnih sporazuma uključuju obe
motivacije: troškovnu
i strategijsku. Iz razumljivih razloga firme ne objavljuju sve
motive kooperativnih sporazuma u kojima se angažuju. Određeni sporazumi, kao
što su oni usmereni na snabdevanje kupaca, po prirodi su primarno troškovno
motivisani, dok su oni sporazumi koji podrazumevaju ulaganje kapitala i
zajedničku proizvodnju, više strategijski motivisani.
Motivi kojima se može objasniti zašto se firme angažuju u kooperativnim
sporazumima su [2, p. 113]:
1. Smanjivanje rizika.
Firme mogu smanjiti rizik povezan sa određenim projektom, tako što će se
rizik podeliti između nekolko firmi koje se uključuju u kooperativni sporazum.
Firma koja želi da uđe na strano tržište, na kojem nije imala ranije iskustvo,
može se suočiti sa visokim rizikom, posebno kada društveno-politička klima nije
dovoljno poznata. Rizik se može smanjiti ulaskom u kooperaciju sa drugom
firmom koja ima iskustvo na tom tržištu.
Kooperativni sporazumi u cilju smanjenja rizika mogu takođe biti
horizontalni, gde nekoliko firmi mogu kombinovati njihove resurse da bi razvili
novi proizvod. Troškovi istraživanja i razvoja za nove proizvode, posebno za neke
industrije, kao što su farmaceutska, automobilska, informaciona tehnologija i
avionska, mogu biti vrlo visoki.

2. Smanjivanje vremena inovacije proizvoda
Životni ciklus proizvoda određenih tehnologija, kao što su informaciona
tehnologija i elektronska industrija se drastično smanjuje. Kooperativni sporazumi
između nekoliko firmi u cilju zajedničkog razvoja proizvoda mogu značajno
smanjiti vreme i troškove potrebnih za razvoj inovacije.
3. Pristup tržištima
Firme sa ograničenim međunarodnim iskustvom se često ne usuđuju da
preduzimaju direktne investicije u inostranstvu i preferiraju zajednička ulaganja uz
učešće kapitala, da bi tako stekle potrebno iskustvo od drugih firmi i znanje sa
tržišta. Korišćenje kooperativnih sporazuma za internacionalizaciju aktivnosti
firme omogućava firmi da izgradi međunarodnu kompetentnost znatno brže nego
da je sama nastupila. Brzi pristup na strana tržišta može biti vrlo važan, posebno
kod proizvoda sa kraćim životnim ciklusom.
Vrlo često i same vlade ograničavaju potpuno vlasništvo strane firme,
insistirajući da domaće firme koriste kooperativne sporazume bez ili sa učešćem
kapitala.
Kooperativni sporazumi mogu biti korišćeni kao sredstvo za osvajanje tržišta
novih proizvoda. Drugim rečima, firma se može širiti ka novom ili povezanom
sektoru, ali da izbegne visoke troškove ulaska, ostvarujući saradnju sa firmom koja
je već u novom sektoru industrije, ili sarađujući sa drugom firmom čije su
tehnološke sposobnosti komplementarne. Kombinovanjem njihovih tehnologija
moguće je postići konkurentsku prednost na novom tržištu.
4. Pristup tehnologiji
Angažujući se u kooperativnim sporazumima, firma stiče mogućnost da prati
kretanja u tehnologiji, što je neuporedivo jevtinije nego da je razvija samostalno.
Ponašajući se tako firma može nastaviti specijalizaciju u oblastima u kojima ima
konkurentsku prednost, i da izbegne troškove razvoja u oblastima gde ima male
šanse.
5. Racionalizacija proizvodnje
Kooperativni sporazumi mogu voditi racionalizaciji proizvodnje. Ako dve
firme proizvode slične proizvode kombinujući njihove proizvodne aktivnosti, onda
postoji mogućnost sniženja troškova po jedinici, s obzirom na uvećani obim
proizvodnje.
6. Saradnja ili sprečavanje konkurencije
Kooperativni sporazumi sa konkurencijom znače automatski saradnju,
dogovaranje između partnera. Istovremeno stvara se jak savez koji već u startu
odbija eventualnu pojavu novih konkurenata.
399

400
Koncept Porterovog lanca dodate vrednosti
U nameri da se objasni i shvati zašto firme međusobno sarađuju, pored
motiva, treba istaći i vrednost koncepta Porterovog lanca dodate vrednosti [6, str.
314].
Naime, analiza lanca vrednosti je u suštini proces klasifikovanja svih
aktivnosti kompanije na primarne (imaju strategijski značaj) i podržavajuće
aktivnosti, i identifikovanja onih koje kreiraju vrednost za kupce.
Primarne aktivnosti (ulazna logistika, proizvodnja, izlazna logistika,
marketing i prodaja, usluge) su usmerene na fizičko stvaranje proizvoda, njegovo
distribuiranje i korišćenje. Uspešno obavljanje primarnih aktivnosti je od
strategijskog značaja za ostvarivanje konkurentske prednosti.
Podržavajuće aktivnosti omogućavaju obavljanje drugih aktivnosti u
preduzeću, i one obuhvataju infrstrukturu preduzeća, upravljanje ljudskim
resursima, razvoj tehnologije i nabavku. Izvršavanje ovih aktivnosti indirektno
doprinosi stvaranju konkurentske prednosti.
Treću grupu čine one aktivnosti koje kreiraju vrednost za kupce: praćenje,
testiranje, kontrola itd.
Suština je u obavljanju određenih aktivnosti iz lanca vrednosti, efikasnije i
efektivnije od konkurenata, u cilju ostvarivanja konkurentskih prednosti. Ako se
unutar jedne firme, određene aktivnosti iz lanca vrednosti-od nabavke inputa za
proizvodnju do finalnog proizvoda i njegove prodaje na tržištu, obavljaju efikasnije
od konkurenata, onda se ostvaruje i uspeh na tržištu.
Na toj logici zasnivaju se i internacionalni inter-firmini aranžmani. Oni traju i
uspešno posluju samo ako se obavljaju aktivnosti iz lanca vrednosti uspešnije od
konkurenata. Sve veći broj firmi shvata vrednost međunarodnih kooperativnih
sporazuma, kao sredstvo za efikasno upravljanje međunarodnim poslovanjem i
ostvarivanje neophodne konkurentske prednosti.
ZAKLJUČAK
Može se govoriti o rastućem broju firmi koje ulaze u kooperativne sporazume,
kao sredstvu za efikasno upravljanje međunarodnim poslovanjem i ostvarivanje
neophodne konkurentske prednosti.
Inter−firmini kooperativni sporazumi su alternativa izvozno−uvoznim
transakcijama ili potpunom vlasništvu jedinice u inostranstvu, i obezbeđuju
jedinstvene mogućnosti iskorišćavanja sredstava i potencijala uključenih partnera.
Između tih granica se nalazi više opcija koje predstavljaju kompromis i na
neki način predstavljaju prevazilaženje ograničenja koja često znače krajnoosti.
Ove opcije reprezentuju organizacionu međuzavisnst između dve firme, i
konsekventnu podelu rizika i dobiti između njih. Kako one uključuju dve posebne

firme, locirane u različitim zemljama, ti organizacioni načini povezivanja se
nazivaju internacionalni inter−firmini aranžmani.
U radu se navode i razmatraju neki glavni načini inter−firminih aranžmana −
sa učešćem kapitala (zajednička ulaganja sa učešćem kapitala, holding firme sa
manjinskim učešćem, cross−holdinzi), i bez učešća kapitala (zajednički
istraživačko−razvojni sporazumi, sporazumi o razmeni tehnologije i sporazumi o
snabdevanju).
Inter−firmini kooperativni sporazumi, da bi bili uspešni, trebalo bi da sadrže
pored troškovne orijentacije i određene strategijske koristi. Naime, organizaciona
međuzavisnost uključenih firmi treba da je takva da omogućava i određene
strategijske koristi za partnere, kao rezultat zajedničkog kapitala, tehnologije ili
drugih resursa.
U stvari, dugoročni pozitivni efekti sporazuma predstavljaju suštinsku
vrednost inter−firminih kooperativnih sporazuma za partnere, a njih nema bez
izvršavanja određenih aktivnosti iz lanca vrednosti.
Literatura
1. Medcof J., Why Too Many Alliances End In Divorce, Long Range Planning, No.5,
1997., pp. 718 - 732,
2. Jepma J. and Rhoen P., (1996) International Trade A Business Perspective,
Addison Wesley Longman Publishing, New York, pp. 98 - 122,
3. Lei D., Offensive and Defansive Uses of Alliances, Long Range Planning, No. 4,
1993, pp. 32 - 41,
4. Zahra S., Elhagrasey G., Strategic Management of International Joint Ventures,
European Management Journal, No. 1, 1994., pp. 83 - 93,
5. Naylor J., Lewis M., Internal Alliances: Using Joint Ventures In A Diversified
Company, Long Range Planning, No. 5, 1997, pp. 678 - 688,
6. Wild J., Wild K., Han J., International Business, Second Edition, Pearson
Education, New Jersey, 2003. year, p. 314,
401

Dr Vesna Stojanović Aleksić *
402
JAČANJE ETIČKE DIMENZIJE LIDERSTVA
I PROMENA ORGANIZACIONE KULTURE
U FUNKCIJI PRIVLAČENJA INOSTRANOG KAPITALA
Apstrakt: Izgradnja efektivnih odnosa sa sledbenicima, kao suštinski preduslov
razvoja uspešnog liderskog procesa, mora biti utemeljena na poštovanju bazičnih premisa
etičkog ponašanja. Etička dilema postaje posebno bitna u uslovima organizacionih
promena, koje karakterišu neizvesnost, tenzije i visok rizik od konflikata i kada se dovode u
sumnju i preispituju sve postojeće norme, vrednosti i verovanja. Upravo to su okolnosti
koje može da karakteriše dolazak inostranog kapitala, koji ujedno označava i dolazak novih
kulturnih premisa, odnosno novog sistema vrednosti, često sasvim različitog od sistema
vrednosti zemlje domaćina. Organizaciona kultura predstavlja jednu od najznačajnijih
varijabli organizacionog ponašanja koja utiče na sve aspekte poslovanja organizacije.
Promena bilo kog segmenta organizacije nemoguća je bez promene vladajućeg sistema
vrednosti i verovanja, te je, stoga, i proces tranzicije nemoguć bez promena organizacione
kulture. U radu su razmatrane najznačajniji pristupi etičkom liderstvu, karakteristike
etičkog liderstva, objašnjene su pojedine faze procesa promena kulture u organizaciji, kao i
uloga lidera, kao jednog od najznačajnijih nosioca tog procesa.
Ključne reči: liderstvo, organizaciona kultura, organizacione promene, etika
IMPROVING THE ETHICAL DIMENSION OF LEADERSHIP AND THE
CHANGE OF THE ORGANIZATIONAL CULTURE IN FUNCTION OF THE
FOREIGN CAPITAL INFLOW
Abstract: Building the effective relationships with the followers, as a core
prerequisite of the successful leadership process development, has to be established on
respecting the basic premises of the ethical behaviour. Ethical dilemma becomes especially
relevant in the conditions of the organizational changes, which are characterized by
uncertainty, tensions and high risk of conflicts and when all existing norms, values and
beliefs are in doubt. These are just the circumstances that may be characterised by foreign
capital inflow, which at the same time designates coming of new cultural premises, in other
words new value system, often very different than the value system of the home country.
Organizational culture presents one of the most significant variable of the organization
behaviour, which impacts on all aspects of the organization' functioning. The change of any
organization segment is impossible without the change of the ruling value and beliefs
system; thus, the transition process is impossible without the changes of the organizational
culture. In the paper, there are considered the most important approaches to the ethical
* Ekonomski fakultet, Kragujevac

leadership and the characteristics of the ethical leadership, the particular phases of the
culture change process are explained and the leader's role as well, as one of the most
important host of such process.
Key words: leadership, organizational culture, organizational changes, ethics.
1. Pristupi etičkom liderstvu
Smatra se da se ljudsko ponašanje, pa samim tim i ponašanje lidera, može
svrstati u tri krucijalna domena. Prvi je domen kodifikovan zakonom, u kome su
standardi i pravila propisani legislativnim normama i utemeljeni u pravosudnom
sistemu. Domen slobodnog izbora, predstavlja drugi ekstrem u kome ponašanje
nije propisano nikakvim normama, i u kome pojedinci uživaju potpunu slobodu
izbora. Između ova dva područja prostire se zona etike. Ovde ne postoje nikakva
specijalna propisana pravila i zakoni, ali postoje izvesni standardi ponašanja,
bazirani na principima i vrednostima moralnog kodeksa [1,str.137-141]. S obzirom
da ovi standardi nisu eksplicitno dati, već se uglavnom oslanjaju na savest onoga
ko odlučuje, česte su etičke dileme prilikom izbora određene alternative ili načina
ponašanja, pri čemu najveći broj ovih dilema uključuje konflikt između
individualnih potreba i potreba grupe, odnosno organizacije.
Shvatanja o tome šta je moralno a šta ne, kao i kriterijumi etičkog ponašanja
menjali su se tokom istorije. Poznato je da je svaka filozofska škola, od antičkog
doba pa do savremenih pravaca, imala svoje etičke prioritete, a da za veći deo
zapadne civilizacije izvor bazičnih principa morala predstavlja Sveto pismo,
odnosno Biblija (svete knjige drugih religija sadrže slične moralne kodekse).
Normativna etika koristi nekoliko pristupa u opisivanju vrednosti kojima treba da
bude vođeno etičko odlučivanje, između ostalog i lidera, među kojima su
najznačajniji[1,str.138]:
• Pristup korisnosti - moralno ponašanje je ono koje donosi najveću korist za
najveći broj ljudi. Od donosioca odluke se očekuje da razmotri efekte svih
alternativa i izabere onu koja optimizira satisfakciju najvećeg broja ljudi.
• Pristup moralnih prava - zasniva se na pretpostavci da ljudska bića poseduju
fundamentalna prava i slobode, koje ne smeju biti oduzete nikakvom
individualnom odlukom. Stoga je etičko ponašanje ono koje ne ugrožava
esencijalna ljudska prava, kao što su:
- pravo na život i bezbednost;
- pravo slobodnog izbora;
- pravo na privatnost;
- pravo na slobodno opredeljenje (versko, seksualno, političko i sl.);
- pravo na slobodu govora i sl.
403

• Pristup pravednosti i jednakosti - bazira se na ideji da moralne odluke moraju
biti zasnovane na standardima jednakosti i nepristrasnosti. Moralno ponašanje
je, dakle, ono koje obezbeđuje fer i pravičan tretman svih učesnika određenog
procesa u skladu sa definisanim kriterijumima, pri čemu se jednom definisana
pravila primenjuju podjednako na sve.
• Individualizirani pristup - pretpostavlja da je moralno svako ponašanje koje
obezbeđuje zaštitu sopstvenih interesa, pri čemu se ne ugrožavaju interesi
drugih ljudi.
404
2. Karakteristike etičkog liderstva
Moralna dimenzija liderstva odnosi se na specifične izbore liderskog uticaja,
razlikovanje dobrog od lošeg, pravičnosti, poštenja i pravilnu upotrebu moći.
Poseban značaj etička komponenta ima upravo prilikom odlučivanja o izboru
pojedinih tehnika uticaja i upotrebe moći u procesu organizacionih promena, ali i
drugih značajnih odluka, čija primena zahteva odgovore na niz pitanja, poput
[2,str.138]:
- Da li je odluka u skladu sa važećim moralnim principima?
- Da li odluka predstavlja pravedno rešenje za većinu?
- Da li će neko biti oštećen primenom date odluke?
- Kakva će biti rekacija članova organizacije?
- Kako će reagovati šira javnost?
- Kakav je lični osećaj lidera u vezi odluke, odnosno da li je prisutan osećaj
da nešto nije u redu (griža savesti)?
Uobičajeno je da se određene tehnike uticaja smatraju esencijalno neetičkim,
pri čemu se prvenstveno misli na otvoreni pritisak, zloupotrebu moći,
manipulaciju, uslovljavanje, ponižavanje, nametanje osećaja krivice, seksualno
uznemiravanje i sl. Posebno neetičkim smatraju se sve makijavelističke tendencije:
dvoličnost, beskrupuloznost, obmane i zastrašivanja, odnosno korišćenje svih
sredstava radi ostvarivanja ciljeva u skladu sa filozofijom makijavelizma. Deo te
filozofije predstavlja manipulacija strahom, koji može da poprimi različite forme,
uključujući strah od neuspeha, strah od ličnog gubitka, strah od promena, strah od
kazne, ili samog lidera i njegovih reakcija. Smatra se da redukcija straha i izgradnja
međusobnog poverenja i uvažavanja, kao i kreiranje humanog radnog okruženja,
predstavlja jedan od najvažnijih domena etičke odgovornosti lidera [3,str.138]:
Etičko ponašanje promoviše zajedništvo, respekt, dostojanstvo, pravičnost,
podjednak tretman, spremnost da se pomogne i da se žrtvuje za druge. Moralno
ponašanje lidera oplemenjuje ljude i pomaže im da postanu bolje osobe nego što su
bili, pa samim tim, i više motivisani i spremni da se uključe u proces
organizacionih promena bez straha i otpora. Razlika između etičkog i racionalnog
lidera data je u sledećoj tabeli.

Tabela 1 - Racionalno vs. etičko liderstvo
Racionalni lider Etički lider
• Usmeren je prvenstveno na sopstvene
interese i ciljeve, smatra da je vredniji od
drugih
• Koristi moć za lične svrhe
• Nameće svoje mišljenje
• Osuđuje kritiku
• Zahteva da odluke budu prihva- ćene bez
pogovora
• Jednosmerno komunicira
• Oslanja se na konvencionalne eksterne
moralne standarde, radi zadovoljenja
prvenstveno svojih potreba
• Druge tretira ravnopravno sebi pokazujući
interes za njihov razvoj i napredovanje
• Koristi moć u službi drugih
• Uvažava tuđa mišljenja
• Uči iz kritičkih stavova drugih
• Stimuliše sledbenike na nezavisno
razmišljanje i preispitivanje stavo-va lidera
• Komunicira u svim pravcima
• Oslanja se na interne moralne standarde da
bi se zadovoljili organizacioni i društveni
interesi
Izvor: Howell J., Awlig B., The Ethics of Charismatic Leadership: Sub Mission or
Liberation?, Academy of Management Executive, Vol. 6, No. 2, 1992, str. 43.
Liderstvo, samo po sebi, nije ni moralno niti nemoralno. Istorija poznaje
primere istinski uticajnih lidera čije su karakteristike bile nisko na lestvici moralnih
vrednosti, a aktivnosti i odluke koje su sprovodili su bile duboko nemoralne, pri
čemu su mnogi od njih verovali da rade u korist viših ciljeva. Ipak, kad su u pitanju
lideri u preduzećima, njihove moralne osobine su od izuzetnog značaja za
formiranje efektivnih odnosa sa sledbenicima. Lideri u preduzećima se susreću i sa
specifičnom dilemom vezanom za balansiranje interesa organizacije i interesa šireg
okruženja, pri čemu često dolazi do konflikta između etičkih i poslovnih vrednosti i
prioriteta. U kojoj će meri lideri poštovati moralne vrednosti i norme zavisi,
između ostalog, i od stila koji lider primenjuje i njegovih personalnih
karakteristika.
Specifične personalne karakteristike, kao što su npr. samopouzdanje, jačina
sopstvenog ega, osećaj nezavisnosti, saosećanje i osećaj za pravičnost, mogu
doprineti etičkom ponašanju lidera i pravim etičkim izborima. Liderov kapacitet za
moralne izbore zavisi, između ostalog, i od nivoa ličnog moralnog razvoja, koji se,
prema nekim izvorima, odvija u tri faze, odnosno prolazi kroz tri nivoa [4,str.138].
Na prvom, tzv. prekonvencionalnom nivou, pojedinci su usmereni prvenstveno na
nastojanje da izbegnu eksterne kazne i obezbede nagrade, pokoravajući se
autoritetu i izbegavajući ličnu odgovornost. U ovoj fazi osoba je orijentisana na
zadovoljenje sopstvenih interesa. Psiholozi smatraju da se deca u ranim godinama
života nalaze upravo na ovom nivou, ali da mnogi ljudi koji u tom periodu ne
dobiju dovoljno ljubavi i pažnje, ili ne zadovolje sopstvene potrebe, ostaju fiksirani
za ovu fazu i u zrelijim godinama. Ukoliko se takvi ljudi nađu u liderskoj poziciji
imaju tendenciju da se ponašaju autokratski, sebično i koncentrisano isključivo na
sopstvene interese.
405

Na drugom, konvencionalnom nivou, ljudi se prilagođavaju standardnim
normama ponašanja, definisanim od strane porodice, prijatelja i društva u celini,
sledeći pravila i norme opštih kulturnih vrednosti šireg socijalnog sistema. Na
ovom nivou pojedinci nastoje da ispune opšta pravila propisana zakonom, ali i da
oponašaju reakcije drugih ljudi. Ovo, međutim, ne znači da su te reakcije uvek
etički ispravne, tako da se u pojedinim situacijama može dogoditi da ljudi varaju,
lažu ili manipulišu, zbog toga što to u određenom trenutku radi jedan deo
socijalnog sistema kome pripadaju. U svakom slučaju, u ovoj fazi spoljna pravila i
zakoni služe kao osnovni vodič etičke orijentacije.
Treća faza moralnog razvoja označena je kao postkonvencionalna, ili
principijelna. U ovoj fazi ljudi slede internalizovane, univerzalne principe dobrog i
lošeg, čak i ukoliko su ti principi u sukobu sa pojedinim tekućim zakonima ili
propisima. Pojedinci na ovom nivou moralnog razvoja imaju balansiran odnos
prema sopstvenim i tuđim potrebama, reaguju nezavisno od očekivanja drugih i
spremni su da se angažuju za zajedničke ciljeve i višu svrhu. Nesebični su, voljni
su da pomognu drugima i rade na sopstvenom razvoju i usavršavanju, kao i na
usavršavanju svojih prijatelja i saradnika. Lideri koji su dostigli treću fazu etičkog
razvoja ponašaju se nekonvencionalno, rade ono što misle da je ispravno, u skladu
sa svojim najdubljim moralnim uverenjima, tretirajući sledbenike kao celovita
ljudska bića koja zaslužuju pažnju i poštovanje.
406
Tabela 2. - Načini učvršćivanja etičkog liderstva
Načini za učvršćivanje etičkog liderstva
• Uspostavljanje etičkog koda i pravila moralnog ponašanja
• Zahtevanje od svih članova organizacije da se upoznaju sa etičkim kodom
• Integrisanje etike u pravila za evaluaciju performansi
• Nagrađivanje etičkog ponašanja
• Organizovanje centara za rešavanje etičkih dilema
• Sprovođenje anketa među zaposlenima o njihovim moralnim stavovima
• Razgovori sa zaposlenima i održavanje kraćih seminara na kojima bi se promovisalo
etičko ponašanje
• Podela iskustva sa liderima drugih organizacija u vezi učvršćivanja etičkog liderstva
Izvor: Baker N.C., Heightened Interest in Ethics Education Reflects Employer,
Employee Concerns, Corporate University Review, May/June, 1997, str. 6.
Citirano prema: Daft R., Leadership: Theory and Practice, op.cit., str. 379.
Praktikovanje moralnog liderstva zahteva da lider poznaje sopstvene snage i
slabosti, što podrazumeva iskrenu samoanalizu i sposobnost da se priznaju
sopstveni nedostaci i radi na njihovom neutralisanju. Ovo, takođe, podrazumeva
izgradnju interpersonalnih odnosa, česte kontakte i razgovore, otvoren i iskren
pristup drugim ljudima i razmenu iskustava, što zahteva emotivnu čvrstinu i
zrelost, uz prevazilaženje strahova i prihvatanje emocija kao izvora snage, a ne

slabosti. Razvoj etičkih principa u organizaciji, pored toga, zahteva iskrenost,
poverenje, veru u zajedničke, više ciljeve, negovanje atmosfere oslobođene od
straha, ljutnje i napetosti, i, što je posebno važno, spremnost članova organizacije
da se odlučno suprotstave svim nemoralnim aktivnostima, odlukama i stavovima,
čak i ako dolaze sa najviših organizacionih nivoa. Uloga lidera u tom procesu je od
krucijalnog značaja, jer on služi kao uzor na koji se ugledaju i po čijem se modelu
ponašaju sledbenici.
3. Promena organizacione kulture
Integrativna perspektiva, koja predstavlja najčešće korišćen pristup u
proučavanju organizacione kulture, polazi od pretpostavke da u kreiranju i promeni
organizacione kulture lider ima centralno mesto i ključnu ulogu [5,str.40]. Lider je
osoba koja se po prirodi svoje pozicije najčešće nalazi u ulozi predlagača rešenja za
probleme sa kojima se suočava organizacija. Zbog toga što raspolaže
informacijama, znanjem i ključnim resursima, ili zbog činjenice da uživa najveće
poverenje ostalih članova organizacije, lider ima mogućnost da predloži rešenje za
određeni problem. Ukoliko se dato rešenje pokaže kao uspešno, ili ga članovi
organizacije dožive na taj način, ono će vremenom biti transformisano u jednu od
dominantnih vrednosti organizacije. S obzirom da predložena rešenja odslikavaju
lične vrednosti i verovanja lidera i njegov specifični pogled na svet, to i
organizaciona kultura predstavlja odraz individualnih vrednosti i stavova lidera
koji je oblikuje.
Pored predlaganja rešenja specifičnih problema, lider može uticati na
organizacionu kulturu na taj način što direktno oblikuje svest ostalih članova
organizacije, namećući im svoje viđenje i tumačenje događaja i pojava koje ih
okružuju. Ova mogućnost uslovljena je izraženom potrebom ljudi da razumeju
realnost i tako eliminišu nesigurnost i strah od nepoznatog. Nažalost, mnogi ljudi i
pored izražene potrebe nisu spremni ili sposobni da ulože dovoljno intelektualnog
napora u njeno razumevanje, i zbog toga koncipiranje značenja pojava i događaja
prepuštaju onima koji za to imaju više spremnosti, usvajajući njihove ideje i
poglede na svet. Ulogu strukturiranja realnosti, stoga, preuzima lider, koji nameće
svoje tumačenje, oblikovano njegovim sopstvenim sistemom vrednosti.
Artikulišući značenje stvari, pojava i događaja u okruženju i oblikujući aktivnosti
koje se preduzimaju, lider određuje smisao realnosti za svoje sledbenike, kreirajući
na taj način njihove stavove, vrednosti, pretpostavke i način razmišljanja.
Uostalom, sposobnost lidera da kreira i nametne vrednost i verovanja članovima
organizacije, smatra se jednom od definišućih karakteristika liderstva.
Imajući u vidu esencijalni uticaj lidera na formiranje organizacione kulture,
konsekventno se može tvrditi da u njenoj promeni lider, takođe, ima presudnu
ulogu.
407

Usklađivanje dominantnog sistema vrednosti, verovanja i normi ponašanja sa
zahtevima novog organizacionog konteksta determinisanog organizacionim
promenama, zahteva pažljivo proučavanje postojeće organizacione kulture. Svaka
promena organizacione kulture mora početi njenom analizom, koja podrazumeva:
• Procenu tekućeg vrednosnog sistema,
• Komparaciju postojećih sa željenim vrednostima i
• Evaluaciju kulturnog gepa, kojom treba da se utvrdi koji elementi kulture
moraju najpre biti podvrgnuti promeni.
Većina autora smatra da je za uspešnu eroziju postojećih vrednosti, koja
predstavlja prvu fazu promena organizacione kulture, potrebno kreirati osećaj
krize, odnosno, učiniti krizu eksplicitnom onda kada ona evidentno postoji kao što
je to slučaj u velikom broju domaćih preduzeća. Osećaj dramatičnosti koji prati
krizna stanja neophodan je ingredijent promena kulture, s obzirom na činjenicu da
je sistem vrednosti i verovanja duboko ukorenjen u svesti (i podsvesti) ljudi, i da su
ljudi veoma nespremni da ga menjaju, osim u krajnje kriznoj situaciji. Pošto je u
prvoj fazi sprovođenja organizacionih promena lider kreirao svest o njihovoj
neophodnosti i urgentnosti, već u toj fazi može se otpočeti i sa promenama
organizacione kulture, dovođenjem u pitanje i preispitivanjem nekih od
najznačajnijih vrednosti i verovanja članova organizacije.
Treba reći da proces preispitivanja i dovođenja u sumnju sistema vrednosti
može biti izuzetno neprijatan. Pošto vrednosti, verovanja, stavovi, bazične
pretpostavke i norme ponašanja, predstavljaju, između ostalog, osnovne dimenzije
interpretativnih šema, njihovim dovođenjem u sumnju čovek, na neki način,
ugrožava svoje mentalne modele i dovodi u pitanje osnovne postavke svoje
ličnosti. Ljudi se, uglavnom, plaše novog i nepoznatog i zbog toga se radije drže
uhodanih načina ponašanja i stabilnih obrazaca razmišljanja. Da napuštanje
postojeće organizacione kulture ne bi bio potpuni korak u nepoznato i doveo do
pojave jakih otpora, potrebno je da se članovima organizacije ponude nove
vrednosti koje bi mogle predstavljati poželjnu alternativu starim. U tom procesu
ključnu ulogu ima lider, kao neko predstavlja model za ugledanje i osoba kojoj
ostali ljudi u organizaciji najviše veruju, koju teže da oponašaju i s kojom se
identifikuju. Upravo zbog tendencije sledbenika da se identifikuju s liderom, on je
u poziciji da sopstvenim primerom promoviše novi set vrednosti, koji bi
predstavljao alternativni kulturni obrazac i polaznu osnovu za razvoj novog modela
organizacione kulture u skladu sa organizacionim promenama.
S obzirom na ulogu koju ima u organizaciji, lider je u poziciji da svojim
ponašanjem značajno utiče na promenu svesti zaposlenih i on to može učiniti na
više načina. Pre svega, kreiranjem i širenjem nove vizije, lider sugeriše određeni
set vrednosti koji je poželjan i prihvatljiv za nove uslove. Proces širenja vizije kroz
različite delove organizacije predstavlja, istovremeno, i proces širenja nove
organizacione kulture, koji može biti jako efikasan ukoliko je vizija dovoljno
atraktivna i snažna, i ukoliko su vrednosti koje promoviše privlačne za sledbenike.
408

U tom procesu lider koristi različite simbole, slogane, parole, metafore, grafičke
predstave i druge prikaze, koji na jednostavan, ali uverljiv i upečatljiv način
sugerišu nove kulturne vrednosti. Zbog toga što je vizija ispunjena emotivnim
nabojem ona lako dopire do svesti sledbenika, gradeći u njoj plodno tle za
inkorporiranje novih vrednosti.
Pored pomenutih indirektnih, lider je u prilici da na promenu kulturnih
obrazaca utiče i primenom direktnih metoda, kroz priču, ubeđivanje, diskusije i
razgovore, u neposrednom kontaktu sa ostalim članovima organizacije. Ukoliko
lider uživa veliko poverenje svojih sledbenika, biće u stanju da ih u procesu
komuniciranja ubedi u nužnost napuštanja postojećih pretpostavki i vrednosti i
usvajanje novih, predočavajući im, pritom, pozitivne efekte takvog koraka. Ovo je
posebno delotvorna strategija u napred pomenutim situacijama, kada ljudi nisu
sposobni da sami artikulišu realnost, već u tom pogledu kognitivno zavise od svog
lidera. Ipak, i pored potencijalne delotvornosti direktnog ubeđivanja na promenu
sistema vrednosti, ova tehnika neće biti efikasna u svim slučajevima, naročito onda
kada ljudi imaju rigidne stavove i jako čvrsto formirane interpretativne šeme, na
koje je teško uticati. "Pokušaj direktne izmene vrednosti i stavova je uzaludan
proces. Jedini način njihove izmene jeste preko prethodne promene ponašanja.
Promena ponašanja dovodi do željenih promena stavova i vrednosti. [6,str.143]."
Zbog toga se smatra da će promena organizacionog konteksta, koja uključuje
promenu uloga, odgovornosti, sistema nagrađivanja i napredovanja, i sl., rezultirati
promenom ponašanja, a ona će dovesti do promene vrednosti, verovanja i
pretpostavki, odnosno, organizacione kulture. U svakom slučaju, za inkorporiranje
novih vrednosti u organizacionu kulturu preduzeća, liderima stoji na raspolaganju
veći broj mehanizama, kao što su [7,str.82-83] :
• Formalne izjave o organizacionoj viziji, misiji i vrednostima;
• Dizajn fizičkog prostora, radnog okruženja, zgrada i sl. koji sugerišu novu
kulturu;
• Novi slogani, akronimi, žargon;
• Priče, legende i mitovi, koje se mogu menjati u zavisnoti od poruke koja se
želi preneti;
• Trening programi u toku kojih se ljudi uče novim vrednostima;
• Kriterijumi nagrađivanja i unapređenja koji promovišu nove vrednosti;
• Tokovi radnog procesa i organizaciona struktura koji treba da spreče povratak
na stare kulturne vrednosti;
• Organizacioni sistemi i procedure koji podržavaju izmenjene kulturne
vrednosti.
Bez obzira koji se mehanizam za promenu kulture koristi, treba napomenuti
da se, kao i u slučaju kreiranja, promena dominantnog sistema vrednosti odvija
kroz proces učenja i da će ljudi biti spremni da napuste određeno ponašanje kada
ono više ne dovodi do željene nagrade. U tom procesu ljudi uče na sopstvenim
409

primerima, ali i ugledajući se jedni na druge i, prvenstveno, na lidera. Zbog toga
lider mora da deluje ličnim ponašanjem i da svojim svakodnevnim aktivnostima
promoviše nove vrednosti, koje su u skladu sa planiranim ili već realizovanim
organizacionim promenama.
Potrebno je naglasiti da je promena organizacione kulture složen proces koji
može trajati godinama, pa se, zbog toga, od lidera zahteva velika količina strpljenja
i energije. Ipak, prilikom realizacije organizacionih promena neophodno je jako
brzo sprovesti promene kritičnih dimenzija organizacione kulture, kako se ne bi
dogodilo da vrednosti stare kulture budu inkorporirane u sam proces promena i
time erodiraju rezultate njihovog sprovođenja. Mada se promene kulture ne mogu
dogoditi preko noći ni na jednom nivou, pa ni na organizacionom, sa njihovim
sprovođenjem se mora otpočeti uporedo sa sprovođenjem promena u ostalim
segmentima organizacije, tako da se ti procesi odvijaju simultano.
Dugoročni napori lidera moraju biti usmereni u pravcu institucionalizacije
svojevrsnog kapaciteta za promene kao suštinske vrednosti organizacione kulture,
što podrazumeva sposobnost da se prema potrebi preduzmu radikalnije izmene u
preduzeću, bez trauma koje te izmene prate. Kad se ova sposobnost ugradi u srž
organizacione kulture, sprovođenje budućih promena odvija se bezbolnije i po
specifičnom automatizmu, karakterističnom za organizacije kod kojih sklonost
promenama predstavlja dominantnu dimenziju organizacione kulture.
410
Literatura
1. Daft R., Marcic D., Understanding Management, Prentice-Hall, New Jersey,
2000.
2. Du Brin A, Leadership: Research Findings, Practice and Skills, MsGraw Hill,
New York, 2007.
3. Rusaw C., The Ethics of Leadership Trust, International Journal of Organization
Theory and Behavior, Vol. 3. No. 3-4, 2000.,
4. Graham W., Leadership, Moral Development, and Citizenship Behavior, Business
Ethics Quarterly, Vol. 5, No. 1, 1995.
5. Ogbonna E., Harris L., Organizational Culture: It's Not What You Think, Journal
of General Management, Vol. 23, No. 3, Spring 1998.
6. Beer M., Eisenstat R.A., Spector B, Why Change Programs Don't Produce
Change, citirano prema Senior B., Organizational Change, Prentice-Hall,
London, 1997.
7. Kreitner R., Kinicki A., Organizational Behavior, McGraw-Hill, Boston, 2006.

Dr Dejan Grujić *
RAZVOJ TRANSNACIONALNIH KORPORACIJA
U USLOVIMA GLOBALIZACIJE
Apstrakt: Najznačajnija karakteristika globalizacije je nemogućnost potpune
primene tradicionalne paradigme o kooperativnim prednostima zemalja, na osnovu
raspoloživosti i karakteristika prirodnih resursa, stručne radne snage i kapitala. Danas
transnacionalne korporacije posmatraju čitav svet kao područje mogućih transakcija u
domenu istraživanja, marketinga i proizvodnje.
Prva velika promena koja svetsku privredu i svetsko tržište čini drugačijom je ta što
će veze u sve većoj meri biti odnosi između trgovačkih blokova, umesto zemalja koje trguju.
Druga velika posledica ovih procesa i informatičke revolucije je integracija privrednih
delovanja, savezništvom alijansi, zajedničkim istraživanjima i investicionim ulaganjima.
Tako se početak novog milenijuma može označiti kao vreme globalne ekonomije, svetske
privrede, svetskog tržišta, kapitala, robe i radne snage.
Očigledno je da se čini dosta napora kako bi se napravili prvi koraci u pozitivnom
smeru i konačno započeo dug i mukotrpan proces integracije naše zemlje u EU. Neophodan
uslov za uspeh jeste izrada jasne državne strategije koja treba da predstavlja plod velikih
intelektualnih napora i široke inicijative svih segmenata našeg društva, sa ciljem
uspostavljanja konsenzusa o ključnim pravcima daljeg razvoja političkih, ekonomskih,
zakonodavnih i institucionalnih okvira. Duhovna, moralna, kadrovska, institucionalna,
tehnološka, ekonomska i politička obnova našeg društva treba da bude temelj na kome
ćemo graditi novu - evropsku budućnost.
Ključne reči: globalizacija, svetska privreda, liberalizacija, tržište,
transnacionalne korporacije.
DEVELOPMENT OF TRANSNATIONAL CORPORATIONS IN THE
CONDITIONS OF GLOBALIZATION
Abstrakt: The most important characteristic of globalization is the impossibility of
complete appliance of traditional paradigm about cooperative advantages of countries, on
the basis of disposability and characteristics of natural sources, expert workers and
investment. Today multi-national conpanies observe the whole world as a field of possible
transactions in the range of research, marketing and production.
The first big change which makes the world economy and market different, is that
connections are going to be divert into relatiouships among mercliant blocks, instead of
countries trading.
Second, very big result of these processes and computer revolution is the integration
of economic acts, made by alliances mutual researches and anvestments. Thus, the
* Direktor NIS Petrol Jugopetrol - PO Podrinje Šabac
411

eggining of this new millenium may be warned as the time of global economics, world
economy, capital, goods and labour.
It is obvious that a lot of effort is being invested to make the first steps towards a
positive direction and to, finally, start a very long and difficult process of our integration
into EU. A necessary condition for the success is to make a clear state strategy which
should represent a product of huge intelectual efforts and wide initiative of all the segments
of our society with the purpose of establishing a deal about key directions of a further
political, economic, legislative and institutional development of frames. Spiritual, moral,
expert, institutional, technological, economic and political reparation of our society should
be a foundation to build new, European future on.
412
Key words: Globalization, world economy, liberalization, market, multi-national
companies.
1. Uvod
Pošto je istorija transnacionalnih korporacija jako duga, može se konstatovati
da se one bar ceo jedan vek unazad pojavljuju kao važan faktor međunarodnog
poslovanja. Shodno svojoj veličini, širini međunarodnih operacija i pozicijama koje
stiču u društvu, transnscionalne korporacije postaju činilac koji utiče na političke
odluke svojih vlada i vlada onih zemalja na čijoj se teritoriji nalaze njihove filijale.
Njihovo značajno prisustvo u odnosima među državama je danas očigledno i
nesporno, ali pitanje vrednosnog određivanja tog uticaja je predmet velikih sporova
i sučeljavanja u teoriji koja se bavi radom transnacionalnih korporacija.
Shvatanja o uticaju transnacionalne korporacije su najrazličitija, tj. da li su,
generalno gledano, ona pozitivna ili negativna. Naročito aktuelna je bila ovakva
vrsta teorijskih različitosti u vreme razvoja socijalizma nakon Drugog svetskog
rata. S jedne strane, postojao je a priori pozitivan i apologetski pristup
transnacionalnim korporacijama kao faktoru razvoja, nužnosti na sadašnjem
stepenu razvoja svetske privrede, nezamenljivom osloncu za razvoj privrede
nerazvijenih zemalja. Suprotno ovom, postojao je, naravno sa istoka Evrope, ali i
kod zapadnih marksista, negativan ton u opisu operacija transnacionalnih
korporacija. One su shvatane kao bezobzirni privredni džinovi koji, nošeni
interesima profita, nemilosrdno iskorišćavaju sirovinske baze nerazvijenih i
njihovu radnu snagu, a profite iznose, poreze izbegavaju, i ostavljaju privredu
drugih zemalja zakočenom na niskom nivou. Pri tome se ističe njihova
beskrupuloznost u svakoj situaciji koja je krizna i koja dovodi u pitanje njihov
profit ili imovinu. U tim situacijama transnacionalne korporacije pribegavaju
najrazličitijim oblicima političkih pritisaka za svoje ciljeve.
Međutim, ovakva stanovišta krajnosti su danas uglavnom prevaziđena, te se u
teoriji barata srednjom linijom, realnije opisujući vrline i mane prihvatanja stranog
kapitala. Tome je doprinelo i bavljenje ovim pitanjima u OUN, te izrada kodeksa, a

i pragmatičniji pristup od strane samih zemalja u razvoju, koje su najčešće tle za
inostrane direktne investicije i operacije transnacionalnih korporacija.
2. Osnovna definicija transnacionalnih korporacija
Značajne dileme koje se javljaju u vezi sa ovim preduzećima su očigledne već
na prvom koraku - pitanje naziva nije jedinstveno rešeno. Bavljenje ovim
subjektima je počelo davno pre nego što je prvi put, šezdesetih godina, upotrebljen
naziv multinacionalne kompanije. Subjekti međunarodnog poslovanja o kojima je
ovde reč imaju različita imena, i za većinu od njih argumentacija je opravdana.
Najčešća su: transnacionalne korporacije, multinacionalne kompanije,
transnacionalna preduzeća, nadnacionalne kompanije, itd. Nije retka situacija da
isti autori upotrebljavaju različite nazive ili se opredeljuju za jedan, sa ili bez
objašnjenja društvene i ekonomske suštine tog pojma.
Gotovo bez izuzetka, autori naglašavaju i smatraju bitnom razliku u prefiksu
trans ili multi, koja povlači suštinska pitanja. Prefiks trans (preko) označava
akciju, operaciju preko granica, izvan svoje zemlje, gde odlučujuću reč ima matica
i gde je rukovođenje jedinstveno, a multi (mnogo, više) upućuje na mnoštvo, na
više faktora koji su podjednako važni i učestvuju npr. u vlasništvu ili odlučivanju. I
kada se govori o objektu, mišljenja se uglavnom ne poklapaju.
Iako se danas javljaju oba naziva, treba ih najpre razgraničiti, pa se u tom
smislu odlučiti za odgovarajući, i ne upotrebljavati ih kao sinonime. Naravno,
kriterijumi pripadnosti jednoj ili drugoj grupi su rastegljivi i nejedinstveni, i tako
predstavljaju dodatno opterećenje u bavljenju ovom problematikom. Razlika u
njihovom imenu nije semantičke prirode, već u pogledu koncipiranja strateškog
menadžment pristupa u sprovođenju međunarodnog poslovanja i ostalim
specifičnostima (misija, organizacija, istraživanje, planiranje itd. ). U suštini,
Transnacionalne korporacije i globalne korporacije predstavljaju najvišu fazu u
preduzetničkom razvoju preduzeća kao poslovnog entiteta, i može se tvrditi da u
užem smislu one čine dva specifična modaliteta međunarodnog preduzeća.
Teorijski bi se razvojni put do međunarodnog preduzeća mogao shvatiti u
kontekstu Vezjakovog modela po stepenima afirmacije, gde posle stepena
nacionalnog i izvoznog afirmisanja preduzeće ulazi u fazu međunarodnog
poslovnog afirmisanja, koja dovodi do međunarodnog preduzeća - višenacionalnog
ili transnacionalnog, odnosno globalnog tipa. Konzistentnost ovakvog pristupa je
moguća na bazi činjenice da sva međunarodna preduzeća ne mogu dostići stepen
globalne afirmacije, iz razloga pomanjkanja globalnog marketing pristupa u
koncipiranju planiranja i sprovođenja svog poslovanja, prvenstveno zbog
ograničenja u odlučnosti i shvatanjima međunarodnog biznisa od strane top
menadžmenta firme (sem u slučaju jasnog globalnog uključivanja kod ulaska na
svetsko tržište na početku poslovanja).
413

Izvođenje definicije transnacionalnih korporacija izaziva poteškoće, imajući u
vidu ne samo prethodno navedene nedoumice oko imena, već i dublja, suštinska
pitanja - kriterijuma pripadnosti. Koje kompanije, koje veličine, kakvih osobina i
strategije se mogu obuhvatati ovim nazivom? Transnacionalne korporacije se, s
jedne strane, smatraju simbolima razvoja i savremene tehnologije, a s druge strane
- eksploatatorom sirovina i radne snage. Zbog svoje ekonomske snage,
transnacionalne korporacije dolaze u česte sukobe sa zemljama-domaćinima i
njihovom suverenošću. Iako se, zbog svega toga, transnacionalne korporacije
izučavaju detaljno, i to ne samo sa ekonomske i pravne tačke gledišta, teorija je još
daleko od jedinstvenog imena i definicije ove vrste preduzeća. Inače, uobičajeni
problem kod definisanja je i pogrešno shvatanje da svaka poslovna operacija van
granica ove države čini transnacionalnu orijentaciju. Najšira definicija kaže da je
transnacionalne korporacije svako preduzeće koje poseduje ili kontroliše
proizvodne ili uslužne pogone van svoje zemlje.
Ujedinjene nacije su se više puta bavile problematikom definisanja ovih
preduzeća. Prvi put - sedamdesetih godina, kada pominju TNK kao preduzeća koja
kontrolišu svoju aktivu (fabrike, radnike, prodajne filijale) u dve ili više zemalja.
Deceniju kasnije, o njima se govori kao o preduzećima koja imaju poslovne
entitete u dve ili više zemalja i imaju koherentan sistem odlučivanja. U ovim i
drugim definicijama, i uopšte, u dokumentima o transnacionalnim korporacijama,
uočavaju se sledeći kriterijumi: svojina, broj matičnih državljana zaposlenih u
inostranstvu, ulaganja (procentualno) u inostranstvu, raspodela rizičnog kapitala,
obim ostvarene prodaje, broj stranaca na rukovodećim položajima. Važan je i broj
zemalja s kojima kompanija ima poslovne kontakte, kao i nacionalnost vlasnika i
direktora.
Jedan od strožih kriterijuma, dosta poznat ali i kritikovan, traži da na
inostranstvo otpada polovina (50%) realizacije, prihoda, imovine, zaposlenih i
proizvodnih kapaciteta. Ovakav zahtev bi od 500 najvećih moglo da ispuni samo
10 najvećih korporacija na svetu. Kada je reč o kriterijumima najčešći su:
a) veličina (obim uloženog kapitala, broj zaposlenih, udeo na tržištu, zajednički
dohodak),
b) transnacionalnost (broj jedinica u inostranstvu,udeo uvoza i izvoza,udeo
realizacije dohotka, imovina u dve ili više zemalja),
c) strategija i kontrola (uglavnom centralizovana, jedinstvena i globalna),
d) motiv poslovanja (profit),
e) raspodela resursa, informacija i odgovornosti među delovima transnacionalne
korporacije.
414

3. Osobine transnacionalnih korporacija
Transnacionalnie korporacije danas dominiraju svetskim tržištem robe, usluga
i kapitala. One su izraz koncentracije i centralizacije kapitala, koji nastoji da ostvari
maksimalne profite. Transnacionalne korporacije su, gledano iz jednog ugla
transmisija razvoja, a iz drugog - eksploatacije u svetu. One raspolažu savremenom
tehnologijom, znanjem i kapitalom, koji se mogu lako kretati između različitih
država.
Poslovna filozofija transnacionalnih korporacija govori da je ceo svet jedno
jedinstveno tržište, i tome se one prilagođavaju. Ove korporacije pronalaze mesta
gde mogu da proizvode najjeftinije i prodaju tamo gde postoji tražnja. Ulaganje se
vrši na različite načine, često putem direktnih investicija, osnivanjem privredne
institucije, njenim posedovanjem i upravljanjem. Investicije se često kreću
neslobodno, samo unutar transnacionalne korporacije.
Transnacionalne korporacije imaju opravdanje svog postojanja i u procesu
oplođavanja kapitala, koji traži stalno proširivanje uz internacionalizaciju.
Proširenje, u krajnjoj liniji znači ceo svet, a to zahteva široku mrežu prometa robe
na svetskom nivou. Transnacionalne korporacije nastoje da prodru i u periferiju
svetske privrede, zbog interesa centra da prostorno decentralizuje proizvodne
operacije, tražeći više profite i manje nadnice. Za transnacionalne korporacije se
često kaže da su izraz koncentracije i centralizacije kapitala, koji nastoji da ostvari
najveće profite. One su i nosioci tehničkog progresa, organizatori proizvodnje u
svetskim razmerama, promoteri svetskog izvoza, ali su, s druge strane, i sredstvo
eksploatacije i dominacije.
Uobičajeni načini prenosa aktivnosti transnacionalne korporacije u druge
države jesu: izvoz robe, prodaja licenci, portfolio ulaganja, zajednička ulaganja,
ugovorni aranžmani, "know-how" i kao glavni, inostrane direktne investicije.
Transnacionalne korporacije su znatno efikasnije od nacionalnih preduzeća i sa
stanovišta prihoda i istraživačke delatnosti. One stvaraju novu ideologiju svetskog
sagledavanja i imaju važnu ulogu u preobražajima strukture kapitalističkog načina
proizvodnje. Pri tome je bitan finansijski kapital kao sjedinjenje bankarskog i
industrijskog, jer ima zadatak da izađe iz nacionalnih granica, da mobiliše kapital u
svetskim razmerama. Firme nastoje da postanu internacionalne zbog uključivanja u
svetsko tržište robe i usluga, suprotstavljanja konkurenciji na domaćem tržištu,
zaštite od rizika i smanjenja troškova po jedinici proizvoda. Da bi bile efikasnije,
kompanije nastoje da obezbede dobre tržišne pozicije insistiranjem na kvalitetu,
stabilnosti u zapošljavanju, tehnološkim inovacijama, strategiji i razvoju. Njihova
ogromna moć zasnovana je pre svega na veličini, ali i na koncentraciji tehnologije,
finansija i znanja.
Međutim, i pored velike moći koju poseduju, kontrola nad njima je globalno
slaba, a i one se prilagođavaju zakonima i politikama sopstvenih država.
415

Transnacionalne korporacije se najviše angažuju u oligopolističkim industrijskim
sektorima koje karakteriše značaj stalne inovacije i marketinga. Uloga im je sve
veća zbog dinamike razvoja, važnosti u svetskoj trgovini, a nalaze se u sektorima u
kojima je došlo do najveće centralizacije i koncentracije kapitala, a gde doprinose i
da se one i povećavaju. Na primer, 25 najvećih transnacionalnih korporacija imaju
na raspolaganju finansijski kapital kao 200 sledećih na lestvici. Svojim širenjem
transnacionalne korporacije stiču sledeće prednosti: mobilnost kapitala, pristup
međunarodnim tržištima, koncentracija potencijala, ekonomiju velikog obima,
dugoročno planiranje. Diversifikacija omogućava velike profite izvozom
tehnologije. Transnacionalne korporacije su u mogućnosti da proizvode jeftinije, da
eksploatišu sirovine, iskoriste poreske i carinske olakšice, koriste povoljnije
zajmove, menjaju oblik proizvodnje i unapređuju marketing. Transnacionalne
korporacije se najčešće formiraju u oblastima elektronike, naftne, hemijske,
čelične, mašinske, elektro, automobilske, prehrambene i duvanske industrije, u
bankarstvu i turizmu.
Posmatrajući sve navedene karakteristike, nijednoj se ne može poreći važnost,
ali se može izdvojiti nekoliko najznačajnijih:
a) veličina -jedna od osnovnih karakteristika koje se vezuju za pojam
transnacionalnih korporacija, mada neke od modernijih definicija nemaju takvih
odrednica; obrti i profiti transnacionalnih korporacija se mere milijardama dolara, i
mnoge od njih su jače i od najrazvijenih zemalja sveta; na listi 100 najvećih i
najrazvijenijih 50 mesta bi zauzele transnacionalne korporacije, a 50 države.
b) rasprostranjenost-ostvaruje se u različitim oblicima i, najčešće, u etapama;
počeci su u spoljnoj trgovini, proizvodnoj kooperaciji, a najviši stadijum su
inostrane direktne investicije. Inostrane direktne investicije su redovan način
prodora na strana tržišta i to: ili kupovinom većeg dela akcija, ili izgradnjom novog
preduzeća na tuđoj teritoriji svojim sredstvima, tehnologijom i kadrovima;
c) savremena tehnologija - u neraskidivoj je vezi sa postojanjem
transnacionalnih korporacija kao korisnicima, ali i stvaraocima iste (kroz naučnoistraživačke
delatnosti). Izvoz tehnologije je značajna stavka u obrtu
transnacionalnih korporacija među, pre svega, razvijenima; u ostalim
slučajevima,transnacionalne korporacije nastupaju sa restriktivnom poslovnom
politikom-nepovoljnim režimom eksploatacije, precenjivanjem, ograničenjem i
zabranom izvoza; zabranom davanja licence; na taj način se istraživačke i razvojne
aktivnosti strogo kontrolišu i uglavnom, ostaju u okviru transnacionalnih
korporacija razvijenih zemalja (smatra se da 2/3 ovih korporacija otpada na SAD,
Japan i Evropu);
d) hijerarhija između matice i filijala-obavezna je i očigledna, mada,
uglavnom, ne i formalno naznačena. Svaka jedinica ima autonomnost, u skladu sa
lokalnim pravnim sistemom, ali je ekonomski potčinjena matici. Transnacionalne
korporacije redovno uspostavljaju ovako centralizovan sistem poslovanja i
upravljanja, gde se pravne odluke uvek donose u centru. Vezanost za maticu, koja
uglavnom nije formalna, obezbeđuje se finansijskom i tehnološkom zavisnošću. Na
416

taj način je upravljačka aktivnost filijala sužena, jer centar donosi glavne odluke na
osnovu jedinstvene poslovne strategije.
e) profit - predstavlja krajnji cilj poslovanja svih preduzeća, pa tako i
transnacionalnih korporacija, ali iz šire perspektive. Cilj transnacionalnih
korporacija je dobit generalno i globalno posmatrana, a jedinica samo po sebi nema
preveliki značaj. Disperzija rizika omogućava da se eventualni gubici na jednom
mestu nadoknade dobicima na drugim mestima. Prilikom raspoređivanja poslovnih
jedinica imaju se u vidu lokalni uslovi, zakoni i, naravno, potrebe kompanije.
Literatura:
1. Miletić D. (2000) Proces globalizacije i problemi korupcije savremenog sveta,
Centar za ekonomska istraživanja Instituta društvenih nauka, Beograd.
2. Rosić I. (2000) Rast, strukturne promene i funkcionisanje privrede, Komino trade,
Kraljevo
3. World Bank, New Opportunities for Development: The Desertification
Convention. Washington D.C. 2006.
4. WTO Annual Report 2007, Geneve.
417

mr Sreto Aleksić,
mr Sanja Vranješ,
mr Diona Grgar *
418
STRATEŠKA PARTNERSTVA
KAO OBLIK SAVREMENOG POSLOVANJA
Abstrakt: Nova globalna konkurencija se mjenja svaki dan i tako se kreiraju nova
pravila poslovanja koja pogotovu utiču na zemlje i kompanije koje se nalaze u tranziciji.
Neko od rešenja za što bezbolnije prevazilaženje tranzicije i što lakše priključivanje i
hvatanje koraka sa konkurencijom jesu i strateška partnerstva koja uključuju brakove iz
interesa radi zajedničkog prevazilaženja tranzicionih prepreka, a takođe i zajednička
ulaganja starnih i domađih preduzeća.
Ključne riječi: tranzicija, zajednička ulaganja i strateška partnerstva
STRATEGIC ALLIANCES AS A PARADIGM OF MODERN BUSINESS
Abstract: New global competition is changing fast and creates new business rules,
especially for countries and companies that pass through the period of transition.
One of solution for transition survival and involvement in global competition is
making strategic alliances. They means association because of common interest in order to
pass transition obstacles and joint ventures domestic and foreign companies.
Key words: transition, joint venture, strategic alliances.
Uvod
Već duži niz godina Balkanskim regionom hara "bolest" koja se zove
tranzicija. Jedna od definicija za tranziciju bi trebala da bude da je to promjena, tj.
prelazak sa jednog načina poslovanja (socijalistički) na drugi način (kapitalistički),
međutim, čini nam se da bi najbolja definicija za tranziciju bila da je "ona
opravdanje za sve" tj. za sve neuspjehe u našoj privredi, koje mi uvijek pripisujemo
tranziciji.
U uslovima tranzicije u kojima se nalazimo, teškoj situaciji, gdje privreda
grca pred velikim problemima od kojih su neki: nezaposlenost, veliki nedostatak
novca, gdje nam je mnogo veći spoljnotrgovinski deficit itd. Jedno, ali ne i jedino,
od mogućih rešenja bi mogla da budu strateška partnerstva sa nekim iz stranih
kompanija, tj. zajedničko ulaganje.
* Fakultet za preduzetni menadžment, Univerzitet "Braća Karić"

Naravno da ne postoji neki čarobni štapić koji bi u jednom potezu riješio sve
naše probleme, ali dugoročno posmatrajući (u nekom dužem vremenskom periodu)
smatra se da bi Joint Venture mogao da pomogne ozdravljenju privrede, kako
dolaskom svježeg kapitala iz inostranstva, tako i prikupljanjem za nas novih znanja
koja se u zapadnom razvijenom svijetu već uveliko koriste.
Srateška Partnerstva
Strateško partnerstvo je svaka forma kooperacije preduzeća, koja može, a ne
mora, da uključi i investicije u imovinsku komponentu, bez obzira na dužinu
trajanja i cilj uspostavljanja partnerstva. 1
Partnerstvo i alijansa su najbrži načini rasta kompanije, posebno u vremenu
promjena. Bez implementacije teških i dugoročnih internih promjena, oni vam
dozvoljavaju da:
• rapidno povećate svoje šanse prije nego što nestanu
• odgovorite brže na promjene
• adaptirate se sa većom fleksibilnošću
• povećate tržišno učešće
• imate pristup novim tržištima ili pobjedite druge na tržištu
• brzo prevaziđete interne slabosti
• dobijete nove vještine ili oblast konkurentnosti
• uspijete i ako vaša kompanija ima nedostatak nekih od ključnih resursa
Partnerstvo ili alijanse mogu rapidno da zadovolje vaše potrebe za ključnim
resursima kao što su više potrošača, dodatni kapital, novi proizvodi, bolji
proizvodi, novi kanali distribucije, dodatna oprema, porast proizvodnih kapaciteta
ili više personala.
Zajednička Ulaganja (Joint Venture)
Zajedička ulaganja se mogu definisati i kao poseban oblik direktnih stranih
investicija, kao mješovita direktna investicija. Naime, direktni investitor, svojom
tehnološkom superiornošću i mogućnošću koncentracije najvažnijh odluka može,
zapravo, vršiti kontrolu uprkos manjem udijelu kapitala od domaćeg partnera. 2
Joint venture (skraćeno JV) je entitet formiran između dve ili više strana
(partnera) da bi preduzele zajedničke ekonomske aktivnosti. Partneri se dogovore
da stvore novi entitet sa obostranim doprinosom i onda dijele prihode, troškove i
kontrolu preduzeća. Poduhvat može biti za jedan specifičan projekat ili
kontinuirano poslovno partnerstvo kao što je Sony Ericsson JV.
1
Marijana Vidas Bubanja, Metode direktnih stranih ivesticija, Institu ekonomskih nauka Beograd
1998.str.126.
2
„Ekonomski leksikon“ Savremena administracija, Beograd, 1975.str.517-518.
419

Partnerski odnosi, gdje dvije ili više kompanija rade zajedno da bi dostigle
posebnu svrhu ili postigle uobičajene poslovne ciljeve, mogu biti uspješna
strategija rasta za brzo rastuće kompanije. Joint Venture i strateška partnerstva su
često dizajnirana da dostignu (obezbjede) jednu ili više od sledećih koristi:
• direktana kapitalna infuzija u razmjeni za intelektualnu svojinu ili distribuciju
prava,
• kapitalna razmjena, kojom resursi, koji na drugačiji način bivaju pribavljeni,
kapitalom kroz JV,
• smjenu opterećenja i troškova razvoja novog proizvoda (kroz licencu) u
razmjeni za potencijalno više resursa,
• ulazak strategije u novo domaće ili inostrano tržište kroz JV,
• distribucija i komercijalizacija (posebno između preduzimača odbrane i vlade,
koji traže nove aplikacije i tržišta za proizvode razvijene posebno za vladine i
vojne sektore),
• finansijska ušteda kroz dijeljenje rizika i troškova komercijalizacije,
marketinga, distribucije i drugih troškova.
Učešće u ovim partnerskim sporazumima može da ima različite svrhe. Na
primjer, sporazum može biti napravljen sa direktnim ili potencijalnim
kompetitorom (konkurentom). To će partnerima dozvoliti da kooperiraju radije
nego da se takmiče i da pri tome ujedine snage da bi se odbranili od još većih
konkurenata.
Paralelni proizvođači mogu ujediniti snage da prošire ili integrišu proizvodne
linije.
Kada se strukturiraju ovi odnosi, važno je da se uzme u obzir pozicija svakog
od partnera. Obično, se odnos može svrstati u jednu od sledećih kategorija:
• GOLIAT/GOLIAT partnerska transakcija: dvije veoma velike kompanije se
udruže na tržištu da promovišu jedna drugoj brend, bilo da privuku više
potrošača ili da dostignu određenu efikasnost. Primjer su dvije velike
kompanije McDonald’s i Disney. McDonald’s promoviše novi Disney film
nudeći licencirane igračke kupovinom dječijeg obroka. Takav sporazum je
dogovor sa paralelnim nivoima.
• U DAVID/DAVID partnerskim odnosima, dvije male kompanije, obe sa
ograničenim resursima, udruže se da stvore sinergiju od zajedničkih snaga da
bi dostigle definisanu poslovnu svrhu ili skup ciljeva. Kao primjer mogu biti
dva mala vladina preduzimača sa komplementarnim vještinama, koje ulaze u
timski sporazum radi učestvovanja na konkursu na novom vladinom Zahtjevu
za predlozima (RFP) jer u suprotnom nijedan od njih ne može da se
kvalifikuje u osnovi. Ključ ovih partnerskih odnosa za obje strane je da
420

izbjegnu pohlepu i strukturiraju sporazume tako da se oba partnerska cilja
sretnu i da njihove pojedine nagrade budu odgovarajuće njihovim naporima i
stepenu rizika.
• U DAVID/GOLIAT partnerskim odnosima mala kompanija je partner sa
mnogo većom strategijskom kompanijom. To može biti velika domaća
korporacija, strana korporacija ili čak univerzitet ili vladina agencija koja traži
komercijalizaciju date tehnologije.
Kao što smo vidjeli iz nekih predhodnih definicija, zajedničko ulaganje je
neki vid stranih direktnih investicija, pa, s obzirom na to, jedan dio ovog rada
posvećujemo i njima.
Prilikom ulaska u neku investiciju strani partneri naprave niz analiza, kontrola
i istraživanja prije nego se odluče da svoj novac ulože u tu aktivnost.
Jedna od tih analiza, koja je inače i vrlo poznata, a i priznata, je tzv. BERIindeks
3 . Prilikom formiranja liste za BERI-index, potencijalni inostrani ulagači
vode računa o toj listi, opredjeljujući se za zemlju u koju će da ulože svoj novac.
B –business --- posao, poslovanje
E –environment --- okruženje, životna sredina
R –risk --- rizik
I -intelligence --- važan podatak o nekoj zemlji
3 www.beri.com
Tabela 6. Konstruktivni elementi BERI-indexa
POLITIČKI VRIJEDNOSTI
1. politička stabilnost
2. stav prema inostranom investitoru
3. nacionalizacija
4. monetarna inflacija
5. platni bilans
6. ponašanje birokratije
OPERACIONI VRIJEDNOSTI
1. ekonomski rast
2. konvertibilnost valute
3. snaga ugovora
4. profesionalne usluge i ugovoreni odnosi
5. komunikacije (teleks, telefon, pošta, vazdušni
saobraćaj)
6. troškovi rada/ produktivnost
7. lokalni menadžment i partneri
6
5
5
3
3
3
5
5
4
3
3
3
2
421

422
FINANSIJSKI VRIJEDNOSTI
1. konvertibilnost valute
2. kratkoročni krediti
3. dugoročni krediti/kapitalni rizik
4. monetarna inflacija
5. platni bilans
6. snaga ugovora
7. ponašanje birokratije
NACIONALIZAM VRIJEDNOSTI
1. stav prema inostranom investitoru
2. nacionalizacija
3. konvertibilnost valute
4. birokratija
UKUPNO 100
Kategorije koje služe za interpretaciju indexa:
• 69-100 - tipično za razvijene industrijske zemlje
• 55- 69 - zemlje sa umjerenim rizikom sa problemima u dnevnom poslovanju
• 40- 54 - visok stepen rizika za inostranog investitora
• 0 - 39 - neprihvatljivi poslovni uslovi
U daljem tekstu će se analizirati neki od pokazatelja koje se smatra da ih
potencijalni investitori posmatraju prilikom odlučivanja da li da uđu sa svojim
kapitalom u tu zemlju ili ne.
Tabelarnim i grafičkim prikazom smo napravili poređenje između Srbije,
Bosne i Hercegovine i svijetskog prosjeka.
Tabela 7: Prikaz povrat na kapital 4
Zemlja ROE (%)
Srbija 18.01
Bosna i Hercegovina 16.13
Svjetski prosjek 13.80
4 Izvor: www.icongrouponline.com 2006.
5
5
5
3
3
2
2
8
8
4
4

Svetski prosek
Bosna I Hercegovina
Srbija I Crna Gora
ROE (%)
13,8
16,13
18,01
Grafikon 1. Prikaz ROE 5
ROE = (Neto dobit/akcionarski kapital (trajni kapital)) x 100
ROE je najvažniji pokazatelj za akcionare, odnosno vlasnike biznisa, jer
pokazuje koliki prinos mogu ostvariti na knjgovodstvenu vrijednost investiranog
kapitala u datu akciju, odnosno koliki profit mogu prisvojiti na osnovu odbrane
kombinacije prinos – rizik, svojstvene akcijama datog preduzeća. Konkretno, ovaj
pokazatelj nam govori koliko je uprava sposobna zaraditi novca s obzirom na
kapital koji je uložen. ROE može biti i dobar pokazatelj rasta kapitala, jer se smatra
da stopa rasta ukupnih prihoda ne bi trebala biti veća od stope ROE. Smatra da se
da uspješna preduzeća imaju stopu ROE oko 15%.
Tabela 10: Prikaz Racio povrat investicija 6
Zemlja ROI (%)
Srbija 14.86
Bosna i Hercegovina 13.69
Svjetski prosjek 11.33
ROI pokazuje koliko dobiti se ostvaruje u odnosu na investirani kapital. Ovaj
podatak bi trebao biti veći od onog što nude državne obveznice.
Na osnovu analize racia - prinos na investiciju, zaključujemo da je u Srbiji i
Crnoj Gori najveći prinos na uložena sredstva, Bosna i Hercegovina izuzetno malo
zaostaje u procentu prinosa investicije, te ove dvije kategorije prednjače u
prednosti za zajednička ulaganja na osnovu ocjene ovog pokazatelja.
5 Izvor: www.icongrouponline.com 2006.
6 Izvor: www.icongrouponline.com 2006.
423

424
Svetski prosek
Bosna I Hercegovina
Srbija I Crna Gora
ROI = neto dobit/investicije
ROI (%)
11,33
13,69
14,86
Grafikon 3. Prikaz ROI 7
Zaključak
Promjene koje se dešavaju u svijetu su neminovne i nezaustavljive, tako da
njihove dobre, a na žalost i loše stvari utiču i na nas. Neke od tih promjena, kao što
je tranzicija, već smo prethodno obradili u radu i moramo da se složimo da, se
koliko god ih voljeli ili ne, one dešavaju i dešavat će se još neko vrijeme. Iz svega
već rečenog trebalobi da se zaljuči i vidi da se zajednička ulaganja javljaju kao
poželjan način za unapređenje poslovanja domaćih preduzeća, mada prethodno
veom je bitno izabrati pravoga partnera tako da ciljevi i motivi i jedne i druge
organizacija budu slični.
Jedan od rizka zajedničkog ulaganja je i taj da da dođe do neželjenih
problema zbog različitih kulturoloških običaja i poslovnih navika organizacija, što
opet može da se odrazi na sam poslovni uspijeh organizacija koje su ušle u
zajedničko ulaganje.
Da ne bi ispalo da sve što je dobro dolazi iz inostranstva, a što je naše da ne
valja, potrebno je da uvjerimo strance da oni imaju interesa da ulažu kod nas.
Takođe, treba se upoznati sa svim prednostima i nedostacima ulaska u zajedničko
ulaganje. Naravno, strani investitor, prije nego što uđe u neku investiciju napravit
će analize i procjenu rizika. Pod samom procjenom rizika ne smatra se samo povrat
kapitala i profit koji će ostvarivati, već i sama procjena rizika zemlje u kojoj će da
investira.
7 Izvor: www.icongrouponline.com 2006.

Literatura
1. „Ekonomski leksikon" Savremena administracija, Beograd, 1975.str.517-518.
2. Đorđe Popov, "Zajednička ulaganja sa inostranim partnerima", Informator,
Zagreb, 1987.
3. Marijana Vidas Bubanja, "Metode direktnih stranih investicija", Institut
ekonomskih nauka Beograd, 1998.
4. Vuk Ognjanović, "Zajednička ulaganja", Vojno izdavački zavod, Beograd, 2000.
5. Zdenka Đurić, "Upravljanje promenama" Fakultet za preduzetni menadžment
„Univerzitet Braća Karić" , Novi Sad, 2004.
6. www.beri.com
7. www.icongrouponline.com
425

Mr Jovan Zubović, istraživač saradnik *
Mr Ivana Domazet, Istraživač saradnik **
Mr Aleksandra Bradić Martinović, istraživač saradnik ***
426
GLOBALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI
Apstrakt: U poslednjoj dekadi 20. veka ogledaju se trendovi u rastućoj
internacionalizaciji i globalizaciji poslovanja. Šta više početkom 21. veka, svi aktivni, a
naročito vodeći akteri na svetskom tržištu ulaze u narednu fazu globalizacije već
internacionalizovanog biznisa. SAD, Evropa i Japan nastoje da prošire područje svog
neposrednog tržišnog i konkurentskog uticaja. Kao rezultat intenziviranja konkurencije u
globalnim razmerama dolazi i do sve veće formalizacije odnosa unutar neformalnih
trgovinskih blokova, kao što su ASEAN, SAFTA i jače formalne integracije tržišta kao što
su EU i NAFTA. Trendovi globalizacije zahvatili su, dakle, apsolutno sve sfere poslovanja
od avio-prevoznika do automobila, od bankarstva do industrije brze hrane, od odeće do
kompjutera, od deterdženata do pelena za bebe, od sokova do softvera i dr. Vodeće
korporacije iz celog sveta ostvaruju sve veći deo prodaje na internacionalnim tržištima.
Ključne reči: Internacionalizacija, globalizacija, multinacionalne kompanije,
trgovina
GLOBALISATION OF BUSINESS ACTIVITIES
Summary: In the last decade of the XX century the trend of growing
internationalization and globalization of companies’ activities is widely present. Moreover,
at the beginning of XXI century, all active and especially leading world companies are
entering into a new phase of globalization of already internationalized businesses. The
USA, Europe and Japan aim to enlarge the scope of their indirect market and competitive
influence. The result of intensified global competition is formalization flexible trade
agreements such as ASEAN and SAFTA, and more formal integrations of markets like EU
and NAFTA. Globalization trends have reached absolutely all types of business activities
from airlines to car manufacturers, from banking to fast food industry, from clothing to
computers, from detergents to diapers, from juices to software and so on. Major
corporations from all over the world have their sales increased on international markets.
Key words: Internationalization, Globalization, Multinational Companies, Trade,
Manufacturing
* Institut ekonomskih nauka, Beograd, Zmaj Jovina 12, jovanz@ien.bg.ac.yu 064 118 46 14
** Institut ekonomskih nauka, Beograd, Zmaj Jovina 12, idomazet@ien.bg.ac.yu
*** Institut ekonomskih nauka, Beograd, Zmaj Jovina 12, sasa@ien.bg.ac.yu

Introduction
One hundred largest American multinational companies generate 39% of their
sales overseas. Companies like "IBM", "COLGATE-PALMOLIVE", "CPC
INTERNATIONAL" and "COCA-COLA" generate even above 60% of their sales
overseas. There is an increasing number of huge multinational empires the sales of
which are usually larger than national income of several countries (2, p. 7).
However these processes are not common only for multinationals. There are
many middle sized international production companies which are opening their
factories, research laboratories and sales outlets all over the world, increasing their
income by 200 million up to one billion US$ per year. Target markets for these
companies are specialized market niches worldwide in the areas such as precise
instruments, medical equipment or various computer equipment. Using the
advantages of entering new markets, and by use of new technologies, they are able
to serve clients from limited number of production facilities, and at the same time
to keep competitive corporate profile. Company Medtronic an US producer of
pacemakers opened factories for research and production in Japan and Europe, and
by that they saturated those markets and ad the same time entered new technologies
of micromachines and miniaturization.
Large number of Japanese and European companies entered world markets
and are leading forces in many industrial sectors which were traditionally under
American domination. Many companies from newly industrialized and developing
countries are slowly entering areas such as electronics, textiles, shipbuilding and
steel industry.
Moreover, there is a new globalization trend, not only downstream to retail
industrial markets, but also upstream on the raw materials and technology markets.
In many industries there is a growing level of reliability on global resources. This
resulted in development of complex logistics systems projected to facilitate use of
the advantages achieved in price difference in cost of labour, production and
resources in different countries, as well as to use the advantages of increased
efficiency of international transport and communication networks.
For example, French company "THOMPSON CONSUMER ELECTRONIC"
produces parts in Malaysia and Indonesia for assembly of TV in highly automated
factory in Singapore. Indonesia became favorite location for production of
expensive sports clothing. Several Japanese and US automotive companies are
opening their branches in Mexico. Ford invested US$ 750 in plant in Chihuahua
where they will produce two engines for their factory in US. Nissan invested US$ 1
billion in a new plant close to Aguas Kalientas where they will assemble model
Sentras, whereas certain amount of production will be re-exported to Japan (2, pg.
8).
Such a development proves that all companies have a need for global
perspective when strategically planning marketing activities no matter if they are
internationally oriented or not. Companies that are already on international market,
427

or plan to enter it have to identify most attractive opportunities in the world and to
determine their global strategic orientation, competitive advantages and investment
strategies. Other companies have to develop strategies by observing development
on international markets to be ready for entrance of foreign companies to their
local market.
Acceptance of global changes is fundamental for successful company
activities in the modern world. Factors which boost globalization and at the same
time are core characteristics of the global business environment are: (3, p.293)
• In most of the countries there is liberalization of trade with reduction of trade
barriers. The countries which build system of open trade market with close
relations with the world market are in advantage
• In most developing countries there is a change in relationship with and
expectations towards multinational companies and FDI. They adopt and
actively implement export oriented developing strategy, with liberalization of
their own market, by that attracting more multinational companies.
• Regional economic and trade integration is growing. The best way to protect
national interest is to have close relations and cooperation with other
countries.
• As a result of homogenization of customer behavior there is an increasing
number of market segments of transitional and global character. Consumers
in these segments have precise and leveled needs, with clear preferences for
products of global industry.
• Mobility of production factors is growing and simplified so as to improve
global competitiveness and to extend the product life cycle.
• Intensive growth of technology substantially reduces cost per unit, giving
strong stimulus to intensification of competition and importance of
international operations.
• In the environment of strong global competition, investments in R&D and
new technologies grow fast and put the question of economy of scale and
need for international business orientation at the first place. New strategic
alliances with other actors in the international market have to be made in
order to raise enough capital for investments in R&D.
• Dynamic development of transport and logistics network reduced cost of
distribution and especially time of delivery worldwide.
• Intensive growth of communication technologies and electronic information
systems had significant role in globalization and simplified international
activities.
• Development of global market infrastructure involves auditing and consulting
companies, research and promotion agencies.
428

• New development trends are stimulating international business activities of
internationalization of banks and other financial institutions activities, like
Citibank and Morgan Guaranty.
• Multicultural and multinational management teams also strengthen
development of international operations
• Companies which decide to take part in international market game may
choose one of two concepts for internationalization of their activities:
• gradual internationalization
• simultaneous internationalization or globalization
Maximization of economies of scale is achieved by using gradual
internationalization and creation of competitive advantage; and maximum use of
market opportunities is achieved by used of simultaneous internationalization.
Gradual internationalization
A concept of gradual internationalization is incremental process and it
implicitly assumes that foreign markets are different from the host one. Moreover it
is assumed that foreign markets are isolated, with competitors on one being
independent from competitors on other markets. Such concept is the same as a
concept of international and multinational competition in strategic management
literature.
A concept of international competition implies that there are no incremental
markets, with a group of independent national markets. Competition is
multinational when the battle on one national market is independent from
competition led on the other national market.
Good example of gradual internationalization is so called "Scandinavian
model" where internationalization is viewed as a learning process. In this model
companies do not enter all the markets at the same time, and they gain knowledge
and experience on one foreign market before they enter the other one.
Scandinavian model implies that foreign markets are different from the host, with
many similarities. Only in that way the experience from one market may be used in
the others. Scandinavian literature emphasizes gradual internationalization. This
model has five stages in development of international company (4, p. 38):
1. Company exports their products to foreign markets through distributors
2. Exports becomes more important activity and company opens branch on a
foreign market
3. International company begins with foreign investments, spreading their
activities from only trade to production in own factories on foreign market
4. Further growth of FDI and establishment of parent company on foreign
markets
429

5. FDI are extremely high, activities are diversified and company is present on
all or in most of foreign markets.
New Scandinavian literature insists on fast learning process by improved
communication between branches in foreign markets, which needs network
organization (7, p.7).
Gradual internationalization has best use in case when it is expected that
foreign markets differ from host, but have some similarities. When company
decides to enter gradual internationalization, it is assumed that it knows only host
market, and that knowledge about foreign markets may be achieved anger research
which generates certain cost. When expected that research cost may be high,
gradual internationalization postpones entry on foreign market or it chooses "zero
strategy" of remaining on host market with licenses given t foreign companies.
430
Globalization of activities
A concept of simultaneous internationalization or globalization of activities
implies that company enters all foreign markets at the same time. Globalization
model assumes that foreign markets are similar to host, and that eventual
differences are minor. This implies that experience on any single market may not
be used on the others, so there is no learning from experience and there is no
research cost. Simultaneous internationalization is preferred in cases when
company has know-how with certain level of protection (patents, licenses,
copyrights etc.). This know-how is subject to imitation and aging, so that
simultaneous entry facilitates use of monopolist’s advantage before it dissolves.
Globalization is a phenomenon of a new age (80’s of 20 th century). It is a
modern process which creates new conditions for international operations whereby
creating new distribution of work activities worldwide in which certain industries
and companies have their growth perspective only in global market. International
distribution of work activities in last two centuries differed in internationalization
of production, trade, distribution and consumption in globalization process. New
trends based on high technology and used not only on different levels of economic
activity from production to consumption, but also in IT which is not bound by
traditional barriers to trade. New information and know-how became most
important attribute of international competition and new basis for international
allocation of capital, financial and human resources.
Globalization process does not have the same meaning for all industries and
companies (8, p. 324). Among many factors which fostered globalization of
company activities, two are critical:
• product (technology)
• homogenization of consumer behavior

Products and technologies which were in the past innovation hits in the world
became interpreted, copied and widely accepted. The time lag needed for product
to be imitated has shortened, so that there is more standardization of products of
high technology level.
Majority of most successful multinational companies have started their
globalization process by creating some kind of advantage in their host country,
based on products, processes or marketing and in the later stages they have used
the same advantages in the world market. Those companies have improved on their
advantages gained on host market by using the opportunities of the whole system
of the world market.
Now-a-days multinational and global companies are defined according to the
characteristics of the industry and type of competition they operate in. Industries
are ranged from multinational to global. The industry in multinational (ie. trade,
insurance, banking) when its competitions are multinational. Companies in these
industries have their products and services designed according to consumers’ needs
and they are specific for every national market. Industry is global (ie. airlines,
automotive, electronics, tourism, tires) when rival companies directly compete on
all world markets, and especially on key markets for the products, with minimal
adjustments of the product for specific local demand if it exist. Competition is
global when national markets are closely related and when leading companies
compete on most or all world markets. In global industry, company competitive
position on one market influences and it influenced by competition from all other
countries (5, pp 191, 192).
Factors determining weather industry is multinational or global are:
• need for integration and coordination of activities and
• need for responsibility
If the need for coordination is strong and a need for local responsibility low,
that industry will tend to become global. If the need for local responsibility is
strong and a need for coordination weak, that industry will tend to become
multinational. Between these two extremes there are many industries with
characteristics of both multinational and global industries.
The role of national economic policies is weakening as a result of growing
international interdependence, especially in smaller countries. Electronic transfer of
information including stock exchange listings and intra-bank transfers makes
national economies vulnerable and more influence on decisions made out of their
countries.
Holders of globalization are sub-national corporations, not only in production
and trade, but as well in the process of globalization of information transfer (6, p.
54-55). These corporations need peace, order and environment which they cannot
provide on their own since they do not have political power. They have the capital,
high technology, know-how, markets and finances. National governments have to
provide order and stabile political environment, legal and monetary system and
431

elatively stable currency so creating favorable investments’ climate which attracts
international corporations. Multinational corporations are not only investors in
R&D processes and innovation, but they also create a network for knowledge and
information transfer not only in production process but in informational
infrastructure and life quality improvement in all parts of the world (6, p. 50-51).
Power held by several intra-national corporations often brings up the question
of the relationship between the host country and their companies. Some believe
that the role of national governments and national economic policies is
marginalized, and the others say that globalization would be impossible without
cooperative role of governments.
Experience tells us that there are different cases of conflicts of interests and
existence of advantages on one side. Nevertheless the common interest is to
cooperate in order to get maximum gain. National government plays important role
in development of classic infrastructural investments in the area of transport, health
care and education. In such an environment and with political stability, local and
international companies strive for business success in investments and economic
development. The role of host country may be explained by the fact that
globalization is a relatively new concept and that world economy is still far from
being globalized. Many economic decisions are made by host country. Most of the
corporations including multinationals still build most of activities on their host
markets.
432
References
1. Douglas S. and Craig S., Globalna marketing strategija, PS "Grmeč", Belgrade,
1997.
2. Popovčić - Avrić S., Novi svetski trgovinski sistem i SRJ, Jugoslovenski pregled,
Belgrade, 2000.
3. Nikolić M. i Pokrajčić D., Koncepti internacionalizacije i globalizacije preduzeća,
Procedings: Izazovi menadžmenta i marketinga u globalnom okruženju,
Ekonomski fakultet, Belgrade, 1998.
4. Hamović V., Kvalitet usluga i zaštita korisnika organizovanih turističkih
putovanja, Doctoral thesis, Economic Faculty, Subotica, 1998.
5. Porter M., The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York,
1990.
6. Adamović Lj., Preko regionalizma u globalizaciju, Poslovni krug, Belgrade,
January 1999.
7. Becker U., The Scandinavian Model: Still an Example for Europe?, Internationale
Politik und Gesellschaft 2007/4, Bonn, Germany, 2007.
8. Sun T, Horn M, Merritt D., Values and lifestyles of individualists and collectivists:
a study on Chinese, Japanese, British and US consumers, Journal of Consumer
Marketing 2004/5, Emerald Group Publishing Limited, 2004

mr Srđan Šapić *
STRANE DIREKTNE INVSTICIJE
- KOMPARATIVNE PREDNOSTI SRBIJE
Apstrakt: Cilj ovog rada je da ukaže na značaj stvaranja odgovarajućeg ambijenta
za privlačenje stranog kapitala. Da bi se donela odluka o nastupu na stranom tržištu ili o
ulaganju u inostranstvu neophodno je sagledati i uslove koji vladaju na tržištu. Do
neophodnih informacija preduzeće dolazi prikupljanjem podataka o dimenzijama
okruženja. Jedan od oblika međunarodnog transfera kapitala jesu i strane direktne
investicije. Ono što može privući stranog investitora u Srbiju, pored brojnih komparativnih
prednosti, je to što je u njenom razvoju potpuno podržavaju vodeće međunarodne
institucije kao što su Svetska banka, Svetska banka za obnovu i razvoj, dok je u toku proces
ulaska u Evropsku uniju i Svetsku trgovinsku ogranizaciju. Srbija je ove godine potpisala i
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom, što bi trebalo da bude
snažan signal stranim investitorima o sigurnosti ulaganja u Srbiju. Kao rezultat
potpisivanja tog sporazuma je i potpisivanje Memoranduma o razumevanju i zajedničkom
ulaganju Zastave i Fijata. Srbija je idealno mesto za lociranje proizvodnje onih kompanija
koje žele da potpunije i efikasnije podmiruju potrebe potrošača Evropske unije i
Jugoistočne Evrope. CEFTA sporazum je zamenio bilateralne sporazume između sledećih
zemalja: Albanije, BiH, Bugarske, Hrvatkse, Makedonije, Moldavije, Crne Gore, Ruminije,
Srbije i Misije Ujedinjenih nacija na Kosovu i tako otvorio tržište od 25 miliona
potrošača.Sporazum o slobodnoj trgovini sa Rusijom otvara tržište za još 150 miliona
potrošača. Tome treba dodati i povlašćen trgovinski status u trgovini sa EU i SAD. Srbija
ima brojne komparativne predosti koje bi, uz bolju promociju zemlje, trebalo da dovedu do
značajnog porasta stranih direktnih investicija u narednom periodu.
Ključne reči: analiza okruženja, akvizicije, globalizacija, komparativne prednosti,
strane direktne investicije.
FOREIGN DIREC INVESTMENT – COMPARATIV
ADVENTAGE OF SERBIA
Abstract: The goal of this paper is to point out the importance of creating positively
environment for foreign investment. If you want to go aborad, you ‘ll have to analyse
different dimension of environment. There are many comparativ advantage which can
atrract foreign investors to Serbia. Also, Serbia is fully supported by leading international
development institutions, such as the World Bank and the European Bank for
Reconstruction and Development. The processes of the European Union and the World
Trade Organization accession are under way. Stabilization and Association Agreement
with the EU was signed. Serbia is a perfect place for a company to locate its operations if
* Ekonomski fakultet, Kragujevac
433

wanting to closely and most efficiently serve its EU, SEE or Middle Eastern customers.
CEFTA (Central European Free Trade Area) Agreement is substitute the existing bilateral
agreements between the following countries: Albania, Bosnia and Herzegovina, Bulgaria,
Croatia, FYR Macedonia, Moldova, Montenegro, Romania, Serbia, and the United Nations
Interim Administration Mission in Kosovo.
A member of the South East Europe CEFTA free trade area initiating 25 million
consumers. Free trade agreement with Russia means market of 150 million people. It’s
need to mention Trade Preferential status with the EU and USA. All of this comparativ
advantages will make Serbia more attractive for foreign investment in the following years.
434
Key words: environmental analysis, acquisition, globalization, comparativ
advantage, foreign direct investment.
1. Značaj analize okruženja
za izbor strategije nastupa na inostranom tržištu
Formulisanje međunarodne marketing strategije omogućava koordinaciju
pojedinačnih marketing aktivnosti na svetskom tržištu. To doprinosi minimiziranju
troškova poslovanja i omogućava donošenje racionalnih odluka za svaku
pojedinačnu zemlju.
U međunarodnom marketingu se donosi veći broj odluka strategijskog
karaktera. Po Kotleru glavne odluke su sledeće:
Slika 1. Odluke u međunarodnom marketingu 8
PROCENA MEĐUNARODNE MARKETING OKOLINE
ODLUČIVANJE DA LI
IZVOZITI
ODLUČIVANJE NA KOJA
TRŽŠ I TA UĆI ODLUČIVANJE O
MARKETING PROGRAMU
ODLUČIVANJE O
MARKETING ORGANIZACIJI
8 Philip Kotler, Gary Armstrong, Marketing, An Introduction, Fourth Edition, Prentice Hall International, Inc.,
Upper Saddle River, New Jersey, 1997, str. 529.

Da bi preduzeće donelo te odluke neophodno je u analizi suočiti mogućnosti
koje nudi aktivnost na međunarodnom tržištu sa mogućnostima preduzeća za
uspešno obavljanje te aktivnosti. Na osnovu te analize definišu se ciljevi nastupa na
međunarodnom tržištu.
Prilikom analize određenog stranog tržišta vrši se procena njegovih
ekonomskih, političko-pravnih i kulturnih karakteristika. Nakon toga top
menadžment treba da donese odluku o obimu prodaje na inostranom tržištu, broju
stranih tržišta i tipovima zemalja gde se želi nastupati, na koja tržišta ući.
Prilikom razmatranja stranih tržišta međunarodni marketer treba da prouči
privredu svake zemlje. Ekonomske karakteristike (BNP, ND, kako ukupni tako i po
glavi stanovnika, kao i prosek primanja i način potrošnje) govori o atraktivnosti
tržišta.
Pored ekonomske tu je i političko-pravna okolina. Najrelevantnija su sledeća
četiri činioca:
⇒ Stavovi prema međunarodnoj trgovini (da li se u nekoj zemlji podstiču ili
obeshrabruju strana preduzeća);
⇒ Politička stabilnost; proceniti moguće promene vlade ili odluke režima;
⇒ Novčani propisi (valutna ograničenja, fluktuirajući devizni kurs);
⇒ Državna birokratija; stepen do kojeg domaća vlada stvara delotvorni sistem
koji ide u korist stranim kompanijama.
Kada međunarodni marketer istraži ove dimenzije prelazi na sledeći korak, a
to je odlučivanje (izbor) o tome na kojem će tržištu preduzeće da nastupi. Prvo se
pravi spisak mogućih izvoznih tržišta, zatim se vrši preispitivanje pa rangiranje.
Zemlje kandidate treba rangirati po osnovu više kriterijuma, kao što su: veličina
tržišta, troškovi poslovanja, konkurentska prednost i stepen rizika. Presudnu ulogu
igra procena moguće stope prinosa na svakom pojedinačnom tržištu. Procena
obuhvata sledećih pet koraka:
♦ Procena aktuelnog tržišnog potencijala;
♦ Predviđanje budućeg tržišnog potencijala i rizika;
♦ Predviđanje prodajnog potencijala;
♦ Predviđanje troškova i profita;
♦ Procena stope prinosa od ulaganja. Ona bi trebalo da bude dovoljno visoka da
pokrije uobičajeni ciljni prinos od ulaganja preduzeća i rizik nesigurnosti
nastupa u toj zemlji.
Zatim se donosi odluka o ulasku na tržište, odnosno o načinu ulaska. Moguće
je izabrati jednu od sledeće tri strategije:
- Izvoz,
- Zajedničko ulaganje,
- Direktno ulaganje.
435

Na kraju se donosi odluka o marketing programu odnosno o kombinaciji
pojedinih instrumenata marketinga (marketing miksu): proizvodu, ceni, distribuciji
i promociji.
Proces stvaranja međunarodne marketing strategije se može odvijati po
sledećem postupku: 9
1. Identifikacija i procena potencijala tržišta;
2. Definisanje problema sa kojima bi se preduzeće suočilo na analiziranim
tržištima i mogućnosti za njihovo prevazilaženje;
3. Definisanje ciljeva koji se žele ostvariti na pojedinim tržištima;
4. Formulisanje strategije za svaku zemlju;
5. Izrada planova, programa i projekata za sprovođenje strategije;
6. Organizacija sprovođenja strategije preko planova, programa i projekata i
7. Sistem kontrole koji informiše o rezultatima, problemima i načinima za
njihovo rešavanje.
Odlučivanje u međunarodnom marketingu ide od preliminarne analize i
odluke, preko odluke za uključivanje u međunarodni marketing do specifičnih
marketing odluka. Odlučivanje, prema tome, prolazi kroz sledeće faze:
- Procena važnih faktora međunarodnog okruženja;
- Odmeravanje alternativa (domaće ili strane aktivnosti);
- Identifikacija ciljnih tržišta i potencijala;
- Izbor formi međunarodnih marketing aktivnosti;
- Izrada marketing programa i
- Izbor organizacione strukture.
Da bi se donela odluka o nastupu na stranom tržištu ili o ulaganju u
inostranstvu neophodno je sagledati i uslove koji vladaju na tržištu. Do neophodnih
informacija preduzeće dolazi prikupljanjem podataka o dimenzijama okruženja.
Dimenziju međunarodnog u marketingu ne čine aktivnosti i funkcije koje se
obavljaju već način na koji se one obavljaju. Sve posebnosti međunarodnog
marketinga proizlaze iz veze sa svetskim tržištem. Specifičnost te veze ogleda se u
tome što se radi o drugačijoj sredini u ekonomskom, političko-pravnom,
geografskom, demografskom, kulturnom i tehnološkom smislu. Bez toga ne bi bilo
bitnih razlika između domaćeg i međunarodnog marketinga ni teškoća u
prenosivosti marketing programa van nacionalnih granica. Između domaćeg i
međunarodnog tržišta je inostrana sredina koja odlučuje o ulasku i nastupanju na
stranom tržištu.
9 Dr Momčilo Milisavljević, Marketing, dvanaesto izdanje, Savremena administracija, Beograd, 1992, str. 543-544.
436

Okruženje (ekonomsko, političko, pravno i sociokulturno) je imput procesa
čiji je autput ciljno tržište koje firma treba da izabere kao osnovu za razvoj
međunarodnog marketing miksa.
Analiza. Prvi korak jeste preliminarna analiza zemlje (države).
Međunarodnom marketing menadžeru su potrebne bazične informacije, u koje
spadaju: 10
1. Ocena potencijalnog tržišta,
2. Identifikacija mogućih problema i načina prevazilaženja,
3. Identifikacija kritičnih aspekata stranog okruženja,
4. Ocena komponenti marketing mix-a koje su za prilagođavanje,
5. Razvoj strateškog marketing plana.
Za sve subjekte koji deluju na međunarodnom nivou je karakteristično da
imaju svoje beležnice o državama i to za svaku zemlju u kojoj posluju. U tim
beležnicama podaci se kontinuirano unose. One se koriste onog trenutka kad
preduzeće odluči da nastupi na nekom tržištu. U zavisnosti od ocene koju donese
na osnovu analize, top menadžment prihvata ili odbacuje odluku. Analizira se
kulturna dimenzija, ekonomska dimenzija, analizira se tržište (struktura tržišta) i
sve se to posmatra i studira kroz poređenje sa dosadašnjim aktivnostima. Sve te
analize su neophodne prilikom donošenja odluke na koja tržišta ući i u koju zemlju
investirati.
2. Strane direktne investicije (SDI)
Proces internacionalizacije je osnovni uslov opstanka i funkcionisanja
nacionalne privrede i preduzeća u savremenim uslovima.Odluka o ulasku na
međunarodno tržište zahteva veću primenu međunarodnog marketinga u poslovnoj
orjentaciji privrede i preduzeća. Početni korak tog procesa je indentifikacija
međunarodnih marketing mogućnosti i izbor odgovarajuće strategije
internacionalizacije. Postoje tri moguća načina internacionalizacije preduzeća:
• Internacionalizacija preduzeća kroz izvozni marketing. Osnovna
karakteristika izvoza je transfer proizvoda na svetsko tžište , uz zadžavanje
proizvodnje u zemlji.
• Posredna internacionalizacija preduzeća, koja se ostvaruje kroz transfer
tehnologije, znanja i iskustva. Kod ovog načina internacionalizacije posebno
je značajno pitanje izbora i saradnje sa inostranim partnerom.
10 Philip R. Cateora, International marketing, Ninth Editions, McGraw-Hill Inc., International Editions, 1997,
str. 618-624.
437

438
• Neposredna internacionalizacija preduzeća, koja označava transfer
preduzeća u inostranu sredinu uz angažovanje sopstvenog kapitala. Reč je o
direktnim investicijama u inostranstvo.
Direktne investicije se realizuju na dva moguća načina:
• preuzimanjem –akvizicijom ili
• osnivanjem sopstvene filijale u inostranstvu.
Ukoliko je tržišna struktura stabilna, potrebno je koristiti preuzimanje
postojećih poslova. Na taj način se omogućava brz ulazak na tržište, pristup
kanalima distribucije, korišćenje postojećeg iskustva i stečene reputacije.
Ukoliko se želi da izbegne integracija sa postojećim operacijama, problemi u
oblasti komunikacije i koordinacije, potrebno je koristiti osnivanje sopstvenih
filijala.Ovaj način omogućava razvoj globalnog sistema proizvodnje.
Većina proizvodnih faktora su međunarodno mobilni, što znači da se mogu
slobodno kretati između zemalja. Strane direktne investicije odnose se na
međunarodno kretanje kapitala, čime se omogućava kupovina fizičke imovine ili
značajnog iznosa akcija preduzeća u drugoj zemlji u cilju ostvarivanja kontrole
upravljanja. Dva ključna razloga međunarodnog kretanja kapitala tj. stranih
direktnih investicija su:
1. globalizacija i
2. merdžeri i akvizicije
Dinamički razvoj tehnologije, savremene komunikacije, liberalizacija tgovine
uticali su da nacionalna tržišta postanu tesna za poslovanje gotovo svih preduzeća.
Širenje poslovanje van nacionalnih ganica dolazi do pojave multinacionalnih
kompanija koje imaju internacionalnu proizvodnju. Ključnu ulogu u ostvarivanju
efektivnog nastupa na stranim tržištima imaju strane direktne investicije.
Najznačajnije prednosti stranih direktnih investicija za zemlju u koju se investira
su:
• povećavaju se mogućnosti za nove investicije,
• omogućava se porast zaposlenih,
• omogućava se uvoz i bolja snadbevenost reprodukcionim materijalima i
sirovinama,
• povećava se konkurentnost,
• transfer nove tehnologije.
Nedostaci SDI za zemlju u koju se investira:
• stvara se opasnost od preterane zavisnosti od stranog kapitala,
• iskorišćavanje domaćih resursa,

• povećanje tehnološke zavisnosti od inostranstva,
• mogućnost otpuštanja radnika i povećanja nezaposlenosti,
• formiranje modela potrošnje koji ne odgovara nivou razvijenosti zemlje
domaćina,
• mogućnost ugrožavanja nacionalnog suvereniteta.
Strane direktne investicije u današnjoj svetskoj ekonomiji predstavljaju
najbrži način razvoja privrede zemlje i kao takve su neophodne u najrazvijenijim
zemljama. SDI su preuzele ulogu ključnog razvojnog faktora svake zemlje.Za
državu u koju se ulaže, investiranje znači otvaranje novih radnih mesta, povećanje
izvoza i pokretanje privrednog rasta i razvoja.
Strane direktne investicije, sa druge strane, omogućavaju investitoru da stekne
pravo svojine, kontrole i upravljanja po osnovu uloženog kapitala.Velike
kompanije se trude da se pojave na što više različitih svetskih tržišta, a to se
najlakše postiže približavanjem proizvodnih kapaciteta željenim lokacijama.Osim
osvajanja novih tžišta, ivestiranje u druge zemlje najčešće znači i brže i povoljnije
snadbevanje sirovinama, električnom energijom, jednostavniji transport ili pristup
slobodnim trgovinskim zonama.
Osnovne vrste direktnih stranih ulaganja, izuzimjući oblike klasične prodaje
(spajanje, pripajanje i privatizacija), klasifikuju se na sledeći način:
• Greenfield - preduzeće sa stranim ulogom započinje poslovanje na potpuno
novom mestu ili zgradi;
• Brownfield - preduzeće sa stranim ulogom započinje poslovanje u zgradi ili
na mestu koje se ranije koristilo za proizvodnju ili drugu vrstu delatnosti, na
kome već postoji određena infarstruktura; imovina iz stečajnih postupaka
tako može biti kupljena za nova ulaganja;
• Zajednička ulaganja – strano preduzeće uzima značajan udeo u
novoosnovanom domaćem preduzeću.
Prema drugoj podeli, strane direktne investicije se dele na osnovne i posebne
oblike.
Osnovni oblici stranih direktnih investiija su:
• Osnivanje preduzeća (Greenfield investicija – podrazumeva izgradnju
proizvodnih kapaciteta od strane investitora);
• Sticanje vlasničkog udela u postojećem preduzeću (kupovina kompanije
kroz privatizaciju, kupovina akcija ili direktna kupovina vlasničkog udela –
akvizicija).
• Posebni oblici stranih direktnih investicija su:
439

440
• Koncesije (kupovina na određeni vremenski rok prava za korišćenje
prirodnog bogatstva ili dobra u opštoj upotrebi, radi obavljanja delatnosti od
opšteg interesa);
• Build-Operate-Transfer poslovi (B.O.T – odobrenje stranom ulagaču da
izgradi, koristi i transferiše određeni objekat, postrojenje ili pogon, kao i
objekte infrastrukture i komunikacija).
Postoje brojni pozitivni efekti stranih direktnih investicija:
• Strani kapital, posebno u formi greenfield i brownfield investicija,
predstavlja važan faktor smanjenja nezaposlenosti;
• Instaliranje modernih proizvodnih kapaciteta doprinosi podizanju
tehnološkog nivoa privrede;
• Primena najnovijih koncepata iz oblasti menadžmenta omogućava
unapređenje procesa upravljanja preduzećem;
• Razvijanje lokalne mreže dobavljača dodatno podstiče rast privrednih
aktivnosti;
• Korišćenje razvijenih kanala distribucije i već poznatih robnih marki utiče
na porast izvoza i poboljšanje stanja u platnom bilansu;
• Redovna uplata poreza i doprinosa za lokalnu samoupravu znači povećanje
poreskih prihoda;
• Kombinacijom rigoroznih standarda i adekvatnog nagrađivanja postiže se
podizanje produktivnosti i konkurentnosti privrede na svetskom tržištu.
3. Strani investitori i njihovi motivi
Investitor ulaže u drugu zemlju pre svega zbog profita koji može da ostvari.
Investitora može da motiviše i pristup novim tržištima. Na taj način on obezbeđuje
dugoročni razvoj svog preduzeća, smanjuje troškove proizvodnje i distribucije
proizvoda i sl. Nedovoljna informisanost stanovnika jedne države, kao i namerno
plasirane pogrešne informacije, mogu da stvore konfuziju u javnosti oko motiva
dolaska stranog investitora.
Zbog toga često javnost pomišlja na rasprodaju nacionalnog bgatstva, kao i na
brzu i laku zaradu pojedinca na štetu države i građana. Takvi slučajevi postoje u
svim zemljama sveta, ali nisu toliko česti jer kompanije godinama grade svoj ugled
i ime i nijedna ne želi da napravi propust koji bi je stavio na crnu listu i zatvorio joj
vrata mnogih tržišta.
Postoji nekoliko bitnih pokazatelja koji pre ulaska u pregovore sa
potencijalnim investitorom, mogu da pomognu u rešavanju dileme da li se radi o

kapitalu sumnjivog porekla ili ne.Jedan od pokazatelja jeste cena (u slučaju
kupovine postojećeg preduzeća), odnosno visina investicija.Što je strani investitor
uložio više novca, verovatnije je da se radi o ozbiljnom ulagaču. Pored toga, mora
se imati u vidu i biznis plan o budućim namerama investitora. Zahvaljujući razvoju
informacionih tehnologija, istorija poslovanja stranog partnera i njegova reputacija
mogu se brzo i jednostavno proveriti putem interneta. Svaka ozbiljna kompanija
danas ima svoju internet prezentaciju na kojoj se nalaze najvažniji podaci o njoj.
Takođe, jedan od bitnih kriterijuma na osnovu kojih mogu da se ocene namere
investitora jeste i njegova opšta informisanost o prilikama u zemlji u koju želi da
ulaže. Svaki ozbiljan investitor postaviće mnogo pitanja. Njega, po pravilu,
zanimaju opšte ekonomske prilike u zemlji, pravni okvir za ulaganja, ali i pitanja
koja izgledaju potpuno nevažno ( koji je fudbalski klub najpopularnij u zemlji i sl.).
Što je više pitanja koje postavlja potencijalni ulagač, to je veća verovatnoća da se
radi o ozbiljnom poslovnom partneru.
4. SDI - globalna kretanja
i kretanja u zemljama centralne i istočne Evrope
Devedeste godine prošlog veka bile su period značajnog porasta globalnih
SDI. Taj rast je prouzrokovan povećanom globalizacijom, naglim napretkom
zemalja jugoistočne Azije i povećanim kretanjima kapitala usled privatizacije u
zemljama istočne Evrope. Veći deo SDI priticao je u zemlje s razvijenijom
privredom koju karakteriše: brži tehnološki razvoj, globalno restruktuiranje i braži
protok informacija. SDI na globalnom nivou su naglo pale od 2000. do 2003.
godine u kontekstu svetskog ekonomskog usporavanja. Ovaj pad je usledio nakon
perioda stalnog rasta u globalnom kretanju SDI od 1991.i vrlo značajnog porasta u
1999. i 2000. Ove brojke odslikavaju glavne faktore:
• Usporavanje privredne aktivnosti početkom ove dekade u većim
industrijskim ekonomijama.
• Oštar pad u poslovanju berzi hartija od vrednosti u razdoblju posle „tačkakom"
buma.
Izveštaj o svetskim investicijama za 2004. godinu pokazao je da se ovi
nepovoljni globalni tokovi menjaju i da se napredak uočava naročito u
Aziji,centralnoj i istočnoj Evropi.Takođe je pokazao da se rastući značaj Kine kao
glavnog područija za SDI nastavlja i da je Kina zauzela dominantno mesto za
široki spektar industrijskih sektora sa značajnim posledicama za Srbiju i ostale
zemlje.
Zemlje centralne i istočne Evrope su posle 1990. godine počele promene u
svim segmentima društva. Prvi postavljeni ciljevi odnosili su se na privredni
razvoj, odnosno ekonomski oporavak zemlje. Privredni sistem zasnovan na
planskoj privredi, morao je u potpunosti da se menja kako bi se prilagodio tržišnim
441

uslovima poslovanja. Većina zemalja počela je da radi na stvaranju uslova za
privlačenje stranih direktnih investicija. Od fabričkih zona stvarani su industrijsi
parkovi i slobodne zone u kojima su stranim investitorima nuđene posebne
pogodnosti, a država se kroz poreska oslobođenja i poreske olakšice odricala dela
prihoda kako bi stvorila što povoljniju invecticionu klimu.
Iako su se vlade tih zemalja brzo smenjivale, to nije uticalo na opštu političku
stabilnost, kao preduslov za investiranje jer su sve političke opcije bile svesne da
nema jednostavnijeg i bržeg rešenja za ekonomski oporavak i promociju zemlje od
dovođenja renomiranih svetskih kompanija.
Najveći uspeh ostvarile su Češka, Mađarska, Poljska i Slovačka. Te države
danas spadaju u red razvijenih i srednje razvijenih zemalja. Češka beleži izuzetan
privredni rast, što se posebno ogleda u suficitu spoljnotrgovinske razmene. Iako
danas izvoze kapital, ove države i dalje nastoje da privuku strane direktne
investicije.
Zemlje u procesu pristupanja EU i ostale istočnoevropske zemlje imaju oko
jednu trećinu svih projekata ulaganja u Evropi i očekuje se da će se ova tendencija
nastaviti. Rastući trend pomeranja SDI dalje ka istoku će se nastaviti i procenjuje
se da će zemlje centralne i istočne Evrope obuhvatiti do 40% svih ulaganja u
Evropi. Najveći procenat novih ulaganja vrši se u poslovno-administrativne službe,
centre za čuvanje podataka, logistiku i nove investicije u proizvodnju.
Srbija, sa svojim očiglednim prednostima zbog stanovništva koji govori strane
jezike, važnog regionalnog položaja, obrazovnih i tehničkih sposobnosti i i
ostvarenog napretka u reformama zauzima značajno mesto i treba da iskoristi
prilike koje joj se pružaju u ovim oblastima.
Kompanije sa sedištem u Nemačkoj, Holandiji i Francuskoj su bile glavni
investitori u nove zemlje članice EU i zemlje kandidate za EU tokom poslednjih
petnaest godina. Srbija, na žalost, nije dobro iskoristila šansu da privuče više SDI
posle ulaska osam zemalja u tranziciji u EU jer su investitori napustili nove države
članice EU i to prvenstveno iz dva razloga:
1. Nove članice su morale da prihvate skupe propise EU, koji nameću troškove i
smanjuju povoljnost u poslovanju.
2. Zemlje koje su pristupile EU morale su da uklone određene subvencije, što je
opet investitorima napravilo neto gubitak.
Srbija do pristupanja EU još uvek ima priliku da privuče više investitora od
članica EU. Pristupanjem Bugarske i Rumunije 2007/2008. godine, javlja se nova
šansa za Srbiju da privuče više investitora koji će napustiti ove zemlje. Generalno,
EU gubi u nadmetanju za SDI od zemalja dalekog istoka, Kine, Indije i novih
tržišta.
442

5. Srbija i SDI
U zemljama srednje i istočne Evrope, koje su uspešno okončale proces
tranzicije, strane direktne investicije bile su glavni pokretači ekonomskog razvoja.
Zemlje poput Mađarske i Češke koje su po veličini slične Srbiji, najviše
zahvaljujući velikom prilivu stranog kapitala, danas imaju oko 15 puta veći izvoz i
skoro 4 puta veći društveni proizvod po stanovniku. Na primer, u ukupnom
Češkom izvozu od 49 milijardi u 2003. godini strane kompanije učestvovale su sa
preko 70 %.
Srbija je relativno nova lokacija za SDI. U uslovima kada je država bila više
godina izolovana, nije ni mogla da bude posebno privlačna za dolazak stranog
kapitala, ali promene koje se danas događaju u ekonomiji, omogućavaju Srbiji da
postane veoma atraktivna za strane ulagače. Međutim, dok s jedne strane ima
mnogobrojne prednosti u odnosu na zemlje u regionu, s druge strane i dalje postoji
slika Srbije kao nestabilnog područija. Zato je posebno važno da se radi na
stvaranju nove slike države, kao zemlje u kojoj moze bezbedno i prijatno da se živi.
Jedna od najvećih prednosti Srbije je i činjenica da je do 1990. godine bila
jedina zemlja takozvanog Istočnog bloka koja je bila otvorena prema zemljama
Zapada, posebno u sferi ekonomije. Iskustvo u radu sa stranim partnerima može
biti dragoceno u današnjim vremenima.
6. Komparativne prednosti Srbije
Srbija ima brojne komparativne prednosti koje mogu privući strane
investitore.Te prednosti su:
• Mesto u centru regiona - Država se nalazi na raskrsnici Istoka i Zapada.Kroz
Srbiju prolaze važne saobraćajnice što omogućava odličnu povezanost sa
mnogim zemljama Evrope i Azije.Takav geografski položaj posebno je
primamljiv za strane investitore jer im omogućava brz transport roba na
druga tržišta. Drumska, železnička i rečna saobraćajna inrastruktura treba da
se razvije kako bi se maksimalno iskoristile mogućnosti koje pruža centralna
lokacija za trgovinu i industriju. Srbija sa svojim Pan-evropskim koridorima
VII i X predstavlja izuzetan transportni potencijal.
• Poznavanje stranih jezika - Srbija se nalazi na vrhu lestvice (42%) u odnosu
na druge zemlje kada je reč o procentu stanovništva koji govori engleski
jezik.U odnosu na Srbiju, Estonija ima 30%, Rumunija 16%, a Bugarska i
Hrvatska 14% stanovnika koji govore engleski jezik
• Komparativno niske plate - Radnici u Srbiji su dobro obučeni, a cena radne
snage je relativno niska u odnosu na zemlje Evropske unije.Hrvatska ima
443

444
najvišu cenu radaiskazanu u evrima, mesečno (390). Za njom slede Slovačka
(889) i Estonija (614). Međutim, Srbija (333) ima višu cenu rada u odnosu
na Rumuniju (260) i Bugarsku (196). Navedeni podaci zasnivaju se na
prosečnom mesečnom trošku koju je investitor plaćao po zaposlenom u
2004. godini, i obuhvata prosečnu bruto platu i socijalne doprinose koje
plaća poslodavac.
• Poreski podsticaji i poreski krediti - Kada je reč o poreskim stopama, mnoge
zemlje koriste niske stope oporezivanja i poreske olakšice kao oblik
podsticanja SDI. Srbija ima najnižu poresku stopu na dobit preduzeća od
10%, dok je odmah za njom Bugarska sa 15%.
• Izuzeća od oporezivanja – Ova izuzeća jedan su od najčešće korišćenih
opštih podsticaja, naročito u zemljama u razvoju. Ova metoda nije omiljena
u Evropskoj uniji, jer se smatra da iskrivljuje trgovinu, a ne podsitče je.
Srbija oslobađa od plaćanja poreza na dobit preduzeća, i to u prvih deset
godina ukoliko investicije u osnovna sredstva prelaze iznos od 7.5 miliona
evra.
• Poreski krediti i bespovratna pomo - .Iznos poreske obaveze moze se
smanjiti 20% od iznosa investiranog u osnovna sredstva. Ova redukcija ne
može prekoračiti uznos od 50% poreskih obaveza. Sledeće grane privrede
imaju pravo na poreski kredit u iznosu od 80% od investicija u osnovna
sredstva: poljoprivreda, ribolov, tekstilna i kozna industrija, proizvodnja
osnovnih metala, proizvodnja standardnih metalnih proizvoda, proizvodnja
mašina i uređaja itd.
• Nova radna mesta - Poreski krediti za otvaranje novih radnih mesta postoje u
većini zemalja koje su u periodu tranzicije.U Srbiji se poreski kredit priznaje
u poreskom periodu u kojem je izvršeno zapošljavanje novih radnika na
neodređeno vreme za iznos jednak iznosu koji čini 100% bruto zarada
isplaćenih zaposlenima, uvećanih za pripadajuće javne prihode plaćene na
teret poslodavca
• Srbija ima potpisane ugovore o slobodnoj trgovini s zemljama u regionu,
čime se stvara Zona slobodne trgovine. Posebno je značajan Ugovor o
slobodnoj trgovini sa Ruskom federacijom, čime je omogućen bezcarinski
izvoz robe na tržište 150 miliona ljudi. Potpisivnjem CEFTA ugovora
omogućava dijagonalnu kumulaciju porekla robe. To znači da će moći da
ožive veze proizvodnog lanca u pojedinim segmentima privrede. Proizvod
koji je napravljen delom u BiH, delom u Hrvatskoj, a delom u Srbiji, moći će
da se tretira kao proizvod s zajedničkim poreklom. Investitori će, dakle,
moći fragmentarno da rasporede proizvodnju na ceo region
• Ugovor o izbegavanju dvostrukog oporezivanja - Država je s velikim brojem
zemalja ptpisala ugovore o izbegavanju dvostrukog oporezivanja, kojima se
otklanja opasnost od nepoželjnog dvostrukog oporezivanja. Dobit od

ulaganja može podleći oporezivanju od strane dve države-države čiji su
rezidenti i države na čijoj teritoriji posluju.Dvostruko oporezivanje tako
često biva odlučujući faktor pri donošenju odluke o investiranju u drugu
zemlju.
• Slobodne zone - Slobodne zone su posebno određena i označena mesta na
teritoriji jedne države, u kojima se mogu obavljati sve proizvodne i uslužne
delatnosti uz posebne poreske, carinske i administrativne olakšice. U Srbiji
ima 13 slobodnih zona i to u Subotici, Somboru, Sr. Mitrovici, Novom Sadu,
Beogradu, Kovinu, Pirotu, Smederevu, Vladičinom Hanu, Šapcu, Lapovu i
Prahovu. Slobodne zone se nalaze na lokacijama s industrijskim, uslužnim i
komercijalnim prednostima.
Na listi najvećih investitora koji su u Srbiju uneli 1,5 milijardi $ su sledeće
uspešne kompanije i banke: Microsoft, Telenor, Stada, USS Steel, Japan Tobacco
International, Mobicom Austria, Coca Cola, Metro Cash & Carry, Michelin, Banca
Intesa, National Bank of Greece, Alpha Bank, Piraeus Bank i Credit Agricole.
Prema mišljenju OECD-a, titulu najvećeg investitora u Jugoistočnoj Evropi za
2005. godinu poneo je nemački Metro Cash & Carry za najveću Greenfield
investiciju u regionu.
U Srbiji su u pogledu prava izjednačeni domaći i strani investitori. Stranim
investitorima je dat nacionalni tretman i obezbeđena puna pravna sigurnost i
zaštita. Ivesticije i imovina stranog investitora ne mogu biti predmet eksproprijacije
ili bilo koje druge mere sa sličnim efektom. Srbija je ustanovila standardnu šemu
osiguranja stranog investitora od različitih tipova rizika. Osiguranje pokriva jedino
politički rizik, rizik od gubitka imovine usled rata, eksproprijacije, konfiskacije ili
nacionalizacije, nemogućnosti transfera dividendi i profita.
Strani investitor (strano pravno lice sa sedištem u inostranstvu, strano fizičko
lice ili Srbin koji živi u inostranstvu duže od godinu dana) ima pravao da:
• konotroliše ili uzme učešće u upravljanju preduzećem koje je osnovao ili u
koje je uložio kapital;
• transfer prava i obaveza drugim inostranim ili domaćim licima kao i kontrolu
knjiga i poslovnih operacija preduzeća u koje je investirao;
• ispituje i proverava godišnje finansijske izveštaje sam ili preko ovlašćenog
predstavnika;
• slobodno i bez odlagana prebaci u inostranstvo sve finansije i imovinu koja
se odnosi na stvanu investiciju (profit, dividendu itd.) u konevertibilnoj
valuti.
Ono što može privući stranog investitora je i to što Srbiju u njenom razvoju
potpuno podržavaju vodeće međunarodne institucije kao što su Svetska banka,
445

Svetska banka za obnovu i razvoj, dok je u toku proces ulaska u Evropsku uniju i
Svetsku trgovinsku ogranizaciju. Srbija je ove godine potpisala i Sporazum o
stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom, što bi trebalo da bude snažan
signal stranim investitorima o sigurnosti ulaganja u Srbiju. Kao rezultat
potpisivanja tog sporazuma je i potpisivanje Memoranduma o razumevanju i
zajedničkom ulaganju Zastave i Fijata. Srbija je idealno mesto za lociranje
proizvodnje onih kompanija koje žele da potpunije i efikasnije podmiruju potrebe
potrošača Evropske unije i Jugoistočne Evrope. Korišćnjem drumskog (koridor 10 i
7) i rečnog saobraćaja (Dunav) iz Srbije se do najudaljenijih delova Evrope može
stići za manje od 72 časa.
CEFTA sporazum je zamenio bilateralne sporazume između sledećih zemalja:
Albanije, BiH, Bugarske, Hrvatkse, Makedonije, Moldavije, Crne Gore, Ruminije,
Srbije i Misije Ujedinjenih nacija na Kosovu i tako otvorio tržište od 25 miliona
potrošača.Sporazum o slobodnoj trgovini sa Rusijom otvara tržište za još 150
miliona potrošača. Tome treba dodati i povlašćen trgovinski status u trgovini sa EU
i SAD.
Imajući sve ovo u vidu, može se konstatovati da Srbija ima brojne
komparativne predosti koje bi, uz bolju promociju zemlje, trebalo da dovedu do
značajnog porasta stranih direktnih investicija u narednom periodu.
446
Literatura
1. Đorđević dr Momčilo, Strategije internacionalizacije preduzeća, Ekonomski
fakultet, Kragujevac, 2001.
2. Đorđević dr Momčilo, Međunrodni marketing, Ekonomski fakultet, Kragujevac,
2006.
3. Milisavljević Dr Momčilo, Marketing, dvanaesto izdanje, Savremena
administracija, Beograd, 1992.
4. Philip R. Cateora, International marketing, Ninth Editions, McGraw-Hill Inc.,
International Editions, 1997.
5. Philip Kotler, Gary Armstrong, Marketing, An Introduction, Fourth Edition,
Prentice Hall International, Inc., Upper Saddle River, New Jersey, 1997.
6. www.mier.sr.gov.yu