"Nadmorskie duchy, uroczyska i tajemnice", Marcin ... - Ustka

Na wstępie uruchom wyobraźnię 

W historii portowej Ustki i jej najbliższych okolic są karty 

mało znane, które czyta się z zapartym tchem. Niewielu wie 

na przykład, że to właśnie pod Ustką, we wsi Lędowo, odbyła 

się uczta, której dalekim skutkiem była 103 lata później 

bitwa pod Grunwaldem. 

Jak wszędzie, także tu, w dawnych wiekach opowiadano 

niesamowite opowieści i legendy. W legendach bywa, że są w 

nich ukryte echa prawdziwych wydarzeń. Ustka wprawdzie 

leżała zawsze na peryferiach, ale różne wątki historii od wieków 

snuły się i tutaj po wydmowych lasach i zabagnionych 

łąkach. Ludzie miejscowi tkali z nich legendy, które opowiadali 

sobie podczas różnych prac domowych, w karczmach i 

przy biesiadach. W tych opowieściach, jak na przykład w tej 

o rycerzu von Krümmel, motywy historyczne mieszały się 

z fantastycznymi. Znamy je dzięki dziewiętnastowiecznym 

regionalistom, takim jak np. Pochodzący z Karzcina, wsi położonej 

przy drodze ze Słupska do Rowów, Otto Knoop lubił 

wędrówki. Podczas swoich wypraw po okolicznych wsiach 

często zaglądał do karczm i słuchał, 

o czym opowiadają starzy ludzie. Potem te opowieści notował. 

W latach 80. XIX wieku ukazała się jego pierwsza książka 

ze zbiorem sag i legend. 

Ale w tej książce, którą teraz trzymają Państwo w ręku, 

znajdą Państwo też inne niesamowite historie, które udało 

mi się odtworzyć dzięki odnalezieniu i skojarzeniu ze sobą 

wzmianek porozrzucanych w różnych miejscach: w starych 

wydawnictwach, kronikach, gazetach i mapach. Kilka historii, 

które rozegrały się w czasach niemal nam współczesnych, 

napisało życie. Pisze ono też czasami niesamowite zakończenia 

do starych, bajkowych opowieści. Dawno temu opowiadano 

na przykład, że gdzieś między Ustką i Darłowem 

stoczona zostanie ostatnia bitwa, po której nastąpi koniec 

świata. Całkiem niedawno te okolice brane były pod uwagę 

jako ewentualna lokalizacja tak zwanej wyrzutni tarczy antyrakietowej...

Spis treści: 

5 

6 

15 

21 

22 

27 

31 

37 

37 

44 

51 

52 

57 

I. Uroczyska, w których 

straszyły duchy prahistorii 

1. Na tropach „olbrzymów” 

(groby Hunów w Ustce, olbrzym z Rowów, 

Wodnica, kamienne groby w Przewłoce, 

Skamieniałe Dzwony w Poddąbiu) 

2. Skąd się wzięło usteckie Uroczysko 

(stawek, który połykał ludzi) 

II. O duchach dawnych rycerzy 

1. Zjawy rycerzy von Krümmel 

(obrońca wdowy, klątwa Krümmelów) 

2. O rycerzach z piętnem zdrady 

(zjazd w Lędowie, buty za Ustkę) 

3. Gdzie leży rycerz bez głowy 

(czy straszył w skórze wilkołaka?) 

III. O kościelnych tajemnicach 

1. Ustecki pastor, którego spalono na stosie 

(nocne msze) 

2. Sekta braci von Below 

IV. Legendy o piratach 

1. Równodzielcy, którzy napadali na statki 

(bracia witalijscy) 

2. Szwedzki skarb, zakopany w wydmie

59 

59 

67 

76 

76 

80 

85 

90 

90 

93 

V. Podróże przez morze 

1. Jak kolonizowano brzeg koło Ustki 

(przybysze na lodowej krze) 

2. Zniknęli jak w trójkącie bermudzkim 

VI. Duchy i klątwy 

1. Nawiedzana dolina (Dolina Charlotty) 

2. Willa jak z psychodelicznego horroru 

3. Nawiedzona latarnia morska 

VII. Zamiast zakończenia: 

niesamowite przepowiednie 

1. „Gorące wzgórze” 

(czy na usteckim cmentarzu w Zimowiskach 

mieszkali Hottentoci) 

2. Ostatnia bitwa w dziejach świata 

(o legendzie przepowiadającej tarczę 

antyrakietową i koniec świata)

Nadmorskie duchy, uroczyska i tajemnice. 

I. Uroczyska, 

w których straszyły 

duchy tajemniczej 

prahistorii 

Życie w dawnej Ustce koncentrowało się w porcie i 

przy rybackich chatkach pobudowanych za wydmami po 

wschodniej stronie portu. Gdy zapadał mrok, tylko tu, w 

małych okienkach, pobłyskiwały światełka łuczyw i ogień w 

paleniskach. Na zewnątrz osady panowały ciemności, może 

czasem w pogodne noce rozświetlane tylko bladym światłem 

księżyca i gwiazd. 

O tej porze ludzie unikali wędrówek. W mrokach nocy 

za osadą można było spotkać tylko zabłąkanych podróżnych 

albo przestępców, a także siły nieczyste. Gdy wchodziło 

się na tereny, gdzie w dawnych czasach pochowano 

zmarłych, serce zapewne biło szybciej z przejęcia, usta szeptały 

nerwowo słowa modlitwy. 

Żony rybaków wyruszają na 

wędrówkę, aby sprzedać ryby 

złowione przez mężów. Zdjęcie 

archiwalne wykonane w rejonie 

Ustki przed wojną. Jeszcze w 

tamtych czasach większość 

ludzi przemieszczała się między 

miejscowościami pieszo, 

omijając „nawiedzone” miejsca. 

Tak wyobrażano sobie 

zjawy prześladujące 

podróżnych. To stara 

ilustracja do „Króla Olch” 

Goethego. 

5

1. Na tropach „olbrzymów”. 

Tajemniczy „grób Hunów” 

Opowieści starej Ustki III 

Jednym z do dziś najbardziej zagadkowych miejsc był 

„Huenen Grab”, czyli „grób olbrzymów” znajdujący się przy 

dzisiejszej ul. Darłowskiej, gdzie dziś stoją nowe bloki. Był to 

kamienny grobowiec, miejsce pogańskiego kultu usytuowane 

właśnie tu, na wzgórzu nachylającym się łagodnie ku pradolinie 

Słupi. 

Był prawdopodobnie grobowcem megalitycznym, pozostałością 

po tajemniczym plemieniu, które żeglowało po Bałtyku 

w czasach, gdy w Egipcie budowano piramidy. Ten morski 

lud twórców tajemniczej „kultury megalitów”, który w Anglii 

pozostawił po sobie Stonehenge, w naszym regionie zaznaczył 

swoją obecność kamiennymi konstrukcjami w lasach pod Łupawą 

i podsławieńskim Borkowie. Obie te miejscowości leżą w 

odległości około 30 km od Ustki. 

Niektórzy łączą tych tajemniczych prehistorycznych żeglarzy 

z ocalałymi z katastrofy mieszkańcami mitycznej Atlantydy. 

Śladem domniemanego pobytu twórców tajemniczych 

megalitów, czyli „wielkich kamieni”, jest dziś już tylko dawna 

nazwa: „Grób Hunów”. Widnieje ona na XIX-wiecznych mapach 

Ustki i okolic . Zwykle 

oznaczała na Pomorzu 

miejsca, w których 

stały prastare konstrukcje 

kamienne 

albo kamienne 

kręgi. W obu przypadkach 

były to 

grobowce wojowniczych 

żeglarzy: 

jeśli nie z czasów 

Fragment archiwalnej 

mapy rejonu ul. Darłowskiej 

w Ustce z zaznaczonym 

„Hunengr.” 

- grobem Hunów, czyli 

olbrzymów. 

6


piramid, to z okresu tzw. kultury wielbarskiej, związanej z 

pobytem na Pomorzu skandynawskiego plemienia Gotów w I 

wieku naszej ery, którzy tworzyli nekropolie z głazów. Ślady 

grobowca z okresu pobytu Gotów zachowały się w postaci 

dwóch kamieni nieopodal Poddąbia. 

Z czasem ludność miejscowa zapominała, co naprawdę 

kryją omszałe konstrukcje. Ale opowiadano 

o nich legendy. Powstanie 

Hunowie 

W rzeczywistości nie 

kamiennych konstrukcji tłumaczono 

byli olbrzymami. Kronikarze 

opisywali, że 

pobytem olbrzymów w okolicy. 

Uważano, iż tylko wielkoludy mogły byli niscy i krępi, mieli 

skośne oczy i płaskie 

udźwignąć wielkie kamienie i zgromadzić 

je w jednym miejscu, ustatyckim 

znad Bajkału. 

nosy. Byli ludem azjawiając 

je jeden na drugim. 

Na początku naszej ery 

bezskutecznie atakowali 

Chiny. Potem skierowali 

się na zachód. Rozbili 

Alanów, Wizygotów i 

Ostrogotów, co wywołało 

wędrówki ludów w 

całej Europie. Germanie 

uciekali w popłochu. Ale 

przy ujściu Słupi Hunowie 

mogli pojawiać się 

tylko epizodycznie, jeśli 

prawdziwa jest hipoteza 

niektórych historyków, 

Głazy tworzyły klimat niesamowity. „Grób Hunów”, iż stworzyli oni za czasów 

panowania Atylli 

czyli olbrzymów, namalowany na początku XIX 

wieku na zachodnim Pomorzu przez Caspara Davida 

Friedricha. 

(445 – 453 r.) na terenach 

Ukrainy, Rosji, Polski i 

Olbrzymy budziły lęk. Opowiadano, 

że wciąż śpią pod tymi głazami i 

wschodnich Niemiec coś 

w rodzaju państwa, podporządkowując 

sobie 

w każdej chwili mogą się przebudzić. także obszary nad Bałtykiem. 

Ze Skandynawii 

Tu, na Pomorzu, określano ich mianem 

Hunów, ludu barbarzyńskiego, na południowych brze- 

do przystani portowych 

o którym przetrwała pamięć, że niegdyś 

siał popłoch w Europie, doprogach 

tego morza miały 

przypływać łodzie ze 

skórami, którymi Hunom 

płacili trybut dawni 

wadzając do upadku państwo Gotów 

i imperium rzymskie. Działo się to mieszkańcy dzisiejszej 

Szwecji. Nie znaleziono 

w IV i w V wieku naszej ery. Potem 

żadnych archeologicznych 

śladów ich obec- 

Hunowie wyginęli albo zmieszali się 

ności. 

7


Jeden z 

nielicznych, 

zachowanych 

do dziś megalitycznych 

grobowców w 

regionie - w 

Borkowie 

koło Sławna, 

około 30 km 

na zachód od 

Ustki. 

z ludźmi miejscowymi i zatracili swoją odrębność. W legendach 

przetrwali jednak aż do czasów nam współczesnych. Byli 

okrutni, podstępni i źli. 

Atylla, władca imperium 

Hunów, na czele swoich 

wojowników. Jego imperium 

sięgać miało w V wieku aż 

po Bałtyk. 

Legenda o olbrzymie z Rowów 

Opowieści o „Grobach Hunów” bywały tak straszne, 

że ludzie po zapadnięciu zmroku omijali te miejsca. W noc 

Walpurgi, trwającą od zmierzchu 30 kwietnia do świtu 

1 maja, zlatywać się tu miały czarownice z całej okolicy. Pod 

głazami mogły też znajdować się skarby, pilnowane przez 

złe duchy. Obawiano się, że olbrzymi, śpiący od wieków 

pod kamieniami, mogli się obudzić. Opowiadano, że nienawidzili 

chrześcijaństwa i drażniło ich bicie dzwonów. 

8


Z nadludzką siłą ciskali ogromne głazy w wieże kościołów. 

Potrafili trafiać w zamierzony cel z odległości kilku mil. 

W ten sposób jeden z olbrzymów miał uszkodzić w dawnych 

czasach wieżę świątyni w Barzowicach, miejscowości 

między Ustką i Darłowem. 

W ludowych opowieściach olbrzymi porywali ludzi. Jeszcze 

w XIX wieku można było w okolicach Ustki usłyszeć, że 

jeden z gigantów w okolicy Rowów w gminie Ustka porwał 

rolnika orającego pole. Razem z końmi i pługiem schował do 

rękawa i zaniósł do domu, żeby pokazać żonie. Nie wiadomo, 

co by się stało z biednym chłopem, gdyby nie rozczulił 

dobrego serca olbrzymki. Kazała mężowi delikatnie postawić 

mieszkańca Rowów z powrotem na ziemi i nigdy więcej nie 

wyrządzać ludziom krzywdy. 

Wodnica była „kamiennym wzgórzem” 

Jest prawie pewne, że „olbrzymy”, czyli budowniczowie 

megalitycznych grobowców, pojawiali się także u ujścia 

Słupi. Dodatkową przesłanką wskazującą, że gdzieś między 

Ustką i Wodnicą istniały prastare konstrukcje kamienne, jest 

stara niemiecka nazwa Wodnicy: Hohenstein. W tłumaczeniu 

oznacza „wysoki kamień”. 

Możliwe, że faktycznie kiedyś istniały przy ul. Darłowskiej 

jakieś kamienne grobowce, ale zostały zdewastowane 

w późniejszych czasach. To mogło się stać podczas budowy 

brukowanej szosy z Ustki do Darłowa w I połowie XIX wieku. 

W tym okresie bardzo wiele prahistorycznych konstrukcji 

kamiennych znikało z powierzchni ziemi, gdyż różni 

przedsiębiorczy ludzie wykorzystywali głazy grobowców 

jako budulec. Rozkruszali je na bruk. Gdy po I wojnie światowej 

miejscowy ustecki nauczyciel dokonał wizji lokalnej 

na oznaczonym jako „Huenen Grab” wzgórzu przy dzisiejszej 

ul. Darłowskiej, nie znalazł już żadnych śladów po 

„grobach olbrzymów”. Podobny los spotkał w XIX wieku 

prawdopodobnie aż trzy czwarte takich prahistorycznych 

cmentarzysk. W Ustce przetrwała przynajmniej nazwa 

wzgórza na mapie. 

9


Widok na pradolinę Słupi ze wzgórza od strony Wodnicy, czyli „wysokiego kamienia”. 

Według legend w noc Walpurgii zlatywały się tu czarownice z okolicy. 

Przewłoka: kamienne groby 

Inne prastare uroczysko znajdowało się tu, gdzie teraz 

stoją domy Osiedla Przewłoka, w rejonie ul. Armii Krajowej. 

W latach 70. minionego wieku natrafiono w tym miejscu na 

ślady sporego cmentarza z okresu kultury pomorskiej. 

A więc gdzieś w pobliżu osiedla musiała pod koniec starej 

ery znajdować się wioska, której zmarłych mieszkańców 

grzebano na tym cmentarzysku. Pogrzebom też towarzyszyły 

tajemnicze obrzędy. Zwłoki palono na wielkich 

stosach. Archeologów do dziś frapują wytwarzane przez 

ówczesnych Pomorzan urny, do których wsypywano 

popioły zmarłych. Na tych glinianych naczyniach często 

przedstawiane były wyobrażenia ludzkiej twarzy. Urny 

ustawiano w ziemi w kamiennych skrzynkach. Podobny 

obrządek pogrzebowy stosowano w kraju Etrusków, czyli w 

dzisiejszej Toskanii. Możliwe, że oba ludy utrzymywały ze 

sobą kontakty. Kupcy z Italii mogli przybywać na Pomorze 

w celach handlowych, szukając np. możliwości kupna bursztynów. 

Być może przenieśli tu też swoją tajemniczą religię 

wraz z obrządkiem pogrzebowym. Niestety, szczegółów 

już nie poznamy. Ziemia przy dzisiejszych ulicach Asnyka, 

Przerwy–Tetmajera, Norwida i Armii Krajowej, skrywająca 

10


pradawne pochówki, milczeć będzie o nich do końca świata. 

Z ustaleń archeologów z 1971 roku wiemy tylko, że groby te 

pochodzą z okresu, gdy Aleksander Macedoński wędrował 

ze swoją armią po Azji, a Rzymianie podbijali Italię. W wydmowych 

piaskach, na których dziś wybudowano osiedle 

i pensjonaty, odkryto 106 grobów i trzy skupiska ceramiki. 

Cmentarzysko datowane jest na okres między 400 a 250 

rokiem przed naszą erą. Wówczas mokradła między Ustką i 

Przewłoką były zapewne niewielkim jeziorkiem. 

Skamieniałe dzwony w Poddąbiu 

Groby Hunów przy ul. Darłowskiej i cmentarzysko tajemniczego 

ludu w Przewłoce to nie jedyne magiczne miejsca 

w rejonie Ustki świadczące o tym, że różne pradawne 

obrzędy odbywały się tutaj w czasach starożytnych. Oto 

niewielkie wzgórze, położone kilometr na wschód od Poddąbia. 

Wokół szumią nadmorskie sosny. Przy rozwidleniu 

leśnych dróg zachowały się tutaj dwa głazy. Leżą tu od około 

dwóch tysięcy lat. Z kilkudziesięciogodzinną przerwą... 

Dawni regionaliści to miejsce wiązali z legendami o olbrzymach. 

Od niepamiętnych czasów nazywane było „Grobem 

Hunów”, o czym zaświadczają stare mapy. Współczesna 

nauka zweryfikowała ich sens. Dziś już wiemy, że 

Groby Olbrzymów pod Poddąbiem, to nie pozostałości po 

grobowcach megalitycznych, lecz po kręgach kamiennych z 

późniejszego o 2 tys. lat okresu kultury wielbarskiej. 

Widok na osiedle Przewłoka. 

Na niewielkiej wyniosłości 

terenu wśród podmokłych 

łąk ponad dwa tys. lat temu 

rozciągało się tajemnicze 

cmentarzysko. 

11


W czasach cesarstwa rzymskiego, w początkach naszej 

ery, do plaż nadbałtyckich dobijały łodzie przybyszów ze 

Skandynawii. Osiedlali się u ujścia Wisły, ślady ich obecności 

odkryto też w rejonie Główczyc i Potęgowa... Potem 

ruszyli stąd na południe, ku Morzu Czarnemu. 

Czy toczyli walki z miejscową ludnością? Nie wiadomo, 

ale w okolicznościach, których zapewne nigdy nie poznamy, 

właśnie tu, pod Poddąbiem, jakaś ich grupa pochowała 

swoich zmarłych. Głazy po dziś dzień zaznaczają miejsce 

pochówku. 

Na mapie z 1919 roku miejsce to oznaczono jako “Huenen 

Gräber” (“Groby Hunów”) – tak samo jak wzgórze 

przy ul. Darłowskiej. Miejscowa ludność zwała te głazy 

Skamieniałymi, albo Zatopionymi Dzwonami. Opowiadano, 

że dawno temu były to dzwony kościoła w Rowach. 

Brzmiały tak wspaniale, że pewien bogaty rycerz, do 

którego należały w dawnych czasach Rowy, a który miał 

swój zamek w Wytownie, wsi stanowiącej odrębną parafię, 

nakazał zabrać je z Rowów i przetransportować do siebie. 

Gdy jednak furmanka z dzwonami dojechała do granicy 

rowieńskiej i wytowieńskiej parafii, ładunek stoczył się z 

niej i zamienił w kamienie. Podobno od czasu do czasu w 

lesie słychać nawet dźwięki dawnych dzwonów. 

Kamienie to częsty motyw pomorskich legend, jedna z 

niech opowiada o tym, jak to diabeł założył się z księdzem o 

duszę, że w ciągu jednej nocy, przed pierwszym kurem, zbuduje 

z głazów kościół nad pobliskim jeziorem Gardno. Nie 

udało mu się, bo cwany ksiądz, widząc że diabeł już kończy 

budowę, obudził koguta wcześniej. Rozzłoszczony czart, śmigając 

w przestworzach, upuścił ostatni transport głazów. 

Na początku XX wieku zainteresowali się samotnymi głazami 

niemieccy regionaliści. Twierdzili, że są to pozostałości 

grobowca megalitycznego. We wrześniu 1979 roku zweryfikował 

tę tezę profesor Tadeusz Malinowski, archeolog z 

ówczesnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Słupsku. Przeprowadził 

wykopaliska i natrafił na ukryty pod ziemią krąg 

z mniejszych kamieni, otwarty od strony morza, oraz na 

12


fragmenty glinianych naczyń z okresu rzymskiego – a więc 

późniejszych niż megality. Szczątków ludzkich nie znalazł. 

Podejrzewał, że złożono je w innym miejscu lub bezpośrednio 

pod głazami. Skonstatował jednak, że jest to najdalej 

na północ wysunięte cmentarzysko grupy Odry - Węsiory 

– Grzybnica, datowane na okres kultury wielbarskiej, wykazujące 

czytelne związki ze Skandynawią. 

Baczni obserwatorzy, którzy przez dłuższy czas wpatrywali 

się w głazy w Poddąbiu twierdzą, że można dopatrzyć 

się na nich tajemniczych znaków. W jednym z nich upatrują 

podobieństwa do skamieniałej ludzkiej twarzy. 

Pozostałości pradawnego 

grobowca 

kamiennego z 

czasów, gdy na 

Pomorze przybyli ze 

Skandynawii wojowniczy 

Goci. 

Magiczny kamienny 

krąg z 

czasów gockich 

w Węsiorach na 

Kaszubach. W 

takich miejscach 

odbywały się tajemnicze 

obrzędy 

kultowe. 

Przypadek czy cud? 

Przez dwa tysiące lat nikt nie zakłócał spokoju spoczywających 

prawdopodobnie pod głazami wojowników. Aż 

do stycznia 1995, kiedy to wydarzyła się rzecz niebywała, 

wprost niespotykany zbieg okoliczności, w który uwikłany 

byłem również ja Marcin Barnowski, dziennikarz regionalnego 

czasopisma “Głos Pomorza”. 

Akurat wtedy, wyposażony w kopie starych map oraz 

13

Tajemnice 

kamiennych 

kregów 


archiwalne zdjęcia, przez kilka dni 

poszukiwałem w lasach opisanych 

wyżej “dzwonów”. Ponieważ poszukiwania 

te nie przynosiły skutku, 

nawiązałem kontakt z Jarosławem 

Wilkosem, zastępcą nadleśniczego. 

W ciągu kilku godzin ustalił 

ich lokalizację. Umówiliśmy się na 

wyjazd do dzwonów za dwa dni. 

Niektórzy badacze 

twierdzą, że były nie tyle 

miejscem pochówków, 

ile miejscem kultu. Tu, 

według niektórych, 

miały się odbywać jakieś 

pogańskie ceremonie, 

związane ze zjawiskami W przeddzień wicenadleśniczy 

astronomicznymi, takimi zadzwonił. 

jak przesilenia wiosenne, 

letnie, jesienne i zimowe, - Stało się coś dziwnego. Leśniczy 

twierdzi, że jeden z głazów 

odnotowywanymi na 

podstawie obserwacji 

właśnie zniknął. Ustalamy, co się z 

względnego, z punktu 

widzenia Ziemi, ruchu nim stało – powiedział. 

tarczy Słońca. To właśnie 

tu, pośrodku ka- 

Leśnicy odkryli głaz przy budowanym 

wówczas w Ustce Kościele 

miennych kręgów miały 

być odbywane sądy i NMP Gwiazdy Morza. Okazało się, 

uroczystości religijne. 

że jeden z radnych gminy uznał, iż 

Możliwe też, że podczas 

tych obrzędów składano 

pogańskim bogom przez Gotów kamień idealnie nada 

upatrzony dwa tysiące lat wcześniej 

ofiary z ludzi. Podobno 

się na obelisk ku czci Polskiego Państwa 

Podziemnego. Po interwencji 

właśnie dlatego radiesteci 

i inni badacze zjawisk 

paranormalnych wciąż głaz wrócił do Poddąbia. 

wyczuwają w tych 

miejscach różne dziwne Gdyby nie zbieg okoliczności 

wibracje. 

polegający na tym, że po dwóch 

tysiącach lat akurat w tym samym 

dniu “Skamieniałymi Dzwonami” niezależnie od siebie zainteresowało 

się kilka osób, kamień Gotów przepadłby bezpowrotnie 

jak “Grób Hunów” z ul. Darłowskiej. 

Przed dwoma 

tysiącami lat 

Goci posadowili 

tu te głazy 

pionowo. Czas 

spawił, że teraz 

leżą. Omal 

nie zaginęły w 

latach 90-tych 

XX wieku. 

14


2. Skąd się wzięło Uroczysko 

Na każdym współczesnym planie Ustki ten zalesiony obecnie 

obszar znajdujący się po zachodniej stronie Ustki nosi nazwę 

„Uroczysko”. Przebiega przezeń także ulica o tej nazwie. 

Uroczyskami dawni Słowianie określali odludne miejsca 

w głębi puszczy związane z kultem pogańskich bogów. 

Uważano je za siedzibę duchów. 

Jednym z charakterystycznych miejsc na terenie naszego 

Uroczyska jest tak zwany stawek upiorów, przez dzisiejszych 

mieszkańców Ustki często nazywany „stawkiem 

cepeenowskim” – a to od położonej w sąsiedztwie dawnej 

bazy paliwowej koncernu CPN, poprzednika dzisiejszego 

PKN Orlen. 

Archiwalne przedwojenne zdjęcie wydmowego lasu na obrzeżach Ustki. 

Dawni niemieccy mieszkańcy Ustki mówili o nim gwarowo: 

„Seekenmoor”, co w dolnoniemieckim dialekcie miało 

oznaczać małe jeziorko bagienne. 

Stawek leży w lesie po zachodniej stronie Słupi, tuż przy 

torach kolejowych na poligon. Dziś raczej nie wzbudza 

emocji, ale dawni ustczanie byli przekonani, że nie ma dna. 

15


\To niewielkie bajoro w lesie 

na usteckim uroczysku w 

dawnych wiekach uchodziło 

za nawiedzone przez tajemnicze 

duchy. 

„Seekenmoor”: stawek, który połykał ludzi 

Erich Brose na łamach regionalnego tygodnika „Ostpommersche 

Heimat” w 1930 roku opublikował opowieść o tym 

bajorze usłyszaną od swojej 80-letniej babki, mieszkanki Ustki. 

Wówczas obok tego zbiornika wodnego wił się leśny szlak, który 

nad brzegiem „Seekenmoor” gwałtownie skręcał w prawo i 

kilometr dalej łączył się z główną drogą prowadzącą z Ustki do 

Lędowa. Oto opowieść o zjawach znad bajora, opowiadana w 

Ustce, w połowie XIX wieku: 

Była już prawie północ, lecz przed gospodą w Ustce stała 

jeszcze elegancka bryczka zaprzężona w dwa konie. Niecierpliwie 

przebierały kopytami, a zmęczony długim czekaniem 

woźnica był bliski zaśnięcia. Wreszcie otworzyły się drzwi i 

wyszedł z nich właściciel powozu, dziedzic z Lędowa, jego 

żona i troje dzieci. 

- Karl! Krótszą drogą wzdłuż jeziorka. I to szybko! - zabrzmiała 

komenda. 

Kilka minut później kopyta zadudniły po drewnianym 

moście przez Słupię. Bryczka wjechała do lasu. Nie minął 

kwadrans a woźnica ujrzał w oddali światełko. 

- Lędowo - pomyślał i popędził konie, bo jak najszybciej 

pragnął zasnąć w łóżku. W głowie miał zamęt: nie wiedział 

już, czy to wóz zbliża się do światełka, czy światełko skacze 

od drzewa do drzewa i staje się coraz jaśniejsze. Nagle nastąpił 

błysk o niespotykanej sile! Konie stanęły dęba. Powóz 

16


Wedle opowieści starych ustczan, podobny powóz wraz z pasażerami zatonął w „Stawku 

Upiorów” nieopodal dzisiejszego usteckiego osiedla Kościelniaka. 

zatrzymał się, a światełko zgasło. Zapanowała straszliwa 

ciemność. Karl wstrzymał oddech. Daremnie usiłował zapalić 

przymocowane do wozu latarnie. 

Wstrząs obudził pasażerów. Dziedzic 

wyjrzał przez okienko i zawołał w 

ciemność: - Karl, natychmiast jedź dalej, 

albo niech cię diabli...! 

Woźnica nagle zdał sobie sprawę, że 

otaczają go dziwne postaci. Poczuł, że 

Potem krzyki ucichły. Jedynie 

niewielkie pierścienie 

dotykają go zimne, długie i chude palce. 

Tysiące tkwiących w mroku twarzy znaczyły na powierzchni 

wody miejsce, w którym 

złowrogo nań spogladało. Aby wykonać jeziorko zamknęło się nad 

swoim łupem. 

polecenie swojego pana, woźnica znowu 

popędził konie. Nieprzyjemny plusk wody. Z wnętrza bryczki 

dało się słyszeć krzyki wzywające pomocy. Po chwili znowu 

zapadła cisza. 

Proces woźnicy 

Jedynie niewielkie pierścienie znaczyły na powierzchni 

wody miejsce, w którym jeziorko zamknęło się nad powozem. 

Woźnica, który w ostatniej chwili zeskoczył z kozła w ciemność, 

stał po biodra zanurzony w stawie. Miał wrażenie, że na 

jego stopach zacisnęły się dwie silne dłonie i powoli wciągały 

go w dół. 

- Litości, litości! - krzyczał przerażony w obliczu śmierci. 

Chłód wody czuł już pod podbródkiem. 

Znowu pojawiło się nad nim światelko. Dwie silne ręce 

17


chwyciły go pod pachy i podciągnęły do góry. Zdołał jeszcze 

ujrzeć, jak otworzyło się bezdenne błocko i natychmiast zamknęło. 

Stracił przytomność. 

Minęła dobra godzina, nim 

woźnica się obudził. Nad nim było 

czyste, gwiaździste niebo. Kilka metrów 

przed nim spokojnie mieniła 

się tafla stawku, nad którą błądziło 

jakieś światełko. Gdy tylko odzyskał 

świadomość, pędem ruszył do 

Ustki. 

Błędne 

ogniki 

Występują w legendach 

na całym świecie, W 

Europie na terenach 

pokrytych lasami i mokradłami, 

jak niegdyś 

okolice Ustki. Rzymianie 

zwali je ignis fatuus i 

wierzyli, że w nocy 

Długo musiał walić do okien, 

zwodzą zbłąkanych 

nim obudził sołtysa. Chciał mu podróżnych. Uważano, 

wszystko opowiedzieć, lecz głos że są to błąkajce się po 

świecie dusze zmarłych. 

uwiązł mu w gardle. Był niemy. 

Słowiańscy Kaszubi, 

Drżącą ręką na skrawku papieru którzy żyli tu przed wiekami 

i których wierzenia 

opisał przeżycie. Sołtys czytał i z 

ludowe wywarły wpływ 

niedowierzaniem kiwał głową. 

na treść miejscowych 

Rano ustczanie, starzy i młodzi, legend, łączyli je z obecnością 

diabła zwanego 

udali się na miejsce nocnej tragedii. 

Purtkiem – od purtania, 

Ślady końskich kopyt i kół wyraźnie czyli wypuszczania 

wiodły do wody. Długo sondowano gazów trawiennych 

przez odbyt. Przekazy o 

jeziorko długimi tyczkami, lecz żadna 

nie dosięgła dna. Dochodzenie miotem badań etnogra- 

ognikach są dziś przedficznych. 

Nauka bliska 

policji również niczego nie ustaliło. 

jest folklorystycznej 

Dziedzic, jego rodzina i kareta, interpretacji kaszubskiej. 

przepadli bez śladu. 

Nie uznając istnienia tak 

zwanych sił nadprzyrodzonych, 

genezy legend 

Jednakże niewinnego woźnicę 

aresztowano i oskarżono o nieumyślne 

zabójstwo. Niektórzy do- 

o błędnych ognikach 

upatruje w samozapłonie 

organicznych gazów 

mniemywali nawet, że mógł skrytobójczo 

zamordować swojego pana 

w bagnach. 

i jego bliskich, przywłaszczyć sobie ich sakiewki, a karetę i 

konie sprzedać. Zapewne skazano by go na ciężką karę, gdyby 

nie jego stara mateczka, która prosiła za nim u sędziego. 

Uzyskała tyle, że sędzia postanowił osobiście sprawdzić, ile 

jest prawdy w opowieści woźnicy o światełkach zmylających 

18


podróżnych - Wstrzymamy się z wyrokiem, póki sami nie 

przekonamy się, ile jest prawdy w tej historii o upiorach znad 

Seekenmoor - oświadczył. 

Sędzia zawołał: ognia! 

Znowu była już noc, gdy sędzia ze świtą udali się nad stawek. 

Zabrano fotel i krzesła. Oczekiwali z niedowierzaniem na 

to, co miało się zdarzyć. 

Jakiś ognik faktycznie krążył nad jeziorkiem. Momentami 

zapuszczał się znad tafli 

stawu nad las, by po chwili 

znowu powrócić nad wodę. 

Sędzia spojrzał na zegarek i 

rzekł do towarzyszy: 

Błędne ogniki bagienne, zwodzące podróżnych 

z właściwej drogi, czyli dusze topielców 

na obrazie Arnolda Boecklinga z 1882 roku. 

To powszechny motyw w mitologii ludów północnej 

i środkowej Europy. Takie zjawy miały 

objawiać się nad usteckim bajorkiem. 

- Proponuję, byśmy 

poszli już do domów, bo 

godzina duchów minęła. 

Utwierdziłem sie tylko w 

przekonaniu, że te wszystkie 

straszne historie o upiorach 

znad tego stawu są wyssane 

z palca. 

- Cooo? Poczekaj no! - 

odkrzyknął nieznany głos. 

Zaraz potem cała rzesza 

świetlistych postaci wyłoniła 

się nagle z jeziorka i poczęła zmierzać w kierunku ludzi. 

- Ognia! - krzyknął sędzia do policjantów. Dopiero gdy rozkaz 

nie został wykonany, obejrzał się do tyłu i ujrzał, że ci stoją 

już przywiązani do dużego drzewa, pilnowani przez dziwne 

zjawy. Rozległ się przeraźliwy gwizd - i z jeziora wynurzyła się 

koza! 

Prowadzona przez ognik rzuciła się na sędziego. Rozerwała 

mu rogami ubranie, gryzła, raniła, dopóki ten nie pojął wreszcie 

jej mowy i nie przyrzekł, że niewinnemu woźnicy włos 

z głowy nie spadnie. Rozległ się kolejny gwizd - i wszystkie 

zjawy znowu skryły się w jeziorku. Sędzia i uwolnieni poli- 

19


cjanci powlekli się z 

powrotem do Ustki. 

Woźnica został wypuszczony 

z więzienia. 

E. Brose twierdził, 

że opowieść pochodzi 

z czasów młodości 

jego 80-letniej 

babki, czyli z około 

1850 r. Jak czytamy 

dalej, usteckie bajoro 

przez długi czas wzbudzało lęk u ustczan i mieszkańców pobliskich 

miejscowości. Omijali je, zwłaszcza gdy dzień chylił się 

ku wieczorowi. Uważano, że to miejsce nawiedzane przez duchy 

topielców, którzy wcześniej utopili się w wodach stawku i 

wciąż wciągają do niego kolejnych, żywych ludzi. 

Ofiary wrzucane do bagien 

Ta tradycja może mieć prahistoryczne korzenie. Możliwe, 

że pobrzemiewają w niej dalekie echa zwyczaju opisanego w 

I wieku naszej ery przez rzymskiego historyka Tacyta. W XII 

rozdziale De origine et situ Germanorum opisał ludy żyjące na 

północ od granic cesarstwa, w tym nad Bałtykiem. Zanotował, 

że niektórych skazańców topiono na mokradłach. Według 

Tacyta, w taki sposób tracono tych, którzy stchórzyli na wojnie 

oraz tych mężczyzn, których ciała zostały „zbrukane” 

(najprawdopodobniej chodziło o stosunki homoseksualne). 

Dowodem na to są prahistoryczne zmumifikowane zwłoki 

odnajdywane w torfowiskach i mokradłach Europy Północnej. 

Ale wśród tych mumii są też ciała kobiet i dzieci. To prowadzi 

do wniosku, że na bagnach i w bajorach topiono nie tylko 

skazańców, lecz składano również ofiary z ludzi. W słowiańskiej 

tradycji istniał podobny obrzęd, topienie Marzanny, czyli 

kukły uosabiającej zimę, w szerszym znaczeniu śmierć. Przed 

kilkoma tysiącami lat, jeszcze w epoce kamiennej, ofiary były 

pewnie mniej symboliczne, za to bardziej realistyczne, z konkretnych 

ludzi, a także z różnych cennych przedmiotów. 

20 

Zmumifikowane zwłoki „czlowieka z Rendswühren” z 

muzeum Schloß Gottorf, Schleswig/RFN (fot. commander-pirx/wikipedia.de)


II. O duchach 

dawnych rycerzy 

Mieli być elitą. Wierni Chrystusowi i swoim władcom. Byli 

honorowymi wojownikami, którzy przestrzegają rycerskiego 

kodeksu, danego słowa, nie walczą z bezbronnymi i pomagają 

słabszym. 

Średniowieczni rycerze 

byli też w Ustce. 

Zjawa jednego z nich, 

rycerza pochodzącego 

z dawnego rodu von 

Krümmel pojawiała się 

ponoć jeszcze setki lat 

po śmierci na podmokłych 

łąkach między 

Ustką a Lędowem i 

Duninowem. Według 

dawnych mieszkańców 

Duninowa tajemniczy 

jeździec widywany był 

Średniowieczny rycerz z obrazu Albrechta Duerera, 

malarza tworzącego na przełomie XV i XVI 

tutaj przez wiejskich 

pastuchów, którzy wypasali 

krowy. Straszył ich swoim widokiem o świcie i o zmierz- 

wieku. 

chu, kiedy obniżenia podmokłego terenu spowijały mgły. Z 

nich się wyłaniał i w nich znikał ów tajemniczy rycerz w błyszczącej 

zbroi, na upiornym, siwym koniu. Ostatni niemiecki pastor 

z Duninowa, Hans Schreiber, w swojej kronice Duninowa 

opartej na wcześniejszych źródłach zapisał, że jeszcze w XIX 

wieku fornale z miejscowego majątku opowiadali: „Za czasów 

naszych ojców i dziadów, gdy jeszcze na noc wypędzano konie 

na „Freiheit” i wypasano w „Ellerbruch” (lokalne nazwy), kilka 

razy widzieli oni rycerzy von Krümmel w połyskujących zbrojach, 

na wielkich, upiornych rumakach, objeżdżających swoje 

niegdysiejsze wielkie włości. Pędzili w jakimś „dzikim łowie” 

O „dzikich” albo „szalonych łowach” czy też gonitwach 

duchów można było w XIX wieku usłyszeć także w karczmach 

21


„Dzikie łowy”, obraz Petera Nikolaia Arbo z 1872 roku. 

innych miejscowości w okolicach Ustki. To echa starego 

a zapomnianego już mitu dawnych Indoeuropejczyków, 

przodków Celtów, Germanów oraz Bałtów i Słowian, najsilniej 

zakorzenionego w kulturze germańskiej, w której 

uczestnikiem tych łowów był germański bóg Odyn. Ale 

występował on też w legendach opowiadanych na ziemiach 

polskich. W orszaku zjaw, unoszących się podczas mgieł 

niejako w powietrzu i przetaczających się przez nieboskłon 

na zatracenie karku, gnać miały potępione dusze. W tym 

wściekłym pędzie szukały ukojenia. 

1. Zjawy rycerzy von Krümmel 

Kwestia potępienia za czyny popełnione za życia to 

klucz do tajemnicy tkwiącej w legendach o rycerzach, także 

tych z rodu von Krümmel spod Ustki. Istnieli oni naprawdę 

i byli właścicielami dóbr sąsiadujących z Ustką od zachodu 

co najmniej od 1355 aż do 1602 roku. 

Wśród nich najbardziej frapująca postać, to Wulff, czyli 

Wilk, który żył w dobie reformacji, w pierwszej połowie 

XVI wieku. Nie ma w najbliższych okolicach Ustki nikogo, 

kto byłby bohaterem tak wielu miejscowych legend, jak on. 

Stał się główną postacią poematu, a także nawet dramatu, 

22


wzorowanego na utworach Szekspira. Dramat wydał drukiem 

w 1909 roku słupski nauczuciel Hans Hoffman. W obu 

przypadkach inspiracją dla twórców były stare lokalne sagi, 

jakby żywcem skopiowane ze średniowiecznych żywotów 

katolickich męczenników: polskiego biskupa, św. Stanisława, 

zabitego przez Bolesława Śmiałego (1077) i angielskiego 

biskupa Tomasza Becketa, zabitego w 1170 r, w Canterbury 

przez rycerzy wadcy Anglii. 

Z jedną zasadniczą różnicą. W owych żywotach to duchowni, 

zabici przez świeckich władców, otoczeni są nimbem 

świętości. A w najważniejszej legendzie spod Ustki, 

wzmocnionej dramatem Hoffmanna i poematem Gustawa 

Kratza, dziedzica z podusteckich Zimowisk, jest odwrotnie. 

To zabity duchowny był zły. Dobry był jego morderca, który 

popełnił zbrodnię w stanie wyższej konieczności, uniesiony 

szlachetnym gniewem, ujmując się za starą i słabą kobietą. 

Z XIX-wiecznych przekazów dowiadujemy się o nim, że był 

dzielny na wojnach, a wolny czas w Duninowie najchętniej 

spędzał na łowach. 

Obrońca wdowy 

Rycerz Wulff przejeżdżając pewnego dnia konno przez 

swoją wieś, spostrzegł płaczącą starą kobietę, siedzącą na 

schodach wiodących do duninowskiej świątyni. Rozpacz 

kobiety poruszyła go. Zatrzymał rumaka i spytał, dlaczego 

płacze. I wówczas dowiedzał się, że powodem jej rozpaczy 

jest ksiądz, który właśnie odprawiał we wnętrzu kościoła 

mszę. 

- Nie chciał przyjąć mojej ofiary. Miałam tylko trzy kurze 

jaja, a on uznał, że to za mało i nie dopuścił mnie do Stołu 

Pańskiego – powiedziała stara wdowa. 

Rycerz zatrząsł się z oburzenia, a był człowiekiem impulsywnym. 

Wtargnął do wnętrza kościoła w trakcie mszy. 

Przerwał ją, podchodząc do ołtarza. Głośno żądał od księdza 

natychmiastowych wyjaśnień. „Dumny klecha” – jak 

określa go XIX-wieczny poemat Kratza – wyjaśnień odmówił. 

Doszło do ostrej wymiany zdań, podczas której rycerz 

23


sięgnął po ostry argument: miecz. Przebił nim pierś duszpasterza. 

Z trzewi księdza wypłynęła wówczas czarna krew: 

jak sądzono, znak opętania przez szatana. 

Głaz z odciśniętą podkową konia z zaświatów 

Za swój czyn rycerz jeszcze za życia musiał odpokutować. 

I to też zostało opowiedziane w legendach. Wulff w 

ramach pokuty musiał, wedle tych przekazów, oddać znaczną 

część swojego majątku kościołowi, między innymi wsie 

Pęplino i Starkowo, nieopodal których, we wsi Golęcino, 

znajdować miał się w średniowieczu klasztor albo folwark 

należący do mniszek ze słupskiego konwentu norbertanek. 

Jest też udokumentowana jeszcze w XIX wieku legenda o 

sporach, jakie Wulff wiódł z duchownymi, a zwłaszcza z 

pełnomocnikiem mniszek, o przebieg granicy. W pewnym 

momencie poprzysiągł coś fałszywie i wyrzekł, że jeśli to, co 

przed chwilą powiedział, nie jest prawdą, to niech rozpęknie 

się najwiekszy głaz leżący na jego włościach, gdy tylko 

dotknie go podkowa jego konia. 

I tak się stało. Rumak poniósł rycerza w szalonym galopie 

i jednym kopytem uderzył o głaz. Ten rozpękł się na 

trzy części, wyznaczając nowe granice posiadłości Krümmelów. 

Jeden z ułamków głazu spadł na granicy oddzielającej 

pola należące do Duninowa i Starkowa. Dziś kamień ten 

Tu, przed kościołem w Duninowie, rozpoczął się dramatyczny spór rycerza Wulffa i księdza. 

24


znajduje się na krawędzi lasu, osunął 

się na dno rowu melioracyjnego i jest 

niedostępny dla oka. Ale jeszcze w 

latach 90-tych widoczne były na nim 

ślady dwóch podków zwróconych 

okręgami do siebie. Dowód, że faktycznie 

uderzył weń kopytem koń 

Wulffa Krümmela? Jedno jest pewne: 

to godło z Krümmelowskiego herbu, 

takie samo, jakie do dziś można oglądać 

w przedsionku duninowskiego kościoła na wydobytej 

niegdyś spod ołtarza i powieszonej tutaj na ścianie płycie 

nagrobka Krümmelów. 

Wyobrażenie rycerza Wulffa 

von Krummela na przedwojennej 

mapie atrakcji powiatu 

słupskiego. Przy siodle tarcza 

z rodowym herbem. 

Owiany legendą głaz w rzeczywistosci był w średniowieczu 

kamieniem granicznym, faktycznie oddzielającym 

włości rycerzy od dóbr kościelnych. Dwa pozostałe kawałki 

rozłupanego głazu spadły w „Hinkenort” (“Kulawizna”) i w 

„Hasenort” (“Zajęczyzna”), jednak – jak mówią stare przekazy 

- na nich nie dochowały się ślady podków krümmelowskich 

rumaków. 

„Niech mu Bóg 

łaskawy” 

Nagrobek Krümmelów z kościoła w Duninowie, 

przedwojenny szkic Rudolfa Hardowa. Z napisów 

na kamieniu dowiadujemy się, że ciało 

ostatniego rycerza z tego rodu, zmarłego 5 

lipca 1602 roku, pochowano dopiero po miesiącu, 

4 sierpnia. Prawdopodobnie je zabalsamowano. 

Inaczej trudno wyobrazić sobie tak długie 

przechowanie zwłok, zwłaszcza w lecie. 

Jakkolwiek by na to 

patrzeć w życiu owianego 

starymi sagami 

rycerza Wulffa faktycznie 

musiały zaistnieć jakieś 

dramatyczne zdarzenia. 

Wskazuje na to stary 

napis na jednym z witraży, 

które zdobiły okna 

absydy duninowskiego 

kościoła. Witraż, jak pisze 

Schreiber, został zdemontowany 

w 1878 roku. 

Pastor oglądał go jeszcze 

w 1939 roku w słupskim 

25


muzeum. Napis przy herbie brzmiał: 

„niech mu Bóg łaskawy”. Czyżby 

Wulff rzeczywiście miał jakieś szczególne 

powody, by lękać się sądu ostatecznego? 

Klątwa Krümmelów 

Dziś jedyna pamiątka po Krümmelach 

to kamienna płyta, która wisi 

na ścianie w przedsionku świątyni 

w Duninowie. Przykrywała niegdyś 

doczesne szczątki pochowanego pod 

ołtarzem ostatniego z duninowskich 

rycerzy, Georga von Krümmela, pana na Modle. Zmarł o 

ósmej rano, 5 lipca 1602 roku. Miał 63 lata. Podobno cieszył 

się wielką łaską księcia Jana Fryderyka z rodu Gryfitów. 

Herb rycerzy von Krummel, 

którzy w zamierzchłych 

czasach mieli straszyć pod 

Duninowem. 

W Duninowie opowiadano legendę, że zmarł w następstwie 

polowania. Gdzieś w okolicznych lasach spotkał się 

oko w oko z potężnym jeleniem. Zranił śmiertelnie zwierzę, 

ale ono w ostatnim zrywie przebiło rycerza rogami. Poroże 

jelenia również trafiło do kościółka. W 1878 roku, po remoncie 

świątyni, zabrali je do swojego pałacu w pobliskich 

Zaleskiech von Belowowie, następcy Krümmelów na tych 

włościach. 

Na nagrobku wdowa po ostatnim Krümmelu kazała w 

1614 roku wyryć porażające swą treścią zdanie-klątwę: „Kto 

zbeszcześci ten nagrobek, niechaj dotknie go nieszczęście”... 

To archiwalne zdjęcie, 

wykonane pod Ustką 

w latach 30. XX wieku, 

najprawdopodobniej 

ukazuje legendarny 

głaz z odciskiem 

kopyta konia rycerza 

Wulffa. 

26


2. O rycerzach z piętnem zdrady 

W legendach o rycerzach von Krümmel odbijają się 

echa pomorskiej reformacji. W XVI wieku także przez 

te tereny przetoczyła się rewolucja religijna, polegającą 

m.in. na odbieraniu klasztorom katolickim przez książąt 

i rycerzy ich bogactw, a zwłaszcza ziemi. W tym zamieszaniu 

do Ustki trafił wówczas wielki XIV-wieczny krucyfiks, 

zabrany przez słupskich mieszczan z klasztoru 

norbertanek w Słupsku. Pewnie obłowił się wówczas na 

kościelnym mieniu także ów Wulff Krümmel. Miejscowy 

lud zapamiętał jego majątkowe spory z kościołem, a 

może także jakieś zbrojne utarczki – i dlatego każe mu 

straszyć po pastwiskach i łąkach. 

Byli jednak dokładnie w tym samym miejscu także 

inni rycerze, którzy – gdyby faktycznie istniały zaświaty 

– również mieliby za co tu pokutować. To przedstawiciele 

możnego rodu Święców, pierwszych historycznie 

udokumentowanych właścicieli Ustki. 

Zaledwie kilka kilometrów od miasta znajduje się, 

wciąż dzikie, jak przed blisko tysiącem lat, jezioro Modła. 

Nad jego wschodnim brzegiem stoją chałupy wsi Lędowo. 

Skrzyżowanie polnych dróg koło Lędowa na zachód od Ustki. Miejsce, w którym niegdyś 

spotkali się rycerze z rodu Święców z margrabiami brandenburskimi to dziś idealny cel 

wycieczek rowerowych. 

27

Wielki zjazd w Lędowie 


Dokładnie 17 lipca 1307 roku łąki wokół wsi Lędowo 

koło Ustki zaroiły się barwnymi szatami rycerzy, możnowładców 

i czeladzi. Rozbito namioty, rozpalono ogniska. 

Z wozów, zapewne także z łodzi żaglowych, przycumowanych 

przy brzegach jeziora, ściągnięto peklowane 

mięsiowo, beczki z miodem, piwem i najprzedniejszymi 

winami. Uczta musiała być, bo czym, jak nie ucztą, 

okrasić spotkanie przedstawicieli ówczesnych elit i ich 

poważne rozmowy. Toastów wymagał także wynegocjonowany 

tu układ. 

Następnego dnia namioty zwinięto, wozy odjechały, 

łodzie podniosły żagle. Może niektórzy uczestnicy już wówczas 

odjeżdżali stąd z nieczystym sumieniem. Ale i tak nie 

mogli zdawać sobie sprawy z tego, jak ten krótki epizod 

pod Ustką zaważy potem na dziejach całej Europy. 

Ludźmi, dla których w 1307 roku w podusteckim Lędowie 

rozpalano ognie, byli margrabiowie brandenbuscy 

i biskup kamieński z jednej strony, z drugiej - słupscy 

możnowładcy: wojewoda pomorski Święca, jego brat 

Wawrzyniec, syn Piotr, zwany Piotrem z Nowego i inni 

przedstawiciele rodu, do którego należała „od czasów 

przodków” także Ustka. Brandenburczycy mieli wrogie 

zamiary względem Królestwa Polskiego, dopiero co zjednoczonego 

po rozbiciu dzielnicowym. Chcieli zagarnąć 

Pomorze, które wcześniej obiecali im rzadzący w Krakowie 

Czesi. Święcowie zaś zarządzali tą dzielnicą: najpierw 

z ramienia książąt gdańskich, potem króla polskiego 

Przemysła II, następnie jego spadkobiercy - Władysława 

Łokietka, a potem Czechów - i od roku znowu Władysława 

Łokietka. Senior Święca był wojewodą słupskim i 

gdańskim, jego syn Piotr – kanclerzem pomorskim. Można 

powiedzieć, że byli tu gospodarzami od zawsze. Historycy 

lokalizują ich gniazdo rodowe w okolicach Słupska. 

I zawsze wcześniej działali w sposób propolski. Święca 

był prawą ręką księcia gdańskiego Mściwoja II w czasie, 

gdy ten decydował o połączeniu swojego księstwa z 

28


Wielkopolską. Wielkokrotnie, zarówno on, jak i jego brat 

Wawrzyniec i syn Piotr, dowodzili wierności polskim 

władcom w bitwach na czele oddziałów rycerzy 

z kasztelanii słupskiej. 

W imię prywaty 

Dlaczego więc w letni dzień 1307 roku Święcowie spotkali 

się w Lędowie ze swymi wrogami? Żywili zadrę do 

księcia Łokietka. Kilka miesięcy wcześniej stanął on po 

stronie biskupa włocławskiego. Kazał Święcom wypłacić 

biskupowi niemałą sumę. Łokietek irytował także słupską 

rodzinę tym, że nadawał urzędy na Pomorzu rycerzom z 

innych dzielnic Polski, pomijając miejscowych. 

Tymczasem w 1307 roku nad Ziemią Słupską znowu 

zawisła groźba wojny. Rok wcześniej Brandeburczycy 

zajęli Ziemię Sławieńską. Linia “frontu” przebiegała na 

zachód od Ustki, przy jeziorze Modła i wsi Lędowo. Było 

jasne, że w następnym roku „Brandenbury” ruszą na 

Słupsk, a potem na Gdańsk. Święcowie musieliby stawić 

im opór, jak już zresztą czynili to wielokrotnie wcześniej. 

Znowu ginęliby ludzie, znowu niszczony i rabowany byłby 

dorobek ich pracy. 

Tym razem jednak nie chwycili za miecze. Zdecydowali 

się na rokowania z wrogami. Finałem było właśnie spotkanie 

na granicy, w Lędowie. W układzie wówczas spisanym 

Święcowie poddali się władcom Brandenburgii i przekazali 

im całe Pomorze, w zamian uzyskując gwarancję, iż nowa 

brandenburska władza pozostawi ich w posiadaniu ogromnych 

dóbr i urzędów, w tym urzędu kasztelana słupskiego. 

Dziś powiedzielibyśmy, że oddali hołd nowym panom, aby 

zachować swe godności. 

Skutki tego, co wydarzyło się pod Ustką w 1307 roku, z 

perspektywy stuleci okazały się katastrofalne. W 1308 roku 

Królestwo Polskie utraciło Gdańsk, o którego odzyskanie 

wojowało potem przez 150 lat. Nie do końca skutecznie, bo 

państwo brandenbursko–pruskie przetrwało pierwszą falę 

polskich zwycięstw. Dlatego potem doszło do rozbiorów, 

29


a następnie do dwóch wojen światowych, w których życie 

straciło około 70 milionów ludzi. 

To pasmo nieszczęść zaczęło się w 1307 roku w Lędowie, 

2 kilomtry na zachód od Ustki. Może to więc ci rycerze 

błąkali się w dawnych czasach jako duchy po łąkach 

i lasach na zachód od Ustki i straszyli pasterzy 

z Duninowa? 

Ale nawet jeśli tak było, to od niedawna nie mają już 

powodu by urządzać potępieńcze gonitwy. W lecie 2007 

roku, dokładnie 700 lat po wydarzeniach w Lędowie, na 

zachodnim nabrzeżu portu w Ustce odbył się proces wojewody 

Święcy, który pojawił się na nim osobiście w swoim 

historycznym stroju. Przedstawiono mu zarzut, który 

stawiany mu jest w wielu podręcznikach historii - że 

zdradził. Sędzią był zgromadzony lud. Kto chciał, mógł 

wydać swój wyrok wrzucając kamień do jednego z dwóch 

koszy, tego z napisem “winien”, albo tego z “niewinien”. 

I lud w 2007 roku uniewinnił go z zarzutu zdrady. 

Buty za Ustkę 

Ten słupski ród okazał się 

nieszczęściem dla Ustki. Naraził 

ją bowiem na... śmieszność. 

Do dziś niektórzy 

mieszkańcy Słupska dokuczają 

mieszkańcom Ustki wypominając 

cenę, za jaką niegdyś 

Święcowie sprzedali ją Słupskowi: 

jedną parę butów. 

W 20 lat po układzie w Lędowie, 

dzięki któremu utrzymali 

się w posiadaniu ogromnych włości, w lutym 1337 

roku Święcowie zawarli kolejny układ – tym razem ze Słupskiem, 

rządzonym już przez mieszczan osiedlonych tu w 

okresie kolonizacji niemieckiej. Przedmiotem umowy była 

Ustka i jej mieszkańcy. Święcowie: Jaśko z Darłowa i Jaśko 

ze Sławna, oddali ją Słupskowi na własność. W zamian 

30 

Para średniowiecznych butów. Podobne 

słupszczanie mieli przekazywać 

rycerzom, a potem ich potomkom 

corocznie na 11 listopada – aż do 

końca świata.


Słupsk co roku - im i ich potomkom - miał przekazywać 

parę butów lub jej równowartość, czyli 8 srebrnych groszy - 

około 40 dniówek ówczesnych robotników najemnych. 

Ustka straciła wiele, bo na całe wieki pozostała wsią 

należącą do słupskich kupców, czymś w rodzaju kolonialnej 

faktorii. Mieszkańcy nadmorskiej osady musieli składać 

przysięgę słupskim rajcom na wierność Słupskowi. Był to 

warunek, bez którego spełnienia pastor miał zakaz udzielania 

ślubów. Każdy młody ustczanin najpierw więc musiał 

składać przysięgę miastu nad Słupią, a dopiero potem 

mógł ślubować swojej wybrance. 

Dopiero na początku XXI wieku Ustka przekształciła 

starą szkołę na ratusz. Ale praw miejskich formalnie 

wciąż nie ma. Słupsk skorzystał, bo przez setki lat zarabiał 

na morskim handlu, który przechodził przez ustecki 

port. Jednak, mimo iż brak dotąd dokumentu zwalniającego 

go ze świadczeń na rzecz Święców, od dawna nie 

przekazuje już butów potomkom dawnych właścicieli 

Ustki. Co będzie, gdy któryś z nich upomni się o te buty i 

naliczy procent? 

Grosz praski z początku 

XIV wieku. 

Prawdopodobnie 

na takie pieniądze 

przeliczano wartość 

butów należnych 

Święcom. 

3. Gdzie leży rycerz bez głowy 

Był jeszcze jeden rycerz, który w zamierzchłych czasach 

budził w Ustce wielki lęk. Nazywał się Borchard von Winterfeld 

i mieszkał w pobliskich Zimowiskach. Straszny był 

nawet jego herb. Przedstawiał wspartego przednimi łapami o 

snopek wielkiego wilka. 

Ród Winterfeldów pojawił się tutaj na początku XIV wieku. 

Około 1320 roku niejaki Dame Winterfeld pojął za żonę 

Polkę z Wytowna. Kolejnymi dziedzicami posiadłości byli De- 

31


tlof, Henning i Klaus. Ich imiona widniały jeszcze w XIX wieku 

na okiennych witrażach w miejscowym kościele. Kolorowe 

szkiełka spodobały się jednak jakiemuś pruskiemu urzędnikowi. 

Podobno kazał je wymontować i wysłać do właśnie wówczas 

odnawianego, pokrzyżackiego zamku w Malborku. 

Ścięty pod bramą 

Ród Winterfeldów, choć niemiecki, wiernie służył pomorskim 

Gryfitom. Bez ich poparcia nie doszedłby do takiego 

znaczenia. W 1485 roku Konrad von Winterfeld był 

ważnym opatem klasztoru norbertanów w Białobokach 

koło Trzebiatowa 

i bliskim doradcą księcia. I właśnie wówczas, w 1485 roku, 

zdarzył się wypadek, który wstrząsnął całym pomorskim 

państwem. Mieszczanie ze Sławna pojmali rycerza z podusteckich 

Zimowisk, odbyli nad nim sąd i pod stojącą do 

dziś Bramą Słupską obcięli mu głowę. 

Zamek krzyżacki w Malborku. Podobno tu trafiły stare witraże z kościoła w Zimowiskach. 

Głów, szczególnie rycerzom, nie obcinano bez powodu. 

Borchard najpewniej zwyczajem raubritterów zbójował na 

drogach. Kupcy, w tym także ci, którzy przewozili towary 

do i z usteckiego portu, byli dla rozbójników łakomym 

kąskiem. Wina z Francji czy słupskie piwo można było 

złożyć w piwnicach rycerskiego dworzyszcza, od samych 

kupców natomiast żądać wydania grubych sakiewek z 

pieniędzmi. Rycerz z Zimowisk musiał wyrządzić miesz- 

32


kańcom Sławna jakąś 

krzywdę. Może nawet 

zamordował któregoś 

z nich. Stąd taka bardzo 

surowa kara. Przetrwała 

w starych legendach. W 

Sławnie przez stulecia 

opowiadano, jak to po 

egzekucji mieszczanie, 

rozradowani straceniem 

swojego dręczyciela, grali 

na rynku głową Borcharda 

w piłkę. 

Można było wpaść do 

krypty 

To była makabryczna epoka. Tak egzekucję 

poprzez ścięcie przedstawił na obrazie namalowanym 

30 lat po straceniu von Winterfelda 

znany malarz Łukasz Cranach starszy. 

Jednak wydanie rycerza 

katu przez mieszczan 

bardzo zirytowało księcia. Za namową opata, kuzyna 

zabitego, postanowił przykładnie ukarać Sławno. Nałożył 

na nie dużą pieniężną grzywnę, nakazał zwrócić rodzinie 

Winterfeldów 20 guldenów za konia zabranego zabitemu 

a jemu urządzić uroczysty pogrzeb z udziałem opata 

i trzydziestu innych dostojnych gości. Na koszt mieszczan 

miały być także odprawiane raz w roku, aż „po wieczne 

czasy”, w kościołach w Sławnie i w Słupsku, msze za duszę 

zabitego. Ponadto specjalne delegacje sławnian miały 

być wysłane na pielgrzymki do Rzymu oraz do świętych 

miejsc Pomorza: Górę Chełmską, Świetą Górę pod Polanowem 

oraz na smołdziński Rowokół. Na miejscu kaźni 

miał zaś stanąć 10-metrowy krzyż. 

Mieszkańcy Sławna nie dotrzymali słowa. Krzyża nie 

ma, za rycerza z usteckiej gminy od wieków nie odprawiono 

żadnej mszy. Dziś jedyne ślady po Winterfeldach 

to kamienne płyty w kościele. Ta przy wejściu, po prawej 

stronie, pochodzi z 1614 roku. Upamiętnia Damiana von 

Winterfelda, książęcego starostę, zarządzającego całym 

okręgiem słupsko-sławieńskim oraz jego żonę Zofię, 

33

34 


ostatnią z rodu Krummelów, dziedziców Duninowa, Lędowa 

i Modły. Płytę wieńczą herby skoligaconych rodów. 

Winterfeldowski, przedstawiający wilka wspartego na 

snopku, później zainspirował prawdopodobnie twórców 

herbu słupskiego powiatu. 

Tablica Damiana i Zofii pierwotnie była wmurowana 

po prawej stronie ołtarza. Ufundowała ją jeszcze za życia 

owdowiała Zofia. Ona także - na co wskazuje napis z tyłu 

ołatrza - sfinansowała także parafii ołtarzowe malowidła 

oraz witraże. Nie wiadomo natomiast komu poświęcony 

jest nagrobek do dziś tkwiący pod ołtarzem. Autor artykułu 

o kościele z 1930 roku napisał: „Jest usytuowany 

w takim miejscu, że przez wieki stąpali po nim wszyscy 

wierni. Dlatego napisy zostały zatarte, z wyjątkiem herbu 

Winterfeldów na górnej krawędzi. Kamień musi pochodzić 

także z XVII wieku, gdy był jeszcze rozpowszechniony 

zwyczaj umieszczania nad zmarłym, grzebanym w 

kościele, epitafium w posadzce”. 

O tym nagrobku znalazł się także zapis w kronice 

miejscowej szkoły. Z niego dowiadujemy się, że w 1913 

roku trzeba było wymienić posadzkę, bo kamienny nagrobek 

zapadał się. Drewniane listwy, na których spoczywała 

płyta, przegniły. Przy mocniejszym stąpnięciu 

można było wpaść do krypty. 

Po odsunięciu płyty ukazało się wnętrze 

krypty, głębokiej na dwa metry. 

Znaleziono w niej dwie zmurszałe, 

ale jeszcze nie rozsypujące się 

trumny. 

Gałąź rodu Winterfeldów 

z Zimowisk wymarła 

w połowie XVII wieku. 

Dlaczego? Pośrednia odpowiedź 

zawarta jest w 

kronice kościelnej. Otóż 

Sławno, średniowieczna Brama Słupska. 

Tu w XV wieku został ścięty rycerz 

– rozbójnik spod Ustki.


W podziemiach tej średniowiecznej świątyni przy szosie Ustka – Słupsk do dziś leżą 

szczątki rycerzy, którzy niegdyś pieczętowali się wilkiem i straszyli miejscową ludność. 

miejscowy pastor, Chrystian Wirker, kłócił się z Mikołajem 

von Winterfeldem, synem Damiana i Zofii, o świadczenia 

przynależne mu jako duchownemu. Mikołaj skąpił. 

Pastor grzmiał więc z ambony o zgorszeniu, które bierze 

się stąd, iż rycerz wiedzie 

„bezżenne życie”. W 1651 

roku duchowny uciekł z 

parafii. O tym, co dzialo 

się z nim później, piszemy 

niżej. 

Czy straszył w skórze 

wilkołaka? 

Nagrobek rycerzy von Winterfeld z kościoła 

w Zimowiskach, przedwojenny rysunek 

Rudolfa Hardowa. 

Zimowiska przeszły 

w ręce innych rodów 

szlacheckich, a pamięć o 

rycerzu–zbójniku przykrył 

kurz. Może i opowiadano 

o jego wyczynach jakieś 

historie, jednak trudno 

znaleźć ślady takich opowieści. 

Jest tylko jeden. To 

opowieść o straszliwym 

35

Wilk w herbie rycerzy z Zimowisk. 


wilku, który przez wiele lat 

grasował w okolicy, siejąc 

postrach wśród miejscowej 

ludności. 

Wilk miał być ogromny. 

Porywał zwierzęta, spędzał 

sen z powiek pasterzom. 

Zabił go w 1852 roku 

przy szosie Ustka – Słupsk 

miejscowy myśliwy. Zadziwia 

opis wybuchu radości 

po tym wydarzeniu. Zastrzelone 

zwierzę zawleczono do Ustki, gdzie zawieszono 

je na drzewie na głównym placu osady. Wilk wisiał tak 

przez wiele dni. Z odległych miejscowości przyjeżdżali 

ciekawscy, aby go oglądać. Zorganizowano nawet coś w 

rodzaju festynu – jak czterysta lat wcześniej w Sławnie, 

po zabiciu rycerza von Winterfelda. Czy wierzono, że 

duch zbójnika wcielił się w wilka jakby żywcem przeniesionego 

z herbu Winterfeldów i powrócił na dawne swoje 

włości, znowu siejąc popłoch i zgrozę? To dobry materiał 

do przemyśleń dla miłośników starych legend. 

Kościół w Zimowiskach na zdjęciu z około 

1930 roku. Widoczne są jeszcze żeliwne 

krzyże dawnego cmentarza od średniowiecza 

okalającego świątynię. 

36


III. O kościelnych 

tajemnicach 

Kościoły, te stare, zbudowane w średniowieczu, są jak 

wehikuły czasu. Wchodząc do ich wnętrza i kontemplując 

kilkusetletnie malowidła i rzeźby możemy poczuć siłę wiary 

ludzi, którym niegdyś pomagały się modlić. 

Dla wielu z nich Bóg był wszystkim, a wiara nierzadko 

naprawdę odmieniała gruntownie ich życie. Niekiedy stawali 

się bohaterami legend. 

1. Ustecki pastor, którego spalono na 

stosie 

Ustka i wieś Zimowiska tworzyły już od średniowiecza 

jedną parafię. Dwa jej koscioły, parafialny w 

Zimowiskach i filialny w Ustce, zostały wyświęcone na 

Św. Jana Chrzciciela, 24 czerwca 1356 roku. Ten w Zimowiskach 

istnieje do dziś. Ten w Ustce stał pośrodku dzisiejszego 

Skweru Jana Pawła II, tuż przy porcie. Został 

rozebrany w 1889 roku, gdy Ustka pobudowała większy, 

neogotycki kościół z czerwonej cegły przy ul. Marynarki 

Polskiej. 

W pamiętny dzień 24 czerwca 1356 roku przybył tu 

wówczas osobiście poświęcić oba kościoły ówczesny biskup 

pomorski Jan, syn jednego z niemieckich książąt i kuzyn 

władców Pomorza. Jest legendarny przekaz, cytowany 

przez Martina Wehrmanna, historyka dziejów Kościoła na 

Pomorzu, że asystować miało mu przy tym aż 12 polskich 

biskupów. 

Ustecki ksiądz miał żonę i mógł dać w zęby 

Niewiele wiadomo o najwcześniejszych dziejach obu 

kościołów, ani o księżach, którzy w dawnych czasach pełnili 

tu posługę. W czasie reformacji miejscowy proboszcz szybko 

przeszedł na protestantyzm i był podobno pierwszym 

w całych Niemczech, który czynnie wykorzystał zniesienie 

37

38 


celibatu przez Lutra i niezwłocznie 

ożenił się z jedną 

z mniszek ze słupskiego 

klasztoru. Zapiski z wizytacji 

kościelnych z 1590 roku mówią, 

że Paul Vicke piastujący 

urząd pastora miejscowej 

parafii, tęgo pił z chłopami 

i żeglarzami w karczmach, 

był obżartuchem, a czasami 

nawet uczestniczył w bójkach 

i wiódł bardzo nieuporządkowane 

życie. A ponieważ także 

w obecności wizytatora dopuszczał 

się licznych ekscesów, okazywał wobec niego opór 

i brak pokory, został usunięty z parafii. 

Światło w sztuce chrzescijańskiej to od 

wieków jeden z atrybutów Jezusa Chrystusa. 

Ten fragment obrazu Rembrandta 

ukazuje jaśniejącego Zmartwychwstałego 

podczas rozmowy ze świętym 

Tomaszem. 

Ale za chuligańskie wybryki wyższe władze mogły co 

najwyżej pozbawić duchownego funkcji i dochodów. Pastora 

Christiana Wirkera pozbawiono zaś życia. Został skazany 

na spalenie na stosie. Zapewne za czary albo za herezję. 

Działo się to sto lat po reformacji, mniej więcej w czasach, 

kiedy na ziemiach Rzeczypospolitej działy się rzeczy 

opisane w powieściach Ogniem i mieczem i Potop Henryka 

Sienkiewicza. Zanim pastor zginął, odnotował „cud”, który 

miał wydarzyć się w kościele św. Mikołaja w Ustce. Dziś w 

miejscu, gdzie działy się niesamowite historie, młodzi ludzie 

siadają na ławeczkach, jedzą fast-foody i lody. Zupełnie 

nieświadomi rzeczy opisanych przez pastora i tego, że przez 

pół tysiąca lat dzisiejszy Skwer Jana Pawła II był ponurym 

cmentarzem. 

Światło nadprzyrodzone albo oszustwo 

Wirker przywędrował z okolic Wolina. W 1627 roku został 

pastorem w miejscowości “Sarnow” (chodzi zapewne o 

wieś Żarnowo) w synodzie wolińskim. W 1639 roku powołano 

go na urząd w Zimowiskach i w Ustce. Sto lat po tym, 

jak na Pomorzu protestantyzm zatryumfował nad katolicyzmem. 

Nie był to jednak wciąż czas spokojny. Katolicy i


protestanci ciągle walczyli ze 

sobą. Na Pomorzu i w Niemczech 

trwała wojna trzydziestoletnia. 

Akurat gdy w 1627 

roku Wirker został pastorem 

w okolicach Wolina, do Księstwa 

Pomorskiego wkroczyły 

katolickie wojska cesarskie. 

Kilka lat później przepędzili 

je stąd protestanccy Szwedzi. 

Żołdacy, bez względu na wyznanie, 

okradali miejscową 

ludność z żywności. Za byle 

co wieszali chłopów na drzewach 

i wrotach od stodół, 

palili obejścia. Roznosili choroby 

zakaźne. Historycy szacują, 

że w tym okresie zginął 

co trzeci, a może nawet co 

drugi mieszkaniec Pomorza. 

Niektóre miejscowości całkiem 

zniknęły z powierzchni 

ziemi. 

Odkopane w 2006 roku pozostałości 

dawnego przykościelnego cmentarza przy 

Skwerze Jana Pawła II w centrum Ustki. 

Poświęcenie kościoła przez biskupa na 

średniowiecznej miniaturze niemieckiej. 

W takim to czasie Wirker miał nieść mieszkańcom Ustki 

i Zimowisk pociechę duchową. Na ślady jego działań 

natknął się w latach 30. minionego wieku Rudolf Hardow, 

historyk sztuki i zarazem dyrektor słupskiego muzeum. 

Były to intrygujące wpisy w usteckich księgach kościelnych. 

XVII-wieczny pastor odnotował w nich dwa nadzwyczajne 

zdarzenia. Oto w nocy, w okresie Wielkiego Tygodnia w 

1647 roku, gdy świątynia była zamknięta, jakieś tajemnicze 

światło rozświetliło ołtarz, od czego zapaliły się świece. 

To dziwne zjawisko powtórzyło się jeszcze 19 listopada 

1648 roku. Wówczas owo światło „wyszło” z ołtarza podczas 

sprawowania nabożeństwa, a następnie zapłonęło ponownie 

i samoistnie następnego dnia rano. 

W obu wpisach podani są z imienia i nazwiska świad- 

39


kowie, którzy gasili świece zapalone w ów tajemniczy sposób. 

Za pierwszym razem był to zięć niejakiego Martena 

Stoeffersa, za drugim – Tewes Sassen, przewodniczący rady 

kościelnej. Były to osoby cieszące się wśród lokalnej społeczności 

szacunkiem i zaufaniem. 

Nocne msze umarłych 

„Kto spotkał się ze śladami podobnych kościelnych 

zabobonów?” – pytał Hardow w artykule. Nikt nie odpowiedział. 

A wystarczyłoby sięgnąć do starych legend, 

zebranych w okolicach Ustki i spisanych jeszcze w XIX 

wieku, by przekonać się, że o podobnych dziwnych zjawiskach, 

rozgrywających się w nocy w kościele, opowiadano 

w dawnych czasach w Rowach. Także tam w XVII wieku 

kościół rozświetlały tajemnicze światła. Według miejscowej 

legendy, działo się tak za sprawą szwedzkiego króla Gustawa 

Adolfa, którego okręt dobił tu pewnej nocy do brzegu. 

Władcy towarzyszyła piękna kobieta. Kazał się wraz z nią 

zaprowadzić do kościoła, pozapalać świece i udzielić sobie 

ślubu z ową niewiastą, którą następnie zasztyletował. 

Jest też inna legenda o nocnym nabożeństwie w rowieńskim 

kościele. Pewna kobieta, która za wcześnie przyszła na 

roraty, usiadłszy w rozświetlonym świecami wnętrzu rozpoznała 

wśród modlących się osoby, które od dawna już nie 

żyły. Uzmysłowiła sobie, że uczestniczy we mszy umarłych... 

Średniowieczny kościół ustecki na zdjęciu 

z 1889 roku. 

40 

Archiwalny artykuł Rudolfa 

Hardowa o domniemanym 

cudzie w kościele w Ustce.


Miejsce domniemanego cudu z XVII wieku. Fotografia z 2006 roku. 

Rzuciła się do ucieczki. Zjawy za nią! Próbując ją pochwycić, 

poszarpały jej ubranie. Następnego ranka strzępy 

odzieży znaleziono na grobach cmentarza okalającego óweczesny 

rowieński kościół. 

Czuł się otoczony przez grzech… 

Cmentarz okalał wówczas także kościół ustecki. Tysiące 

ludzkich szczątków do dziś spoczywają pod trawą Skweru 

Jana Pawła II. Ale pastor z Ustki nie pisał o legendach. Jego 

zapiski traktować należy jako informację o „cudzie”, zjawisku, 

które poruszyło lokalną społeczność. Pastora też. 

Z innych przekazów wynika, że Wirker był religijnym 

rygorystą. Prowadził spór z rycerzem Mikołajem von Winterfeldtem, 

dziedzicem z Zimowisk, sprawującym wraz z 

rajcami słupskimi patronat nad parafią. Domagał się większych 

świadczeń na rzecz kościoła, a były to czasy wielkiego 

kryzysu. Wielu miejscowych chłopów wyginęło albo pouciekało 

i nie uiszczało danin. 

Pastor miał z ambony ganić sprzeczne z naturą, „bezbożne 

życie” szlachcica. Za tym skrywa się pewnie skandal obyczajowy. 

- Swoje listy podpisywał „Christianus Wirker, pastor 

w Sodomie” – ustalił w 1912 roku E. Mueller, autor książki o 

ewangelickich duchownych na Pomorzu. 

To ważna wskazówka. A więc Wirker uważał, że w Ustce i 

w Zimowiskach otaczają go grzesznicy! Tacy jak ci, którzy żyli 

41


w biblijnej Sodomie, spalonej przez Boga deszczem ognia 

i siarki. Pastor znał Biblię. Wiedział, do czego się odwołuje. 

Najwidoczniej zarzucał otoczeniu grzechy sodomskie: pederastię, 

współżycie ze zwierzętami i inne zboczenia seksualne, 

„wołające o pomstę do nieba”. 

Obraz na 

przebłaganie 

Znamienne, że zaraz po 

odejściu z parafii tragicznego 

pastora Wirkera, w 

1652 roku mieszkańcy 

Ustki zrobili coś, czego 

nigdy wcześniej nie robili: 

zorganizowali składkę 

i zamówili do kościoła 

dramatyczny obraz 

ukazujący ukrzyżowanie 

Jezusa Chrystusa. 

Umęczony Zbawiciel 

kona na tle ponurego, 

ciemnego nieba, wokół 

niego wiszą na swoich 

krzyżach dwaj łotrzy. Do 

dziś z tyłu obrazu zachowały 

się wypisane 32 

nazwiska mieszkańców 

Ustki oraz kwoty, które 

przeznaczyli na to dzieło. 

Przedwojenni niemieccy 

regionaliści tłumaczyli 

ten gest dziękczynieniem 

Bogu przez dawnych ustczan 

za koniec koszmaru 

wojny trzydziestoletniej. 

Formalnie skończyła się 

ona w 1648 roku. Ale 

regionaliści ci albo nie 

znali, albo celowo przemilczali 

postać duchownego, 

który w końcu 

trafił na stos. Widocznie 

zapomnienie było jednym 

z elementów wymierzonej 

mu kary... 

Mieszkańcy, a przynajmniej ich 

część z Tewesem Sassenem, szefem 

rady kościelnej na czele, przeszli 

chyba na jego stronę. Mogli dopatrzyć 

się „bożej pomsty” w pożarze, 

który nawiedził Ustkę w tych 

latach. Spaliły się prawie wszystkie 

chaty, ale kościół ocalał. 

To właśnie wkrótce po tej pożodze 

wydarzyły się owe dwa „cuda” 

z ołtarzem, od którego samoistnie 

zapalały się świece. W tym też może 

tkwić symboliczny przekaz, wskazujący 

na tajne kontakty Wirkera 

z katolikami. Blask, od którego zapalały 

się świece, pochodził wszak 

od miejsca, w którym przechowuje 

się hostie. To dla katolików są one 

święte, bo wierzą, 

iż w 

momencie 

Wallenstein, dowódca wojsk katolickich, 

okupujacych w XVII wieku 

luterańskie Pomorze. 

42


przeistoczenia hostie przemieniają się w Ciało Chrystusa. Dla 

protestantów to zwykłe opłatki, spożywane na pamiątkę Ostatniej 

Wieczerzy. Czy „cud” miał więc skłonić protestanckich 

ustczan, by zmienili zdanie i wrócili do starej, katolickiej wiary? 

A może Wirker był agentem cesarskim? 

Tajemnicza egzekucja 

Mueller podaje, że w 1655 roku pastor parafii obejmującej 

Zimowiska i Ustkę został ścięty i spalony. 

Kaznodzieja piętnujący grzechy wszystkich wokół, w tym i 

możniejszych od siebie, sam poniósł typową dla tamtych czasów 

karę za herezję i czary. Przy tym ścięcie, poprzedzające stos, 

było aktem łaski. Kilkadziesiąt lat wcześniej takiego aktu miłosierdzia 

dostąpiła także słynna Sydonia von Borck, oskarżona o 

czary. M.in. o rzucenie uroku na książąt pomorskich, w wyniku 

którego dynastia zaczęła wymierać. Została spalona w Szczecinie. 

Ścięcie przed rzuceniem na stos oszczędzało męczarni. 

Nie wiadomo, gdzie odbyła się makabryczna egzekucja 

pastora, który przez 10 lat odprawiał nabożeństwa w Ustce na 

Skwerze Jana Pawła II. Jest informacja, że w 1651 roku porzucił 

tutejszą parafię i gdzieś powędrował. Możliwe, że został z niej 

usunięty. Czy kolejne cztery lata spędził w lochach? A jeśli 

gdzieś wywędrował, to dokąd? W Słupsku w pierwszej połowie 

XVII wieku wykonano 34 wyroki śmierci, z czego aż 18 

to były egzekucje za czary. Żadnego pastora nie wymienia się 

wśród tych skazanych. 

Za egzekucją mógł stać „bezbożnik” von Winterfeld. Jego 

ojciec był książęcym landwójtem w Słupsku i w Sławnie, miał 

więc wpływy w całym 

księstwie. Po przepędzeniu 

Wirkera powołał 

jeszcze na jego miejsce 

pastora z Postomina, 

ale wkrotce potem 

umarł bezpotomnie. 

Majątek przeszedł w 

ręce von Podewilsów. 

Egzekucja poprzez spalenie na stosie. 

43

2. Sekta braci von Below 

44 


W XIX wieku, w dobie romantyzmu, okolice Ustki były 

regionem działania tajemniczej sekty religijnej braci von 

Below. Jeden z protestanckich teologów pisał wtedy, że pod 

Ustką widział oczywiste przejawy działania Ducha Św., lecz 

także i zjawiska które, można wytłumaczyć tylko opętaniem. 

Sekta, gdyby przetrwała do dziś, pewnie przypominałaby 

amerykańskich Amiszów. Ale ślady ruchu religijnego, który 

wzbudził poruszenie nie tylko w naszej okolicy, lecz w całej 

ówczesnej monarchii pruskiej, można dziś znaleźć tylko w 

starych książkach, zakurzonych kronikach i... pod dywanem 

w kościele w Pieńkowie, 17 km na zachód od Ustki. 

Właśnie tu w wielkanocny poniedziałek 1820 roku, zaraz 

po nabożeństwie, dwudziestokilkuletni 

Henryk von Below zastąpił 

drogę pastorowi. Spytał, 

czy wierzy w to, co powiedział 

przed chwilą w świątecznym 

kazaniu - że także niewierzący, 

lecz dobrze czyniący człowiek 

może zostać zbawiony. Pastor 

odpowiedział twierdząco. Wtedy 

młody dziedzic wskoczył na 

wzgórze i wskazując palcem na 

pastora zawołał: - Nie wierzcie 

mu. To fałszywy prorok! 

Legenda o początkach herbu rycerzy 

von Below spod Ustki bardzo przypomina 

tę o herbie rycerza Podbipięty z 

sienkiewiczowskiej Trylogii. Przodek 

Belowów miał niegdyś uczestniczyć 

w bitwie z poganami i ściąć aż trzech 

jednym ciosem swojego miecza. 

Stąd w herbie trzy pogańskie głowy o 

skośnych oczach. 

Lekkoduch, który się nawrócił 

Henryk był najmłodszym z trzech braci von Below. 

Podobnie jak średni z nich, Gustaw, walczył przeciwko 

Francuzom w ostatniej fazie wojen napoleońskich. „Wojna 

nauczyła go jednego: że póki się żyje, trzeba z życia korzystać” 

- pisał w 1861 roku doktor Wagemann, jeden z wielu 

zauroczonych sektą. Porywczy, zapalczywy, młodzieńczo 

lekkomyślny Henryk, był przeciwieństwem Gustawa, który 

wiodąc życie oficera w stolicy Prus, Berlinie, związał 

się z czołówką ówczesnych niemieckich intelektualistów.


Młodość braci von Below, twórców sekty religijnej działającej pod Ustką upłynęła pod 

znakiem wojen napoleońskich. 

Osobiście znał Fichtego, Brentana, Eichhorna i Kleista. Co 

najmniej raz w tygodniu spotykali się w kawiarni niejakiego 

Maia. Ich przywódca duchowy, poeta Achim von Arnim 

roztaczał podczas tych zebrań wizję nowej szlachty, do 

której przepustką miało być już nie urodzenie, lecz zasługi, 

otwartej na przedstawicieli wszystkich warstw narodu. 

Henryk nie filozofował. Bawił się, korzystał z uciech 

życia. Po zwolnieniu z wojska ożenił się z katoliczką, panną 

von Bentivegni. Jego wybranka była religijna, interesowała 

się teologią. Kiedyś pożyczyła od szwagra Gustawa religijną 

książkę, którą mimochodem wziął do ręki Henryk hulaka. 

„Właśnie wrócił do pieńkowskiego pałacu i zwalił się 

na sofę. Wyciągnął nogi, zapalił fajkę i jakby machinalnie 

sięgnął po leżący obok tomik, właśnie ten, który jego żonakatoliczka 

pożyczyła od Gustawa. Otworzył na chybił - trafił. 

Wzrok jego padł na jakiś cytat z Biblii. Nagle uświadomił 

sobie, że jest grzesznikiem, że grozi mu wieczne potępienie... 

Wybiegł z domu, wskoczył na konia i pognał pojednać 

się z bratem - opisywał ten moment 40 lat później Wangemann. 

Dziedzic, brat fornali i dziewek służebnych 

Belowowie zszokowali całą okolicę. Oni, przyjaciele 

najznamienitszych ludzi w monarchii! Gustaw, który był 

45


adiutantem króla, sam car Rosji Aleksander I odznaczył go 

orderem św. Jerzego! Teraz, po swoim nawróceniu urządzali 

konwentykle, podczas których modlili się nie tylko z 

chłopami, ale i ze zwykłymi parobkami i dziewkami służebnymi. 

Uczestnicy tych spotkań, bez względu na olbrzymie 

różnice społeczne, zwracali się do siebie per „bracie”. Dołączali 

do nich mieszkańcy innych wsi w okolicach Słupska 

i Ustki, a sympatyzować miał z nimi także ówczesny pastor 

parafii zimowisko–usteckiej, Neumann. 

I to mimo że szybko zwrócili się przeciwko kościołowi 

państwowemu, bo - jak uzasadniali - większość ówczesnych 

duchownych zatraciła żar szczerej wiary i zurzędniczała. 

„To niewierzący najemnicy, którym bardziej chodzi o 

wełnę niż o zbawienie owczarni” - głosili. 

Belowianie nabożeństwa odprawiali sami, w prywatnych 

domach. Sami rozdzielali Komunię 

Świetą, sami chrzcili 

dzieci, a nawet udzielali sobie 

ślubów. Przestali posyłać dzieci 

do parafialnych szkół. 

„W ten sposób miały być 

chronione przed zetknięciem 

z „dziećmi świata”. Zabawy 

dziewczynek lalkami, czy ślizganie 

się na łyżwach uznawali za grzech”. 

Przed nabożeństwem w wiejskim 

kościółku. Ilustracja z okresu działania 

sekty belowian. 

Gdy wszystkie środki, zastosowane przez władze, okazały 

się bezskuteczne, Królewska Rejencja w Koszalinie zezwoliła 

separatystom na założenie dla ich dzieci w Duninowie 

prywatnej szkoły, która istniała od 1843 do 1 maja 1867 

roku” - pisał duninowski kantor Kannenberg. 

Raport królewskiego szpiega 

Belowowie i ich zwolennicy nie ulękli się grzywien, 

interwencji policji, ani nawet groźby „najazdu” słupskich 

huzarów. Nawet tego, że kilku chłopom nowonarodzone 

dzieci odebrali sądowi komornicy. Doszło do sytuacji, że 

władze rozważały wysłanie do Pieńkowa wojska. Bracia 

46


von Below mieli zostać skierowani na przymusowe badania 

psychiatryczne. 

Udało im się uniknąć tego losu dzięki specjalnej komisji, 

przysłanej tu przez króla pruskiego. Jeden z jej członków, 

doktor Heubner z Wittenbergi, wspominał po latach, że 

po przybyciu tu oniemiał z wrażenia. Prości ludzie: chłopi, 

rzemieślnicy, parobkowie prawili takie kazania, jakie rzadko 

można było usłyszeć w kościołach. Słuchając pewnego 

18-letniego stolarza, doktor nie mógł powstrzymać łez. 

„Emanował jak anioł” - zapisał. 

„Jednak gwałtowny sposób prawienia kazań nadto 

wzrusza osoby o słabych nerwach. Zdarza się, że padają 

w konwulsjach i muszą być wynoszone. Zdarzają się też 

przypadki, które teolog ze starej luterańskiej szkoły wytłumaczyłby 

jedynie opętaniem przez szatana” – komentował 

doktor. Z protokołu komisji o belowianach: „Zarzut, że rozum 

ludzki uznają za dzieło diabła, odrzucają. Twierdzą, że 

rozum jest bożym darem, jednakże po grzechu pierworodnym 

wymaga iluminacji przez Boga. Podłoże tego ruchu jest 

czyste i szczere, ani kryptokatolickie, ani demagogiczne. [...] 

Nieprawdopodobne są insynuacje o tajnym oddziaływaniu 

ze strony kościoła rzymskiego, gdyż Belowowie, a szczególnie 

przewodzący im Gustaw von Below, bardzo mocno 

podkreślają swój antypapizm i tradycyjny luteranizm.” 

Kościół pana Henryka 

Ruch „obudzonych” do prawdziwej wiary rozszerzał 

się na inne miejscowości. Za sprawą małżeństwa Gustawa 

z panną Putkamerówną z Barnowca, dotarł w rejon Kołczygłów, 

gdzie zetknął się z nim późniejszy żelazny kanclerz, 

Otto von Bismarck. We wsi Wierszyno do ruchu przyłączyła 

się wdowa po Franzu von Puttkamerze i jej pięć córek. „Ich 

dwór stał się schronieniem dla prześladowanych „przebudzonych” 

pastorów, co przydało im męczeńskiej aureoli. 

Dzięki temu zdobyły wiele dusz. Jeden z ich gości podczas 

aresztowania żądał ostentacyjnie, by prowadzono go do 

Sławna z zawiązanymi rękoma.” - pisał Wagemann. 

47


Tymczasem w Pieńkowie najpierw utworzono autonomiczną, 

tak zwaną staroluterańską, parafię, a później Henryk 

von Below stworzył całkowicie odrębny kościół. Organizacja 

liczyła zaledwie 1400 wiernych, m.in. w Gardnie Wielkiej, w 

okolicach Słupska, Kołczygłów i Miastka oraz pod Gryfinem, 

gdzie „budził dusze” inny uchodzący za oryginała junkier, 

Adolf Ferdynand von Thaden. Im bardziej byli nieliczni, 

tym silniejszą mieli wiarę. Sympatyzujący dotychczas z 

przebudzonymi pastor Zahn z Pieńkowa zaczął dostrzegać u 

Henryka von Belowa oznaki fanatyzmu. Wangemann: - „Ponieważ 

godziny modłów von Belowa zaczął określać jako 

Wieczorna modlitwa na łonie natury. Obraz Ludwiga Richtera. 

godzinę krzyków, naraził się na zarzut, że nie tylko tłumi, 

ale wręcz obraża Ducha Świętego”. Tymczasem niedzielne 

nabożeństwa przebudzonych rozpoczynały się o 6 wieczorem 

i często trwały aż do północy. 

Nielegalny ksiądz z Duninowa 

Najbliższym współpracownikiem bogacza Belowa był 

ubogi stolarz z Duninowa, Karol Wolff. Miał 17 lat, gdy jako 

prosty żołnierz musiał pójść na wojnę z Napoleonem. Walczył 

na pierwszej linii, potem przez jedenaście tygodni umierał w 

jakimś polowym lazarecie na tyfus. Ale ostatecznie nie skonał 

i uznał to za cud. Potem Bóg doświadczał go nieszczęściami. 

Syn wskutek nieszczęśliwego upadku w dzieciństwie był 

garbaty, żona chorowita. W dodatku w 1836 roku duninowski 

sołtys zadenuncjował władzom, że stolarz nielegalnie 

48


wykonuje zawód kapłana. „Został doprowadzony przed sąd 

i 5 lipca aresztowany. Duszny karcer go nie przestraszył. Cieszył 

się, że może cierpieć za Ewangelię. Po czternastu dniach, 

ponieważ strażnik więzienny chciał polepszyć mu los, Wolff 

mógł zamienić karcer na jasną i przestronną celę”. 

„Jeden ze współwięźniów, który dokuczał mu nieprzyzwoitymi 

słowami, zaraz potem miał tak straszny sen, że po 

przebudzeniu cały drżał i prosił Wolffa o przebaczenie” – zapisał 

świadek z epoki. 

Gdy ośmiu „bezbożnych chłopców z sąsiedztwa” obrzuciło 

dom stolarza kamieniami, „Pan znowu tu był i tak prowadził 

kamienie, że nie wybiły ani jednej szyby” - relacjonował 

Wagemann i konstatował, że dokuczanie Wolffowi skończyło 

się dla łobuzów bardzo źle. 

„Pan wymierzył im sprawiedliwość tak jak tym w Sodomie. 

W krótkim czasie prawie wszystkich dosięgła nagła 

śmierć, a jeden to nawet sam haniebnie odebrał sobie życie. 

O Panie, jakże sprawiedliwe są twe wyroki!” - czytamy w 

wydanej przed 150 laty książce. 

Wolff przed śmiercią był pewien, że pójdzie do nieba. 

„Jakżeż wielkie byłoby moje cierpienie, gdybym żegnając się 

z tym światem nie miał pewności, że jestem zbawiony” - powiedział 

14 grudnia 1857 roku, leżąc już na łożu śmierci. 

Klątwa kowala Volla 

Jego następcą był kowal Voll, uciekinier z okolic Gryfina. 

Wypowiedział posłuszeństwo swojemu panu, ponieważ ten 

nie zezwalał mu na ożenek. Po krótkim pobycie w Pieńkowie 

zbuntowany, charyzmatyczny kowal udał się do wspólnoty 

pięciu Puttkamerówien w Wierszynie. W jego domu zamieszkał 

inny słynny uciekinier, staroluterański „przebudzony” pastor 

Lazjusz: „Jeśli chce pan uczyć moje dzieci i jeść za to tylko kartofle, 

to może pan u nas zostać” – tak miał powiedzieć pastorowi 

kowal. Lazjusz miał w tym czasie problemy i żadnej innej propozycji. 

Zdecydował się. 

W opinii Wangemanna, Voll był... komunistą. „Irytowało go, 

gdy jakaś wyżej postawiona osoba, na przykład jakiś dziedzic, 

49


który mienił się być chrześcijaninem, nosił kosztowne ubranie 

albo jeździł lepszym powozem” – pisał dziejopis sekty. 

Ponieważ także kowal nielegalnie 

szafował sakramentami, władze za 

wszelką cenę starały się niedopuszczać 

do konwentykli. Ścigani „bracia” 

i ich pasterz modlili się więc konspiracyjnie, 

kryjąc się w lasach. Voll miał 

wówczas przepowiedzieć, że jeśli król 

nie zaprzestanie prześladowań, ściągnie 

na siebie i całe pruskie królestwo 

wieczne przekleństwo. 

Klątwa spełniła się. Pruską dynastię 

zmiotła z tronu I wojna światowa 

i wybuchła po niej rewolucja. Prusy 

zostały zlikwidowane decyzją aliantów 

w 1945 roku. A co się stało z ruchem 

belowian? Szybko uległ rozbiciu. 

Bracia spod 

Pastor Gustaw Knak, znakomity 

kaznodzieja, który w XIX 

wieku urządzał w Duninowie 

wielkie nabożeństwa. Aby go 

słuchać, ludzie wędrowali pieszo 

do Duninowa nawet przez 

kilka dni z wsi oddalonych o 

kilkadziesiąt kilometrów. Knak 

spędzał tu każde wakacje, wiadomo 

że lubił kąpiele w morzu 

w Ustce. Umarł na plebanii w 

Duninowie w lipcu 1878 roku. 

Ustki, Sławna, Słupska i Miastka 

wstąpili do innych protestanckich kościołów, wielu z powodu 

prześladowań wyemigrowało do Ameryki, gdzie kolonizowali 

Dziki Zachód. W kościele w Pieńkowie o ożywionym życiu 

religijnym dawnych mieszkańców świadczy tylko tajemnicza 

płyta z wierszem dedykowanym komuś, kto „nie walczył o 

srebro, tylko w lasach i w zielonych 

dolinach stawał za wiarę tak ogromną, 

jak ogromne jest niebo”. 

Tak wyglądało Duninowo 

za czasów stolarza Wolffa, 

który miewał prorocze sny i 

widzenia i który za nielegalne 

wykonywanie zawodu księdza 

trafił na krótko za kratki. 

50


IV. Legendy 

o piratach 

Zadziwiająco dużo legend z okolic Ustki to opowieści o 

piratach, ukrytych przez nich skarbach i o duchach, które 

ich pilnują. Z morskimi rzezimieszkami, według lokalnych 

badaczy, mieli mieć związki rycerze z rodu von Bandemerów, 

których nazwisko wywodzono od „bandy morskiej”. 

Od tej samej bandy, gnieżdżącej się w Rowach i na Rowokole, 

wywodzili także swój ród mieszkający w tej okolicy 

na przełomie XIX i XX wieku Woggonowie, bogaci chłopi. 

O ich przodkach opowiadano, że u piratów z Rowokołu 

byli wioślarzami. Nazwisko Woggon miało pochodzić od 

wioślarskiego zawołania „Woge an!” (na falę!). Ale i sami 

Niemcy przyznawali, że ta ludowa etymologia jest bajkowa 

i że bardziej jest prawdopodobne, iż tak jak Bandemerowie 

wywodzą się od słowiańskiego rycerza imieniem Będzimir, 

pana na „Kodzelow” pod Lęborkiem (wzmiankowanego w 

dokumencie z 1335 roku), tak Woggonowie mieli jakiegoś 

przodka o kaszubskim przezwisku Ogon – to jednak, 

w dziejach usytuowanej na mierzei oddzielającej jezioro 

Gardno od Bałtyku osady, wiele jest sensacyjnych i tajemniczych 

wątków. 

„Jolly Roger”, bandera piracka znana dziś wszystkim miłośnikom filmów o morskich 

rozbójnikach. Miała przerażać załogi kupieckich statków. Średniowieczni piraci bałtyccy 

prawdopodobnie jeszcze jej nie używali, ale zapewnie też mieli jakieś charakterystyczne 

znaki. 

51


Domniemana podobizna najsłynniejszego 

bałtyckiego pirata, Klausa Stoertebekkera. 

Rekonstrukcja twarzy Klausa Stoertebekkera, 

praca Elisabeth Daynès w Muzeum 

Historii Hamburga. 

1. Równodzielcy, którzy napadali na 

statki 

Już w średniowieczu, gdy na południe od Noteci kształtowało 

się państwo polskie, Rowy były przystanią morską 

portu w Gardnie Wielkiej, osady położonej na przeciwległym 

brzegu gardnieńskiego jeziora. Po raz pierwszy wieś 

Rowy wzmiankowano w 1282 roku jako „Rou”, a w 1493 

- jako „Roff” i „Rowe”. W XIV wieku rycerz Bartowicz miał 

prawo organizować tu połów śledzi. Potem rzeczywiście 

rządzili tu Bandemerowie, a po nich wywodzący się z południowych 

Niemiec rycerze von Schwave. Bandemerowie 

utrzymali się natomiast aż do 1945 roku w pobliskim Wytownie. 

Piracka legenda to dalekie echo walk na Bałtyku toczonych 

pod koniec XIV stulecia. Wówczas działali tu bracia 

witalijscy, czyli Vitalienbrueder. Nazwę zawdzięczali 

swojemu pierwotnemu zajęciu: dowożeniu drogą morską 

żywności. W toczącej się w tym czasie na zachodzie Europy 

wojnie stuletniej takich “zaopatrzeniowców” zwano “vitaillleurs” 

– od łacińskiego słowa określającego żywność, które 

w języku polskim wyewoluowało w “wiktuały”. 

52


Vitalienbrüder byli kaprami w 

służbie pochodzącego z Meklemburgii 

króla Szwecji, toczącego 

zaciętą wojnę z Duńczykami i hanzeatyckimi 

miastami. W pewnym 

momencie wraz ze swoimi wojskami 

król został oblężony w Sztokholmie. 

Wówczas to własnie bracia 

witalijscy dowozili mu prowiant. 

Byli doskonałymi żeglarzami potrafiącymi 

niepostrzeżenie przemykać 

przez blokady: w nocy, we mgle, w 

ulewach i sztormach. 

Duch 

tkwiący 

w nazwie 

“Rowy” 

Najprawdopodobniej 

nazwa nadmorskiej 

osady, położonej 14 km 

na wschód od Ustki, ma 

pochodzenie słowiańskie 

i oznaczała pierwotnie 

rów, czyli koryto, którym 

Łupawa spływa z 

jeziora Gardno do morza. 

Być może już w czasach 

prahistorycznych przekopano 

tu dla niej kanał. 

Napadali także na wrogie statki, 

a zdobytymi łupami dzielili się Są jednak także teorie 

po równo. Dlatego nazywano ich doszukujące się skandynawskiego 

pochodzenia 

“braćmi”. Sami siebie określali zaś 

nazw “Rowy” i “Rowokół”, 

według których ich 

w ówczesnym dialekcie dolnoniemieckim 

jako “likedeeler”, czyli źródłem jest określenie 

“rewa” (Reff, Riff) oznaczające 

płyciznę. Auto- 

“równodzielcy”. Do tego dzielili się 

także z ludnością małych wiosek rem ciekawej interpretacji 

nadmorskich, które udzielały im jest Dr Herbert Botho 

Ortwin Spruth z Berlina, 

schronienia. I pewnie dlatego przeszli 

do legendy. Co ciekawe, mniej 1933 r. artykuł na ten 

który opublikował w 

temat. Wywodzi te nazwy 

od słowa “Roewer”, 

więcej w tym samym czasie, kiedy 

działali na Bałtyku, w Rowach miał które według niego, w językach 

dolnoniemieckim, 

się podobno pojawić sam Henryk 

norweskim, duńskim i 

Derby z Lancaster, późniejszy król 

szwedzkim było jednym 

Anglii, żeglujący do Gdańska, by z okresleń rozbójnika. 

wspomóc Krzyżaków w walkach 

z Litwinami. Co skłoniło go do przerwania tej podróży? 

Może on też przejściowo wpadł w ręce piratów? Angielskie 

źródła z 1394 roku mówią o aż 11 napadach pirackich na 

angielskie statki, dokonanych tylko w tym jednym roku, w 

tym na jeden zdążający do Elbląga. Hersztami napastników 

mieli być Goddekin Mighel, Clays Scheld i pewien Storbiker, 

czyli Stoertebekker. 

53


Rowy, zdjęcie z I połowy XX wieku. Tu w XIV wieku miały rzekomo cumować szybkie 

okręty pirackie braci witalijskich. 

Jak pirat założył się z burmistrzem 

Bracia Witalijscy faktycznie przez kilka lat kontrolowali 

cały Bałtyk i uniemożliwiali statkom handlowym swobodną 

żeglugę. Aż do czasu, dopóki nie wzięła się za nich 

flota krzyżacka. Okręty braci w białych habitach przepędziły 

braci równodzielców aż na Morze Północne, gdzie 

później piratów wyłapali najemnicy służący w wojennej 

flocie Hamburga. Przywódców ścięto podczas publicznej 

egzekucji. Opowiadano, że Klaus Stoertebeker, główny 

Ta stara chałupa w Orzechowie, uwieczniona na archiwalnej pocztówce, prawdopodobnie 

należała do kapitana Martena. Gdy się spaliła, pod jej fundamentami znaleziono szkielety. 

54


herszt braci witalijskich, potężny siłacz, zawarł wówczas 

makabryczny zakład z burmistrzem: ci z jego kompanów, 

których zdoła dotknąć po egzekucji, mieli być ułaskawieni. 

I faktycznie: po ścięciu siłacz zdołał jeszcze powstać i, 

już bez głowy, dobiec do jedenastu swoich kompanów. 

Dwunasty miał pecha. Jedna z wdów przyglądajacych się 

egzekucji, żona kupca zabitego na morzu przez piratów, 

widząc że morderców męża może ominąć sprawiedliwość, 

podstawiła bezgłowemu hersztowi nogę. Wtedy dopiero 

padł i już nigdy nie powstał. Burmistrz i tak nie dotrzymał 

umowy. Kat zabił wszystkich, a głowy ściętych piratów 

zatknięto na palach wbitych w ziemię przy wejściu do portu. 

Przez lata były groźnym ostrzeżeniem dla tych, którzy 

mogliby wpaść na pomysł, aby napadać na statki hanzeatyckich 

kupców. 

Żeglarz bez głowy 

Być może to duch Stoertebekera ukazał się niegdyś kapitanowi 

Martenowi w Orzechowie Morskim pod Ustką. Miał 

on ujrzeć tu kiedyś zjawę w postaci marynarza bez głowy. 

Martenowie z Orzechowa przez kilka pokoleń, a nawet, 

Ujście Orzechówki, czyli złej sławy „Trupiej Rzeczki” do Bałtyku, 

kilka kilometrów na wschód od Ustki. To intrygujące miejsce nie tylko 

ze względu na związane z nim legendy. Znajduje się tu wiele kamieni 

z odciskami roślin i żyjątek morskich z czasów paleozoicznych. 

55


jak piszą regionaliści, przez kilka stuleci, byli żeglarzami żeglującymi 

w dalekie rejsy na słupskich statkach handlowych 

z portu w Ustce. Jeden z nich, który był kapitanem, po tym, 

jak już mu się udało szczęśliwie wprowadzić żaglowiec do 

usteckiej przystani, wracał do domu przez nadmorski las. 

Akurat wybiła północ, gdy on jeszcze wciąż był w drodze. 

Księżyc świecił jasno, a on idąc wspominał swoje podróże 

i przygody. Nagle z gęstwiny rzucił się na niego wielki 

pies, który szybko zmienił się w dzika, by zaraz potem 

przekształcić się w postać żeglarza bez głowy. Chociaż kapitan 

już nieraz wcześniej brał udział w różnych walkach na 

czele swoich ludzi, tym razem nie mógł sam uwolnić się z 

uścisków zjawy. Bezgłowy marynarz puścił go dopiero, gdy 

minęła godzina duchów. Kapitan szybko pobiegł do Orzechowa, 

aby opowiedzieć o tym, co mu się przytrafiło. Na 

szczęście żeglarza bez głowy już nigdy więcej nie spotykano 

w tej okolicy. 

Gerda Struetzel, która w latach 30-tych spisała to orzechowskie 

podanie, nie wiąże wprawdzie tej zjawy z postacią 

Stoertebekera. Możliwe, że bezgłowe straszydło było tylko 

oryginalną wymówką, której kapitan użył, by wytłumaczyć 

żonie późny powrót do domu, podczas gdy w rzeczywistości 

całą noc spędził po powrocie z rejsu pijąc z kolegami 

w którejś z usteckich knajp. Ale i inne podania związane z 

Orzechowem częstokroć odwołują się do piratów, którzy 

mieli tu mieć niegdyś swoją kryjówkę. Bracia Witalijscy, 

zapewne ci sami, którzy zagnieździli się też na Rowokole, 

właśnie tu, u ujścia rzeczki Orzechówki do Bałtyku, z 

wysokich klifów wypatrywali żaglowców, które były ich 

potencjalnym łupem, a w osadzie mieli przetrzymywać 

zakładników, wziętych do niewoli na morzu podczas swoich 

zbójeckich wypadów. Tych, za których nikt nie chciał 

zapłacić okupu, po jakimś czasie mordowali i zakopywali 

w dolince u ujścia rzeczki. Podobno jeszcze na początku XX 

wieku znajdowano tu tkwiące w piachach szkielety. I stąd 

miała się wziąć funkcjonująca już wówczas w okolicy potoczna 

nazwa Orzechówki: „Trupia Rzeczka”. 

56


2. Szwedzki skarb, zakopany w 

wydmie 

Struetzel pozostawiła nam jeszcze kilka innych niesamowitych 

opowieści z dawnych czasów, które przez pokolenia 

opowiadano o Orzechowie. Jednego z przodków Martena, 

gdy wracał z pobliskiej Przewłoki, miały osaczyć w lesie 

niezwykłe, bardzo agresywne dziki. Wymachiwanie kijem 

przed ich pyskami nie pomagało. W geście rozpaczy stary 

żeglarz narysował więc wokół siebie koło i zmówił na głos 

„Ojcze nasz”. Zamknął się w czymś w rodzaju magicznego 

kręgu, modlitwa była zaklęciem odpędzającym złe moce. 

Dopiero wtedy dziki go odstąpiły. 

„Królewski Tron” w Orzechowie 

Zachowały się też podania o obecności Szwedów, którzy 

faktycznie okupowali te tereny w XVII wieku, w czasie wojny 

trzydziestoletniej. Robili dokładnie to samo, co 250 lat 

wcześniej piraci: napadali i rabowali, a jako punkt obserwacyjny, 

z którego wypatrywali swoje ofiary, wykorzystywali 

wysokie wzgórze klifowe na wschodnim brzegu Orzechówki, 

zwane Królewskim Tronem. 

Znak ognika 

Jest w tej legendzie ziarno prawdy, bo w dobie wojny trzydziestoletniej 

faktycznie w okolicach Ustki stacjonował oddział 

wojskowy, pozostający w służbie szwedzkiej, ale w praktyce 

przypominający nie tyle żołnierzy, co bandę zwykłych rzezi- 

57


mieszków. Ich główną siedzibą miało być Charnowo. 

Wiadomo, że kto rabuje, gromadzi skarby. Według jednej 

z legend, Szwedzi mieli zakopać między Orzechowem, 

a Poddąbiem trumnę wypełnioną zrabowanym złotem. 

Dziwny to jest skarb, albowiem jak opowiadano, miał się on 

ustawicznie przemieszczać w wydmowych piaskach niecierpliwie 

czekając, aż wreszcie go ktoś odnajdzie. Niekiedy 

wieczorami miejsce, gdzie aktualnie się znajduje, można rozpoznać, 

bo zapala się nad nim jasny ognik. Pewien mieszkaniec 

Orzechowa, ujrzawszy ognik, zaznaczył to miejsce kładąc 

na nim topór, bo chciał wrócić i wykopać skarb w nocy, 

aby nikt tego nie zauważył. Gdy jednak wracając wchodził 

do domu, topór ów śmignął mu tuż nad głową i wbił się w 

nadproże nad drzwiami. 

- Dlatego lepiej, gdy zobaczy się ów ognik, zaznaczyć 

miejsce jakimś przedmiotem, który nie jest niebezpieczny, na 

przykład rękawiczką – radziła regionalistka i dodawała, że 

podczas wykopywania skarbu nie wolno wypowiedzieć ani 

jednego slowa, nawet gdyby nakłaniały do tego dające się 

wówczas słyszeć jakieś tajemnicze głosy. Dwóch odważnych 

mieszkańców Poddąbia, którzy zdołali już wydobyć skarb, 

właśnie przez gadulstwo 

go utraciło. 

Jeden, trzymając 

już w ręku trumnę 

wypełnioną złotem, 

zawołał z radości: 

„mamy ją!” I wtedy 

skarb znowu pogrążył 

się w ziemi i 

zniknął odpływając 

gdzieś pod wydmy. 

Piracki skarb, motyw ze 

słynnej powieści „Wyspa 

Skarbów” Roberta Louisa 

Stevensona. Według dawnych 

legend, podobny skarb 

ma być ukryty do dziś gdzieś 

na wschód od Ustki. 

58


V. Podróże 

przez morze 

Zwłaszcza podczas mroźnych zim, nawet w dzisiejszych 

czasach, ludzie w Ustce opowiadają, jak to kiedyś zamarzł 

cały Bałtyk i po lodowej skorupie przykrywającej grubą 

warstwą morze kursowały sanie między Ustką a Szwecją. 

W takie mroźne zimy miały być nawet budowane na środku 

morza stacje pocztowe i sezonowe gospody, w których podróżni 

mogli sobie odpocząć. 

Owszem, 

takie zdarzenia 

rzeczywiście 

miały 

miejsce, ale 

w zatokach, 

np. Botnickiej, 

która 

zwykle była 

skuta lodem 

każdej zimy. 

Ustka leży nad otwartym morzem, które jeśli zamarza, to 

w pasie do kilku kilometrów przy brzegu. Nigdzie jednak 

nie natrafiłem na przekazy, aby lód kiedykolwiek skuł tu 

cały Bałtyk, tworząc „suche” połączenie ze Szwecją. 

Zamarzniety Bałtyk na obrazie Caspara Davida Friedricha „Wrak 

żaglowca „Nadzieja” z początków XIX wieku. 

1. Jak skolonizowano brzeg na zachód 

od Ustki 

W legendach odnotowano niesamowite transbałtyckie 

podróże. Jedna z tych opowieści związana jest z osadą określaną 

na polskich mapach jako „Zalesin” albo „Breń”, a na 

niemieckich „Saleskerstrand”, usytuowaną na północ od wsi 

Zaleskie, około 10 km za zachód od Ustki. Miejscowość ta 

nie istnieje od ponad pół wieku, bo jej obszar znalazł się w 

obrębie poligonu wojskowego, utworzonego w latach 

59


30-tych przez Niemców, przejętego następnie przez polskie 

siły powietrzne. „Salesker Strand”, to w tłumaczeniu Zaleska 

Plaża, albo Zaleski Strąd, czyli Zaleski Brzeg. 

Przybysze na lodowej krze 

Niemiecka nazwa lepiej charakteryzowała położenie osady. 

Pierwotnie jej chaty znajdowały się tuż za plażą. Według 

ustnych przekazów, spisanych przez Arweda von Livoniusa 

z Duninówka w 1937 roku, Zalesin założyli czterej szwedzcy 

rybacy. 

Zimą, około 1600 

roku, mieli oni łowić 

ryby w przeręblach 

wywierconych w polu 

lodowym gdzieś u 

wybrzeży Szwecji. 

Nie dostrzegli w porę, 

że znaleźli się na 

dużym kawałku kry, 

którą prąd morski 

oderwał od brzegu. Zostali na niej uwięzieni. Wegetowali 

tak kilka dni, drżąc o życie, a wiatr i fale przesuwały ich po 

morskim bezkresie. W efekcie, po kilku dniach lodowego 

horroru, znaleźli się ponad 150 kilometrów od swoich domostw. 

Kra przepłynęła morze i wiatr wyrzucił ją na brzeg 

po zachodniej stronie Ustki. 

Szwedzi wyszli z domu aby łowić ryby. Niespodziewany 

zbieg okoliczności sprawił, że czterech z nich 

zdryfowało na lodowej krze na plażę po zachodniej 

stronie Ustki. 

W bezludnej okolicy, tuż za wydmami oddzielającymi 

las od plaży, zbudowali ziemianki. Żyli z tego, co złowili 

albo upolowali. Myśleli o powrocie, ale gdy nadeszła wiosna, 

piękno pomorskiego wybrzeża tak ich oczarowało, że 

postanowili osiedlić się tutaj na zawsze. 

Według Livoniusa trzej Szwedzi byli jeszcze kawalerami. 

Pojęli za żony córki rybaków z najbliższej wsi, czyli z Duninowa 

albo z Zaleskich. Czwarty, żonaty, gdy tylko się ociepliło, 

powędrował do najbliższego portu. W grę wchodzą 

Ustka albo Darłowo. Stąd popłynął do Szwecji, aby sprowa- 

60


dzić do Zalesina żonę i dzieci. 

Nadmorska wioska 

“nordyków” 

Nie wiadomo jak, ale ów 

przedwojenny badacz Zalesina 

ustalił nawet nazwiska 

Szwedów. Brzmiały nadzwyczaj 

niemiecko: Stöckmann, 

Moldenhauer... Livonius też był zdziwiony. 

Jeden z domów we wsi zalożonej rzekomo 

przez Szwedów kilka kilometrów na zachód 

od Ustki. 

„Właściwie rodowych nazwisk w Szwecji nie używano 

- pisał. - Za nazwisko służyło imię ojca. I tak na przykład 

syn Nilsa Svensona nazywał się Sven Nilson, a z kolei jego 

syn nazywał się Sven Svenson. (...) Może Szwedzi przejęli 

nazwiska rodowe swoich żon, którymi to nazwiskami zapewne 

określano ich w okolicy? A może ich własne nazwiska 

zostały w taki sposób zniekształcone przez pomorskich 

krewnych?. Tego nie wiemy. W każdym bądź razie te trzy 

nazwiska mieszkańców Salesker Strand występują w tej 

formie od 1620 roku. Innych rodzin tu nie było” - pisał regionalista. 

Wieś najpierw miała się składać z zaledwie czterech chałup. 

W 1780 miało ich być już osiem, a w 1937, gdy Livonius 

opisywał Zalesin - 16. Przedstawiał 

ją zgodnie z duchem tamtego 

czasu, a w Niemczech rządzili już 

wówczas rasiści spod swastyk 

Hitlera. Utrzymywał, że ponieważ 

nadmorski Zalesin był oddzielony 

od innych wsi lasami i bagnami, 

tworzył przez wieki naturalne 

rasowe getto. „Mieszkańcy zawierali 

małżeństwa żeniąc się między 

sobą. A jednak nie było przypadków 

degeneracji” – zaznaczał. 

Mieli się oni przy tym wyróżniać 

na tle ludności sąsiednich 

Głaz upamiętniający pochowanych 

na cmentarzu w Zalesinie, 

czyli w Salesker Strand. Napisy 

wykonano w języku polskim, 

niemieckim oraz szwedzkim – 

przez wzgląd na domniemanych 

założycieli tej miejscowości. 

61


miejscowości. „Już około 1800 roku określano ich jako ludzi 

nadzwyczaj wysokich. W naszej okolicy takie określenie 

musiało naprawdę coś znaczyć, bo przecież mieszkańcy 

Pomorza ogólnie nie należą do niskich - pisał. Wysocy, 

szczupli, szerocy w ramionach blondyni z Zalesina mieli, 

rzecz jasna, niebieskie oczy. Hitlerowski ideał. 

Bagna były jak mur obronny 

Wysoki wzrost ludzi znad zaleskiego brzegu ściągał tu w 

I połowie XVIII wieku werbowników. Szukali żołnierzy do 

tak zwanej gwardii olbrzymów, tworzonej w Berlinie przez 

pruskiego króla. W doborowym oddziale, będącym oczkiem 

w głowie monarchy, służyli dwumetrowi siłacze. Budzili 

niesamowity respekt na polach bitew. Nordycy spod Ustki 

nawet w tak słynnej formacji nie chcieli jednak umierać za 

Prusy. Zwabiali werbowników na bagna i tak długo przyglądali 

się, jak toną, aż nieszczęśnicy nie przysięgli, iż będą ich 

omijać. Echa tych wypraw werbowników znajdujemy 

w duninowskiej kronice kościelnej. Zapis z 9 kwietnia 1726: 

„Zmarł Andreas Stöckmann z Salesker Strande ze strachu 

przed wcieleniem do wojska (wpadł w ręce werbownikom)”. 

Livonius analizował też wiek mieszkańców Zalesina. Do- 

Niegdyś na zachód od Ustki rozciągały się mokradła i trzęsawiska. W XIX wieku znaczną 

część osuszono, ale nadal jest tu jeszcze kilka jezior, w tym to największe: Wicko, 

na wschód od którego istniała niegdys wieś Zalesin. 

62


Tuż przy dawnej wsi wytyczono rezerwat 

przyrody „Zaleskie Bagna”. 

strzegł bardzo 

wysoki odsetek 

tych, którzy dożywszy 

25 roku 

życia, dożywali 

potem 80-90 lat: 

68 procent! 

Lecz przy tym 

aż 40 procent rodzących 

się tutaj 

dzieci padało ofiarą 

bezlitosnego odsiewu natury 

i umierało przed drugim rokiem życia. Kolejne 20 procent 

przed osiągnięciem 25 lat ulegało gruźlicy 

i zapaleniom płuc. Pozostawał najbardziej zahartowany materiał. 

„Właśnie dlatego wyjątkowo przez pokolenia udało 

się zachować nordycki wyglad pradziadów, pochodzących 

z Blekinge” – skonstatował autor. 

Twardzi rybacy 

Kolejne pokolenia mieszkańcow Zalesina żyły z rybołówstwa. 

Mężczyźni wyprawiali się na połowy w niewielkich, 

wyrabianych własnoręcznie łodziach. Część ryb 

zapewne wędzono. Zdobycz rybaków kobiety wynosiły na 

własnych plecach w wiklinowych koszach, zwanych po kaszubsku 

liszkami, do większych miejscowości. Następnie za 

gotówkę kupowały najpotrzebniejsze rzeczy. Takie wyprawy 

zajmowały zwykle 

cały dzień. Objuczone 

niewiasty robiły pieszo 

po kilkadziesiąt kilometrów 

dziennie. 

Roli zalesianie mieli 

niewiele. Zaledwie po 

dwa hektary na rodzinę. 

Aby stworzyć pola, 

musieli wykarczować 

Rybacy na mokradłach. 

63

las. Ale i tak natura starała 

się odzyskać zdobycze 

ludzkiej kultury. „Już w 

czasach Wielkiego Elektora 

(koniec XVII w. - dop. 

red.) sztorm wdarł się kilkaset 

metrów w głąb lądu 

i pochłonął go na zawsze. 

Zalesianie zbudowali więc 

nowe siedziby pośrodku 

wydm. Lecz znów sztormy 

wydarły z piasku roślinność 

i wprawiły piachy 

w ruch. Wydma zaczęła 

wędrować! - pisał Livonius. 

Zalesianie znowu 

musieli porzucić starą i po 

raz trzeci założyć nową 

wieś. - „Znowu cofnęli się 

i wykarczowali polanę, na 

której wieś usytuowana 

jest do dziś. Lecz teraz 

mieszkają już prawie na 

bagnach. Gdy przychodzą 

jesiennie sztormy i deszcze, 

mężczyźni, kobiety 

i dzieci chodzą po wsi w 

wysokich, rybackich butach.” 

Ciężka praca, sztormy 

z impetem atakujące nadbrzeżną 

wieś i zmagania 

z ruchomymi wydmami 

zahartowały zalesian 

nie tylko fizycznie, ale i 

duchowo - pisał w 1937 

roku Livonius. Przykład: 

- Ojciec z pewnej rodziny, 

64 


Dryfujący statek 

widmo 

Podobną przygodę, według 

legend pomorskich, spisanych 

przez pomorskich regionalistów, 

miało przeżyć na przedwiośniu 

1709 roku kilku mieszkańców 

Łeby. Surowa zima na początku 

owego roku uwięziła w lodach 

koło Kołobrzegu jakiś handlowy 

żaglowiec. Załoga opuściła 

statek, więc miejscowi parokrotnie 

wyprawiali się do niego 

po zamarniętym morzu, żeby 

ukraść, cokolwiek mogłoby się 

im przydać. Odwilż i zachodni 

wiatr w końcu uwolniły opuszczony 

statek, który jak widmo, 

bez załogi, zdryfował przepływając 

koło Ustki aż pod Łebę, 

gdzie znowu uwiązł w lodach. 

Łebianie słynęli już wówczas z 

tego, że nie przepuszczają takim 

okazjom. W dawnych czasach 

specjalnie nawet rozpalali ognie 

na plaży, by zwabiać żaglowce 

handlowe na mielizny i je ogołacać 

z ładunków. I tym razem 

znalazła się grupa śmiałków, 

która wyprawiła się na tkwiącą 

w polu lodowym jednostkę. 

Tym razem zmiana pogody była 

gwałtowna. Tak jak Szwedzi, 

którzy rzekomo założyli w XVII 

wieku Zalesin, tak teraz Łebianie 

dryfowali na żaglowcu bez żagli, 

którym nie dało się sterować. 

Byli już kompletnie wyczerpani 

i osłabieni głodem, gdy wreszcie 

gdzieś pod Bornholmem 

wybawili ich z opresji duńscy 

rybacy. Przygoda, według tego 

legendarnego przekazu, zakończyła 

się szczęśliwie. Z Bornholmu, 

zabrani przez jakiś statek 

handlowy, łebianie dopłynęli 

do Kołobrzegu, skąd pieszo, 

niechybnie przez Ustkę, przeszli 

do Łeby.


jak wielu mieszkańców wsi, już jako chłopiec został marynarzem 

i dopiero na pokładzie statku sam nauczył się czytać i pisać. 

Z jego synów, którzy do dyspozycji mieli tylko wiejską 

szkołę, jeden poległ na wojnie jako porucznik, drugi był 

emerytowanym dyrektorem szkoły, a trzeci uczonym. Cóż 

za osiągnięcia! Co innego zostać oficerem po maturze, a co 

innego dojść do oficerskiego stopnia po wiejskiej szkole” – 

podkreślał. 

Wieś, która zarosła drzewami 

Wieś rzekomo założona przez Szwedów, których potomkowie 

tak bohatersko zmagali się z naturą, zachwycała 

malowniczością. To właśnie tu wyprawiał się w młodości 

Wilhelm Granzow, syn chłopa z Duninówka, późniejszy 

malarz i twórca herbu Ustki. Szukał tematów malarskich. 

„Niedzielny poranek w Salesker Strand” był podobno jego 

pierwszym obrazem olejnym. Namalował go w momencie, 

gdy dowiedział się, że sponsorzy zebrali pieniądze na jego 

studia w Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Obraz aż 

do 1945 roku wisiał w Duninowie, w gospodzie niejakiego 

Papkego. 

Po wojnie niemieccy mieszkańcy wsi musieli ją opuścić. 

Jedynie przez kilka pierwszych powojennych lat siostry zakonne 

prowadziły tu przytułek dla dzieci. Na starym, poniemieckim 

cmentarzu pozostało kilka polskich grobów. W 

Oto, co pozostało 

po dawnej wiosce. 

Teren dawnych 

zagród można rozpoznać 

po kępach 

zdziczałych drzew 

owocowych. 

65


Statek niesiony przez sztormowe fale. Obraz Alberta Pinkhama Rydera 

„Latający Holeneder”. 

latach 50-tych także siostry opuściły Zalesin. Osada znalazła 

się w obrębie wojskowego poligonu. Opuszczona, po co 

najmniej trzech wiekach istnienia, w końcu uległa naturze. 

Nie ma już prawie po niej śladu. Zostały tylko zarysy fundamentów 

chałup i zdziczałe drzewka owocowe. 

„Niedzielny poranek w Zalesinie”, wsi otoczonej bagnami, obraz namalowany na przełomie 

XIX i XX wieku przez Wilhelma Granzowa, artystę, który stworzył herb Ustki. 

66


2. Zniknęli jak w Trójkącie 

Bermudzkim 

Wielokrotnie w dziejach Ustki wypływające stąd statki 

przepadały bez wieści. Wielokrotnie też usteccy żeglarze na 

pełnym morzu natrafiali na żaglowce w popłochu opuszczone 

przez załogę. Ale to dawne czasy. Czy możliwe, aby 

takie rzeczy działy się także w XX wieku, i to już po zakończeniu 

II wojny światowej? 

W okolicach Ustki w 1948 roku miały miejsce wydarzenia 

jakby żywcem przeniesione z dreszczowca łączącego 

cechy filmu szpiegowskiego i horroru. Aż około 50 szwedzkich 

marynarzy zaginęło na Bałtyku pod koniec lat 40-tych 

i na początku 50-tych Po ich siedmiu statkach też nie ma 

śladu. 

Chodzi o niewielkie jednostki handlowe, które po wojnie 

wywoziły z polskich portów do Szwecji węgiel. Dzięki tym 

statkom tętniły życiem nie tylko wielkie miasta, takie jak 

Gdańsk, Gdynia i Szczecin, lecz także mniejsze: Kołobrzeg, 

Wielu żeglarzy i marynarzy zaginęło po wyjściu z główek usteckiego portu. 

Darłowo i Ustka. 

Węglowce z innego świata 

Powojenną działalność portu w Ustce zainaugurowało 

przybycie w dniu 16 czerwca 1947 motorowca szwedzkiego 

„Viscan”. Przez następne pół roku załadowano tu na 477 

67

Parowiec opuszcza ustecki port. 


szwedzkich 

statków ok. 

160 ton węgla i 

łupku. W 1948 

roku szwedzkie 

jednostki 

wpływały do 

Ustki 759 razy! 

Do tego trzeba 

jeszcze doliczyć 

208 wejść 

statków duńskich, 65 fińskich 

i 3 norweskich. Oznacza to, 

że średnio codziennie zawijały tu wtedy 3-4 statki. 

Bardzo szybko stały się solą w oku komunistycznego 

Urzędu Bezpieczeństwa, Wojsk Ochrony Pogranicza i Milicji 

Obywatelskiej, które raportowały, że ten fragment granicy 

morskiej stał się przedmiotem aktywnego zainteresowania 

ośrodków szpiegowsko-dywersyjnych „państw imperialistycznych.” 

Głównym obiektem śledczych rozpracowań ubeków byli 

żołnierze i politycy obozu niepodległościowego, uciekający 

przed represjami oraz Żydzi i Niemcy, pragnący opuścić 

Polskę. Przy okazji wychwytywano także grupy parające się 

przemytem. Kanały przerzutowe „przemytu politycznego i 

gospodarczego” - jak to określano wówczas - funkcjonowały 

także na Pomorzu Środkowym. 

Franciszek Nieżorawski, powojenny kierownik usteckiej 

gazowni wspominał, że pod koniec lat czterdziestych zatrudnił 

dystyngowanego starszego pana z centralnej Polski, 

który popracował kilka miesięcy i zniknął. - Potem dostałem 

od niego kartkę ze Szwecji. To był jakiś pułkownik AK - 

opowiadał ustczanin. 

Pierwszymi statkami, które rozpoznano jako zajmujące 

się przerzutem ludzi, były zawijające po węgiel do Gdyni 

szwedzkie statki „Utklüpan” o numerach I, II i III. Ich załogi 

miały doświadczenie w tych sprawach, bo już w czasie 

68


okupacji hitlerowskiej, zabierając ładunki węgla, również 

trudniły się przerzutem ludzi do Szwecji 

Według danych WOP, dobrze prosperującą siatką przerzutową 

dysponowała firma „Skandynawia”, założona i 

kierowana przez zamieszkałego w Polsce Szweda Karola 

Nielsena. Opłata za przerzut wynosiła średnio 100 - 200 tys. 

złotych lub 300 - 1000 dolarów, ustalili wywiadowcy WOP. 

Ta firma pomagała m.in. opuścić kraj zagrożonym przez 

komunistów współpracownikom Stanisława Mikołajczyka. 

Nielsen trafił do peerelowskiego więzienia. 

Ustka: przystanek przed ucieczką 

Podróż w węglu była koszmarem. „Przy przerzutach 

klientów, a były nimi również małe dzieci, przed umieszczeniem 

w kryjówce usypiano je zastrzykiem morfiny” - pisał 

Henryk Kula, historyk peerelowskich Wojsk Ochrony Pogranicza. 

Wielu nie wytrzymywało. Małżeństwo z Wybrzeża, 

zablindowane na szwedzkim statku, nie wiedziało, że 

jednostka zaraz po wyjściu w morze uległa awarii i musiała 

zawrócić. Po wejściu 

do portu małżonkowie 

zaczęli walić w skrzynię 

i krzyczeć „tu jesteśmy!” 

tak długo, aż w 

końcu zaiteresował się 

nimi... WOP. 

Wola ucieczki z 

Polski rządzonej przez 

Bieruta i PZPR była 

u wielu silniejsza niż 

niewygody, a nawet 

ryzyko śmierci. Kwiecień 1947 roku: WOP z Mielna zatrzymał 

3 mężczyzn, którzy nakłaniali rybaków, aby za wysoką 

opłatą przewieźli ich łodzią rybacką do Szwecji. Mieli przy 

sobie około 2 kg złota. Jak podano w meldunku, ukrywali 

się na wybrzeżu w obawie przed odpowiedzialnością za 

przestępstwa popełnione w czasie okupacji. 

Prace przeładunkowe w usteckim porcie. Zdjęcie 

archiwalne z okresu przedwojennego. 

69


W meldunkach z lipca 1949 roku donoszono, że UB i 

WOP zatrzymały 4 km od portu w Ustce 6-osobową grupę, 

składającą się z byłych członków zbrojnego podziemia i 2 

„kryminalistów”. Mieli broń, lecz „wskutek całkowitego zaskoczenia 

nie byli w stanie jej użyć” – czytamy w meldunku 

cytowanym przez Kulę. 

W tym samym czasie w Ustce władze bezpieczeństwa 

natrafiły na grupę ludzi z byłej bandy Młota, którzy przebywali 

w tym mieście i opracowywali plan uprowadzenia 

kutra spółdzielni połowowej do Szwecji. Jest też wzmianka 

o sklepikarzu zablindowanym na szwedzkim statku. Zdarzenie 

miało miejsce 27 marca 1948. Zatrzymani w usteckim 

porcie, sklepikarz z Gdyni i jego żona, mieli przy sobie złoto, 

srebro, kosztowności, 51 tys. złotych, 1400 dolarów i 4000 

koron szewedzkich. 

Sklepikarza, 

podejrzanego o 

współpracę z wywiadem 

amerykańskim, 

namierzył i 

polecił zatrzymać 

Powiatowy Urząd 

Bezpieczeństwa 

Publicznego w 

Słupsku. 

Czerwiec 1947 roku, pierwszy szwedzki żaglowiec motorowy 

przypłynął do Ustki po węgiel. 

Gdzie się podziały “Iwan” i “Kinnekulle” 

Miesiąc przed tym zdarzeniem rozegrała się tragedia nie 

wyjaśniona do dziś. 18 lutego 1948 roku z Ustki w morze 

wyszły dwa szwedzkie statki: „Iwan” i „Kinnekulle”. Zakończyły 

załadunek przy usteckim nabrzeżu węglowym już 

17 lutego, ale marynarze czekali na uspokojenie pogody. 

„Kinnekulle” minął główki o godz. 13.30, „Ivan” – półtorej 

godziny później. Pierwszy z tych statków znaleziono dwa 

dni później u wybrzeży Danii. Dryfował pusty. Na rufie widoczne 

były ślady pożaru. Stwierdzono, że załoga opuściła 

pokład zabierając ciepłe ubrania i drobiazgi osobiste. 

70


„Iwana” nigdy nie znaleziono. Z morza wyłowiono po kilku 

dniach jedynie fragmenty sterówki. Też nosiła ślady pożaru. 

Siedmiu marynarzy z „Kinnekulle” i ich 11 kolegów z 

„Ivana” nigdy nie odnaleziono: ani żywych, ani martwych. 

Podobny los spotkał jeszcze cztery inne szwedzkie statki. 

Załogi zaginęły bez śladu, jak w trójkącie bermudzkim. Nie 

natrafiono na żadne ślady świadczące np. o katastrofie albo 

zderzeniu z miną i eksplozji. Jeszcze w latach 90-tych władze 

szwedzkie prosiły stronę polską o poszukanie informacji 

na ten temat. Jest kilka hipotez. Jedna zakłada, że jednostki 

zostały na pełnym morzu przejęte przez służby specjalne, 

a załogi uprowadzone lub wymordowane. Może szwedzcy 

marynarze zobaczyli w Ustce coś, czego nie powinni zobaczyć? 

A może jednak statki zatonęły na minach lub wskutek 

niepogody? Najdziwniejsze, że nie pozostawiły śladów... 

Nieznane ofiary zimnej wojny 

Szwedzi zaginieni po wojnie mogli podzielić los załogi 

statku zatopionego w 1942 roku przez radziecki okręt podwodny: 

- O jejgo losach dowiedzieliśmy się dopiero w 1963 

roku. Niemiecki historyk dotarł do radzieckiej publikacji, w 

której była mowa o tym, że statek zatopiła radziecka łódź 

podwodna. Przejęła szwedzką załogę i dowiozła do radzieckiego 

portu. Potem słuch o szwedzkich marynarzach zaginął 

– opowiadał w latach 90-tych Peter Johnsson, szwedzki 

dziennikarz pracujący w Polsce. A żyjący jeszcze wówczas 

w Ustce pracownicy portowi mówili wprost: - Zostali porwani 

i wymordowani przez NKWD. 

Słupszczanin Ryszard Ch. był wtedy 15-letnim chłopcem, 

ale jeszcze pod koniec XX wieku potrafił z pamięci 

odtworzyć portret jednego ze szwedzkich kapitanów: 

średni wzrost, trochę „przytyty”, blondyn w wieku około 

40 lat. Był dowódcą statku „Kinnekulle” albo „Iwan”. Obie 

jednostki ostatni raz widziano 18 lutego 1948 roku w godzinach 

popołudniowych. 

Ryszard Ch.: - Wtedy w Ustce było o tym głośno, a ja 

interesowałem się tym, bo ten kapitan był znajomym mojej 

71


ciotki. Jak był w Ustce, zawsze do nas przychodził. Porozumiewali 

się po niemiecku. Ostatnim razem był trochę przygnębiony. 

Mówił, że to jego przedostatni rejs do Ustki, bo 

potem statek będzie kursował do innego portu. Zapamiętałem 

to, bo w ten przedostatni rejs ciotka dała mu mój klaser 

ze znaczkami, żeby zorientował się, ile może być warty na 

Zachodzie. 

Znaleziony w Ustce w 1946 roku klaser z kolekcją dalekowschodnich 

znaczków nigdy już do Ryszarda Ch. nie wrócił. 

Być może leży gdzieś na dnie Bałtyku. Ale niekoniecznie... 

- Szwedzkie statki zatopili Ruskie, konkretnie NKWD - 

zakomunikował nam po lekturze pierwszej publikacji o tej 

historii Dominik Dzimitrowicz, żeglarz z Ustki. - Marynarzy 

wymordowali. 

Dzimitrowicz to dziwna postać. Zmarł kilka lat temu. 

Przed śmiercią dużo opowiadał, że w latach czterdziestych 

wspólnie z ojcem jako repatrianci z Wileńszczyzny prowadzili 

w Gdańsku-Wrzeszczu kontrwywiadowczą komórkę AK. 

Jednocześnie obaj mieli legitymacje pracowników Urzędu 

Bezpieczeństwa. Zatrudnili się w tym resorcie jako krawcy. 

Potem służył w peerelowskich Wojskach Ochrony Pogranicza. 

Dzimitrowicz: - Enkawudziści wymordowali załogi w 

Bornym Sulinowie, żeby nie było świadków i przejęli kontrabandę. 

Nie chodziło jednak o przemyt uciekinierów tylko 

o morfinę, którą tymi statkami przewożono z Czechosłowa- 

Panorama usteckiego portu z czasów, gdy był największym pod względem przeładunków 

portem handlowym między Gdańskiem, a Szczecinem. Po prawej stronie fragment 

magazynu spirytusu. W marcu 1945 roku Niemcy użyli składowanego tu alkoholu jako 

broni przeciwko żołnierzom radzieckim. Trzech Rosjan przez ten spirytus straciło życie. 

72


cji na Zachód. Dodał, że podczas służby w WOP w Kętrzynie 

widział archiwalne meldunki z Kołobrzegu. Polski pogranicznik 

zapisał, że do portu wszedł rosyjski okręt wojenny 

ze szwedzkimi rozbitkami na pokładzie. Rosjanie mieli 

ich potem wywieźć do swojej bazy w Bornem i rozstrzelać. 

Usteccy dokerzy przyjaźnili się ze szwedzkimi marynarzami. 

Jan Gąsiewski, były doker, tak opowiadał pod koniec 

lat 90.: - Jak człowiek zziajany podczas załadunku zajrzał 

do nich, zawsze poczęstowali piwem. A i w mieście, jak się 

spotkaliśmy gdzieś w knajpie, jak to marynarze, nie pozwolili 

odejść. Trzeba było z nimi pić. 

Gąsiewski, który kilka lat był na niewolniczych robotach 

w Niemczech, porozumiewał się ze Szwedami po niemiecku. 

Na szwedzkich statkach pływali jednak także Polacy. 

Gąsiewski: - Pamiętam, że na „Iwanie” też był taki jeden. Za 

każdym razem, jak przypływali, mówił do nas: „O Jezusie, 

co dzień to u was gorzej”. Ten „Iwan” wywiózł stąd wielu 

ludzi. Jak zaginął, w Ustce mówiło się, że zatopili go albo 

Rosjanie, albo wschodni Niemcy, będący na ich usługach. 

Czy wiedzieli za dużo? 

Do podobnych ustaleń doszedł wówczas szwedzki wywiad. 

Dziennikarz Johnsson dotarł w Szwecji do opracowania 

historyka Jana Sjöberga, który przytacza meldunek 

szefa szwedzkiego kontrwywiadu, Thede Palma. W czerwcu 

1948 roku, trzy miesiące po zaginięciu Iwana i załogi 

Kinnekulle, pracujące dla Szwedów źródło, ulokowane 

w polskich służbach dyplomatycznych informowało, że 

cała załoga jednego z tych statków, z wyjątkiem kapitana, 

utrzymywała kontakty z jakąś polską organizacją podziemną, 

z którą uzgadniano nielegalne przerzuty do Szwecji. 

- W meldunku mowa jest o tym, że ci podziemni Polacy 

zaprosili szwedzkich marynarzy do miejscowości 

określanej jako „Czarnków”, rzekomo pod Ustką. Od tego 

momentu śledziło ich polskie UB. Na morzu miały ich z 

kolei śledzić dwie radzieckie łodzie podwodne. Kilka dni 

później załogę i członków polskiej organizacji podziemnej 

73

74 


widziano w szkole Victoria w Gdańsku, gdzie mieściła 

się siedziba UB. Polaków tam rozstrzelano, a Szwedów 

przerzucono statkiem „Generał Suvorov” do Królewca i 

stamtąd dalej na wschód. Źródło szef szwedzkiego kontrwywiadu 

określił jako bardzo wiarygodne. 

Szwedzi mają też inne przesłanki. Choćby zeznania 

mieszkającego w Szwecji maszynisty okrętowego Edmunda 

Tuchanowicza z ystadzkiego statku „Ketty”. Marynarz pod 

koniec lat czterdziestych w jednym z polskich portów pił 

wódkę z kolegą związanym z UB. Wtedy nie zwrócił uwagi 

na jego słowa: - Skoro pływasz na szwedzkim statku, to pewnie 

skończysz jak ten chłopak, którego porwali do Warszawy. 

Być może podobne pogłoski przekazał ustnie władzom 

szwedzki dyplomata Arne Lelki. Już cztery dni po odnalezieniu 

„Kinnekulle” wysłano go do Ustki, żeby na miejscu 

zorientował się w sytuacji. Pisemnie informował, że oba 

statki wpłynęły do Ustki 14 lutego 1948 roku. Załadunek 

ukończono 17 lutego, jednak czekały z wyjściem dzień 

dłużej, bo wiał silny wiatr. Oba wyszły 18 lutego krótko 

po południu. Tego samego dnia do Ustki wpłynęły cztery 

inne szwedzkie statki. Jest też szwedzki raport z 20 kwietnia 

1948 roku o tym, że o los szwedzkich statków pytał 

dziennikarz na konferencji 

w polskim MSZ. Otrzymał 

lakoniczną odpowiedź: 

statki bezpiecznie opuściły 

polskie terytorium. Dalszy 

ich los nie jest znany. 

W Szwecji działa specjalna 

fundacja, która 

stawia sobie za cel wyjaśnienie 

losów zaginionych 

marynarzy. Szwedzi liczą, 

że zagadkę pomogą rozwikłać 

Polacy. To jednak 

do tej pory się nie udało. 

Dokument z 3 stycznia 1949: fragment sprawozdania 

kapitana portu Czesława Kazubka 

z działalności portu w Ustce w 1948 roku. 

Dowiadujemy się z niego o wypadkach 

szwedzkich statków. Jeden zapalił się, dwa 

uderzyły w główkę portu, trzy: „Ebba”, „Iwan” i 

„Kinnekulle” zatonęły.


„Iwan” 

Statek stalowy o ładowności 

380 ton, zbudowany w 1890 

r.. Właściciel: Sven Blanck z 

Limhamn. Statek w okresie 

wojny pływał do Gdyni. Po 

wojnie przewoził węgiel z Ustki. 

Opuścił port 18 lutego 1948 

o godz. 14.00 z ładunkiem 345 

ton węgla przeznaczongo dla 

portu w Oskarsham na południe 

od Sztokholmu. Właściciel 

bezskutecznie próbował nawiązać 

z nim kontakt do 23 lutego. 

Zniecierpliwiony, w tym dniu 

zaalarmował jednostkę lotniczą 

z Blekinge. Kilka samolotów 

typu Catalina z Blekinge dokonało 

rekonesansu na obszarze 

między Tärnö, Christiansø, 

Ølands i południowymi punktami: 

Jarosławiec, Rozewie. 

Bez rezultatów. Widoczność 

w czasie trwania oblatywania 

była optymalna. Nieliczne 

szczątki „Iwana” odnajdywano 

wzdłuż duńskiego wybrzeża. 

Oficjalnie właściciel uznał, że 

statek zatonął wskutek eksplozji 

miny. 24 lutego rybak 

Herman Thorsen znalazł łódź 

ratunkową, następnego dnia 

na wschód od Svaneke na 

wyspie Bornholm natrafiono 

na pas ratunkowy z napisem 

„Iwan” Malmö”. W początkach 

marca szwedzkie dowództwo 

morskie otrzymało raport, że 

szwedzki żaglowiec motorowy 

„Veta” cztery mile na północny 

zachód od Jackowa, znalazł 

część mostku kapitańskiego z 

„Iwana”. Jednocześnie dowódca 

szwedzkiego motorowego 

żeglowca “Marcia” poinformował, 

że wypłynął z portu w 

Ustce w tym samym dniu co 

„Iwan” i „Kinnekulle”. „Marcia” 

w skutek mrozu i silnego 

wiatru, miała 25 ton dodatkowego 

obciążenia w formie 

oblodzenia. Kiedy informacja 

o zaginięciu „Iwana” dotarła 

do publicznej wiadomości, w 

szwedzkiej prasie ukazały się 

teksty sugerujące, iż zaginięcie 

miało związek z obcymi siłami 

i że załoga została zabrana do 

któregoś ze wschodnich krajów. 

Firma ubezpieczeniowa 

Hansa przeprowadziła inspekcję 

odnalezionej części mostku 

kapitańskiego, którą wyłowiono 

w okolicach Bornholmu. 

Inspekcja nie wykazała czy 

wyrwanie było efektem eksplozji 

czy też wyrwało ją morze. 

Nie znaleziono śladów ognia. 

Załoga: kapitan Alfred Andersson 

z Malmö, 46 lat, na 

„Iwanie” dowodził od 10 

miesięcy. Sternikiem był Josef 

Herler z Finlandii, maszynistą 

- Harry Granlund z Malmö, 

stewardem - Martin.E. Lund. 

Marynarze: Sture Strandberg, 

Ivan Magnusson z Kalmaru, 

J.K.Kälk z Estonii, Nils Person, 

Kjell Strandberg, Harry Nordman 

z Finlandii oraz uczeń O. 

Ziemelos z Estonii. Latem 1947 

celnicy w Malmö kilkakrotnie 

na pokładzie „Iwana” znajdowali 

uciekinierów z Polski i 

Niemiec. Kapitan Andersson 

informował właściciela w 

styczniu 1948, iż dwukrotnie 

nie mógł opuścić polskiego 

portu, ponieważ kilka osób z 

załogi było pijanych. 

(z duńskiej strony internetowej 

dla płetwonurków: 

www.sm-diving.dk/vrag/iwan.htm 

75


VI. Duchy i klątwy 

Dolina Charlotty, Willa Koepke’go, latarnia morska i 

szczur z Gardny Wielkiej. 

Gdy rozum śpi, budzą się demony. Te stare porzekadło 

ma zastosowanie do rzekomych duchów, o których chcemy 

opowiedzieć w tym miejscu. Objawiały się w miejscach 

przez wiele lat zaniedbanych, niszczejących, zapomnianych 

przez ludzi, a zwłaszcza przez gospodarzy. Rzecz znamienna, 

że wystarczyło odremontować budowle i duchy, jeśli nie 

zniknęły całkowicie, to zupełnie przycichły. 

1. Nawiedzana dolina 

Jeszcze pod koniec lat 90-tych XX wieku opowiadano o 

dziwnych zjawiskach w opuszczonym młynie między Strzelinkiem 

i Gałęzinowem, zwanym Zamełowskim. Pod koniec 

wojny jakiś Niemiec zamordował w nim żonę i czworo 

dzieci, a potem popełnił samobójstwo. Niedawno, jak już się 

ściemniło, widziałam w oknach tego młyna jakieś dziwne 

Historia Doliny Charlotty zaczęła się wiele stuleci temu i skrywa niejedną tajemnicę. 

76


światełka – opowiadała wówczas mieszkanka Strzelinka. 

Inni obserwowali postacie wychodzące z opuszczonego 

młyna o świtaniu. Zwykle jedną, ale pewien mężczyzna 

opowiadał autorowi także o dwóch, z których jedna miała 

sylwetkę kobiecą. - I jak wychodziła, to otrzepywała się z 

siana. Panie, nocą tam strach chodzić! Nie duchy straszne, 

ale żywi ludzie - kwitował mieszkaniec wsi. 

Ruiny młyna stały na odludziu, na śródleśnej polanie. 

Obok przepływał strumień, przy młynie rozlewający się w 

dość głębokie jeziorko. Wokół - wzgórza porośnięte starym 

bukowym lasem. Krajobraz był tu pod koniec XX wieku jak 

z bajki o Babie Jadze. Młyn, zwany zamełowskim, wzmiankowany 

był już w XIV wieku jako własność miasta Słupska. 

Po wojnie był własnością zakładu karnego, a w latach 90. 

został skomunalizowany. 

Mieszkańcy Strzelinka mówili prawdę. Pod koniec wojny 

w zamełowskim młynie rzeczywiście pewien lekarz zastrzelił 

swoją rodzinę, a potem siebie. Nazywał się Schwarz. 

Był powiatowym lekarzem weterynarii w Sławnie. Dlaczego 

zabił nie tylko siebie, ale i dzieci? Odpowiedzi możemy 

jedynie się domyślać. 8 marca 1945 roku rano okazało się, 

że czerwonoarmiści są już na szosie ze Słupska do Ustki, 

wiodącej przez przez Bydlino. Z okolicy mostu przez Słupię 

mogły dobiegać odgłosy rozgrywającej się tam potyczki 

z tyłowymi ubezpieczeniami cofającego się Wehrmachtu. 

Druga kolumna radziecka posuwała się na Bydlino leśną 

drogą, przechodzącą obok młyna w Zamełowie. Nie było 

już możliwości ucieczki przed Sowietami. 

Bardzo prawdopodobne, że powiatowy weterynarz ze 

Sławna był zarazem jakimś nazistowskim funkcjonariuszem. 

Takich Rosjanie bez ceregieli stawiali pod ścianą. 

W Główczycach rozstrzelali Andresena, powiatowego 

sekretarza partii w Słupsku. A może Schwarz był ofiarą 

hitlerowskiej propagandy, która głosiła, że wraz z Armią 

Czerwoną nadchodzi koniec niemieckiego, „cywilizowanego” 

świata? Goebbels, który w swojej propagandzie lansował 

taką postawę, też przed wkroczeniem Rosjan popeł- 

77


nił samobójstwo. W powiecie słupskim, w Osiekach pod 

Gąbinem, w identycznych okolicznościach żona dziedzica 

von Hansteina zabiła siebie i swoich dwóch synów. Żonę, 

dzieci i siebie uśmiercił także niejaki Heyn z Żoruchowa 

w gminie Główczyce. 

Ale już wcześniej to miejsce uchodziło za nawiedzone. 

W Dzień Zaduszny 1999 roku przez przypadek w bibliotece 

Muzeum Pomorza Środkowego wpadł mi w ręce zbiór 

sag i legend, wydany w 1925 roku przez zbieracza ludowych 

opowieści, profesora Otto Knoopa. I nagle olśnienie: 

saga numer 7! Wynika z niej, że nad zamełowskim młynem 

już od początku XIX wieku ciążyła jakaś klątwa. Knoop: 

„Przy zamełowskim młynie, między Strzelinkiem i Niestkowem 

rósł kiedyś wielki buk. Na początku minionego 

stulecia drzewo zwaliło się, zabijając parobka. Następnej 

nocy po pogrzebie zmarły pojawił się jednak znowu we 

młynie, budząc lęk jego mieszkańców. Ponieważ zjawa pokazywała 

się każdej nocy, we młynie nikt nie chciał przebywać. 

Ale po pewnym czasie na nocleg w nawiedzonym 

budynku zdecydował sie wędrowny uczeń młynarski. Gdy 

opowiedziano mu o upiorze, dał młynarzom taką radę: 

ktoś powinien pomiędzy godziną 11 a 12 w nocy zakopać 

ubranie, w którym zginął parobek pod pniem zwalonego 

drzewa. Nikt jednak nie miał odwagi, aby się tego podjąć. 

W końcu zdecydowała się na to 18-letnia żona młynarza. 

Zgodnie z radą zakopała odzież i upiór przestał się „pokazywać.” 

Knoop dodaje jednak, że „przed 50 laty”, czyli 

Archiwalne zdjęcia zamełowskiego młyna sprzed wojny. 

78


Dolina Charlotty, rzekomo nawiedzana przez duchy, już przed wojną była miejscem 

rekreacji dla mieszkańców Słupska. 

około 1875 roku, drogą koło młyna przejeżdżał nauczyciel 

Mau z Gałęzinowa. Pień zwalonego ogromnego buka 

wciąż jeszcze wystawał z ziemi. Nauczyciel Mau na długo 

zapamiętał, co mu się wówczas przytrafiło. 

- Gdy był w pewnej odległości od tego miejsca, dostrzegł 

jakąś postać wyglądającą zza drzewa, jednak kiedy się 

zbliżył, nikogo już tam nie znalazł – relacjonował zbieracz 

regionalnych sag i legend. 

A co dzieje się dzisiaj w tym miejscu? Teren zajmowany 

dawniej przez młyn jest teraz częścią Doliny Charlotty. 

Dolina ta, nieopodal nawiedzonego miejsca, już w II połowie 

XIX wieku była celem wycieczek pieszych, konnych 

i rowerowych, a potem także kolejowych - mieszkańców 

Słupska. W wolne od pracy dni organizowano tu pikniki i 

potańcówki. 

Na początku lat dwutysięcznych biznesmeni–wizjonerzy 

stworzyli tu wielkie centrum rekreacyjne, na które składają 

się m.in. sztuczne jezioro, stadnina koni, ekskluzywny hotel, 

kilka restauracji, zoo, park linowy i amfiteatr. Rokrocznie 

koncertują w nim gwiazdy światowej muzyki. Brzmienie 

basowych gitar i mocne rytmy perkusji sprawiają, że od 

wielu lat jedyny duch, o którym można rzec, że tu się objawia, 

to duch klasycznego rocka z dawnych lat. 

79


2. Willa jak z 

psychodelicznego horroru 

Jeszcze wczesną wiosna 2011 roku stał w Ustce budynek, 

obok którego ludzie bali się przechodzić, zwłaszcza 

po zmroku. Niektórzy twierdzili, że straszy w nim duch 

dawnych właścicieli, którzy tragicznie zginęli pod koniec 

II wojny światowej. To dom nazywany jeszcze dziś od nazwiska 

tych rzekomych właścicieli – owiana tajemnicą willa 

Koepke’go. 

Bez względu na to, czy faktycznie Koepkowie zamieszkiwali 

ten budynek w okresie, kiedy działy się rzeczy, o 

których piszemy niżej, warto poznać ich niesamowitą historię. 

To gotowy scenariusz na film o miłości tragicznej, która 

przegrywa walkę z nieszczęśliwym losem. 

Bogacze z usteckiego portu 

Tajemnicza willa po zachodniej stronie portu, 

widok z początku 2011 roku, jeszcze sprzed 

remontu. 

Ten los był zdradliwy, bo na początku im sprzyjał. 

Koepkowie byli rodziną portowych przedsiębiorców. Ich 

firma doszła do znacznego majątku pod koniec XIX wieku. 

Założyciel przedsiębiorstwa, Friedrich Wilhelm Koepke, 

rozpoczą działalność w 1875 roku. Na początku sprowadzał 

drogą morską do Ustki zamorskie luksusy, zwane wówczas 

80


artykułami 

kolonialnymi: 

tytoń, kawę, 

herbatę, cukier 

trzcinowy. 

Sprowadzał je 

drogą morską 

ze Szczecina 

i Hamburga, 

gdzie rozładowywano 

wielkie, Parowiec należący do feralnej usteckiej firmy, nazwany 

na cześć Arnolda Koepkego. 

oceaniczne statki. Po 

pewnym czasie przerzucił się jednak na handel zbożem. W 

tym okresie rósł na nie popyt w uprzemysłowionych rejonach 

zachodnich Niemiec i w Anglii, a na rolniczym Pomorzu 

było go w nadmiarze. Z kolei z Anglii można było tanio 

zakupić węgiel, na który rosło zapotrzebowanie, bo w przemyśle 

i w komunikacji konie zastępowano wówczas maszynami 

parowymi. Transport morski był znacznie tańszy, niż 

np. przewożenie śląskiego węgla na Pomorze koleją. 

Interes rozwijał się i przynosił firmie spory dochód. 

W 1907 roku F. W. Koepke miał już sporą prywatną flotę 

handlową, składającą się z dwóch parowców, kilku żaglowców. 

Był też właścicielem sporej części nabrzeża portowego. 

Zatrudniał ponad stu pracowników. 

Umarł w 1907 roku, firmę przejął wówczas jego starszy 

syn, Fritz. W 1913 roku do dwóch już posiadanych dokupił 

trzeci parowiec, któremu na cześć młodszego brata nadał 

nazwę „Arnold Koepke”. W tym samym czasie siedzibę 

firmy przeniesiono na wschodnie nabrzeże, do wilii, która 

przylegała do spichlerza, w którym dziś mieści się dyskoteka 

„Viva”. Willa nazywała się „Ria Vella”. 

Wojna odmieniła ich los 

Rozwój przerwała I wojna światowa. Spowodowała 

gwałtowne załamanie się handlu morskiego. Była też przyczyną 

rodzinnej tragedii. Fritz Koepke zmarł w 1917 roku. 

81


Przedsiębiorstwo przejął po nim młodszy brat Arnold. 

Był świetnie wykształcony. Wcześniej długo przebywał 

m.in. w Anglii i w krajach skandynawskich. Założył przedstawicielstwa 

handlowe firmy w Darłowie i w Kołobrzegu, 

zbudował nowoczesny elewator zbożowy, inwestował w 

nowe statki. Do flotylli Koepków doszły wtedy trzy nowe 

parowce, między innymi „Victoria Koepke”, nazwana tak 

na cześć żony armatora. Arnold musiał ją bardzo kochać, 

choć absorbowała go działalność biznesowa i społeczna. 

Był człowiekiem–instytucją. Działał w izbie przemysłowo 

–handlowej, obejmującej całe Pomorze Środkowe, od Kołobrzegu 

po Łebę. Był deputowanym do Sejmiku Powiatowego 

w Słupsku i do usteckiego samorządu gminnego. 

Pełnił też funkcję wicekonsula Królestwa Szwecji w Ustce. 

Miejscowi lubili go. Jako jeden z najbogatszych mieszkańców 

Ustki udzielał im pożyczek. Zwłaszcza często prosili 

go o to miejscowi rybacy. Bywało, że potem nie oddawali w 

Pechowy parowiec „Stolpmuende”. Zatonął wraz z całą załogą. 

terminie, albo w ogóle nie byli w stanie spłacać długu. Koepke 

podobno nigdy nie podawał ich do sądu, jeśli wcześniej 

dłużnik osobiście i szczerze poinformował go o swojej 

sytuacji. Arnold Koepke zwykł wówczas mawiać do swoich 

współpracowników: „Spójrzcie na niego, to przecież uczciwy 

człowiek”. 

82


Upadek firmy rozpoczął się prawdopodobnie w 1929 

roku, wraz z początkiem wielkiego kryzysu gospodarczego. 

W październiku tego roku na morzu między Darłowem i 

Gąskami zatonął z całą 8-osobową załogą i ładunkiem parowiec 

„Stolpmuende”. Statek zakupiony przez firmę zaledwie 

rok wcześniej. 

W tym samym miesiącu na należącym do firmy parowcu 

„Arnold Koepke” wydarzył się śmiertelny wypadek. 31-letni 

ustecki marynarz, ojciec trojga dzieci, zginął na pokładzie. 

Może te wypadki, a także udzielone pożyczki, których 

nie udało się odzyskać, spowodowały kłopoty firmy? Decydującym 

ciosem była tragedia, która wydarzyła się jesienią 

1930 roku. Arnold Koepke zmarł 17 listopada wskutek 

ciężkiej choroby. Miał zaledwie 48 lat. Upadającą firmą próbowała 

jeszcze pokierować jego żona, ale już w roku następnym 

sprzedała ją konkurencji – firmie armatorskiej Geiss. 

Klęska Viktorii 

Żona Arnolda, na której cześć nazwał jeden ze swoich 

parowców, wkrótce potem ponownie wyszła za mąż. Jej 

nowym małżonkiem został August von Hanstein, dziedzic 

z pobliskich wsi Dominek i Osieki, rotmistrz w stanie spoczynku 

i bohater wojenny, odznaczony za dzielność m.in. 

orderem Żelaznego Krzyża I i II klasy. 

Ale jakieś fatum wisiało nad tą kobietą. Świadectwem 

jej kolejnej życiowej tragedii jest pożółkły nekrolog z 1943 

roku. Drugi mąż wdowy Koepke „zmarł nagle” 17 listopada 

1943, mając 55 lat. Pod nekrologiem podpisała się Viktoria 

von Hanstein (to na jej cześć jeden z parowców nazywał 

się wcześniej „Victoria Koepke”), Hansteinowie z Dominka 

oraz urzędnicy i robotnicy z majątku Osieki. 

Znowu feralna data: 17 listopada! Znowu wielka rodzinna 

tragedia spadła na kobietę w tym samym, listopadowym 

dniu. W Ustce nie wierzono, aby był to przypadek. Nikt 

nie wierzył w oficjalną wersję, że August von Hanstein, 

były żołnierz i podobno także świetny pływak, po prostu 

poślizgnął się podczas spaceru po usteckim molo. Tym 

83


bardziej, że listopad nie był porą dobrą do spacerów. Opowiadano, 

że popełnił samobójstwo. Po prostu rzucił się w 

morze z mola usteckiego portu. I celowo wybrał datę. Zabił 

się dokładnie w 13-tą rocznicę śmierci pierwszego męża 

swojej żony. 

Jeśli tak, to jakie były prawdziwe relacje między tą parą 

małżonków? Możemy sobie wyobrażać młodą wdowę, 

wciąż zakochaną w swoim poprzednim, nieżyjącym już 

mężu, która wychodzi za mąż za kolejnego mężczyznę nie 

z miłości, tylko z rozsądku, ze względów czysto ekonomicznych. 

Dla pieniędzy, aby móc prowadzić nadal życie 

na poziomie, do którego była przyzwyczajona i wychować 

dzieci. Jeśli tak było, August von Hanstein mógł nie czuć 

się dobrze przy małżonce wciąż rozpamiętującej szczęśliwe 

chwile, przeżyte z jego poprzednikiem. W dodatku toczyła 

się wojna. Miał więc wiele powodów, by popaść w depresję. 

Victoria przeżyła go zaledwie o niespełna dwa lata. Razem 

z dwójką dzieci popełniła samobójstwo w marcu 1945 

roku w Osiekach koło Objazdy (około 14 km od Ustki w 

stronę Rowów). Gdy spostrzegła, że nie uda się jej już uciec 

przed zbliżającą się Armią Czerwoną, zażyła razem z dziećmi 

truciznę. 

Siedziba firmy „F. W. Koepke w 1945 roku, podczas obchodów pierwszych tu polskich 

Dni Morza. Zachowały się jeszcze wówczas firmowe napisy, ale z pierwotnych założycieli 

przedsiębiorstwa nikt już nie żył. 

84


3. Nawiedzona latarnia 

Usteckim budynkiem, rzekomo nawiedzanym przez 

duchy jest też latarnia morska. Stoi w porcie przy Nabrzeżu 

Kołobrzeskim, u nasady wschodniego mola, przy zachodnim 

skraju promenady nadmorskiej. Jej najbardziej charakterystyczny 

element, to wieża z cegły o wysokości 19,5 m, 

zbudowana na planie ośmiokąta, zwieńczona białą laterną. 

Przylega do budynków dawnej stacji pilotów portowych. 

Według starych usteckich latarników miały tu straszyć 

w przeszłości duchy żeglarzy i marynarzy, którzy potopili 

„Nawiedzona” latarnia morska w Ustce. 

się u wejścia do usteckiego portu. Nawiedzając latarnię, 

duchy rzekomo mściły się na latarnikach, których obwiniały 

o to, że wskutek niedbalstwa i niepilnowania światła w 

sztormowe noce dopuszczali do wygaszenia latarni, doprowadzając 

w ten sposób do katastrof morskich, w których 

zginęło wielu ludzi. 

„Lux viae”, czyli światło drogi 

Podobno w dawnych czasach żeglarzom drogę do usteckiego 

portu wskazywało w nocy światło wywieszane 

z wieży starego kościoła pw. Św. Mikołaja. Stał on w latach 

85


1356 – 1889 na dzisiejszym Skwerze Jana Pawła II. Kontury 

jego murów do dziś wyznaczają rosnące tu stare lipy. Światła 

zapalano w sztormowe noce, gdy Bałtyk tonął w ciemnościach 

i powracający z wypraw handlowych albo z połowów 

ludzie morza tracili orientację i nie wiedzieli, w która stronę 

skierować statek, aby jak najszybciej schronić się w bezpiecznym 

miejscu. 

Na takie dodatkowe wykorzystanie świątyni wskazuje 

stara pieczęć usteckiej parafii. Przedstawia ona na pierwszym 

planie wieżę, z której 

wystawiona jest żerdź z podwieszonymi 

dwoma kotłami. 

W kotłach tych mógł się palić 

tłuszcz, olej lub smoła. Światło 

płomieni z tych kociołków 

wskazywało drogę żaglowcom, 

także uwidocznionym na 

tej pieczęci. Górną część pieczęci 

wieńczył napis łaciński 

„Lux Viae” – „Światło Drogi”. 

W regionalnej literaturze 

Przepalona żarówka z usteckiej 

brak szczegółowych informacji 

o tym zwyczaju. Nie zacho- 

latarni morskiej. 

wały się żadne dokumenty na ten temat. Dopiero z 1871 

roku pochodzi pierwsza udokumentowana wzmianka o 

zapalaniu w Ustce światła nawigacyjnego. Była to naftowa 

lampa, której światło wzmacniał system specjalnych soczewek 

skonstruowany przez inżyniera Fresnela. W nocy lampę 

tę wciagano na maszt przy stacji pilotów na wysokość 

11,6 metra ponad poziom morza. Maszt znajdował się przy 

wschodnim molo. Światło tej lampy świeciło w morze na 

odległość około 11,1 km. 

W 1892 roku u nasady wschodniego falochronu zbudowano 

nową stację pilotów z wieżą ze spiczastym dachem, 

przypominającym wieżę kościelną. Ta budowla pełni 

funkcję latarni morskiej do dziś. Dopiero w 1904 roku zbudowano 

na niej laternę ze stałym urządzeniem świetlnym, 

86


emitującym światło białe, przerywane. 

Przed wojną latarnia wykorzystywała 

gaz. Oświetlenie 

elektryczne zainstalowano po 

wojnie. Obecnie w laterni są 

dwie żarówki o mocy 1000 W i 

soczewka Fresnela o średnicy 1 

metra. Zwiedzając wieżę, można 

przez szybę laterny podziwiać 

jej układ optyczny. 

Informacje o duchach z 

latarni pochodzą z okresu 

powojennego. Obsługujący ją 

pracownicy słupskiego urzędu 

morskiego skarżyli się, że gdy 

samotnie pełnili nocne służby 

w dyżurce pod laterną, słyszeli 

w sztormowe noce dziwne 

odgłosy, dobiegające z pustych 

pomieszczeń: stukot, tupanie, 

jakieś szepty. Najgorsze było 

przeciągłe wycie, od którego 

ciała latarników przeszywały 

zimne dreszcze. Niektórzy 

zbierali się na odwagę i schodzili 

do nawiedzanych 

pomieszczeń. Przekonywali 

się, że nikogo tam 

nie było, a niesamowite 

odgłosy wywoływała 

jakaś niewidzialna siła. 

Wyobraźnia podsuwała 

obrazy eterycznych 

zjaw. Opowiadano, że 

to duchy marynarzy, 

którzy niegdyś potopili 

Ziarno prawdy 

w legendach 

o duchach z 

latarni 

Z protokołu Komisji Morskiej 

przy Miejskiej Radzie 

Narodowej z 1 marca 1949 

roku: 

„Przy omawianiu oświetlenia 

portu Komisja Morska 

stwierdziła, iż w związku 

z częstymi przerwami prądu 

elektrycznego na naszym 

terenie, latarnia morska 

w Ustce winna mieć własną 

prądnicę, gdyż światło latarni 

morskiej nie może być 

zgaszone – naraża bowiem 

statki zagraniczne i własne 

na wielkie niebezpieczeństwo, 

szkodzi dobrej opinii 

portów polskich, a opinii 

portu w Ustce w szczególności. 

Omawiano również konieczność 

zainstalowania na 

główce mola wejściowego 

buczka mgłowego. W czasie 

mgieł dźwięk buczka wskaże 

zabłąkanym statkom 

i kutrom rybackim wejście 

do portu.” 

Tak wyobrażali sobie ducha z latarni morskiej w 

Ustce usteccy latarnicy i tak namalowali go na 

balustradzie schodów do latarni. 

87

Latarnia 

morska w 

Ustce 

Rok budowy: 1892. Wysokość 

wieży: 19,5 metra. 

Źródło jej światła znajduje 

się na wysokości 22,2 m. 

Błyski widoczne są z odległości 

18 mil morskich, czyli 

z ok. 33 km. Światło widoczne 

jest od strony morza 

oraz z plaż na odcinku od 

Jarosławca aż po Czołpino 

oraz z jeziora Gardno. W 

1993 roku ustecka latarnia 

morska została wpisana do 

rejestru zabytków. 


się u wejścia do portu w Ustce 

przez niedbalstwo miejscowych 

latarników, a teraz nawiedzają 

nocami budynek. 

Istotnie, w dawnych czasach 

wielu ludzi zginęło w katastrofach 

morskich u wejścia do 

usteckiego portu. Statki i łodzie 

rybackie rozbijały się uderzając 

w główki kamiennych falochronów, 

wpadały 

na płycizny przy plażach. Niejeden 

marynarz został zmyty 

z pokładu. Wiele ciał morze 

wyrzucało potem u ujścia „Trupiej 

Rzeczki” w Orzechowie. 

Wielu nigdy nie odnaleziono. 

Opowieść córki latarnika 

Ale na latarni mogły straszyć nie tylko duchy marynarzy. 

Niesamowitą historię o pierwszych powojennych latach 

opowiada Joanna Izdebska, ustczanka, córka jednego z 

pierwszych polskich mieszkańców Ustki. Jej ojciec przybył 

do Ustki w październiku 1945. Od początku pracował w Kapitanacie 

Portu, kierował grupą robotników i odpowiadał za 

konserwacje nabrzeży. Jak opowiadał, od początku zwrócił 

uwagę na zagłębienie w wydmie, porośnięte świeżą, zieloną 

trawą, z której coś „emanowało”. Widział to i z okien kapi- 

Co tu straszyło? 

Duchy, czy przeciągi? 

88


Widok z latarni na szczątki statków, które wydobyto z dna w rejonie portu. 

tanatu, i z latarni. Dziwny, jakby fluorescencyjny odblask, 

zielona poświata. - Gdy na przełomie lat pięćdziesiątych i 

sześćdziesiątych zrobiono tam ekshumację, wykopano 30-40 

zwłok. Ojciec mówił, że byli to jeńcy francuscy, zatrudnieni 

przy budowie portu. Cywile. Ojciec opowiadał też, że po 

wojnie jeszcze przez wiele lat morze wyrzucało na plaże 

ludzkie zwłoki – opowiadała Joanna Izdebska. Możliwe też, 

że były to ciała ofiar zatopienia przez radziecki okręt podwodny 

S 13 dwóch niemieckich transportowców. Na przełomie 

stycznia i lutego 1945 roku, w końcowej fazie II wojny 

światowej w okolicach Ustki S 13 storpedował dwa statki 

niemieckie: „Gustloffa” i „Generała Steubena”, wskutek czego 

zginęło kilka tysięcy Niemców, żołnierzy i cywilów. Są 

niemieckie przekazy wskazujące na to, że ciała, unoszące się 

na morzu w kamizelkach ratunkowych przez wiele dni, fale 

wyrzucały na plaże w okolicach Ustki. Niektóre podobno 

pochowano w nieoznaczonej mogile na miejscowym cmentarzu 

naprzeciw ratusza. Inne zakopywano tuż przy brzegu. 

Ale niedowiarkowie wykluczający istnienie duchów 

twierdzą, że to nie zjawy z zaświatów straszyły usteckich 

latarników. Według nich, był to tylko wiatr i wskazują, że 

strachy minęły, gdy tylko Urząd Morski administrujący latarnią 

wymienił okna na szczelniejsze, eliminując przeciągi. 

89


VII. Zamiast 

zakończenia. 

Niesamowite 

przepowiednie. 

Czy można przewidzieć, albo w jakiś nadnaturalny sposób 

przeczuć przyszłość? To odwieczne pytanie, na które 

nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Są jednak przesłanki ku 

temu, by odpowiedzieć twierdząco. Tkwią one nie tylko w 

legendach. Pisaliśmy wyżej o klątwie kowala Volla, która z 

historycznego punktu widzenia została spełniona. Podobną 

tezę wygłosił kiedyś książę Otto von Bismarck prorokując, 

że jeśli kiedykolwiek miałaby powstać niepodległa Polska, 

będzie to oznaczać zagładę państwa pruskiego. Przestało 

istnieć w 1945 roku. 

Jeśli tak, to niektóre z zapowiedzi wyrażonych w przeszłości 

są w trakcie realizacji, albo dopiero zostaną zrealizowane. 

Był moment, kiedy przeszył mnie dreszcz, gdy studiowałem 

starą mapę okolic Ustki. Odnalazłem na niej na 

południe od Zimowisk nazwę wzgórza, na którym zaledwie 

dwadzieścia lat temu, na początku lat 90. XX wieku wytyczono 

teren pod nowy cmentarz. 

1. „Gorące wzgórze” cmentarza 

Stara, tradycyjna nazwa miejsca, w którym dziś znajdują 

wieczny spoczynek zmarli ustczanie, brzmiała do 1945 

roku „Hottenberg”. Była na tyle dziwna, że zastanawiała 

już przed wojną niemieckich regionalistów. Jeden z nich 

uwzględnił ją w artykule o pochodzeniu nazw miejscowych 

w okolicach Niestkowa. 

„To wysokie wzgórze, na którym rzekomo niegdyś 

mieli mieszkać Hottowie, albo nawet Hottentoci, (“Hottentotten” 

- holenderska nazwa ludu zamieszkującego tereny 

90


Pasterz na wzgórzu. Możliwe, że wzgórze koło Zimowisk, na którym dziś jest cmentarz, 

właśnie od pasterzy wzięło swą nazwę. Ale są też i inne interpretacje. 

południowej 

Afryki). Możliwe, 

że tak 

pogardliwie 

określano tu 

jakichś obcych 

– pisał w latach 

trzydziestych 

XX wieku. 

„Hottentotten” 

– „gorący 

zmarli”. Takie Dziś znajduje się na nim ustecki cmentarz. 

Wzgórze kojarzone niegdyś z obecnością „Hottentotów”. 

znaczenie ma zbitka angielskiego słowa „hot” i niemieckiego 

„totten”, porażająca w kontekście późniejszego wyznaczenia 

wzgórza na miejsce przyszłego cmentarza dla „obcych”, 

czyli Polaków, którzy zaludnili tę ziemię po II wojnie 

światowej. Ale ów regionalista artykuł o wzgórzu pisał wiele 

lat przed tym faktem. Nie miał jeszcze pojęcia o tym, że 

za 10 lat wybuchnie II wojna światowa, że obszar Pomorza 

Środkowego zostanie przyłączony do Polski i że grubo pół 

wieku później wytyczony tu zostanie nowy cmentarz. Gdyby 

o tym wiedział, włos by mu się zjeżył na głowie. 

Przyjmował też inną wersję: nazwa „Hottenberg” mogła 

wziąć się od stosowanego w tych okolicach zawołania 

w celu popędzania wołów pociągowych: “Hue, Hott!”. W 

91


Rzekoma klątwa 

„ratuszowa” 

W Ustce mówi się, że na budynku 

dzisiejszego ratusza 

ciąży klątwa, rzucona na tych, 

którzy zmienią przeznaczenie 

budynku, zbudowanego w 

latach 1911 – 1912 jako szkoła. 

To temat głośny od feralnego 

przypadku Jacka Graczyka, 

burmistrza Ustki w latach 2002 

– 2006. To on zapoczątkował 

przekształcanie szkoły na ratusz. 

W wyborach 2006 przez 

drobne uchybienie formalne 

odpadł jeszcze przed kampanią. 

Nie mógł kandydować, a 

był uważany za faworyta. Jacek 

Graczyk na pewno przejdzie do 

legendy tego ratusza. 

Sam z domniemaną klątwą 

zetknąłem się zimą 2007 roku, 

podczas wędrówki w plener, 

zorganizowanej przez „Głos 

Pomorza”. Opowiadałem wtedy 

o tym budynku grupkom 

wycieczkowiczów, stojąc na 

pierwszym schodku głównego 

wejścia. Gdy tylko zacząłem 

mówić o klątwie, włączył się 

alarm, zawyły syreny. Wszyscy 

na kilka sekund stężeliśmy 

ze strachu. Także pracownicy 

ratusza narzekali w pierwszych 

miesiącach funkcjonowania 

w ratuszu, że prześladuje ich 

pech. Na szczęście te narzekania 

ostatnio ucichły. 

Rzekoma klątwa jest dalekim 

echem tego, co wydarzyło się 

podczas rozpoczęcia budowy: 

15 lipca 1911 roku. Tego dnia 

o godz. 15 ówcześni niemieccy 

mieszkańcy Ustki uczestniczyli 

w uroczystości wmurowania 

kamienia węgielnego pod 

gmach. Przewodniczący gminy, 

Ziemann, który wkrótce 

potem stracił syna w I wojnie 

światowej (poległo w niej 

wielu innych uczestników tej 

imprezy), wmurował dokument, 

w którym zapisano, iż 

społeczność miejscowa wyraża 

pragnienie, by budynek zawsze 

służył kultywowaniu bogobojności, 

wierności królowi i miłości 

do ojczyzny. 

Tuż przed pierwszą wojną światową w mury szkoły, która obecnie jest ratuszem, 

wmurowano tajemniczy dokument. 

92


słownikach starej, dialektowej niemczyzny okrzyk „hott” 

określany jest jako zawołanie furmanów oznaczające komendę 

dla koni pociągowych: „w prawo”. Stąd wzięło się 

nasze polskie zawołanie „Hetta!”, oznaczające to samo. Patrząc 

od strony Słupska, owo cmentarne dziś wzgórze znajduje 

się po prawej stronie traktu. 

Z kolei w dialekcie dolnoniemieckim, używanym przed 

wojną na tych terenach, wyraz „der Hotten” oznacza „twaróg”. 

Gdyby od tego wyprowadzać etymologię nazwy 

wzgórza, znaczałaby ona więc tyle, co po naszemu „Góra 

Twarogowa”. 

Ale jest możliwa jeszcze jedna uprawdopodobniona interpretacja 

nazwy tej tajemniczej „góry”. Możemy bowiem 

także przyjąć, że podstawą tej nazwy jest niemiecki wyraz 

„hueten”, czyli „strzec”, „pilnować”. Wówczas należałoby 

przyjąć, że w zamierzchłej przeszłości usytuowana była tu 

na wzgórzu jakaś strażnica, z której nadzorowano ruch na 

handlowym trakcie, łączącym ustecki port ze Słupskiem, 

albo chata, w której pomieszkiwali pasterze pilnujący bydła 

mieszkańców wsi. „Hottenberg” jako nazwa miejscowa notowana 

jest także w Meklemburgii i w Brandenburgii. 

W tej ostatniej krainie było to znane w średniowieczu miejsce 

pielgrzymkowe. 

2. Ostatnia bitwa w dziejach świata 

W dawnych wiekach opowiadano w okolicy, że gdzieś 

między Ustką a Darłowem, na północ od szosy łączącej obie 

te miejscowości, stoczona będzie w przyszłości ostatnia bitwa, 

tuż przed końcem świata. To legenda – przepowiednia, 

jakże teraz aktualna w kontekście tego, co dzieje się na tym 

obszarze. To jedna z lokalizacji rozważanych do niedawna 

w związku z planami budowy w Polsce elementów tarczy 

antyrakietowej. 

Zapis tej legendy pozostawił nam doktor A. Haas, autor 

zbioru pomorskich legend, wydanego w 1912 roku, kiedy 

nic jeszcze nie zapowiadało nie tylko trzeciej, ale nawet 

pierwszej wojny światowej. 

93

Tu zjadą się różne wojska 


94 

„Kiedyś nadejdą czasy, kiedy ustaną wszelkie wojny między 

narodami na ziemi. Nastąpi wówczas okres wielkiego 

rozkwitu, bogactwa i dobrobytu. Potem jednak wybuchnie 

wielka wojna światowa, która dotknie i wyniszczy znaczną 

część ludzkości – notował doktor Haas na dwa lata przed jej 

wybuchem na 134 stronie swojej książki. - Wśród tych, którzy 

przeżyją, szerzyć się będzie bieda i głód. Ci, którzy wcześniej 

ubierali się w jedwabne szaty, będą chodzić w szarych, płóciennych 

ubraniach, a ci, którzy wcześniej jadali pieczenie i 

pili wino, będą szczęśliwi, jeśli będą mogli uciszyć swój głód 

korzonkami i ziołami rosnącymi na polach.” 

Ustecka inwestycja, rozpoczęta tuż 

przed wybuchem II wojny światowej i 

nigdy nie dokończona. 

I właśnie wówczas, już po tej 

wyniszczającej wojnie, a przed 

bliskim końcem świata, na północ 

od szosy Darłowo – Ustka zbiorą 

się wszystkie wojska, jakie będą 

jeszcze na ziemi, aby stoczyć tu 

decydującą bitwę. 

Tyle ta legenda, niesamowita 

choćby dlatego, że – powtórzmy – jej zapis opublikowany 

został przez Haasa na dwa lata przed wybuchem I wojny 

światowej. Ale jest niesamowita także i z innego względu. 

Oto bowiem po pierwszej wojnie światowej tereny na północ 

od szosy Darłowo – Ustka zostały w znacznej części zajęte 

przez wojsko. Tu w latach 30. niemiecka Luftwaffe utworzyła 

największy w III Rzeszy poligon artylerii przeciwlotniczej, a 

marynarka zaczęła budować wielki port o strategicznym znaczeniu. 

Miał on służyć przerzutom wielkich transportów drogą 

morską między Rzeszą, a Prusami Wschodnimi, rozdzielanymi 

wówczas polskim „korytarzem”. Pozostałością po tej niedokończonej 

inwestycji jest tak zwane trzecie molo. 

Poligon utworzony w latach 30-tych XX wieku nadal działa. 

Od lat 90-tych ma on status centralnego poligonu polskich 

sił powietrznych. Zjeżdżają tu na ćwiczenia nie tylko żołnierze 

z całej Polski, ale także z innych krajów: z Niemiec, Czech, 

Słowacji, Węgier, Włoch, Wielkiej Brytanii, USA, a także cza-


sami z Rosji. Gdy ćwiczą, w Ustce słychać wybuchy pocisków, 

rakiet i bomb, od których drżą szyby. Niebo porysowane jest 

kreskami smug spalin silników samolotów odrzutowych. 

Bajka i antyrakietowa tarcza 

Ale najbardziej intrygujący jest motyw przepowiadanej 

w legendzie ostatniej bitwy w dziejach świata. Gdy doktor 

Haas spisywał opowieść, żadna armia nie dysponowała 

jeszcze bronią masowego rażenia, zdolną zniszczyć cały 

ludzki gatunek i ludzką cywilizację. To możliwe jest dopiero 

od niedawna, zwłaszcza dzięki rakietowej broni jądrowej. 

Ostatnia bitwa w dziejach świata, jeśli faktycznie kiedykolwiek 

do niej dojdzie, będzie bitwą stoczoną w powietrzu 

przy użyciu rakiet. I właśnie ten obszar, na północ od szosy 

Ustka – Darłowo, może w przyszłości odegrać w tym potencjalnym 

starciu decydującą rolę. 

Wprawdzie ostatnie decyzje w kwestii tarczy antyrakietowej 

zakładają zlokalizowanie wyrzutni amerykańskich 

antyrakiet, przeznaczonych do niszczenia w powietrzu wrogich 

pocisków balistycznych, w Redzikowie na wschód od 

Słupska, to jednak pewne instalacje tego systemu mogą być 

zlokalizowane także tutaj. Tu również, na obszarze określonym 

w tej starej legendzie, rozważana jest dyslokacja baterii 

amerykańskich antyrakiet typu „Patriot”. Nie możemy więc, 

niestety, wykluczyć, że przepowiednia zawarta w legendzie 

się ziści. Co więcej: realizacja tego ponurego, choć baśniowego 

scenariusza jest dziś o wiele bardziej prawdopodobna 

niż wówczas, kiedy przed stu laty w jakiejś starej karczmie 

koło Ustki spisywał ją na podstawie opowieści miejscowych 

doktor A. Haas. Jak będzie, pokaże czas. 

Rok 2011. Amerykańscy żołnierze 

rozstawiają ćwiczebną 

baterię antyrakiet „Patriot” na 

poligonie pod Ustką. 

95

"Nadmorskie duchy, uroczyska i tajemnice", Marcin ... - Ustka

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?