3 - Portret

86 - PORTRET25 

Agata Zawiszewska 

Polityka z romansem 

w tle 

„Numer zerowy” Pauliny Grych to kolejny, 

bardzo udany, kobiecy debiut ostatnich 

lat. Inteligentna narracja, inteligentna fabuła, 

inteligentna bohaterka, a na końcu happy end, 

sprawiają, że tę książkę czyta się z dużą przyjemnością, 

lecz także... z pewnym niepokojem. 

Dokładniej: ja odczuwałam przyjemność i 

niepokój. Ujawnienie subiektywności wydaje 

mi się w tym miejscu konieczne, ponieważ 

nie mogę i nie chcę – przede wszystkim sama 

przed sobą – zatajać faktu, że czytałam „Numer 

zerowy” przede wszystkim jako kobieta, a 

dopiero później jako pani od polskiego, która 

zastanawiała się, „jak to zostało zrobione”. Owa 

przemienność perspektyw, oscylowanie między 

przyjemnością a niepokojem, utrudnia, a właściwie 

– uniemożliwia mi jednoznaczną ocenę 

książki. Jako czytelniczka wykwalifikowana 

doceniam sprawny warsztat, jako czytelniczka 

o wrażliwości genderowej czuję radość z kolejnego 

udanego kobiecego debiutu, jako kobieta 

uchylam się przed apologią tradycyjnego modelu 

rodziny, a jednocześnie popieram kobiece 

strategie jej utrzymania i ochrony. Właśnie 

ideologia tej książki, ostateczna konstatacja, że 

warto i wolno zrobić wszystko, żeby mama wychowywała 

trójkę dzieci, a tata pracował w swoim 

zawodzie jak Bóg przykazał i nie zajmował 

się polityką (choćby prorodzinną), decyduje o 

zakwalifikowaniu jej do rodziny współczesnych 

romansów. 

Obce mi są ortodoksyjne postawy krytyczek 

feministycznych wobec romansu: lekceważenie, 

niechęć, czy kpina, ponieważ bliższa mi świadomość, 

że ten typ literatury odnosi się do 

realnych problemów zwykłych kobiet. W „Numerze 

zerowym” mamy do czynienia z nowym 

rodzajem problemów świata kobiecego: problemów 

„zwykłych” Polek, czyli żon zwykłych 

polityków, działających w normalnych partiach 

prawicowych. O ile w tradycyjnej wersji romansu 

zazwyczaj chodzi o skłonienie mężczyzny 

do wybrania tej jednej jedynej „na całe życie”, o 

tyle w książce Pauliny Grych pojawia się wątek 

nawrócenia męża z manowców polityki prawicowej 

na łono rodziny, której spójności – paradoksalnie 

– owa polityka nie sprzyja. Wprawdzie 

nie mogę pochwalić metod rozwiązywania 

problemów z mężami-politykami, które podsuwa 

czytelniczkom autorka książki (chodzi o 

aferę obyczajową sprowokowaną przez żonę, by 

skompromitować własnego męża. Takie postępowanie 

z pewnością miałoby o wiele bardziej 

dalekosiężne skutki polityczne niż sugeruje 

Paulina Grych), jednak zarówno z autorką jak 

i z jej czytelniczkami łączy mnie ogólne niezadowolenie 

z kobiecej kondycji, szczególnie w 

rodzinie tradycyjnej oraz w polityce konserwatystów. 

„Numer zerowy” uważam za istotny przejaw 

wariantu gatunku romansowego, którego 

popularność wzrasta wprost proporcjonalnie do 

postępów feminizmu, co znaczy, że im bardziej 

kobiety się emancypują – niekoniecznie z własnej 

woli – tym bardziej tęsknią za przestrzenią 

bezpieczną, zwykle – za niewinnością seksualną 

i wyciszoną krytyką mężczyzn. Stąd romans zaspokaja 

marzenia o idealnym partnerze, który 

wskutek świadomych zabiegów oraz charakterologicznych 

powabów głównej bohaterki przeobraża 

się emocjonalnie i zaczyna troszczyć się 

o nią w taki sposób, jakiego zwyczajowo oczekuje 

się od kobiet wobec mężczyzn. Idealny romans 

przywołuje zatem utracony raj wczesnego 

dzieciństwa, kiedy kobieta czuła się chroniona 

przez Ojca i zaopiekowana przez Matkę, a do 

tego łączy to z namiętnością wieku dojrzałego. 

Ale taki jest schemat romansu tradycyjnego, 

który rozwija wątki połączenia kobiety i mężczyzny 

oraz wspólnego dobicia do spokojnej

PORTRET25 - 87 

przystani „małżeństwa”. Książka Pauliny Grych 

przekształca ten model, gdyż marzenia i potrzeby 

współczesnych kobiet zmieniły się pod 

wpływem doświadczeń kolejnych pokoleń oraz 

kolejnych naukowych prac na temat miłości. 

Nawet twórcy romansów już nie mogą lekceważyć 

faktu, potwierdzanego przez każdą długoterminową 

parę, że po ślubie „[nie] żyje się 

długo i szczęśliwie”, jak też tezy potwierdzanej 

przez każdą kobietę będącą dłużej z mężczyzną, 

że po ślubie „on się [nie] zmieni”, czyli że, na 

przykład, nie przestanie zajmować się polityką... 

Punkt ciężkości w „Numerze zerowym” 

przesunięty został zatem na to, co kobieta-żona 

jest w stanie poświęcić, aby mężczyzna-mąż 

przeobraził się emocjonalnie i „ucywilizował”, 

czyli realizował się w rodzinie i dla rodziny, 

a przede wszystkim – w małżeńskiej sypialni. 

Tak jak tradycyjny model romansu prezentował 

marzenie o seksualnej niewinności kobiety 

spotykającej doświadczonego, acz delikatnego, 

kochanka-przyszłego męża, tak romans Pauliny 

Grych zaspokaja marzenie o seksualnej niewinności 

żony dopieszczanej przez legalnego partnera 

w ramach instytucji małżeństwa. Bo choć 

kobiety lubią książki i filmy o „gorączce sobotniej 

nocy” i traktują akt ich odbioru jako „czas 

ucieczki lub odpoczynku” od rodziny i mężczyzny, 

to – jak podkreślają feministyczne analizy 

– większość z nich zadowolona jest z życia ze 

swym partnerem i chętnie wypełnia swoje obowiązki. 

„Numer zerowy” spełnia więc odwieczne, 

ukryte marzenia kobiet o cnocie – w tym 

wypadku: rodzinnej i małżeńskiej wierności – 

która za cenę zrealizowania reguł patriarchatu 

nagrodzona jest bogatym i godnym mężem. 

Książka opowiada się po stronie tradycyjnego, 

androcentrycznego porządku społecznego, ale 

wytropić w nim można również elementy subwersywne: 

dotyczy domeny tradycyjnie kobiecej 

– miłości, małżeństwa, rodziny. Autorka dowartościowuje 

owe kobiece marzenia, potrzeby 

i style życia, które są marginalizowane w życiu 

pozaliterackim, czyli kreuje bohaterkę, która na 

kilka lat świadomie rezygnuje z kariery na rzecz 

rodziny, a potem wraca do pracy niezagrażającej 

jej szczęściu rodzinnemu. Owa postać literacka 

realizuje odwieczne kobiece fantazje o zemście 

na mężczyźnie, którego za jego emocjonalną 

ślepotę w życiu rodzinnym spotyka kara klęski 

politycznej, co pozwala mu znów docenić „domowe 

ciepełko”. Również główna bohaterka 

„Numeru zerowego” jest kreacją, która z jednej 

strony realizuje stereotypowe wyobrażenia o 

idealnej żonie: delikatnej, wyrozumiałej, troskliwej 

i w kluczowych sprawach pozostawiającej 

inicjatywę mężowi, z drugiej zaś stereotypy 

te przekracza. Przekracza je w trzech kluczowych 

kwestiach – bierności życiowej bohaterki, 

jej charakterologicznej łagodności i seksualnej 

niewinności. Natalia Bukowska początkowo 

jest może nieśmiała i niezaradna, ale wyłącznie 

w sferze zawodowej, co w końcu nie dziwi – 

spędziła przecież kilka lat w domu, wychowując 

troje dzieci. Jeśli jednak wziąć pod uwagę jej 

życie emocjonalne i erotyczne, jest ono bogate i 

zróżnicowane, choć głęboko ukryte przed światem, 

a szczególnie przed mężem. I właśnie troska 

o życie emocjonalne i erotyczne we własnej 

małżeńskiej sypialni, czyli motywacja wypływająca 

ze sfery prywatnej i zmysłowej, każe jej 

podjąć kroki radykalne, acz skryte przed sferą 

publiczną. Żona posła Bukowskiego jednocześnie 

uosabia bierność kobiety, która za zdradę 

potrafi jedynie prać po pysku, nie dzielić stołu 

i łoża, grać obrażoną królewnę, i zaprzecza tej 

bierności, gdy za kulisami knuje intrygę mającą 

dać jej przyjaciółce dziecko z dobrymi genami, a 

jej samej – powrót do domu męża: skruszonego 

oraz, przede wszystkim, sprawnego w łożnicy. 

Wydaje się, że seksualność głównej bohaterki, 

która domaga się od męża uznania i dowartościowania 

tej sfery ich wspólnego życia, jest 

głównym motorem intrygi. 

Powieść i jej bohaterka intrygują z jeszcze 

jednego powodu. Mądrość „potoczna” akceptuje 

fakt, że świat oraz wartości żony-matki są odmienne 

od świata i wartości męża-ojca, dla Natalii 

najważniejsze są więc rodzina, małżeństwo i 

zmysłowość, dla Michała – zasady, reguły, autorytety, 

Bóg. Jego religią jest chrześcijaństwo, jej 

religią jest rodzina. W istocie dzieli ich przepaść 

– mimo bliskości, miłości, domu i rodziny: ona 

żyje jakby poza czasem, w odwiecznym „gyneceum”, 

on – w Polsce współczesnej. Ani rodzice, 

ani Kościół, ani jakakolwiek inna instytucja nie 

mają wpływu na postępowanie Natalii, „dzikuski”, 

reprezentantki porządku Natury rodem z 

oświeceniowej utopii, powiastki czy traktatu o 

wychowaniu. Natalia „z natury” zakłada rodzinę, 

żyje w niej i chroni ją wszelkimi dostępnymi 

środkami, ponieważ „Natura” nie przewiduje 

innych scenariuszy. 

Paulina Grych, 

Numer zerowy, 

Wyd. W.A.B., 

Warszawa 2007.


Anna Brzezińska 

Kobieca empatia 

Noora Nieminen, szesnastoletnia nadzieja 

fińskiego łyżwiarstwa figurowego, ginie zamordowana 

w brutalny sposób podczas powrotu z 

wieczornego treningu. Jej ciało zostaje odnalezione 

następnego dnia w bagażniku samochodu 

Kati Järverperä, matki dwójki dzieci. Morderca 

mógł je tam łatwo podrzucić, bo kobieta nie 

miała zwyczaju zamykać bagażnika. 

Na martwym ciele dziewczyny 

policja odnajduje wiele ciętych ran; 

ustala jednak, że Noora zginęła od 

uderzenia w głowę, prawdopodobnie 

wskutek upadku. Niedługo po 

odnalezieniu zwłok dziewczyny 

policja trafia w parku na jej torbę 

treningową, w której znajdują 

się zakrwawione łyżwy. Szybko 

ustalono, że były one narzędziem 

zbrodni. 

Śledztwo w sprawie śmierci 

Noory przypada miejscowemu komisarzowi, 

Taskinenowi. Taskinen 

jest jednak ojcem drugiej po Noorze 

najlepszej fińskiej łyżwiarki, 

Silji Taskinen, która była dobrą 

koleżanką zmarłej dziewczyny. 

Jako zaangażowany osobiście w 

sprawę, nie może jej prowadzić i 

przekazuje śledztwo starszej aspirantce 

Marii Kallio. 

Maria rozpoczyna tropienie 

mordercy z zapałem i wcale 

nie przeszkadza jej to, że jest już 

w siódmym miesiącu ciąży. Zapał 

ten jednak słabnie, kiedy sprawa 

okazuje się być bardziej skomplikowana 

niż mogłoby się z początku 

wydawać. Krąg podejrzanych 

w sprawie poszerza się z każdym 

dniem, by objąć wreszcie całe grono 

znajomych i krewnych Noory: jej surowe 

trenerki, którym często stawiała opór, rodziców 

i partnera, z którym jeździła w parze, i który nie 

odwzajemniał jej miłości. Wyjątkowo konfliktowa 

osobowość Noory mogła być przyczyną 

wyprowadzenia z równowagi którejkolwiek z 

tych osób. Ponadto do podejrzanych należało 

zaliczyć grasującego w okolicy pedofila – mordercę, 

i Vesku Terasvouriego – byłego kochanka 

matki Noory, który, od kiedy ta go porzuciła i 

wróciła do męża, terroryzował całą rodzinę. 

Poszlaki wskazują na różne osoby, a każda z 

nich wydaje się mieć niezaprzeczalne alibi. Do 

sprawy dochodzi wątek przemytu nielegalnych 

środków dopingujących, których obecność we 

krwi Noory wykazała ekspertyza. Na domiar 

złego Maria jednocześnie dostaje sprawę młodej 

matki – morderczyni własnego dziecka; 

widok jego zwłok wyprowadza ją z równowagi. 

Sprawę komplikuje też fakt, że matka Noory, 

nie wytrzymując opieszałości policji, zabija Terasvouriego, 

którego uważa za mordercę córki. 

W ten sposób ginie główny podejrzany, a Maria 

obwinia siebie za jego śmierć. Nie uważa go 

za mordercę, ale sądzi, że mogła zapobiec jego 

śmierci. To wszystko doprowadza Kallio chwilowo 

do załamania. Jednak Maria nie zamierza 

się poddać; wie, że kobieta w policji, aby zachować 

stanowisko i być traktowaną na równi, musi 

„wyrobić sto dwadzieścia procent normy”. „Koledzy” 

bowiem czekają tylko na jej potknięcie. 

Jednak w tej sprawie jedyną osobą, której 

przesłuchanie mogłoby dać Marii prawdziwą 

wersję wydarzeń, była zmarła Noora. Ona 

jedyna nie miała powodu, żeby w tej sprawie 

kłamać. Takie przesłuchanie oczywiście wydawałoby 

się niemożliwe, gdyby nie fakt, że Noora 

od najmłodszych lat prowadziła systematycznie 

dzienniki. I Maria, przeszukując jej pokój, zapiski 

znajduje.


Zapiski Noory wiele w sprawie rozjaśniają, 

eliminują kilku podejrzanych, ale nie wskazują 

mordercy. Mimo to jednak Maria rozwiązuje 

zagadkę... 

Herkules Poirot, bohater kryminałów stworzony 

przez Agatę Christie, gardził klasycznymi 

metodami detektywistycznymi. Stawiał na 

psychologię zbrodni. Twierdził, że potrafi rozwiązać 

każdą zagadkę, nie ruszając się z krzesła 

i używając tylko swoich szarych komórek. 

Sherlock stosował metodę indukcji, również 

opartą na psychologizmie... 

Kallio zastosowała w sprawie Noory metodę, 

którą nazwała po prostu kobiecą empatią. 

I może się to wydać zabawne, ale trudno 

chyba zaprzeczyć, że kobieta w ciąży podlega 

różnym wahaniom nastrojów, 

staje się bardziej wrażliwa. Maria, 

której osobowość przez lata 

pracy w policji wśród mężczyzn 

stwardniała, narażona wiecznie 

na chamstwo i docinki, podczas 

ciąży potrafiła się „poryczeć” przy 

kolegach z pracy, na co raczej 

wcześniej sobie nie pozwalała. 

Rozwiązanie sprawy Noory pojawiło 

się w głowie Marii nagle 

i było wynikiem zrozumienia 

sytuacji dziewczyny, odczytania 

kilku aluzji, które mogłyby się 

wydawać bez znaczenia. Uwagę 

Kallio zwróciła też kilkumiesięczna, 

nieuzasadniona przerwa 

w notatkach dziewczyny... 

W gruncie rzeczy schemat 

budowy kryminału jest w „Spirali 

śmierci” typowy. Hermetyczny 

krąg osób powiązanych ze sobą, 

łyżwiarzy, ich trenerów i najbliższych 

krewnych, tworzy krąg podejrzanych 

i przywodzi na myśl 

klasyczne kryminały, w których 

wszyscy podejrzani znajdują się 

w jednym pokoju, a genialny 

detektyw, zadając im kolejno pytania, odkrywa 

mordercę. Miejscem akcji jest dzielnica Espoo, 

miasta w południowej Finlandii, graniczącego 

bezpośrednio z Helsinkami. 

Jeśliby sprawdzić, jak się ma „Spirala śmierci” 

do definicji powieści kryminalnej, za którą 

można przyjąć słowa twórcy gatunku, Poego: 

„Śledztwo będzie dla nas rozrywką” („Zabójstwo 

przy Rue Morgue”), to ma się nijak. Dla 

Marii Kallio śledztwo w sprawie Noory wydaje 

się raczej być koniecznością, zresztą sprawa jest 

w ogóle „nieprzyjazna” i trudna. Na pewno jednak 

jest rozrywką dla nas – czytelników. „Spirala 

śmierci” dużo łatwiej spełnia wyznacznik 

gatunkowy zawarty w definicji S. S. Van Dine’a 

(właściwie Willard Huntington Wright): „W 

powieści detektywistycznej po prostu musi być 

trup, i to im bardziej martwy, tym lepiej”. W 

„Spirali...” trup jest, i to niejeden. 

Kallio odbiega od klasycznego modelu detektywa-amatora, 

dżentelmena o wyszukanych 

manierach, inteligenta i eleganta z fajką. Ma 

bowiem życie prywatne i charakter, osobowość. 

Nie jest strażniczką 

moralności i dobrych 

manier. Nie przebiera 

w słowach, kupuje 

czarne, koronkowe 

staniki ciążowe, 

chodzi na siłownię, 

gra na gitarze 

elektrycznej i pije 

piwo. Wścieka 

się i ryczy. Jak to 

kobieta. W ciąży. 

Przy tym wszystkim 

jest bardzo 

kobieca w tym, jak 

myśli, co robi. I w 

tym, jak się ubiera, 

maluje i upina 

włosy. Jest szczęśliwą 

żoną matematyka, 

Anntiego, 

który wybacza jej 

stałe przenoszenie 

spraw zawodowych 

w ich życie 

prywatne. Oboje 

są pochłonięci 

pracą, ale znajdują 

czas dla siebie, 

świetnie sobie z 

tym radzą. Mające 

przyjść na świat 

dziecko, które 

nazywają Ziarenkiem, 

jeszcze bardziej 

zbliża ich do 

siebie. 

Kallio jest przejęta 

ciążą, zapisuje w 

dziennikach towarzyszące 

jej odczucia. 

Zauważa też zmiany 

w podejściu innych 

ludzi do niej. Z przekąsem 

stwierdza, że od kiedy jej ciąża stała się 

widoczna, w pracy wątpi się w jej kompetencje. 

Widzi, że kobieta w ciąży jest traktowana 

często jak osoba upośledzona, mniej sprawna 

fizycznie i psychicznie. Zdaje się, że Maria stara 

się udowodnić otoczeniu, że jej sprawy zawodo-


we nie ucierpią z powodu ciąży. Pracuje bardzo 

intensywnie, a raz nawet zdarza się jej narazić 

życie dziecka. Kiedy odkrywa mordercę, spotyka 

się z nim sam na sam w opustoszałej wieczorem 

hali lodowiskowej i oznajmia mu, że jest 

aresztowany. Dochodzi do szarpaniny i Kallio 

kilkakrotnie upada niebezpiecznie. Finał całej 

akcji jest dla niej pomyślny, ale długo będzie 

jeszcze się winiła za tak nieracjonalne postępowanie, 

za działanie pod wpływem impulsu radości 

z rozwiązanej zagadki. Naraziła przecież 

życie Ziarenka. 

Fabuła „Spirali śmierci” ma, jak w klasycznej 

powieści detektywistycznej, odwrócony porządek. 

Najpierw dowiadujemy się, że dokonano 

zbrodni, a następnie, drogą licznych retrospekcji, 

wyjaśnione zostaje nam stopniowo, jak do 

niej doszło. Sama zbrodnia jest opisana raczej 

w sposób zdawkowy, bez brutalnych szczegółów. 

Nacisk jest tu położony na śledztwo, które 

nie polega na szukaniu śladów i dowodów za 

wszelką cenę, lecz na umiejętnościach dedukcyjnych 

detektyw Kallio i na jej umiejętności 

zrozumienia psychiki zarówno ofiary, jak i podejrzanych. 

Przecież to jej „kobieca empatia” 

pomogła ujawnić sprawcę. 

Maria Kallio jest także bohaterką innej tłumaczonej 

na język polski książki Leeny Lehtolainen, 

„Kobiety ze śniegu”. Jest to również 

kryminał, który, podobnie jak „Spiralę śmierci”, 

można śmiało nazwać kryminałem feministycznym 

z racji poruszanych w nim spraw 

kobiecych. Lehtolainen sięga tutaj po te same, 

co w „Spirali...” , motywy konstruujące powieść: 

zamknięte szczelnie przed światem (zwłaszcza 

światem mężczyzn) środowisko ośrodka psychoterapeutycznego 

dla kobiet, morderstwo 

właścicielki ośrodka (radykalnej feministki), 

możliwość, że każda osoba z najbliższego otoczenia 

ofiary może być zabójcą. 

Można przypuszczać, że Kallio jest porteparole 

autorki; wskazuje na to jej zindywidualizowana 

osobowość. Wiele faktów z życia Leeny 

Lehtolainen zostało przelanych do życiorysu 

fikcyjnej bohaterki. Obie feminizują, grają na 

gitarze, czytają - głównie kryminały. Obie też 

interesują się łyżwiarstwem figurowym i mają 

sporą wiedzę na ten temat. Obie mają w domu 

kota. Leehtolainen jest krytykiem, studiowała 

wiedzę o literaturze na uniwersytecie w Helsinkach, 

Kallio ma w domu okazałą bibliotekę. Leehtolainen 

zaczęła pisać w wieku 12 lat, Kallio 

od dziecka prowadziła dzienniki. Lehtolainen 

mieszka w małej mieścinie pod Helsinkami, 

Degerby, a Kallio w dużym mieście Espoo, ale 

całkiem niedaleko owego miejsca. Na niemieckiej 

stronie Leeny Leehtolainen znajduje się 

zdjęcie autorki. Raczej niska rudawa brunetka 

o niebieskich oczach. Krwistoczerwona szminka 

i koszula w tym samym kolorze. Tak mniej 

więcej wygląda Maria Kallio. 

Jeśli chodzi o tytuł, „Spirala śmierci” to jeden 

z obowiązkowych elementów wykonywanych 

przez łyżwiarskie pary sportowe. Była ona 

specjalnością Noory Nieminen i jej partnera, 

Jannego. Jeśli chodzi o metaforyczny sens tytułu, 

to dużo bardziej pasowałby on do powieści, 

w której padłyby więcej niż trzy trupy. 

Literatura skandynawska nie jest u nas zbyt 

popularna. Mówiąc o kryminałach zazwyczaj 

wymieniamy nazwiska autorów zmarłych w 

ubiegłym wieku, klasyków gatunku: sir Conan 

Doyle’a, Agatę Christie, Iana Fleminga, Georgesa 

Simenona czy Raymonda Chandlera. 

Nową jakość przynosi kryminał feministyczny, 

tak zwany femikrimi, kształtujący się od lat 90. 

XX wieku w USA i w krajach skandynawskich, 

szczególnie w Szwecji, pisany przez kobiety 

i o kobietach. Jego akcja zwykle rozgrywa się 

w lokalnych społecznościach. Wykształcenie 

autorek powieści tego nowego gatunku jest 

zazwyczaj nieliterackie - Leena Lehtolainen 

wyłamuje się z tej reguły. Przedstawicielkami 

femikrimi są Liza Marklund (dziennikarka), 

Camilla Läckberg (ekonomistka) i Karin Wahlberg 

(ginekolożka). 

Leena Lehtolainen, 

Spirala śmierci, 

przeł. Sebastian Musielak, 

Wyd. słowo/obraz terytoria, 

Gdańsk 2007.


Ilona Godlewska 

Śmierć i dziewczyna 

Stan wojenny wprowadzony 13 grudnia 

1981 r. na terenie całej Polskiej Rzeczypospolitej 

Ludowej doczekał się wielu monografii. 

Są to jednak zwykle książki poświęcone raczej 

przełomowym dla naszego kraju wydarzeniom 

niż historiom poszczególnych jednostek ludzkich. 

A przecież wtedy też kochano, nienawidzono, 

umierano. Właśnie temu innemu niż 

opisanemu przez historyków obrazowi 1981 

roku niemiecka pisarka Marielouise Janssen- 

Jurreit poświęciła swą debiutancką powieść pod 

wiele mówiącym tytułem „Zbrodnia miłości w 

środku Europy”. 

Stan wojenny ukazany przez Marielouise 

Janssen-Jurreit jest tylko tłem wydarzeń. Tłem, 

które jednak decyduje o życiu bohaterów. Nie 

wydarzenia grudnia 1981 roku są głównym tematem 

powieści, choć wdzierają się one w opisywaną 

przez niemiecką pisarkę rzeczywistość 

jakby mimochodem. Jako siła sprawcza zła dotykającego 

dwójkę kochanków. Stan wojenny 

skazuje ich bowiem na rozłąkę, jak się potem 

zresztą okazuje, wieczną. Niemiecka pisarka w 

sposób bardzo sugestywny ukazała atmosferę 

lat 1980-1983 w Polsce. Nie ma tu żadnej fikcji, 

są za to fakty. Dokładne opisy sposobów szkalowania 

opozycjonistów, specyfiki polskich szpitali, 

a nawet nonszalancji pracowników hoteli. 

Bohaterka powieści Marielouise Janssen-Jurreit, 

niejaka Nori Laetius, odwiedziła Polskę trzykrotnie: 

latem 1980 roku, latem i jesienią 1982. 

Każdy, kto pamięta tamte czasy, zdaje sobie 

sprawę, jak szybko zmieniały się wówczas nastroje 

nie tylko 

społeczeństwa, 

ale i władzy. 

Niemieckiej 

pisarce udało 

się jednak 

uchwycić tamtą 

aurę. Podczas pierwszej podróży Nori Laetius 

do Polski, nasz kraj przesiąknięty był bojowniczymi 

nastrojami, potem ten duch walki pod 

wpływem represji został nieco przyduszony. I z 

opowieści bohaterki „Zbrodni miłości w środku 

Europy” da się tę atmosferę poczuć. 

„Zbrodnia miłości w środku Europy” napisana 

została w formie fikcyjnej autobiografii. 

Autorka dzieła „Sexismus - Über die Abtreibung 

der Frauenfrage” z punktu widzenia kobiety 

opisuje historię pewnego przypadkowego, 

aczkolwiek wielkiego uczucia. Jest rok 1980. 

Nori Laetius mieszka w RFN. Sprawy Solidarności 

są jej tak samo znane, jak wówczas 

nam, Polakom smak pomarańczy. A jednak z 

Polską wiąże ją przeszłość. Przeszłość ta, wcale 

niechciana, stale ją prześladuje. Dziewczyna 

miała nieszczęście urodzić się w Kołobrzegu. 

I choć jej pamięć broni się przed wspomnieniami, 

zdaje sobie sprawę, że była świadkiem tego, 

co w przeszłości Europy najokrutniejsze. Wie 

ze słyszenia, że układała do snu jak lalki ciała 

małych chłopców, że jej babkę zastrzelono, gdy 

próbowała z własnego domu przynieść żywność, 

by nakarmić wnuczkę. Pod namową matki 

postanawia pojechać do Kołobrzegu. Gdyż, jak 

mówi, „wszyscy jej (matki – przypis I.G.) znajomi 

dawno już odbyli takie podróże ze swoimi 

dorosłymi dziećmi, razem oglądając pozostałości 

murów i inne relikty rodzinnej przeszłości, 

cmentarze, wyidealizowane we wspomnieniach 

krajobrazy [...]”. Pomimo że nie jest tego świadoma, 

chce też rozliczyć się z przeszłością, ma 

bowiem nadzieję, że właśnie tu odzyska wspomnienia, 

że „przypomną jej się dziecięce lata, 

które spoczęły w czarnej dziurze amnezji”. I 

choć żadnego obrazu nie udało jej się w pamięci 

odnaleźć, to dzięki wizycie w mieście nad Bałtykiem 

odmienia swoje życie.


Nori Laetius żyła bowiem dotąd na kredyt, 

w cieniu lęku przed śmiercią. Wychowywana 

przez internat, uwikłana w małżeństwo z mężczyzną, 

do którego czuła co najwyżej przywiązanie. 

Nie chciała jednak niczego więcej, nawet 

dzieci, gdyż, jak uważała, demony przodków 

ciążą już na istnieniu zbyt wielu istot. Ten nihilizm 

towarzyszył jej jednak tylko do czasu… 

Skończył się wraz ze spotkaniem Adama. 

Człowieka tak jak ona obciążonego przeszłością. 

Pianisty i filozofa. Pomimo że tych dwoje 

spragnionych innego życia, zupełnie jak przeciwstawne 

ładunki elektryczne, przyciągało 

się do siebie od pierwszej wymiany zdań, ich 

romans nie wybuchł w Polsce, tylko w NRF, 

gdzie Łętowski przyjeżdża na zaproszenie 

Wolnego Uniwersytetu. Uproszczeniem byłoby 

powiedzieć, że Polaka i Niemkę połączyły 

tylko wspólne zainteresowania. Nori bowiem 

pokazała Adamowi zupełnie inny świat niż ten, 

do którego był przyzwyczajony. Pełen barw i 

smaku, choćby nieznanego podniebieniu przeciętnego 

Polaka w latach 80. tiramisu. On natomiast 

został przez nią wybrany na przewodnika 

po labiryncie utraconych wspomnień. To z nim 

bowiem odwiedzała miejsca, których wcześniej 

nie miała odwagi choćby przywołać w myślach. 

I to właśnie dzięki niemu uwolniła się z marazmu, 

w którym trwała u boku męża. Uczucie, 

które tak gwałtownie połączyło kochanków, nie 

trwało jednak długo. Na wieść o wybuchu stanu 

wojennego Adam wraca do kraju. „Historycznym 

sensem naszego (Polaków – przypis I.G.) 

istnienia jest martyrologia” – mówi jeden z bohaterów 

powieści Marielouise Janssen-Jurreit. I 

choć zanurzona od wieków w narodowym nihilizmie 

Niemka nie może zrozumieć, dlaczego 

ktoś sam skazuje się na szykany, a może i na 

śmierć, to jednak nie przestaje kochać. A jakby 

dla podkreślenia rangi tej miłości okazuje się, że 

jest w ciąży. Ona, kobieta wysterylizowana… 

Choć można odnieść wrażenie, że debiutancka 

powieść znanej niemieckiej działaczki 

ruchu feministycznego to zwykłe romansidło, 

którego akcja toczy się w czasie erupcji solidarnościowych 

ruchów, to 

nie jest to 

do końca 

prawda. 

Nie do 

końca, gdyż 

nazwą „romans” 

można 

określić 

każdy 

utwór prozatorski 

o 

t e m a t y c e 

miłosnej. A tymczasem choć „Zbrodnia miłości 

w środku Europy” rzeczywiście 

o uczuciu opowiada, to nie 

jest ono pokazane w sposób 

przeciętny czy sentymentalny. 

To nie historia, których setki 

wydarzają się codziennie. Bo 

przecież rzeczywistość wygląda 

właśnie tak, że ci, którzy żyją w 

marazmie, w marazmie umierają. 

A dzięki Nori Laetius 

wiemy, że nawet dla pojedynczych 

chwil, w których miłość 

ogarnia chaos, warto przestać 

żyć w odrętwieniu ciała i ducha. 

I zaryzykować. Bo choć to 

nieco banalne, to jednak prawdziwe: 

kto nie ryzykuje, ten nic 

nie dostaje. 

Marielouise 

Janssen-Jurret, 

Zbrodnia miłości 

w środku Europy, 

przeł. 

Karolina Niedenthal, 

PIW, 

Warszawa 2007.


Nina Olszewska 

Chłopaki 

też czasem płaczą 

Podejrzewam, że w każdej sekundzie, gdzieś 

na świecie, ktoś pisze coś o miłości... Może o 

szczęśliwej, może o tej niespełnionej... 

Nieszczęśliwa miłość to najbardziej oklepany 

temat świata. Cierpienie po odejściu ukochanej 

osoby zostało już opisane po wielokroć 

w każdym języku świata, nieznośną pustkę w 

sercu definiowano językiem poezji i prozy. Marzenia, 

które nie zostaną spełnione, pragnienia, 

do których biedny porzucony nie ma już prawa, 

bezsenne noce i rozpaczliwe próby pocieszenia 

się, rzecz jasna skazane na niepowodzenie – to 

wszystko już było. A Yossi Avni właśnie o tym 

napisał książkę... Kolejne dzieło o nieszczęściu, 

przepełnione łzami i wzdychaniem. Czyżby 

kolejne „Jezioro osobliwości”, tanie wzruszenia 

dla infantylnych nastolatek, znudzonych żon i 

starych panien? Nic bardziej mylnego. 

Pierwszy powód do przeczytania tej powieści: 

bohaterowie nieszczęśliwej miłości to geje. 

Nic nadzwyczajnego! Przecież media są teraz 

tego pełne. Popkultura podsuwa nam jak najbardziej 

„homofilny” schemat: jeśli chcesz być 

panienką na poziomie, noś w torebce pieska i 

chodź do fryzjera ze swoim przyjacielem gejem. 

Każdy film, serial i popularna powieść – 

aby zachować polityczną i obyczajową poprawność 

– ma wątek homoseksualny. Nie ma nic 

zabawniejszego niż różowy facet – czajniczek, z 

charakterystycznymi gestami, minkami, ciuszkami 

i piskliwym głosikiem. Czemu więc Avni 

posądzany jest o dokonanie swoistego przełomu? 

Jego geje to nie są śmieszne pedałki. To 

zwyczajni faceci, na odpowiedzialnych stanowiskach. 

Od reszty społeczeństwa nie różni ich 

rozbujany chód czy obcisłe spodnie. Sięgnijmy 

głębiej: Avni pisze o gejowskiej MIŁOŚCI. 

Nie o jednorazowym spotkaniu, przelotnej znajomości. 

Historia opłakiwana przez głównego 

bohatera trwała pięć lat. To nie był przypadek, 

tylko miłość życia – tandetne to hasło, ale prawdziwe. 

Kiedy główny bohater mówi o utraconym 

szczęściu, o tęsknocie i żalu, zatraca się 

świadomość, że wszystkie te uczucia dotyczą 

innego mężczyzny. Avni steruje tak sprawnie 

narracją, że omawia zagadnienie ponadczasowe, 

ogólnoludzkie, powszechne. 

Powód drugi: bohaterowi tej nieszczęśliwej, 

homoseksualnej miłości są Żydami. W ten sposób 

Izrael staje się jednym z głównych bohaterów 

powieści. Można być obywatelem danego 

państwa czy mieć taką, a nie inną narodowość i 

nie jest to ważna kwestia. Można, ale tak się nie 

dzieje w tym przypadku. Pochodzenie jest ważne. 

Rodzina głównego bohatera to emigranci, 

którzy przybyli do Izraela po wojnie. Oni 

i wielu im podobnych przybyszów z różnych 

zakątków świata spotkali się w Izraelu i stworzyli 

niezwykłą mozaikę kultur, zwyczajów. Ich 

asymilacja, ich życie ukazane jest w 

sposób, który górnolotnie, lecz bez 

przesady, można nazwać genialnym. 

Za pomocą maleńkich scenek, 

nieraz pojedynczych, czasem 

połączonych w dłuższe historie, 

autor prezentuje ten mikrokosmos. 

Z niezwykłym humorem i delikatnym 

rozczuleniem Avni przytacza 

rozmowy, sytuacje, korowód postaci, 

w tym tytułową ciotkę Farhumę. 

Izrael nie oznacza jednak tylko 

zabawnej, ubogiej sielanki: to też 

olbrzymi ładunek emocji, płynących 

z historii i bolesnej współczesności 

– rzeczywistości zamachów 

bombowych, horrendalnych cen, bezmyślnej 

polityki. Bohaterowie nie potrafią jednak opuścić 

na zawsze swojej ojczyzny, uwolnić się od 

niej, choć widzą wszystkie jej wady. Uciekają 

na chwilę, na trochę, błąkają się po innej, nieraz


znacznie lepszej rzeczywistości i... tęsknią za 

domowym piekłem. 

Powód trzeci: „Ciotka Farhuma nie była 

dziwką” to piękna, przepełniona miłością i czułością, 

opowieść o więzi matki i syna, której nie 

zagraża czas, odległość ani żadne problemy. To 

w matce bohater znajduje oparcie po odejściu 

ukochanego, to matka bez zastrzeżeń akceptuje 

jego odmienność. Matka nie ma żalu, a nawet 

jeśli ma – to tego nie ujawnia, choć przecież homoseksualizm 

syna, a co za tym idzie - marne 

szanse na spełnienie w roli babci, musiały być 

dla niej bolesne. 

Powód czwarty: ta książka to portret człowieka, 

który chce mieć dziecko. Właściwie 

gdyby nie to, że bohater jest gejem, mógłby 

spokojnie stać się dla działaczy LPR wzorcem 

postawy prorodzinnej. „Tylko pedały umierają 

naprawdę” – nie ja to wymyśliłam. To cytat z 

omawianej książki. Człowiek, który pozostawia 

po sobie dziedzica, człowiek, którego cele 

i marzenia, wiara i ideały pozostają we krwi 

potomnych – żyje wiecznie. Tak uważa główny 

bohater i stąd bierze się jego frustracja. On 

przeminie, niczego po sobie nie zostawi. 

Powody do przeczytania tej książki można 

by mnożyć, gdyż powiedzieć o tej powieści 

„wielowątkowa” to mało, a każdy wątek, każde 

zagadnienie, poruszane jest w sposób niezwykły 

i niepowtarzalny, zasługujący na najwyższe 

uznanie. Wirtuozeria narracji, bardzo emocjonalne, 

ale nie rozmazane, nie infantylne, prowadzenie 

opowieści, sprawiają, że ta powieść ma 

klimat, trudno ją z czymkolwiek porównać, 

trudno z czymkolwiek pomylić. 

Podejrzewam, że w każdej sekundzie, 

gdzieś na świecie, ktoś pisze coś o miłości: 

smsa, list, książkę, wiersz, poważną 

naukową rozprawę. Ubiera to najważniejsze 

uczucie w prozę lub w poezję, w mniej 

lub bardziej udany sposób. Niektóre z tych 

dzieł na zawsze zasną w czyjejś szufladzie, 

inne ukażą się, choć dla dobra autora żadne 

wydawnictwo nie powinno do tego dopuścić. 

Książka „Ciotka Farhuma nie była 

dziwką” na szczęście została wydana, na 

szczęście dobrzy ludzie przetłumaczyli ją 

na język polski i udostępnili czytelnikom 

znad Wisły. Na szczęście. 

Yossi Avni, 

Ciotka Farhuma nie była dziwką, 

przeł. Leszek Kwiatkowski, 

Wyd. Sic!, 

Warszawa 2007.


Marta Grabowska 

„Po sobie” 

po mnie spływa 

Już jako mały berbeć stworzyłam sobie listę 

słów, których (oczywiście pisząc wiersz) będę 

unikać jak ognia. Unikanie udaje mi się mniej 

lub bardziej, niemniej jednak bardzo się staram. 

Na tej liście znajdują się słowa takie jak: „życie” 

(w tym miejscu ukłon dla Paulo Coelho, który 

tak właśnie zatytułował swoją najnowszą książkę; 

czekam na trylogię jego autorstwa, osobiście 

polecam kolejne tytuły „Mądrość” i „Dobro”), 

„krew”, „prawda”, „zło”, „dusza”, „serce” i tym 

podobne pyszne słówka, słóweńka. U Szychowiak 

rozkoszuję się jeszcze wielokrotnie powtarzanym 

„cieniem”, „strachem”, „bólem”, „snem”. 

I tak oto mamy trzydzieści jeden cienistych 

wierszy o strachu, który boli podczas snu. Nie 

przekonuje mnie ten tomik, choć bardzo się 

staram. Na dowód tego, że się staram, przejrzę z 

Tobą, Czytelniku, trochę wierszy z „Po sobie”. 

Zacznijmy od pierwszego pt. „Nago”. No 

dobrze, tytuł jak tytuł, podmiot liryczny obnaża 

się już na pierwszej stronie – dalej może być już 

tylko lepiej! W tym wierszu podoba mi się jedynie 

przerzucenie czasownika z pierwszego wersu 

do drugiego, choć zdaję sobie sprawę, że to 

przez sentyment z dzieciństwa. W dzieciństwie 

bowiem kochałam miłością jedyną i słuszną 

Halinę Poświatowską i sposób, w jaki pisała i 

recytowała swoje wiersze – jakby nierówno oddychała, 

bardziej wykrztuszając teksty z siebie. 

Podoba mi się też koniec tego wiersza „i ja ciągle 

żywa”, ale! tu też zauważam podobieństwo do 

wiersza Dagmary Sumary z „Dancingu”, kiedy 

to podmiot liryczny konstatuje „jakoś mi pełno 

krwi we mnie – i się poruszam”. Więc sama już 

nie wiem, czy cenię w tym wierszu kunszt autorki, 

czy własne skojarzenia (zostawię to 

pytanie bez odpowiedzi). 

Wylądowałam na jedenastej stronie – 

wiersz pt. „Jaśniej niż słońce”. Hmm, co my tu 

mamy. Ten wiersz kojarzy mi się z nieociosanym 

kamieniem, wyrzuciłabym z niego połowę 

i zostawiła końcówkę, końcówka jest dobra 

(choć nie będę jej bronić jak niepodległości). 

Dlaczego wyrzuciłabym początek? „Wyjdę jak 

będę gotowa. / Na schwał, na środku chodnika”. 

Na schwał, na środku chodnika, doceniam, 

że Szychowiak chciała napisać coś fajnego, ale 

napisać coś fajnego, jeśli zamysłem jest użycie 

tego samego przyimka, jest dość trudno. Oczywiście, 

jeśli się nie chce, żeby wyszło banalnie i 

bez sensu. Choć z drugiej strony, co to jest banał 

i może kogoś zachwyci ten wiersz – mnie nie. 

Owo „Na schwał, na środku chodnika” jest trochę 

wymuszone, jakby forma narzuciła treść. Za 

to końcówka mnie urzekła, „Chodź, poszukamy 

w sobie kogoś / tylko odwrócę głowę”, to ładne. 

Jestem zwolenniczką porządnie, zwyczajnie 

zbudowanych zdań, które posiadają jakąś treść. 

Może tak sceptycznie podchodzę do tomiku 

Szychowiak, bo moim zdaniem trochę męczy 

ona to dobre, normalne zdanie. Choć nie 

mogę powiedzieć o sobie, że jestem literacko 

konserwatywna i widząc zdanie bez przecinka 

lub zaczęte małą literą łapię się za głowę i wzrokiem 

szukam krucyfiksu. Jednakże masakra 

zdań w „Po sobie” nie wydaje mi się konieczna i 

dobrze uzasadniona. Bo jaki jest sens zdania na 

stronie dziewiętnastej w wierszu pt. „Nie było 

mowy o niczym” – „Chciałam cię całować pod 

niebem głośnym / że spływa po brodach, zagłuszając 

tętno” – nie wiem, o co w tym chodzi. 

Poza tym nie uważam, żeby gramatyka i zasady 

budowania zdań złożonych ograniczały twórcę, 

wręcz przeciwnie. Ponadto bardziej kunsztowne 

wydaje mi się stosowanie do zasad gramatyki, 

aniżeli jakieś sztubackie słowne wybryki 

(ot co!), dla których nie znajduję uzasadnienia 

w treści wierszy (choć może dlatego, że treści 

nie rozumiem…).


W niektórych wierszach z „Po sobie” znajduję 

klimat z wierszy Krystyny Miłobędzkiej z 

„Po krzyku”, prawdopodobnie to słuszny trop 

zważywszy na analogię w tytule (choć może 

analogia jest przypadkowa). Klimat jest podobny, 

choć nie powiem, żeby wiersze Szychowiak 

podbiły moje wybredne literacko czterokomorowe 

serce na równi z utworami Miłobędzkiej, 

za które mogę stanąć w szranki z najgorszym 

Goliatem. Drobne wierszyki Szychowiak, z 

chaotycznie pociętą wersyfikacją, zdają się być 

tworzone sztucznie. Budowanie wierszy z urywanych, 

krótkich zdań zdaje egzamin jedynie 

wtedy, gdy zdania te niosą tak mocną treść, że 

nie powinny być już niczym dopełniane. Takie 

zdania-bomby, zdania-bombki, które wymagają 

wokół siebie pustki i na które po przeczytaniu 

patrzy się przez dziesięć minut gorączkowo łapiąc 

oddech. U Szychowiak tego nie ma. Nie 

zapomnę zdania z „Po krzyku” Miłobędzkiej: 

„kocham cię razem z twoją śmiercią”, zdania 

rzuconego na kartkę i doskonale wypełniającego 

ją całą i całą jej ciszę. U Szychowiak nie znalazłam 

takiego zdania, a wiersz pt. „Przestrzeń” 

zdaje się być jakimś podłym żartem. Pytanie o 

puentę, odpowiedź pocięta na trzy wersy, że puenta, 

to tylko przez sen i takie tam. Za dużo tej 

przestrzeni zdecydowanie w wierszu i nie ma 

na czym skupić oka, nic nie zostaje w głowie. 

Julia Szychowiak zadebiutowała w 

sposób niepewny. Dała swoim wierszom 

zbyt dużo swobody. Jakby nie 

była pewna, czy jest w stanie stanąć w 

ich obronie. Więc ja w końcowym akapicie 

tego tekstu trochę stanę i jednak 

napiszę, że polecam Ci, Czytelniku, tę 

pozycję. Może zrozumiesz z niej więcej 

niż ja, kiedyś porozmawiamy i powiesz: 

„Ten cały tomik jest o dobru”, a ja się 

ucieszę. 

Julia Szychowiak, 

Po sobie, 

Wyd. Biuro Literackie, 

Wrocław 2007.


Joanna Bielas 

Nasza Basia kochana 

Umberto Eco w swojej najbardziej bodaj 

radosnej książce tak oto scharakteryzował tytułowego 

bohatera: „Baudolino robił wrażenie 

człowieka, który pragnie rozmowy, jakby zależało 

mu na tym, żeby uwolnić się od czegoś, co 

bardzo długo zachowywał tylko dla siebie”. Od 

powołania do życia barwnego bohatera minęło 

już ładnych parę lat, gdy tymczasem Michał 

Witkowski, bazując na najlepszych wzorach, w 

swojej czwartej już książce postanowił wskrzesić 

analogiczną postać, która nie tylko opowiada 

anegdoty ze swego życia, rozpamiętuje 

przeszłość i szuka słuchacza skłonnego ogarnąć 

gigantyczny słowotok, lecz także kreuje rzeczywistość 

uznaną od tej pory za obszar własny, 

immanentny, za sprawą kunsztownego języka i 

szeregu chwytów literackich. 

Kim jest Barbara Radziwiłłówna z Jaworzna-Szczakowej? 

,,Nie powiem, dobrze odkarmiony 

jestem, ważę chyba ze sto kilo. I to wam 

powinno wystarczyć. Ale myślę, że już niedługo 

zabiorę się za siebie. Żylaki na nogach podleczę, 

zainwestuję w ciało. Tylko, że to grube tysiące 

od nogi, takie żylaki, w szpitalu, w Katowicach. 

Liczę jednak na pewien spadek... Włos mam 

jeszcze silny, pofaldowany, lśniący, na wodę do 

góry zaczesany. Wąs obowiązkowo, pachnący 

wodą kolońską. Okulary jak doktorek, tylko 

złote. Złotą bransoletę na ręce i sygnet – z mojego 

lombardu niespłacone fanty. [...] Na szyi 

najświętszą Panienkę Fatimską z lombardu, podobno 

poświęconą w Lourdes. Koszulę najchętniej 

noszę w palmy, w kolorze bahama. Spodnie 

szwedy. Marynarkę zieloną, z wywiniętymi rękawami, 

żeby podszewkę w paski bylo widać i 

bransoletę oraz zegarek. Mój ulubiony zespół to 

„Lombard”, ponieważ..., no, bo mam lombard. 

Znak zodiaku jestem Lew”. Ta obszerna autoprezentacja 

mogłaby jednak zostać podstawiona 

jaka charakterystyka innej bohaterki tekstu, 

Bożeny, która jest ,,dokładnie taka, jak ją sobie 

wyobrażacie”. W istocie bardzo łatwo wyobrazić 

sobie drobnego, podstarzałego cinkciarza-nieudacznika, 

sknerę, którego charakteryzuje posunięte 

do granic przyzwoitości asekuranctwo w 

interesach i zawiść wobec konkurentów. Najistotniejszym 

elementem, za pomocą którego 

została ukazana plastyczność i mentalność tej 

postaci, jest z pewnością język. Trudno przecenić 

w tym momencie wkład pracy autora, który 

wyraźnie chce wpisać się w topos artysty-rzemieślnika, 

skrupulatnie zbierającego materiał 

do pracy. Witkowski, co notorycznie podkreśla 

w wywiadach, zanim zasiadł przed laptopem i 

wystukał pierwsze zdanie powieści, przeprowadził 

imponującą liczbę wywiadów; rozmawiał w 

mafiozami, górnikami, rodziną zamordowanej 

przez Wampira kobiety, skazanymi za przestępstwa 

gospodarcze ,,biznesmenami”. Co zawdzięcza 

tym rozmowom? O wiele więcej niż 

,,połowę anegdoty i powiedzonko”, bo rytm 

opowieści i możliwość przywłaszczenia sobie 

optyki, która ani dla artysty, ani dla większości 

odbiorców jego twórczości nie była dostępna. 

Dlatego też gawęda szerzej znanego pod pseudonimem 

Barbara Radziwiłłówna Huberta to 

hybryda gwary śląskiej, staropolszczyzny, nacechowanego 

stylistycznie żargonu drobnych mafiozów 

oraz nie pojawiających się ponad miarę 

(czego nie chcieli dostrzec gazetowi recenzenci) 

wulgaryzmów. Czytelnik, który decyduje się 

na podróż z bohaterem książki Witkowskiego, 

wchodzi w prezentowany świat powieściowy 

gładko jak nóż w masło. Nic dziwnego, w trosce 

o dobre samopoczucie odbiorcy autor nafaszerował 

tekst licznymi odwołaniami do rzeczywistości 

lat 90. komentowanymi przez Huberta 

oraz... wzbogacił zawartość powieści o przypisy 

do leksemów pochodzących z gwary śląskiej, 

choć znaczenia większości z nich bez trudu 

można się domyślić w oparciu o kontekst.


Celem autora na szczęście nie jest ukazanie 

drażniących, ,,trudnych” tematów społecznych 

znanych z autopsji, czy przedstawienie świata, 

którego częścią jest utożsamiany często z pisarzem 

,,Ja-narrator”(a tak niefrasobliwe komentarze 

zdaje się padały po publikacji ,,Lubiewa”), 

lecz sprawienie sympatycznego prezentu w 

postaci ciekawej, w jakimś sensie odkrywczej 

fabuły, wypełnionej farszem słownym, gdzie 

humor został pożeniony z nostalgicznymi klimatami 

w taki sposób, by odbiorca nie odczuł 

dyskomfortu (wszak środowisko Huberta można 

opisać skrótowo jednym słowem – zgnilizna), 

a jedynie pozytywny wymiar percepcji. Ot, 

ktoś mógłby powiedzieć: inteligentna rozrywka. 

„Barbara Radziwiłłówna...” to zatem książka 

iskrząca humorem, gdzie do śmiechu prowokują 

anegdoty bohatera oraz język, jakim ten 

się posługuje. Śmieszą więc desperackie próby 

wzbogacenia się, maniakalna oszczędność, 

akcentowanie raz żydowskiej, raz szlacheckiej 

tożsamości, czy wreszcie opis daremnej próby 

ogarnięcia zmian ustrojowych, które jednych 

wyniosły na szczyt, a nie potrafiących się dostosować 

do nowych zasad skazały na bytowanie 

na marginesie społeczeństwa. 

Ku marginesowi właśnie zmierza swym wypucowanym, 

oblepionym gadżetami maluchem 

Hubert, znany wszystkim jako Barbara Radziwiłłówna. 

Sam bohater, choć wyraźnie zafascynowany 

swą imienniczką, dostrzega wspólnotę 

ze słynną żoną Zygmunta Augusta nie tylko na 

płaszczyźnie zamiłowania do klejnotów, lecz 

także wykluczenia. Dlatego czytelnicy, których 

pociągał w najgłośniejszej książce Witkowskiego 

wątek tożsamości seksualnej, motyw 

kobiecości zapakowanej w męskie ciało, zwrócą 

z pewnością uwagę na ten wymiar osobowości 

utożsamiającego się z kobietą-legendą Huberta. 

Lista elementów kobiecości, którymi dysponuje 

bohater, jest znacząca. Dość wspomnieć, że narrator 

tekstu zwraca się w swym monologu do 

ukochanej ,,dwórki”, czyli Saszy, o którego jest 

chorobliwie zazdrosny. 

Wszystkie te elementy sprawiają, że Hubert, 

będący klasycznym wręcz typem ,,swojaka”, 

niezamożnego kombinatora (gdzież zresztą 

naszej Basi do królów polskiego biznesu - Szejka 

Amala, Królewiczów Gałkiewiczów, czy baronowej 

Kulczykowej!), budzi szczerą sympatię 

odbiorcy, mimo towarzyszącego lekturze przeświadczenia 

o nieuchronnym upadku bohatera. 

W istocie, powieść Witkowskiego kończy scena 

długo odwlekanego rozpoznania dramatycznego 

położenia bohatera. 

,,Barbara Radziwiłłówna z Jaworzna- 

Szczakowej” obok publikacji książkowej ukazała 

się również w formie audiobooka, czyli książki 

czytanej przez samego autora. Pierwszoosobowa 

narracja, której nie burzą wypowiedzi pochodzące 

od innego narratora (co było zabiegiem 

wykorzystanym w ,,Lubiewie”), okraszona 

humorem i kunsztownym, ale nie stanowiącym 

bariery dla czytelnika, językiem, jest idealnym 

wręcz materiałem na audiobooka. Sęk w tym, 

że po wciśnięciu w odtwarzaczu funkcji STOP 

lub po przerwaniu lektury w dowolnym miejscu 

(co ułatwiają króciutkie podrozdziały) czytelnik, 

mimo sympatii do uroczej kanalii, jaką jest 

Hubert, nie odczuwa niespełnienia i wynikającej 

zeń konieczności poznania dalszego ciągu 

fabuły. Ot, kolejne wcielenie Baudolino... 

Michał Witkowski, 

Barbara Radziwiłłówna 

z Jaworzna-Szczakowej, 

Wyd. W.A.B., 

Warszawa 2007.


Anna Rau 

Casanova na misjach 

Kto by to pomyślał, że z biednego maminsynka-półsieroty 

może wyrosnąć taki Casanowa! 

Dzieciństwo Szurika Korna było aż za dobre: 

na jego poczucie własnej wartości chuchały 

dbałość babki, słodycz matki i świętość pamięci 

o mitycznym ojcu. Tak więc, skoro Szura wychowywał 

się wśród dorosłych, a do tego wśród 

samych kobiet, wyrósł więc, zgodnie z przewidywaniami, 

na grzecznego, urodziwego i wyjątkowo 

uzdolnionego (w oczach swych najbliższych) 

chłopca, na co dzień otaczało go złote 

światło kultury, a dom wykształcił w nim umiejętność 

odczuwania sacrum drobnych chwil. 

Jego babka, Jelizawieta Iwanowna, rzeczywiście 

dobrze wychowała swego jedynego wnuka: ją 

szanował, matkę, Wierę, niemal wielbił i ogólnie 

był lubiany. Prócz tego, zastanawiające... Co 

takiego miał w sobie najmłodszy z Kornów, że 

zaczął przyciągać wszystkie kobiety z okolicy. 

Że mimochodem, nawet tego nie zauważając, 

sprawiał, iż w końcu zaczynały być o siebie zazdrosne, 

że wyrywały go sobie jak piłkę, a on 

w końcu tylko tak kozłował między nimi i ich 

zachłannym dłońmi. 

Szurik po prostu bardzo wcześnie odkrył 

kilka pożytecznych zasad, w jaki sposób ujmować 

kolejne kobiety: czułym, spokojnym seksem, 

wysłuchaniem, współczuciem. I do tego 

nie stosował tej nauki dla swojej egoistycznej 

potrzeby czy nawet dla przyjemności – on jedynie 

współczuł i chciał im wszystkim pomóc! 

Sam nie potrafił tego racjonalnie wytłumaczyć: 

po prostu, podczas gdy innymi mężczyznami 

zwyczajnie miotała żądza, on jedynie czuł 

niekończące się współczucie. Tak, wiedział, że 

w taki sposób zbawi je wszystkie! Wszystkie 

wyzwoli z niewoli kompleksów, z kłopotów ciążowych, 

z łez niewylanych. Zbawi „Alę Togusową 

z przechylonym na bok kokiem tłustych 

włosów, smutną Matyldę z martwym kotem 

na rękach, Walerię z poszarpanymi nogami i 

wspaniałym męstwem, i cherlawą Swietłanę 

ze sztucznymi kwiatami, i maleńką Żannę w 

lalczynym kapelusiku, i Stowbę z surową twarzą, 

i złotą Marię, która jeszcze nie podrosła, a 

już zajmuje swoje miejsce w kolejce... Z tyłu za 

wszystkimi majaczyła lwica Faina Iwanowna 

w zupełnie już zwierzęcej postaci, ale obnażona 

i skamląca, i taka litość w nim wezbrała, że 

wprost w niej utonął... A jeszcze w dali kłębiły 

się jakieś nieznajome, zapłakane, nieszczęśliwe, 

nawet chyba nieszczęsne, wszystkie na wskroś 

nieszczęśliwe...” Tak wymieniony harem Szurika 

to przekrój wszelkich kobiecych kłopotów, 

młodzieniec pokrzepiał bowiem i ironiczną 

karlicę, i hipochondryczkę-szpiega, i schorowaną 

urzędniczkę, i... Wśród tej galerii kalekich 

kobiecych motyli sam Szurik miał problem 

jedynie z trzema rzeczami: z czułym sercem, z 

niechęcią, czy wręcz niemożnością, powiedzenia 

„nie” oraz z... brakiem czasu. W końcu, w 

ten sposób – na własne życzenie – stał się wielkim 

ożywionym robotem wielofunkcyjnym: ze 

szczelnie zakodowanym co do minuty terminarzem 

oraz z licznymi ramionami ze stali – każdym 

wirującym w tańcu innego zajęcia. Młody 

człowiek poprawiał bowiem świat koleżanek ze 

studiów, znajomych matki, byłych dziewczyn i 

żon kolegów, swoich (i innych) pań-przełożonych, 

najchętniej poprawiłby byt wszystkich 

kobiet świata! I co dziwne, nie był 

stereotypowym macho, Don Juanem, 

czy kim tam jeszcze mógłby 

być taki zdobywca ciał niewieścich. 

Nie można przecież go nazwać 

uderzająco przystojnym, zadziwiająco 

inteligentnym, niewiarygodnie 

sprawnym czy uzdolnionym, 

a jednak każdy etap życia Szurika 

zaowocował nową kobietą.


Młodzieniec miał przy tym jeszcze jedną 

bardzo przyjemną cechę: poprzednich wybranek 

bynajmniej nie porzucał, nie zapominał czy 

nawet nie „kolekcjonował” – on po prostu był 

wierny. Przygarniał wszystkie: i piękne, i brzydkie, 

doskonałe ciałem i te kalekie, niezrównoważone 

i pewne siebie, bezwolne i władcze. Wobec 

wszystkich jednako był pełen litości, usłużny i 

pomocny, a zarazem wobec każdej jednakowo 

poddany i jakby ogarnięty marazmem. Szurik 

za każdym razem dokładnie zaspokajał (na 

krótki okres) swoją kolejną kochankę i jednako 

później trwając w bycie pozbawionym celów i 

dążeń - do końca symbolicznie pozostał bezpłodny 

(z żadnego z jego licznych – przelicznych! 

– stosunków nie było nawet dziecka). Nauka 

w kilku szkołach nie dała mu prawdziwych 

owoców-awansów, uznanego wykształcenia czy 

choćby spełnienia życiowego. Do tego nawet 

jego francuszczyzna, którą się szczycił, to martwa 

wiedza o francuskiej teorii i gramatyce a nie 

rzeczywista umiejętność. Szurik wbrew pozorom 

czuł swoją bezwolność: „Może ja tego nie 

chcę? (...) Czego chcę? Pocieszyć je wszystkie?”. 

Seks, stała obecność i zainteresowanie kobiet, 

czyli to, co stanowi przedmiot pożądania wielu, 

dla niego były oczywistością, a nawet tylko miłosierną 

wzajemną usługą. Jakby nic osobistego, 

przecież, ot, z dobroci serca tylko dawał coś, na 

czym nie tyle mu zbywało, ale co tak naprawdę 

nie miało żadnego istotnego znaczenia. Szurik 

pozostaje więc do końca „niewinny” w pełnym 

znaczeniu tego słowa, gdyż absolutnie nie wiąże 

seksu oraz kolejnych zrozpaczonych 

i zaborczych spojrzeń 

kobiet ze swoimi nieprzeliczonymi 

wizytami w kolejnych 

łóżkach. Przecież nigdy niczego 

nie obiecywał, niczego nie 

komplikował, nigdy nie odczuwał 

tęsknoty, a raczej poczucie 

obowiązku, żadnej zazdrości! 

– a tylko nieracjonalne 

przywiązanie. Jednym słowem, 

przez całe życie posługiwał się 

jedynie miłosierdziem, nie zaś żądzą czy miłością. 

Tylko POMAGAŁ. Może tak naprawdę 

próbował w ten sposób pomóc sobie? Gdybyż 

tak dobrze znał siebie i poruszenia swojej duszy, 

jak przeczuwał (bo mimo wszystko nie mógł 

powiedzieć, iż „znał”) bolączki kobiet... Z tym 

pytaniem, wreszcie w pewnym nagłym olśnieniu 

uświadomionym, zostawiamy Szurika. 

„Szczerze oddany...” podtrzymuje nadany 

Ulickiej, w każdym aspekcie zasłużony, tytuł 

Czołowej-Świetnej-Pisarki-Rosyjskiej. Jej powieść 

jest na wskroś gatunkowo „obyczajowa”, 

a nie ma posmaku telenoweli, jest epopeiczna 

ze względu na swą uniwersalną przekrojowość 

i odbicie kolejnych zmian czasów w Rosji, a nie 

stoi na cokole, jest wielowątkowa i wielopostaciowa, 

a nie budzi w czytelniku uczucia przytłoczenia 

nadmiarem szczegółów, dat i imion. 

Ulicka znów pokazała swą twórczą klasę. 

Ludmiła Ulicka, 

Szczerze oddany Szurik, 

przeł. Elżbieta Zych, 

Wyd. Philip Wilson, 

Warszawa 2007.


Anita Frankowiak 

Format 

niesformatowanej 

kultury polskiej 

W tym roku ukazał się zbiór rozmów z 

ludźmi kultury. Wywiady ukazywały się wcześniej 

– w latach 1997-2006 – na łamach „Gazety 

Wyborczej”. Autorka rozmów, Katarzyna 

Bielas, interpretując tytuł swojej książki, mówi, 

że niesformatowani są właśnie jej rozmówcy. 

Wybierając dwadzieścia dyskusji kierowała się 

tematem, ale także kontrowersyjną ich interpretacją. 

Rozmówcami są ludzie znani: Nina Andrycz, 

Michał Witkowski, Hanna Krall, Janina 

Katz, Lech Janerka, Zbigniew Libera, Marek 

Kondrat, Sławomir Idziak, Maria Janion, Kazimiera 

Szczuka, Marek Koterski, Krzysztof 

Majchrzak, Małgorzata Braunek, Grzegorz 

Ciechowski, Bartosz Żurawicki, Dorota Nieznalska, 

Artur Żmijewski, Magdalena Mosiewicz, 

Wojciech Waglewski, Marian Pankowski. 

Trudno wymienić wszystkie poruszane tematy. 

Pojawiają się bowiem kwestie osobiste, kłopoty 

rodzinne i polityczne, niejasności ideologiczne, 

problemy z tożsamością. Najciekawsze jest 

jednak to, że mimo różnicy wieku pomiędzy 

rozmówcami, pewne problemy (np. polityczne) 

traktują jednakowo. Burzą też pewne mity i 

nadbudowy interpretacyjne dotyczące ich twórczości 

czy działalności artystycznej. 

Nina Andrycz opowiada bez skrupułów o 

usunięciu ciąży i chłodzie emocjonalnym w jej 

związkach. Pokazuje siebie jako kobietę niezależną, 

o dość skomplikowanym charakterze, 

dążącą do wyznaczonego celu. „Nie czułam się 

powołana do rodzenia dzieci i wiedziałam to od 

zawsze, nie miałam instynktu macierzyńskiego. 

[...] Miałam zawsze wstręt do ciąży, za to jako 

aktorka bez przerwy rozmnażałam się psychicznie” 

(s. 11). 

Michał Witkowski pokazuje, że życie ciot 

polega na odgrywaniu seksualnej tożsamości. 

Tłumaczy, że nie „czują się normalnie [...] to 

znaczy nie czują się jak heteroseksualna 

kobieta czy heteroseksualny mężczyzna. 

Czują się obco, kiedy wychodzą 

poza homoseksualne getto, z ciepłej przystani 

wśród ciot, z mieszkania, knajpy, dyskoteki” (s. 

25). Autor „Lubiewa” definiuje geja, pedała i 

ciotę. Wpisuje te określenia w kulturę medialną. 

Udowadnia, że łatwiej „zrobić” piersi niż 

zmienić świadomość. „Myślę, że gdyby zmiana 

płci była łatwa i tania, duża część ciot by 

się zdecydowała. Ale to jednak nie jest jeszcze 

transseksualizm. Transseksualista czuje presję, 

nie wytrzymuje zamknięcia w obcym ciele, ma 

w nim klaustrofobię, musi zmienić płeć, inaczej 

może się to skończyć samobójstwem. Znam 

ciotę, która sama sobie żyletką próbowała uciąć 

jądra” (s. 29). Pisarz interpretuje wiele wstydliwych 

sytuacji, a przede wszystkim udowadnia, 

że homoseksualizm nie może być społecznym 

tabu. 

Hanna Krall uczy czytelnika ogromnej odpowiedzialności 

za słowo, za opowiadanie historii, 

za łączenie zdarzeń. Ma poczucie obecności 

nieobecnych i żyjących. Pokazuje, że prawdziwą 

„lokomotywą” literatury nie jest zmyślenie, lecz 

fakty, realne życie i prawda. „W tym, co opisuje 

literatura faktu, nie szuka się żadnych związków 

przyczynowych, a mnie się wydaje, że to ona 

właśnie jest głównym źródłem poznania, że to 

w miejscach zetknięć zdarzeń, ludzi, 

faktów najwyraźniej przejawia 

się – nie chcę używać wielkich słów 

- Opatrzność, Bóg, Wielki Scenarzysta” 

(s. 57). Pisarka z ogromną 

pokorą opisuje cudze życie. 

Marek Kondrat próbuje 

zinterpretować swoje aktorstwo. 

Ale przede wszystkim otwarcie 

mówi o swoim statusie majątkowym 

i angażach reklamowych. Bez


fałszu opowiada o propozycjach ról, o ich odrzucaniu i pewnym 

szczęściu zawodowym. „Prace w teatrach, role filmowe przyjmowałem 

głównie z powodów towarzyskich. Zawsze wdawałem się w 

sytuacje, które ktoś mi aranżował, coś sobą gwarantował” (s. 131). 

Kondrat to człowiek wrażliwy, wnikliwy obserwator ludzkiego indywiduum. 

To także nazwisko, za którym podąża profesjonalizm i 

twarz dobrze rozpoznawana w mediach. 

Z wywiadu z Marią Janion dowiadujemy się o jej samotności, 

o trudzie, jaki musiała włożyć w wykształcenie i utrzymanie 

pozycji zawodowej. Porusza wątek „wstydu mówienia”, który - jak 

się okazuje - dziewczynki mają nieświadomie zakodowany. Ona 

również musiała nauczyć się „mówić głośno”, „mówić, by być słyszaną 

przez mężczyzn”. „Głos kobiet w kulturze jest słabo słyszalny. 

Kobiety muszą zacząć mówić. Książki takie jak moja (chodzi o 

„Kobiety i duch inności” przyp. aut.) mają pomóc kobietom, żeby 

zaczęły mówić, ale i mężczyznom, żeby dopuścili je do głosu” (s. 

178). 

Kolejną samotną bohaterką jest Kazimiera Szczuka. Dzięki 

Marii Janion stała się „prawną uczestniczką sfery publicznej” (s. 

184). Jednakże atmosfera domu rodzinnego pozostawiła niezatarte 

piętno. Konflikty, awantury, niedopasowanie rodziców, nieudane 

małżeństwo – te wydarzenia kształtowały jej charakter. Traktowana 

jak „debilne dziecko” wymagała od siebie - przede wszystkim - wolności 

myśli. Bycie wolną, potrzeba rozwoju, bycie sobą – to elementarne 

pragnienia feministki. 

Pojawia się też wywiad z Dorotą Nieznalską, która w 1998 roku 

zrobiła instalację na temat gwałtu, pt. „Modus operandi”. Skoro 

praca miała dotyczyć fizycznego gwałtu na kobietach, autorka odwiedzała 

konkretne miejsca wydarzeń, rozmawiała ze zgwałconymi. 

„Stworzyłam pięć stalowych stołków, jakby więziennych, które w 

miejscu siedziska mają naciągniętą pończochę. Nad każdym wisi 

goła żarówka na kablu rzucająca – w ciemności – punktowe światło. 

W pończochach umieszczone są głośniki, z których słychać 

zeznania kobiet. Głosy są spokojne, żadnej histerii. To prawdziwe 

zeznania, które nagrały aktorki, to znaczy poproszone przeze mnie 

kobiety” (s. 298). Artystka przekonuje, że trzeba podejmować ważne 

tematy, nawet jeśli są bolesne, a prawdy nie można się bać. 

Wywiady były robione w różnym czasie, ale mają wątki wspólne: 

wyobcowanie, wewnętrzne konflikty rozmówców, sprecyzowane 

oczekiwania wobec życia. Bohaterami tych rozmów są ludzie silni, 

niezależni, uczciwi emocjonalnie i interesujący w przestrzeni zawodowej. 

Być może, tak jak chce autorka zbioru, są niesformatowani, 

czyli niezależni, wyraziści i otwarci. To indywidualiści, którzy noszą 

na ciele tatuaż metafizyczny, a w duszy ogromne pokłady empatii. 

Katarzyna Bielas, 

Niesformatowani. Rozmowy, 

Wyd. Znak, 

Kraków 2007.


Beata Biwan 

Pozamieniać to 

w cukiereczki… 

Mian Mian to chińska pisarka, w której dorobku 

twórczym znajduje się zbiór opowiadań 

„La la la” (1997) oraz powieści „Cukiereczki” 

(2000) i „Panda Sex” (2004). Do Polski „Cukiereczki” 

dotarły w 2007 roku za pośrednictwem 

wydawnictwa W.A.B. (tytuł oryginału to 

„Tong”). „Książka ta ucieleśnia tę odrobinę łez, 

których nie potrafiłam wypłakać, i tę odrobinę 

przerażenia, ukrytą za moimi uśmiechniętymi 

oczyma. Powstała, ponieważ pewnego ranka o 

wschodzie słońca powiedziałam sobie, że muszę 

wchłonąć cały lęk i brud wokół, gdy zaś już 

wszystko znajdzie się wewnątrz mnie, pozamieniać 

to w cukiereczki. A także dlatego, że jestem 

pewna, że zdołacie mnie za to pokochać” (s. 7). 

Zacytowałam fragment rozdziału „Od autorki”, 

który wydaje mi się bardzo pomocny w omawianiu 

„Cukiereczków”. Jest to esencja postawy 

szanghajskiej pisarki. Już w tych pierwszych 

słowach odnajdujemy jej wrażliwość, która nieodłącznie 

kojarzy mi się z wrażliwością dziecięcą. 

Oglądamy świat wypełniony seksem, prostytucją, 

alkoholizmem, narkotykami, przemocą, 

wojnami gangów, AIDS (wszystkim, co czyha 

na młodych ludzi w wielkich miastach) oczyma 

dziecięcej świadomości, czyli przez pryzmat naiwności 

i buntu, słabości i chodzenia po omacku. 

Z punktu widzenia dziewczynki potrafiącej 

przez młodzieńcze kaprysy znaleźć drogę do 

niebezpiecznych zabawek, które uzupełnione 

wygodnymi wytłumaczeniami przez długi czas 

potrafią się świecić i kusić, niczym niewinne cukiereczki. 

Mian Mian pragnie „pozamieniać w cukiereczki”. 

Sama wskazuje tylko (lub aż) na obszar 

brudu i lęku, ja rozszerzę tę płaszczyznę. Zacznę 

jednak od pytania: czym cechują się cukiereczki? 

Przede wszystkim tym, że są łatwe 

w spożyciu, z przyjemnością po nie sięgamy, 

są małe i dla wielu bardzo kuszące. Przynoszą 

nam chwilową rozkosz. Bywają bardzo różne, 

co sprawia, że mogą wzbudzić nasze zainteresowanie. 

Z drugiej zaś strony są zbyt małe, żeby 

usatysfakcjonować. Zbyt krótka jest chwila 

rozkoszy, którą nam przynoszą. Najczęściej nie 

wiemy, co naprawdę się kryje pod kolorowym 

papierkami, w które są opakowane. Dają tylko 

złudzenie. 

Wszystko to, co zostanie przemienione w 

cukiereczki, nabierze wszelkich ich cech. Narkotyki, 

seks, miłość, doświadczenie, wspomnienia, 

ból, lęk, pisanie, książkę, świadomość, egoizm, 

poświęcenie, chińską pop-kulturę, nocne życie 

Szanghaju – to tylko część rzeczy, które Mian 

chciałaby pozamieniać (a których z nazwy nie 

wymienia w odautorskim wstępie do książki). 

Każdą w odmienny sposób. Wszystko to, co jest 

negatywne, ma się zmienić w coś pozytywnego, 

przyprawionego nadzieją. Mian zyskała siłę. 

Chce ją wykorzystać, a przede wszystkim pragnie 

się nią dzielić. 

Mian Mian postanowiła przemienić brud i 

lęk, który poznała. Jej celem stało się przetworzenie 

swojego doświadczenia, żeby móc zrobić 

z niego coś, co można przełknąć. Coś, z czym 

można żyć. „Cukiereczki” nie są autobiografią, 

ale z pewnością są autoterapią. Pod koniec 

książki Mian Mian podkreśla, że to nie jest historia 

jej życia i dodaje: „[...] moja prawdziwa 

historia ma wiele wspólnego z moim dziełem, 

ale nie z czytelnikiem” (s. 321). Nazywając coś, 

łatwiej to zrozumieć, a tworząc historię Hong 

(głównej bohaterki), Mian musiała do wielu 

rzeczy się przed samą sobą przyznać, z wielu 

wytłumaczyć. 

Życie Hong i Mian ma dużo elementów 

wspólnych. Historia bohaterki zaczyna się w 

momencie rzucenia przez nią szkoły i ucieczki 

do Shenzhen. Jest to już pierwszy wspólny 

punkt. Mian również nie ukończyła szkoły 

średniej i wyjechała w celach zarobkowych na 

południe Chin. Tam obydwie zaczęły swoją 

przygodę z narkotykami, która przysporzyła im


wielu bolesnych doświadczeń. Szybko okazało 

się, że droga, z początku niewinnie wyglądającymi 

narkotykami, swoistymi cukiereczkami, 

zawsze kończy się w ten sam sposób – upadkiem. 

Zarówno autorka, jak i Hong trafiają na 

odwyk 1 . Bohaterka również zaczyna pisać. A 

słowa pierwszej powieści Mian: „Zapisałam 

fragment historii Saininga i mojej, ponieważ 

czułam taki przymus. Pisanie na stałe zagościło 

w moim życiu: było to zalecenie lekarza. 

[...] Blask roziskrzonego nieba pada na moje 

zdruzgotanie, na moje modlitwy. Mówię sobie: 

«Możesz być nagą pisarką»” – zbliżony jest do 

wstępnych słów autorki „Cukiereczków”. 

Zestawienie Hong i Mian nie jest próbą 

utożsamienia ich ze sobą. Mian stworzyła swą 

historię, używając kilku elementów swej biografii. 

Świadomość tego powinna dodać kolejną 

płaszczyznę odczytania książki, a nie ją ograniczyć. 

Pisząc o życiu Hong, nie można pominąć 

tego, co było dla niej najważniejsze, czyli związku 

z Sainingą. Poznaje go po przyjeździe do 

Shenzhen. Zafascynowana przystojnym muzykiem, 

szybko jest gotowa zrobić dla niego 

wszystko. I to właśnie Saininga jako pierwszy 

uzależnia się od heroiny. Po wspólnej długotrwałej 

szarpaninie, mającej na celu zwalczenie 

problemu, Saining po raz pierwszy (i nie 

ostatni) zostawia Hong. Zrozpaczona, samotna 

Hong niezwłocznie ucieka w narkotyki. Rozpoczyna 

się okres wspominania, użalania się 

nad sobą oraz rozmyślania o miłości. 

Owe przemyślenia najczęściej mają charakter 

słodki i naiwny. „Róże mają kolce, podobnie 

jak miłość. Opadające jeden po drugim płatki 

róży przywodzą na myśl łzy młodej wdowy” – 

oto przykład. Jest to kolejny moment, w którym 

Mian Mian pokazuje swoją zdolność „przemieniania 

w cukiereczki” i utrzymywania książki w 

takiej konwencji. 

Autorka nie przekształca swojego doświadczenia 

w powieść, żeby pomóc tylko samej 

sobie. Odczuwa misję. Wierzy w siłę, jaką ma 

jej twórczość. Chce coś zmienić. Chce wpłynąć 

na to, żeby pop-kultura w Chinach była 

bardziej kolorowa. Marzy o przemienieniu jej 

w cukiereczki. Celem pisarki jest działanie na 

wielu płaszczyznach. Chce podzielić się wiedzą 

zdobytą przy zmaganiu się z problemami, które 

dotykają niezliczoną liczbę młodych ludzi w 

takich miastach jak Szanghaj. Mian to osoba 

popularna, nie tylko przez swą twórczość, ale 

1 

Patrz M. Mackey, Banned in China for sex, drugs, 

disaffection, [w:] „Asia Times Online”, kwiecień 

2004, artykuł zamieszczony na: http://www.atimes. 

com/atimes/China/FD29Ad01.html, data odwiedzin 

13.09.07. 

również przez organizację imprez tanecznych, 

którą zajmuje się na co dzień (jest to kolejny 

wspólny punkt życia autorki i jej bohaterki). Ma 

kontakt z młodymi ludźmi, może mieć na nich 

wpływ. 

Jednak czy „Cukiereczki” mogą być przekonujące 

dla młodego człowieka, prowadzącego 

żywot w nocnych klubach, żyjącego od jednej 

działki do drugiej? Czy nie okażą się owe cukiereczki 

zbyt słodkie? Jest to bardzo prawdopodobne. 

Owszem, książka nasycona jest 

bezpośrednimi, dosadnymi opisami seksu, prostytucji, 

obcowania z narkotykami itd. Przewagę 

jednak zyskują, często naiwne, opisy przeżyć 

wewnętrznych. Stworzenie takiej historii ma 

swoje uzasadnienie. Jest to kolejna konsekwencja 

potrzeby zmieniania świata przez autorkę. 

Mian chce dać nadzieję ludziom z podobnymi 

problemami. Pokazuje osoby, które odnalazły 

sposób na przemienianie tego brudu i lęku, który 

był wokół nich. Podstawą jest odnalezienie 

jakiegoś celu. Ukochany Hong otwiera sklep 

z płytami i książkami. Dla Hong czymś takim 

jest pisanie i organizowanie imprez tanecznych. 

„Zaczęłam planować imprezy taneczne 

na wielką skalę. Chciałabym zobaczyć tysiąc 

samotnych nieznajomych, tańczących radośnie 

na mojej imprezie. Wydaje mi się to znacznie 

bardziej realne niż pisanie, ponieważ uważam, 

że Chińczycy potrzebują tańca – potrzebują 

otworzyć swoje ciała. Chcę porwać wszystkich 

do tańca, a jeśli nie będą chcieli tańczyć, nakłonię 

ich do tego podstępem” (s. 304). Oczywiście, 

„Cukiereczki” nie mają happy endu. Możemy w 

nich odnaleźć nadzieję – a w takich historiach 

to naprawdę dużo. Pisarka pokazuje, że my sami 

nadajemy swojemu życiu sens i również sami go 

odbieramy. 

Mian Mian daję wiarę. Trudno jest jej się 

doszukać w książce „My, dzieci z dworca ZOO”, 

z którą „Cukiereczki” są często zestawiane. Oto 

wypowiedź jednej z postaci książki Christiane 

F.: „Po raz pierwszy władowałam sobie, jak 

miałam 13 lat. Puszczanie się z facetami dalej 

jest dla mnie obrzydliwe, ale to jedyna droga dla 

dziewczyny, żeby zarobić forsę na towar. Żeby 

przestać, trzeba wiedzieć, po co. A ja tego nie 

wiem”. Hong i Saining wiedzieli, po co, to dało 

im szansę. Taka jest zasadnicza różnica między 

owymi książkami, ale nie najważniejsza. 

Przede wszystkim „Cukiereczki” są powieścią, 

nie zmienia tego duży zbiór faktów z biografii 

Mian. „My, dzieci z dworca ZOO” to utwór autobiograficzny, 

spisana z zapisu magnetofonowego 

relacja piętnastoletniej narkomanki. Są to 

dwie odmienne płaszczyzny, dlatego trzeba być 

bardzo ostrożnym w porównywaniu obydwu 

utworów. Co nie zmienia faktu, że polskiemu 

(i, jak sądzę, nie tylko) czytelnikowi w trakcie


czytania „Cukiereczków” utwór Christiane F. 

nasuwa się na myśl niemal automatycznie. 

Co jeszcze powinno lub nie powinno 

przyjść czytelnikowi do głowy w trakcie czytania? 

A może inaczej, jaka jest moim zdaniem 

dobra recepta na udaną (satysfakcjonującą) lekturę 

książki? Pisałam już o wrażliwości Hong. 

Jeżeli rozpoczniemy czytanie, zakładając, że 

książka jest pisana przez pryzmat dziecięcej 

świadomości, wtedy książka może się obronić. 

Jeśli będziemy próbowali odnaleźć w niej dojrzałe 

przemyślenia, trochę się zawiedziemy. Ale 

od takiej książki jak „Cukiereczki” nie możemy 

oczekiwać wprowadzania nas w stan pobudzenia 

intelektualnego. Opisy brudnej rzeczywistości 

nocnego życia w wielkich miastach pojawiające 

się na przemian z ckliwymi rozważaniami 

stają się autentyczne. Musimy pamiętać, że 

mamy konfrontować się ze świadomością wrażliwej 

dziewczyny, która od 17 roku życia miała 

styczność tylko z narkotykami i ludźmi, którzy 

nie tylko zmarnowali sobie najpiękniejsze lata, 

jak i niejednokrotnie całe życie. Dodatkowe 

wytłumaczenie przynosi sama Hong: „Mam 

wielkie wzięcie, ale bynajmniej nie z powodów 

literackich. Ja tylko napisałam o dzieciakach 

z socjalistycznego kraju, które brały mnóstwo 

narkotyków [...]. Nasze idiotyczne doznania po 

narkotykach były całkowicie zdeterminowane 

przez naszą edukację. Nasze umysły były puste, 

a narkotyki nie potrafiły dać nam wyobraźni. 

Nie potrafiliśmy odczuwać przyjemności, więc 

uzyskaliśmy tylko zbiorowe unicestwienie nas 

samych” (s. 304). Jest to dość surowy wniosek, 

ale niezmiernie znaczący, ponieważ daje świadectwo 

przemiany świadomości, której atutem 

staje się dystans. 

Powyższy fragment „Cukiereczków” wprowadza 

bardzo ważny aspekt powieści: kwestię 

specyfiki życia w Chinach, jego egzotyki w 

oczach Europejczyka. Z jednej strony nocne 

życie w Szanghaju czy Pekinie można porównać 

z każdym innym wielkim miastem i uznać, 

że wszędzie dzieje się to samo. Z drugiej strony, 

nie możemy zapominać, że jest to kraj, w 

którym panuje ustrój przynoszący liczne ograniczenia. 

Najważniejszym ograniczeniem dla 

omawianej książki, którego nie można ominąć, 

jest zakaz jej rozpowszechniania cztery miesiące 

po publikacji. Powody oczywiste: problemy 

ukazywane w powieści oficjalnie w Chinach po 

prostu „nie istnieją”. Nie ma tego złego, co by na 

dobre nie wyszło. Wszystko, co zakazane, staje 

się jeszcze bardziej pociągające. 

Jednak nie czujemy egzotyki Chin na każdej 

stronie książki. Wręcz przeciwnie, odczuwamy 

ją dopiero, gdy następuje bezpośrednie nawiązanie 

do okoliczności życia w totalitarnym 

kraju. Jedno z nich przytoczyłam. Inne, jakże 

znaczące, to miejsce urodzenia Saininga, czyli 

„obóz reedukacji przez pracę”, gdzie poznali 

się jego rodzice, osadzeni tam z racji uznania 

ich przez władze za „artystów – przestępców 

politycznych” (s. 41). Zdecydowaną większość 

książki moglibyśmy czytać jako historię seksu, 

narkotyków i rock ‘n’ rolla, dziejącą się w jakimkolwiek 

miejscu świata, do którego dotarła kultura 

Zachodu. 

Historia Hong rozpoczyna się w roku 1989, 

czyli w okresie poważnych zmian w chińskiej 

historii, zwłaszcza jeśli chodzi o okres dziesięciu 

lat reform (1989-1999). Jest to czas niespokojny 

dla Chin. Jednak dla samej Hong owe 

zmiany są odczuwane przede wszystkim poprzez 

zwiększenie wpływów kultury zachodniej. 

Kultura masowa Zachodu ze wszystkim swoimi 

mankamentami, do których przede wszystkim 

należą narkotyki i wszystkie wiążące się z nimi 

konsekwencje, szybko zaczęła rozkwitać w Chinach. 

Wśród twórców, do których odwołują się 

bohaterowie, jest tylko kilka chińskich nazwisk, 

prym wiodą postaci z masowej kultury undergroundowej 

Zachodu, czyli takie osoby jak Jim 

Morrison czy Kurt Cobain. 

Popkultura Zachodu łatwo staje się podobna 

do cukiereczków. Może dać tylko chwilową 

rozkosz. Wtedy jest powierzchowna i bez 

długotrwałej wartości. Zapewne dla kogoś, dla 

kogo ta kultura jest bardziej odległa i egzotyczna, 

a taka z pewnością jest dla pisarki z Szanghaju, 

wyżej opisywane rozumienie jest bardzo 

prawdopodobne. Dowodem na to wydaje się 

być utwór Mian. Jest napisany w konwencji 

słodkości i powierzchowności. Autorka zabiera 

z kultury masowej Zachodu to, co się świeci, 

gdyż uznaje to za symbol zachodniego świata. 

Jednak jest ryzyko, że w efekcie tego powstanie 

ckliwy romans, mający w tle zmagania z seksem, 

narkotykami i rock ‘n’ rollem. 

Odczytywanie „Cukiereczków” ze świadomością 

odmienności obydwu kultur wydaje 

się ciekawe. Można szukać wielu sposobów na 

lekturę, która przyniesie nam satysfakcję. Szkoda, 

że jest to konieczne, aby być zadowolonym 

z lektury. Mian Mian bez wątpienia doskonale 

przemienia w cukiereczki. Jednak nie podzielę 

jej pewności, że wszyscy zdołamy ją za to pokochać. 

Mian Mian, 

Cukiereczki, 

przeł. Katarzyna Kulpa, 

Wyd. W.A.B., 

Warszawa 2007.


Joanna Szydłowska 

Europa pod 

specjalnym nadzorem 

Kiedy w 1966 r. czechosłowacka komedia 

ze scenariuszem Bohumiła Hrabala i Jiŕi 

Menzla „Pociągi pod specjalnym nadzorem” 

trafiła do kin, inny Jurij – tym razem Andruchowycz 

– był zaledwie sześcioletnim młodym 

człowiekiem i – jeśli wierzyć przekazom literackim 

– z niewytłumaczalną determinacją obserwował 

ruch pociągów, nie na filmowej stacji 

Konsomlaty wprawdzie, ale w rodzinnym Iwano-Frankowsku. 

Miłość do pociągów została 

Andruchowyczowi już na stałe, czego dowodzi 

nie tylko oś fabularna wielu jego tekstów, ale i 

wdzięczny rys lokomotywy na okładce ostatniej 

jego publikacji. 

Pociąg jest metaforą fizykalnego przemieszczania 

się w przestrzeni, ale i wehikułem, który 

umożliwia podróż przez czas (dziedzictwo 

kulturowe, tradycję, język). Unieruchamiając 

podróżnego w izolowanej przestrzeni wagonu, 

pociąg wtłacza peregrynatora w czasoprzestrzeń 

„między”, pozwala dryfować „ponad”. 

(Nie)komfortowa sytuacja uwalnia człowieka 

od naturalnej poniekąd więzi z miejscem, czyni 

obcym przesuwającym się krajobrazom, okrutnie 

obojętnym dla sylwetek za oknem. Jednocześnie 

buduje nową wrażliwość, wyposaża w 

zaskakujący kontekst, bogaci. 

Wojaże autora „Moscoviady” – te geograficzne 

i te intelektualne – są wyraźnie ukierunkowane. 

W sensie geopolitycznym oscylują 

wokół – jak sam mówi – „miłosnego trójkąta 

Ukraina – Europa – Rosja”. Andruchowycza fascynuje 

fenomen Mitteleuropy. W tym sensie autor 

uzurpuje sobie prawo dopisania następnych 

rozdziałów traktatów intelektualnych wielkich 

poprzedników – Miłosza czy Kundery. Ambicje 

redefinicyjne biorą swe źródło w dojmującym 

poczuciu zmiany historycznej, socjokulturowej, 

ekonomicznej, które determinują zastosowanie 

nowych sposobów konceptualizacji zjawiska z 

priorytetem dla wrażliwości postmodernistycznej 

Różni. 

Jedną z najbardziej inspirujących refleksji 

Andruchowycza jest teza, iż Europa to obecnie doświadczenie 

nierozpoznawalne. To kontynent w stanie 

transformacji, dryfujący w stronę niewiadomego. 

Rozmywają się znaki spacjalne Europy, labilne są też 

jej granice. Sama w sobie jest raczej punktem wyjścia, 

potencją definiowanych po Ingardenowsku „miejsc 

niedookreślenia”, a nie strukturą constans, której spodziewać 

by się można po dostojeństwie metafory Starego 

Kontynentu. „Europa to taka geograficzna ameba, 

która nieustannie zmienia kontury [...] Byłoby wprost 

grzechem, gdybyśmy nie skorzystali z tej «bezgraniczności». 

Do tego przypada nam wyjątkowo zaszczytna 

misja – udowodnić Europie, że jest znacznie większa 

niż sama sądzi” (s. 15). 

Jurij Andruchowycz nie przestaje zdumiewać się 

dynamiką trwającego wciąż i rozgrywanego na różnych 

planach kawałkowania i dzielenia substancji Europy. 

W tym kontekście niezapomniane są rozliczne sceny 

na lotniskach, dworcach, przejściach granicznych ilustrujące 

istnienie dziwacznych klas i podklas, które acz 

nie funkcjonujące w oficjalnym dyskursie publicznym, 

to są świetnie wyczuwalne w uzusie językowym. Andruchowycz 

inteligentnie żongluje nacechowanymi 

semantycznie wyrażeniami. Z manierą dewianta pisze: 

„obywatel Niedo-Europy”, „prawdziwy Europejczyk”, 

„Europa i Coś Innego”, każąc odbiorcy podjąć rzucaną 

rękawicę. 

Ten Ukrainiec, Europejczyk, „zdeklarowany okcydentalista” 

i człowiek wolny z przekonania z przerażeniem 

przyjmuje wszechobecność i wszechpotęgę 

struktur opresyjnych: policji, celników, strażników, 

ci podobnie jak perfekcyjnie zorganizowane struktury 

biurokratyczne Brukseli, klasyfikują, segregują 

– wznoszą mury w imię jedności. W jednym z najbardziej 

inspirujących esejów „Z nienapisanej książki 

«Granice Europy»” (vide pomysł fabularyzacyjny 

Kapuścińskiego z „Wojny futbolowej”) otrzymujemy 

przejmująco sugestywny zapis doświadczania granicy. 

Jest konstytutywny limes i pokusa jego przekroczenia; 

jest klaustrofobia zamknięcia i marzenia o otwartości. 

„Ale ta bliskość niewidzialnej linii, ta granica, której


przekroczenie było absolutnie niemożliwe [...] i ta 

na wpół rozmyta w gorącym, rozchwianym powietrzu 

niepewna perspektywa tworzyły szczególny 

efekt osiągalności nieosiągalnego. Czy może odwrotnie 

– nieosiągalności osiągalnego? Chyba właśnie 

od tamtej pory wiem, po co w ogóle istnieją 

granice” (s. 18). 

Pisanie Andruchowycza jest pisaniem lokalnym, 

konkretnie zakorzenionym, naturalnie wyrastającym 

z biografii i dalekim od koniunkturalności 

mody literackiej. Lokalność jest tu punktem wyjścia 

dla refleksji uniwersalizującej o aspiracjach komparatystycznych. 

Same teksty, jak na eseistyczną formę 

przystało, są czymś w rodzaju dziennika intelektualnego 

autora: spójne kompozycyjnie i merytorycznie, 

czasami finezyjnie spuentowane („Oksana, ich 

liebe dich”). 

Szczególnie atrakcyjna poznawczo jest sfera 

namysłu nad miejscem rodzinnej Ukrainy w przestrzeni 

geopolityki i kultury transformującej się 

Europy. Soczysta, obrazowa proza Andruchowycza 

kreuje fascynujące obrazy obyczajowości tej części 

świata: wraz z siermiężnością życia, cichą pokorą 

pozbawionych elektryczności miast, lichym stanem 

dróg, szaleństwem pijanych nocy, niegustownym 

strojem kobiet, zapachem wódki i czosnku, wszechobecną 

pauperyzacją. „Przepaść dzieląca nas od nich 

zaczyna wydawać się nie do przebycia, wrażenie, 

że beznadziejnie utknęliśmy na zabitym dechami 

końcu świata – niezbywalne, a europejska retoryka 

najwyższych władz zdaje się z kolei znakomitym 

przykładem czarnego humoru. Trzeba się wreszcie 

odprężyć i zacząć czerpać przyjemność z tego, 

co mamy i co jest niezmienne, to znaczy również z 

warstw brudu w wagonie i kiełbasowatości ludzi, i 

smrodu, i ślamazarności. Trzeba kochać tę rzeczywistość 

– jest wyjątkowa” (s. 86-87). 

Ale ten stereotyp zostaje przekroczony. Jeśli 

tak by nie było, narracja Andruchowycza skazałaby 

się na programową niekonkluzywność obserwacji 

reporterskiej. Tymczasem autor „Ostatniego terytorium” 

odważnie artykułuje swoje ambiwalentne 

emocje wobec Ukrainy. To alternacja miłości i 

nienawiści; wstydu i dumy. Andruchowycz słusznie 

poszukując miejsca Ukrainy w przestrzeni relacji 

między Zachodem a imperium rosyjskim, dokumentuje 

i analizuje ciężar postkolonialnego bagażu 

i równe wielki balast raczkującej demokracji. Z troską 

rejestruje nastroje społeczne oscylujące między 

zajadłym antyimperializmem a niewytłumaczalną i 

nieodwzajemnioną miłością do Rosji; między rusofobią 

a rusofilstwem. Rozumie, że proces wyzwalania 

się z paradygmatu moralności wasala rozpisany 

jest na długie lata. 

Wiele z tych konkluzji jest polskiemu odbiorcy 

zaskakująco bliskich. Nolens volens przynależymy 

do wspólnoty postkomunistycznej braci. Etnostereotypy, 

w wersji auto- i heterostereotypów, są 

rozpisane u Andruchowycza w kształt imponującej 

partytury. Wojny toczą się na różnych 

poziomach: w świadomości reprezentantów 

etnosu ukraińskiego, rosyjskiego i polskiego. W 

tym sensie trudna do przecenienia jest lekcja 

Andruchowycza, który pokazuje nam Ukrainę 

różną od tej konsekwentnie standaryzowanej w 

polskich mediach przez ducha Pomarańczowej 

Rewolucji. Nie będzie nadużyciem stwierdzenie, 

że nad Wisłą często traktuje się Ukrainę 

paternalistycznie, jak młodszą siostrę, która 

skazana jest na cierpliwe oczekiwanie momentu 

dojrzewania. W narracji Andruchowycza kompromitacji 

podlega tak sztuczna fraternizacja, 

jak i retoryka besserwiserów. 

Jurij Andruchowycz, 

Diabeł tkwi w serze, 

przekł. Katarzyna Kotyńska, 

Ola Hnatiuk, Renata Rusnak, 

Wyd. Czarne, Wołowiec 2007.


Bernadetta Darska 

Lament życia 

zanurzonego w śmierci 

Najnowszy tom poezji Tamary Bołdak- 

Janowskiej to tom szczególny z kilku powodów. 

Zatytułowany „Roz-działy” jest faktycznie 

dokonaniem pewnego cięcia literackiego, 

wyznaczeniem symbolicznej cezury czasowej, 

wskazującej wyraźnie na okres „przed” i „po”. 

Po pierwsze, Bołdak-Janowska tomem tym żegna 

się z poezją. Mamy więc do czynienia z poetyckim 

pożegnaniem, manifestem nawet, który 

przeradza się w testament. Na okładce czytamy 

deklarację pisarki: „Książką tą żegnam się z poezją. 

Dziś poezję zastąpiło »robienie« wierszy 

na masową skalę, niebawem pewnie znów coś 

innego zastąpi ten proceder – ale to już nie moje 

zmartwienie”. Po drugie, autorka „Opowiadań 

naiwnych” żegna się „Roz-działami” z przedwcześnie 

zmarłą córką, Marceliną. Można by w 

tym miejscu powiedzieć, że kontynuuje literacką 

tradycję trenów, znaną chociażby za sprawą 

Jana Kochanowskiego żegnającego się z Urszulką 

lub wierszy Władysława Broniewskiego 

poświęconych córce, Ance. Córka – jako postać 

autentyczna i kreacja literacka – jest dla Bołdak 

-Janowskiej nie tylko opłakiwanym dzieckiem, 

ale też przyjacielem, partnerem rozmów o świecie 

i kimś, kto pozwala upewnić się we własnym 

istnieniu. Po trzecie wreszcie, pisarka wraca do 

miejsc rodzinnych, do wymarłych Narejek, i w 

przejmujący sposób opisuje zderzenie świata, 

który żyje, ze światem, który obumiera lub już 

umarł. Martwe wioski przy granicy z Białorusią 

nie po raz pierwszy pojawiają się jako temat 

twórczości Bołdak-Janowskiej. Znajdziemy je 

chociażby w tomie „Jeśli poezja jest bezsilna”, 

gdzie w jednym z wierszy autorka pisze: „Tu już 

nie jeżdżą pociągi. / Umarłe szyny mają kolor 

złoty”. Opuszczone miejsca zdają się jedynie 

pogłębiać samotność człowieka. Autorka poświęca 

temu tematowi całą trzecią część tomu. 

Po czwarte, można by tytułowe „Roz-działy” 

potraktować jako przydzielone każdemu porcje 

cierpienia, przy czym – co ważne – los daruje 

je nie tylko człowiekowi, ale też miejscom i 

rzeczom. Roz-dzielić sprawiedliwie znaczyłoby 

więc naznaczyć bólem, rozdrapać ledwo zagojoną 

ranę pamięci, by krwawiła za sprawą współistnienia 

żywych z umarłymi, pamiętanych z 

zapomnianymi, kochanych z obojętnymi. 

Tom poezji Bołdak-Janowskiej, podzielony 

na cztery części, zdaje się zmierzać od ciszy do 

krzyku, który ciszę rozbija; od porządku pogodzenia 

się, spokoju do chaosu i rozpaczy, której 

nie da się zdyscyplinować rozsądkiem. Bołdak- 

Janowska wyraźnie też buduje poetycką narrację 

od ogółu do konkretu. W przypadku autorki 

„Opowiadań naiwnych” zderzenie konkretności 

z ogólnością odbywa się nie na zasadzie przeciwstawienia, 

ale odsłonięcia pozorów takiego 

zderzenia. Bołdak-Janowska zdaje się mówić, 

że dramat jednostki jest zawsze po części dramatem 

ludzkości, że niepowtarzalność miesza 

się tu z uniwersalnością, że opuszczona wieś, to 

nie tylko przygnębiająca przestrzeń, ale pamięć 

o przeżyciach tych, którzy kiedyś tu mieszkali; 

że bezimienni, anonimowi kiedyś się nazywali, 

byli rozpoznawani. Dzięki takiemu podejściu 

pisarka pokazuje niejednoznaczność rzeczywistości 

oraz krzywdzący wydźwięk łatwych i 

prostych klasyfikacji. 

Część pierwsza tomu Bołdak-Janowskiej 

zatytułowana jest „Cisza”. Pisarka konsekwentnie 

zainteresowana jest tym, w jaki sposób kobiecość 

funkcjonuje w kulturze i przez kulturę 

jest wykorzystywana. Jednocześnie w pierwszym 

rozdziale interesuje ją przestrzeń jako 

zapis lub odtworzenie stanów ducha człowieka. 

Autorka „Szmatek-notatek” momentami zdaje 

się być zaangażowana społecznie. Dostrzega 

upadek, upokorzenie i fałsz, które coraz częściej


są udziałem człowieka. Pisze np. o „używanej” 

wolności („Wolność”, s. 17), o hałasie kłamstwa, 

który „stał się potężniejszy od literatury pozadzieranej” 

(„Szlifierki”, s. 17), zestawia ze sobą 

myszy i ludzi, którzy walczą o okruchy chleba 

(„Podstawa”, s. 16). Przytłaczający wydaje się jej 

materializm życia, prozaiczność, która wyparła 

ideę – w wierszu „Pytanie Pani Zet o minimalizowanie” 

czytamy: 

„Za każdym razem, 

kiedy pomyślę, że do życia 

wystarczy mi jedzenie i dach, 

chcę się walnąć w mordę z krzykiem: 

kobieto, co ty mówisz!” (s. 17-18). 

Bołdak-Janowską interesuje także forma 

kobiecości, maski i stroje, które kształtują model 

idealnej kobiety. Porównuje żeńskość do 

bycia cebulą. Prawda o kobiecie jest głęboko 

ukryta, przed innymi odsłania ona jedynie kolejne 

cebulowe warstwy. Jej funkcjonowanie jest 

definiowane przez nieobecność, przez nagość, 

prywatność, intymność. Bołdak-Janowska w 

wierszu „Obecność” pisze: 

„Lubią, gdy ona jest tym, 

co można zdejmować. 

Płoszyć. Aż wypłoszą cebulę z cebuli” 

(s. 19). 

I dalej – gdzie sprzeczności tkwiące w kobiecie 

są ciągle przez pisarkę eksponowane: 

„Rozkochuje, łamie. Słodka, gorzka, 

zawsze jest. 

W nadmiarze. Na zapas. Upodobana 

i uporządkowana 

jak weki w spiżarni” (s. 19). 

Bołdak-Janowska przygląda się także 

ograniczeniom języka. Nie tylko zadaje pytanie, 

na ile jesteśmy w stanie wyrazić to, co chcemy, 

ale też jak bardzo nasz zasób słów wpływa na 

komunikat. Dostrzega, że język jest źródłem 

przemocy i służy do odprawiania rytuałów 

władzy. W poetyckim manifeście zatytułowanym 

znacząco „Nieudana rozmowa z Tamarą 

Literaturą” oskarża literaturę o sprzedajność, o 

nazbyt łatwe pogodzenie się z tym, że książka 

stała się towarem. Bołdak-Janowska wyraźnie 

opowiada się po stronie tekstu, który nie jest 

tylko rozrywką, ale mówi coś ważnego o człowieku. 

Rozpaczliwie oskarża i wyrzeka się tej 

literatury, która zdradziła: 

„[...] I książki są książkami władzy. 

I literatura jest zgrywaniem pana, 

i wyciekła na autostrady, 

i pędzi jak głupia, i ja już jej nie chcę. 

Jetzt ist Auschwitz überall“ (s. 22). 

Część trzecia, zatytułowana „OOOEEELA- 

AA“, intryguje swoją konstrukcją. Autorka 

rozpisuje kolejne teksty poetyckie na litery alfabetu, 

próbując zbudować historię zamkniętą, 

opowieść, gdzie odtworzeniu ulegają prywatne 

dramaty, ale też tragedie wieku XX. Nie dziwi 

więc w takim kontekście przywołanie obozów 

koncentracyjnych. Część trzecia zamienia się 

w głos na temat świata, który powoli zapomina 

o Auschwitz; świata, dla którego upodlenie 

człowieka podczas II wojny światowej staje się 

pustym znaczeniowo faktem historycznym. 

Bołdak-Janowska upomina się o pamięć. Staje 

po stronie prywatnego doświadczenia, brutalnie 

wtłoczonego w tryby historii. Przejmująco 

brzmią fragmenty, gdzie ów apel i lęk przed zapomnieniem 

wyraża się w zawołaniu: „Proszę, 

wynieś z mojej śmierci / pamięć obozu, prosiła” 

(s. 44); „Proszę, zapamiętaj moją pamięć” (s. 44); 

„Proszę, zrób mi jeszcze trochę naszyjników / 

z poplątanych kamieni matki” (s. 45). Bołdak 

-Janowska przytacza tutaj autentyczną historię 

o kobiecie, która poprosiła ją o wykonanie 

biżuterii z kamieni, które zostały jej z obozu. 

Niemcy ograbiali więźniarki ze złota, wydłubane 

kamienie uznając za bezwartościowe - pisarka 

opowiadała tę historię podczas spotkania 

promującego książkę, któremu towarzyszła 

wystawa biżuterii wykonanej własnoręcznie 

przez Tamarę Bołdak-Janowską. Życie i śmierć 

zataczają jednak koło. To, co umarło, ulega 

ożywieniu, to zaś, co przetrwało, oddaje hołd 

martwemu. Pamięć o kobiecie zostaje wskrzeszona 

dzięki odtworzeniu na nowo jej biżuterii. 

Autorka „Opowiadań naiwnych” odsłania odmienny 

sposób wykorzystywania kamieni przez 

obie płcie: kobiety noszą kamienie dla ozdoby, 

mężczyźni rzucają kamieniami w innych ludzi. 

W alfabecie stanowiącym prywatną historię XX 

wieku przeczytamy: 

„Ponawlekaj, proszę, od nowa 

kamienie mojej matki, 

bez zakalca, lekkie niech będą, ze 

współczesnym pomysłem, 

niech w nich będzie twoje nazwisko, 

z myślnikiem. 

Moją matką okręcę sobie szyję. 

Zrobi się ciepło po chwili. 

W kojącym szeregu” (s. 47).


Dzięki biżuterii powstałej w nowym, wolnym 

świecie zachowana zostaje ciągłość kobiecych 

losów. Oto kobieta pomaga kobiecie, 

obie łączą swoje siły, by zachować pamięć o 

jeszcze innej kobiecie. W ten samoodtwarzający 

rytm utrwalania wpisuje się część ostatnia, 

najbardziej osobista i trudna, bo poświęcona 

zmarłej córce autorki. „Białe requiem” to żal 

nad śmiercią niepotrzebną, śmiercią wbrew naturalnemu 

porządkowi, wreszcie śmiercią, która 

ciągle przypomina o życiu. Wspominanie córki 

zamienia się w próbę własnego przetrwania. 

Odejście Marceli burzy ustalony porządek, który 

teraz trzeba odbudować w samotności. Jedenaste 

piętro, na którym mieszka autorka, staje 

się rodzajem zamkniętej celi, w której blisko jest 

śmierć, a daleko życie: 

„To ja, twoja matka, matka wieżowiec 

spod gołębia 

jedenastu wciśniętych pięter, 

jedenastu wyjętych szuflad, 

matka, która się nie poznaje”. 

(„Jedenaście”, s. 50). 

Życie bez Marceli to także nazywanie świata 

od nowa. Wszystkie słowa straciły swoje znaczenie. 

Konieczne okazuje się stworzenie języka 

od początku. Pisarka musi przełamać własną 

niemoc, zacząć mówić – to pierwszy krok w 

stronę życia. Jak jednak wypowiadać jakiekolwiek 

słowa, gdy każde jest skażone śmiercią? 

Jak opowiadać, gdy odczuwa się tylko postępującą 

niemoc, bezradność, ograniczenie? W 

wierszu „Eroica” czytamy: 

„Córka nie żyje. Następne słowa 

stawiają opór, 

przez to, że nie istnieje słowo, 

które wskrzesza” (s. 51). 

Towarzyszymy poetce w intymnej próbie 

zrozumienia córki, która odeszła. Jej ból 

zaczyna pochłaniać czytelnika. Widać krew: 

„Tuż przy sztuce zmyłeś wiadrem kranówy / 

jej nową jednoramienną czerwoną pelerynkę, / 

kwadrans po tym, jak ją z niej zabrano” (s. 52). 

Słychać spadające ciało: „Moje Spada Wciąż 

We Mnie, rozrywa, milczę w kawałkach, / i natychmiast 

podskakuje jakiś przedmiot na stole” 

(s. 57). Matka, która urodziła, fizycznie odczuwa 

umieranie części siebie. Przeżywa na nowo. 

Jak przy porodzie dziecko zostaje wyrwane z 

ciała kobiety do życia, tak teraz to samo dziecko 

rozerwano dla śmierci. Bołdak-Janowska 

usiłuje zrozumieć. Nie pyta: dlaczego? Chce 

poczuć, choć na chwilę być znowu blisko, pojąć 

ten krótki moment, gdy spadająca z jedenastego 

piętra córka czuła się wolna?, przerażona?, radosna?, 

pełna żalu? Wiedzieć, co wtedy myślała 

– to największe pragnienie pisarki: 

„Czy ja mogę spróbować tego smaku? 

Wystarczy stanąć na nieujeżdżzonym 

paarapecie? 

Jak smakuje wtedy powietrze, gdy 

bez strachu? 

Czy to smak pnia, kolumny, uziemienia? 

[...] 

Porzuć ciało, zanim ono porzuci 

i żadnej innej filozofii? 

(„Pytania do samobójczyni”, s. 60-61) 

„Roz-działy” Tamary Bołdak-Janowskiej to 

poezja, która uderza. Angażuje. Porusza. Nie 

tylko prywatnym dramatem. Autorka „Szmatek-notatek”, 

co bardzo ważne, nie epatuje własną 

tragedią. My jej się tylko domyślamy, my ją 

przeczuwamy, nagle sami zaczynamy ją odczuwać. 

Bołdak-Janowska łączy śmierć i narodziny, 

matkę i córkę, przeszłość i przyszłość, historię 

i osobiste doświadczenie. Prywatne staje się tu 

uniwersalne. Wiersze pomieszczone w tomie 

układają się w portret kobiety doświadczonej 

przez los. Kobiety zmagającej się z ostatecznością, 

matki opłakującej córkę, przyjaciółki 

płaczącej nad rozstaniem z przyjaciółką, pisarki 

walczącej ze słowem i o słowo, wreszcie kobiety 

pamiętającej żywe Narejki. „Roz-działy” 

mogłyby być portretem kobiety pokonanej. Ale 

tak nie jest. To poezja dająca świadectwo przetrwania, 

opowiedzenia się po stronie pamięci. 

Symboliczne odtwarzanie biżuterii z poobozowych 

kamieni symbolizuje bardzo wyraźnie 

kobiecą siłę. I choć roz-dział się dokonał, został 

zamknięty, to jednak zaczynają się kolejne etapy. 

Je też trzeba zapamiętać. Dlatego tom poezji 

Bołdak-Janowskiej jest opowieścią o bólu zobowiązanym 

do pocieszenia, o kobiecości zmuszonej 

do pamiętania. To treny otwierające się 

na przymus życia. 

Tamara Bołdak-Janowska, 

Roz-działy, 

Wyd. Stowarzyszenie 

Wspólnota Kulturowa „Borussia”, 

Olsztyn 2007.


Maciej Dajnowski 

Tygiel. 

Jedenastozgłoskowiec 

alchemiczny 

o wywarach historii 

Najpiękniejszy krąg taneczny tworzy tuzin 

postaci ucieleśniających miesiące. W kosmosie z 

bazaltowych złomów, stąpając po mozaice Zodiaku, 

skacząc z grzbietu na grzbiet kolejnych 

monstrów — to Byk, to Skorpion, to dzbany 

Wodnika — splecione dłońmi, w szatach z wiatru 

i zapachu cząbrów, błękitne i złote, i białe, 

wirują razem z ruchem nieboskłonu. Zwarte 

palcami w pierścień siedmiu planet, siedmiu 

dni tygodnia, czterech kwadr księżyca, przebiegają 

komnaty kalendarza: ponad trzysta cel 

mniszych, naw śpiewnych, dusznych buduarów. 

I megarony, i normandzkie aule, cubicula, tolosy 

i gimnazjony, świetlice, salony, komory, alkowy 

i strychy, poczekalnie i piwnice, sale posiedzeń i 

gabinety freudystów — różaniec dni. 

W tym karnawałowym wirowaniu zdają się 

czasem jedną osobą, co przedzierzga się w coraz 

nowe szaty z każdym krokiem — to w postny 

habit, to w łuskę syreny, w pstrokate gacie — 

szatki arlekina, biskupi fiolet, cesarską purpurę, 

w bikini, w topless, w trykoty cyrkowca, w 

kostium rozpusty, w obżarstwo i w ruję. Figury 

tańca: walka postu z tłuszczem, słone zapasy śledzika 

i kaca, poranny grymas Polaka przy kawie 

— dzień dobry, Polsko, trwaj, matko wyrodna; 

suchoty wieszcza, Wielka Emigracja, i druga, 

trzecia, i ta do Irlandii. Takoż pląs śmierci — 

pełzają opaci i generały w zapasach z kostuchą. 

Tuż aktor‐pajac, co raz był Hamletem, za młodu 

udział brał w proteście przeciw wojskowej 

juncie, potem ciut spokorniał i margarynę reklamował 

w mediach, idzie w prysiudy. Przy 

nim wzięty pisarz, co rząd sprawował dusz w 

dekadzie mrozów, choć potem wyszło na jaw, że 

ciekawsze pisał donosy dla tajnej policji. Obaj 

trą biodra o łęk kościotrupiej miednicy w tańcu 

dygotów i spazmów. I inni z nimi, w histerycznym 

łuku wygięci, w wosku śmierci tężeć nie 

chcą, inni — z nich kapie formaliny rosa, a inni 

jeszcze — ci uronią ochłap wnętrzny, bo taniec 

wszczęli przy obdukcji... 

Nowa figura pląsów: Waga Sumień - ten leci 

na łeb, ten na szali frunie. Chryst i Antychryst o 

twarzy ministra. I Biczownicy. I Apokalipsa. 

*** 

Szczęsne narody, co znają iloczas. Ich język 

dźwięczy niczym dukat bity, długie i krótkie 

głoski ważąc śmiele — krótkie jak pszczoły 

złote, długie — czarne trzmiele buczące 

smolnym basem niby w cerkwi. 

Polszczyzna tego nie zna śpiewu. I 

nie cierpi. 

*** 

Zatem jesteśmy skazani na obraz, 

na akwarelę i subtelną transparencję 

farbki, na gamę barw laserunkiem 

mieniących się w tęczowe dopełnienia, 

skalę kolorów świetlistych i błękitno-złotych, 

jak u braci Limbourg, 

jak na miniaturach Botticella. A 

broń nas przy tym, Panie Boże, przed 

tłustą paletą Tintoretta, przed tym 

brązem zwalistym, co ożywa rzeźbą, 

przed purpurą spowitą w cienie, przed spleśniałą 

zielenią Veronesa. I nie chcemy także, by 

postaci nasze odlane były w ołowiu, co przytrafia 

się freskom Michała Anioła, nie chcemy, 

by każdy ich mięsień wyobrażał ból tworzywa 

i ogrom kamieniarskich zmęczeń, i zakwasy. 

Pragniemy umoczyć pędzelek w wodzie ledwie 

zaprawionej pigmentem i kreślić sylwetki ulotne 

jak w teatrze cieni — na Jawie, we śnie lub 

zgoła na czarnofigurowych kraterach. 

Więc krąg jest wieńcem plecionym z żarnowca, 

z gałęzi dzikiej śliwy z jej drobnym owo-


cem, z jarzębin, z nenufaru, z pręcin tataraku, z 

jałowca i nieśmiertelników, z koniczyny. I jest 

tańczonym kręgiem — warkoczem sylwetek, co 

tworzą obłęk widzialnego czasu. Bo każda — 

pozostając alegorią — może być gruszą i chłopem 

przy kosie, stateczną mieszczką w krochmalonym 

czepcu i czarnej sosny skręconym 

konarem. I biegną — tańczą — skaczą — sypią 

śniegiem — spod ziemi zwilgłej erygują pąkiem 

— zrzucają jabłka w syconej czerwieni — i krokiem 

z karczmy Brueghela tupią w płótno. 

*** 

Przy odrobinie egzaltacji tak właśnie można 

by było opisać fryz pieca kaflowego, co zdobił 

salon na piętrze willi przy Jaśkowej Dolinie 44. 

Fryz przedstawiający personifikacje dwunastu 

miesięcy z właściwymi im atrybutami — narzędziami 

prac rolnych, owocami lub gałązkami 

pokrytymi kwieciem. 

Piec zaś był w istocie niezwykły — by znów 

nieco pofolgować entuzjazmom — jak triumfalna 

brama, jak Łuk Tytusa, jak Porta Nigra, jak 

na Manhattanie budynek Chryslera. Więc raz 

— że duży, a dwa — że strojny. Przy stropach 

trzy sześćdziesiąt, sięgał niemal sufitu, czworogranny, 

spiętrzony jak tort, jak pryzma torfu, jak 

fort artyleryjski sadzący się ku bladym plafonom 

chmur, podobny wieżom Sumeru, piramidom 

Majów, wiszącym ogrodom Semiramis — jak 

one zielony. Gdybyśmy znów kazali rozprawiać 

o nim Szeherezadzie, wzmianka o skale szmaragdu 

nie byłaby nie na miejscu. Acheiropoieton 

— nie ręką stworzony — trzeba by rzec, bo 

pęki, kłącza, łodygi szkliwa wytryskać się zdawały 

z łąk parkietu niczym winorośl i splatały 

się żywym płomieniem w strukturę filigranową 

i potężną zarazem w sposób nieogarniony rozumem 

ni wyobraźnią. Fasety kafli otwierały 

na siedmiu jego piętrach przestrzenie przygody, 

w które oko zapuszczało się z lękiem równym 

fascynacji. 

Więc przyziemie przedstawiało dymne 

warsztaty stoczni Klawittera albo Schichaua, 

wilgotny zapach doków, kratownice, pęki iskier 

z elektrycznych łuków przy spawaniu. Katedry 

hal osuwały się chłodnym cieniem w sieć kanałów 

portu, a żurawie wspinały się na szczudłatych, 

pajęczych palcach stóp. Ciężkie liniowce 

wychodziły w morze seledynowej glazury, kopcąc 

z kominów równie potężnych jak mrukliwe 

baterie dział. 

A piętro wyżej — niby w dalszym planie — 

w rudawej poświacie płonęła Wyspa Spichrzów 

i trzaskały pięćsetletnie mury. Z głuchym pomrukiem 

waliły się w Motławę pryzmaty ścian 

i kłębami pary ubiegała woda chłostana płomieniem 

i obrywami wyżarzonej cegły. 

Nad nią, na przezroczystych fajansach powietrza 

chybotały się alianckie bombowce, tłuste, 

zadbane, dokarmione trotylem i lotniczą naftą 

chmury-krowy niosące pożogę. Kiedy drzwiczki 

pieca stały otworem, poblask kładł się na 

nierównościach 

k a f l i 

nicz y m 

warkoc 

z y k i 

piorunów. 

Wreszcie ponad burzą królowała sfera empireum, 

gdzie niebo gwiazd stałych służyło za 

estradę chórom cherubim o byczym karku i efefot. 

Katarzyna Szalewska


bowatym serafim. Krąg zodiaku jak koło odpustowej 

loterii wirował, rzucając dookoła barwne 

błyski. Horoskopowe monstra szczerzyły kły 

i stroiły groźne miny w swoim teatralnym panopticum, 

nie bardzo serio traktując rolę stróżów 

świata. Panna ściskała gorset — a obfitość 

biustu pęczniejącego pod sznurówką zdradzała 

narodowość artysty i jego cokolwiek Plattdeutsch 

zmodyfikowane gusta. Strzelec zezował 

w jej kierunku i napinał się niczym woltyżer — 

Priap a niedołęga. Skorpion krążył jak opętany 

w kręgu płomienia. Byk wierzgał jak na rodeo. 

Żywioł cyrkowy zdominował niebiańską menażerię 

całkowicie i oto krąg nieboskłonu stawał 

się na naszych oczach wysypaną trocinami areną, 

a gwiezdne bestie — aktorami przedstawienia 

prowincjonalnym wieczorem święcącego 

sukcesy na prowincjonalnym przedmieściu. 

*** 

Szczęsne narody, co śnią samogłoski — bazyliki 

przegłosów, marmur włoski wzdłużeń, 

dyftongów panoptica dzikie. Pochyłe, labializowane, 

smykiem smagane ciemne passeggiaty, w 

miejsce polskiego „e, i, o, u, a, y”. 

*** 

Podobny piec zdobił mieszkanie prababci 

na piętrze nad Czerwonym Sztrallem, trzy 

kroki od ulicy Mickiewicza, wówczas głównej 

w Wilnie. Tyle, że jego metopy pokrywały 

scenki bukoliczne z życia ziemiaństwa. Kozak 

rozpłatan, płat kozaka, ochłap. Ułan na plastry, 

talarki z ułana. Kirasjer ścięty, z woltyżera plama, 

rozpruty huzar i artylerzysta przebity lancą. 

Zastrzelony prystaw. 

I Kalinowski z partią brnie w przesieki, i 

kosy kują, i śmierć Ellenai. I pan Słowacki w 

fezie, i Mickiewicz — w ciasnych uliczkach 

Stambułu kusztyka. Na Cytadeli pięć drzew 

szubienicznych. Towiański ma widzenie Marii 

w Antoszwińciach. Pułaski w Ameryce, pod 

Pskowem Batory, i pan Beniowski — król Madagaskaru. 

Wyprawa Zaliwskiego. Samosierra 

— już szwoleżerów huragan rozdziera blejtramy 

kafli; rusza w wąwóz rusztów. Biegną Nabielak 

z Wysockim śród figur jak widma bielejących w 

nocnym parku… 

A piętro wyżej — niby w dalszym planie 

— w rudawej poświacie świtu pierwszy pruski 

czołg wjeżdżał w pszenicę, stalowa stodoła na 

dwóch parach gąsienic. Potem pod jego ciężarem 

trzaskał pierwszy pień zdziczałej gruszy w 

dawnym sadzie Daniłojciów, a pocisk z działa 

uderzał w kolumienki ganku. Kraśna sotnia 

jeźdźców rozwijała się w ataku na karabiny maszynowe. 

Pierwszy padał esauł, w pełnym galopie 

w krzew dzikiej róży, w krwawą gwiazdę 

głogów. Kwiat-owoc dzikiej róży, głogi, tarnina, 

szakłak, eksplozje krwi z tętnic. 

A wyżej — różowe zboża i wierzby z obrazów 

Malczewskiego. I fauny, i staruchy z koromysłem, 

Nike i sfinksy w babskim niepokoju. A 

wyżej — niebo Chełmońskiego i smugi babiego 

lata, i rozpędzone podwody, i zaprzęgi wołów. A 

jeszcze wyżej — złote empireum, w nim Zmartwychwstała 

Polska w trupim gieźle. Milknę tutaj, 

choć rzec bym pragnął, że jest ciut tłustawa 

jak na dzisiejsze normy sexappealu. 

*** 

Ale należy się nam opowieść o piecu przy 

Jaśkowej. Którego fryz — tu się tłumaczę z 

dygresji — kubek był w kubek jak ten nad 

Czerwonym Sztrallem. Tyle tylko może, że w 

narożach miast ułanów Beliny-Prażmowskiego 

przedstawiał Huzarów Śmierci z wrzeszczańskich 

koszar, a konie ich nie drobiły kopytkiem 

przed Zmartwychwstałą, lecz ziały płomieniami 

argonu i tlenu z czarnych pysków rozwartych w 

imię Świętej Rzeszy. 

Fryz — korowód pór roku, tan miesięcy, 

pląs pogód. Stopy w etruskim skręcie depczą 

trawę, która soki wypuszcza jasne, urobione w 

szkliwie. 

*** 

Sierpień rozsiadł się w mieście zapachem 

mirabelek osypujących się z drzew pomiędzy 

blokami. Zanim zastąpi go czerwona rewolucja 

dzikich róż i głogów, pozapalał gwiazdy owoców 

w głębinach ałyczy i białe bąble śnieguliczki. 

A te przejrzałe śliwki, te mirabelki walały się 

wszędzie na przydrożach ścieżek osiedlowych i 

ich kwaskowata woń nasycała powietrze myślą 

o rychłym babim lecie. Dziady sokalskie rozkładały 

sienniki w kępach dzikiej śliwy i leżąc 

na wznak łapały prosto w otwarte usta moszcz 

kapiący z nabrzmiałych owoców, a ziemią płynęły 

strugi soku, łącząc się w zlewiska, delty, 

estuaria. W rzeki Eufrat i Tygrys, Gichon i Piszon. 

A w falach ich baraszkowały behemoty i 

wszelka morska żywina, i potwór. Stada mew 

unosiły się nad wodami i raz za razem dawały 

nura w żółty odmęt, by wznieść się na powrót z 

podgardlem jak pelikan, pełnym raków, ramienionogów 

i śledzi. 

W takim właśnie pejzażu, w dioramie 

pierwszych tygodni świata…


*** 

Drzwi otworzyłem nieco zaspany i pierwsze 

zdanie nie tyle wyrwało mnie ze snu, ile pogrążyło 

bardziej w jego odmęcie, utwierdzając w 

przekonaniu, że wciąż dryfuję w golfsztromach 

majaczeń. 

— Potrzebujemy zduna. Ubierz się, a już! 

*** 

Może jednak zacznę jeszcze raz od nowa 

— wobec braku wyraźnych porządków w tej 

historii chronologia posłuży przynajmniej za 

namiastkę jakiegoś spoiwa. 

Otóż taki by można dać tej opowieści incipit: 

jest na Sienkiewicza spółdzielnia kominiarska. 

Sienkiewicza to krótka przecznica Jaśkowej, 

stąd i tę przyjazną cechę ma Jaśkówka, że 

znacznie częściej niż na innych ulicach napotkać 

tu można kominiarza — ba! — dwóch, trzech, 

często też w najkorzystniejszej kombinacji — z 

rowerem, szczotką kominiarską i w cylindrze. A 

mistrz kominiarskiego fachu w cylindrze i na 

bicyklu — o tym wie każdy smarkul — wróży 

powodzenie wszelkim przedsięwzięciom. Stąd 

też autochtoni Jaśkowej i okolic częściej od 

pozostałych gdańszczan trzymają się za guziki, 

częściej się też nerwowo rozglądają w poszukiwaniu 

trzech kobiet w okularach. Jak poucza 

bowiem Clavicula Salomonis, a podobnie — 

traktaty Trithemiusa i Kirchera, taki właśnie 

jest sposób najpewniejszy na zagwarantowanie 

sobie dobrej fortuny. Kominiarz — guzik — 

trzy niewiasty w brylach. Nierzadkim też widokiem 

są tutaj nieśmiało się formujące grupki 

mieszkańców innych dzielnic, którzy przedzierają 

się przez pajęczyny i mgły lasu okalającego 

Jäschkentaler Weg, aby także zakosztować słodyczy 

kominiarskiego szczęścia. 

O złudo! Dosyć ci u nas kominiarzy i dla 

wszystkich starczy — wraz z rowerami nawet 

i w cylindrach. Lecz kobiet w okularach — nie 

uświadczysz. Nie czyta przecież procent dziewięćdziesiąt 

rodaków naszych, a okular szpeci. 

Szczególnie damy w balzakowskim wieku jak 

ognia strzegą się noszenia bryli. Szkiełko odbiera 

oku blask — mawiają, pożytek zaś z czytania 

— raczej nikły. 

Toteż — niestety — zarówno miejscowi, 

jak i przybyli z nieodległego Brętowa, czy z 

Oliwy, niewiele zażywają szczęścia mimo rzeczywistych 

w tej mierze wysiłków spółdzielni 

kominiarskiej. 

*** 

Pośród rzeczonych kominiarzy jeden szczególniejszą 

moją przykuł uwagę. Jest to mężczyzna 

wysoki, o pociągłej, nieco końskiej twarzy, 

cery śniadej, włosów czarnych. Widziany z 

pewnej odległości, sprawia pozór osobnika długiego 

niezwyczajnie i już przez to samo nieco 

niesamowitego, które to wrażenie wzmacnia, 

naturalnie, jedwabny czarny cylinder — emblemat 

profesji. Z bliska — a miałem okazję 

dwukrotnie się o tym przekonać, gdy dżentelmen 

ten sprawdzał drożność kominów 

w moim domu — nie tyle jest on długim 

ponad miarę, ile raczej wielkim, przez co 

nawet zacnie zaokrąglony brzuszek nie 

jest w stanie odmienić pierwotnie nabytego 

przeświadczenia, że oto mamy do 

czynienia z człowiekiem‐tyką. 

Póki zresztą obserwowałem go z 

dystansu, póty zdawał mi się być przybyszem 

z innego wymiaru rzeczywistości 

— z dymensji egzotycznej wgłąb się 

ciągnących sztolni kominowych, szybów 

wentylacyjnych, świetlnych studni, z 

krainy cegieł znaczonych tłustą sadzą, 

dymnych lochów, labiryntów. Labiryntów 

dwojakich, bowiem jedne z nich, 

zabudowane sitami, rusztami, szybrami, 

setką pułapek czyhających na nieostrożnego, 

meandrują trzewiowym skrętem 

w tężyźnie ścian, w tkance budynków. 

Podchodzą nas dziesiątkami oczu i 

uszu, siecią szpiegowskich ekstensji intubowanych 

w panieński wstyd łazienek 

naszych i kuchni. Te drugie zaś błędniki 

— tych natura słoneczna i napowietrzna 

fot. Katarzyna Szalewska


— rozciągają się amfiteatrami gołębich dachów, 

ławeczek rozpiętych na niebotycznych wysokościach 

krokwi, pośród sroczych gniazd, piorunochronów 

i anten. 

W tej dziedzinie pośredniej, pomiędzy piekłem 

sadz ulegających tajemniczym samozapłonom 

i niebieską podmalówką chmur umieszczałem 

zawsze mego kominiarza, tym chętniej 

łapiąc się na jego widok za guzik, że jako rasowy 

Polak jestem zakutym racjonalistą, hołdującym 

kilkuset zaledwie niegroźnym zabobonom. 

Cóż… Wszyscy blakniemy przy bliższym 

poznaniu — czar demonicznego mistrza prysł, 

gdy raz na odchodnym po kontroli rzucił: 

„Najlepszego życzy kominiarz. Teraz zagrać w 

totka”. Stracił na egzotyce i szczęście przestał 

przynosić. 

Ale od tego momentu upłynęło już nieco 

wody w Motławie, Strzyży i Raduni, a Martwą 

Wisłę ze Szkarpawą parokrotnie skuły lody i 

rozkuły przedwiośnia. Tym bardziej więc niespodziewaną 

była trzecia wizyta pana Antoniego. 

Od razu wyjaśniam — nie mam pojęcia, 

jakie naprawdę imię nosi mój kominiarz, ale będąc 

przezeń wplątanym w łańcuch wypadków 

nieoczekiwanych i niepokojących, z których niniejszym 

zdaję sprawę, jakieś miano nadać mu 

przecież muszę. Imię Antoniego będzie w tej 

sytuacji w sam raz właściwe, a w każdym razie 

nie gorsze niźli jakie inne. 

*** 

— Potrzebujemy zduna. Ubierz się, a już! 

Tak właśnie brzmiało powitanie, które niczym 

kamyk spod nieostrożnej stopy poruszyło 

późniejszą lawinę wypadków. Może należało 

zareagować po męsku, butnie i zdecydowanie 

odrzucając wszelkie propozycje? Może trzeba 

się było wdać w dłuższą dyskusję, ustalić, w 

czym tkwi sedno przedwieczornego najścia? 

Może… może… 

— Nie jestem przecież zdunem — wymamrotałem 

zamiast tego jedynie, wciąż, jak 

już rzekłem, uplątany w przędziwo snów, ale 

jednak trafiając w nogawkę dżinsów. 

— No to zaraz będziesz. Ubierajże się chyżo! 

— odpowiedział, a chwilę później galopowaliśmy 

już w dół Jaśkowej. 

Wzdłuż szpaleru dwa sezony temu posadzonych 

jarzębin, stado dzików ryło trawnik. 

Niektóre samochody zwalniały na ten widok, 

inne nie. Mój cicerone nie zwrócił na nie uwagi, 

ciągnąc mnie nieomalże za połę płaszcza. Dziki 

na chwilę uniosły ryje znad darni, a potem 

spokojnie powróciły do swego zajęcia. Trwało 

to tak krótko, że nie zdążyłem się przestraszyć. 

Światła aut odbijały się w mokrym asfalcie. 

*** 

Trzeba tu poświęcić słów kilka willi pod 

numerem 44. Jak większość budynków przy 

Jaśkówce, jest ona eklektycznym pałacykiem, 

o rysie — niech no już jej będzie — neobarokowym. 

Uwodzi zresztą bardziej samą bryłą — 

której nie brak ni wieży z fantazyjnym hełmem, 

ni wykusza, ni okien-triforiów — niźli fasadą. 

Ta — na tle sąsiedztwa chlubiącego się deseniami 

fachwerków, inkrustacjami pruskiego muru, 

cegłą-licówką lub groteskowymi sztukateriami 

— wypada blado, zdobna jedynie szaro-buropstrokatym 

tynkiem. 

W czasach mego dzieciństwa było tutaj 

przedszkole. Potem — do niedawna jeszcze — 

konsulat ukraiński. Od lat kilku, odkąd Ukraińcy 

przenieśli się na Chrzanowskiego (wyemigrowali 

stąd też w tamtym okresie Białorusini, 

których konsulat sąsiadował przez miedzę), 

budynek stoi pusty, a ogród… No właśnie, willa 

pod numerem 44 ma też ogród — kilka egzotycznych 

drzew iglastych stanowi pozostałość 

po dendrologicznych pasjach przedwojennych 

właścicieli. To zresztą nic szczególnego na ulicy, 

gdzie na poszczególnych posesjach natknąć 

się można na miłorząb lub kaukaski skrzydłorzech. 

Jest też w ogrodzie fontanna, czy też raczej 

jej resztki, w postaci stężałej na postumencie 

zwiewnej jakiejś nimfy z nadżartego porostem 

piaskowca. Rzeczywisty zarys tej figury coraz 

to trudniejszy jest do określenia z winy erozji, 

choć niejasne jakieś wspomnienie mi podpowiada, 

że znałem ową rzeźbę niegdyś w dniach 

jej chwały. Przypomnieć sobie jej rysy jednak — 

to wydaje się wymagać nadludzkiego wysiłku i 

powieki zaczynają mi się kleić na samą myśl o 

tym… Tymczasem wchodzimy przez kutą furtę 

w gąszcz ogrodu w pacht oddanego stepom z 

„Marii” Malczewskiego. Dzikie maki z cykorią, 

wyka i rumianki, ruta, powój z lucerną, piołun i 

łopiany plenią się śród traw. W powietrzu włada 

mocna woń wrotyczu. 

*** 

Na dachu siedziało ich już ze trzech — 

dwaj praktykanci kominiarscy w czarnych jarmułkach 

i strażak z rogu Sosnowej i Batorego 

w żółtym kasku z podniesioną przyłbicą i w 

obszernym kombinezonie. Przycupnęli, gdzie 

kto mógł — na kalenicy i ławeczce rozpiętej 

między dwoma dymnikami. Twarze mieli umorusane 

i zmęczone.


— Przypatrz się dobrze — powiedział 

Antoni wrzucając w czeluść komina drucianą 

szczotkę na linie obciążonej kulą. Powoli wysnuwał 

sznur spomiędzy palców, jakby sondując 

głębokość dna. Obaj czeladnicy przytrzymywali 

go przy tym za pętle parcianego pasa, 

jakby ktoś lub coś miało go znienacka 

pociągnąć w ciemności. 

W pewnej chwili drgnął, sznur 

napiął się zaś, jakby na niewidzialnym 

haku uwiesił się sum czy ogromny 

okoń. Ciągnęli teraz we czterech z 

wyraźnym trudem, dopóki opór nie 

zelżał, a szczotka nie wyskoczyła z 

komina z głośnym świstem. Aspirant 

straży zapalił czołówkę — jeż ze stalowych 

drutów zalśnił od krwi. 

— Tam jest mój brat — wyszeptał 

Antoni bezsilnym tonem. — Tędy 

przejść nie damy rady. Ktoś musi od 

pieca — I nim zdążyłem się wymówić, 

zwlókł mnie przez świetlik, strych i 

strome schody do smaganego przeciągiem 

salonu. 

Pozostali wkroczyli tuż za nami. 

Flary w ręku strażaka i jednego z czeladników 

rozświetliły mroki i pierwsze, 

co ujrzałem, to były mosiężne 

wrota paleniska. A było czego się 

przestraszyć. Wysoko umieszczone, 

miały pozór końskiej głowy — pyska 

jakiegoś apokaliptycznego potwora, 

szczerzącego zęby, rżącego na koniec 

świata, kąsającego i toczącego pianę. 

Odskoczyłem, ale tymczasem strażak 

zaczął coś wreszcie tłumaczyć. 

— Nie musisz rozumieć jego 

konstrukcji, ale musisz go umieć czytać. 

Te reliefy tutaj to opis drogi, taki 

rodzaj mapy, żebyś się nie pogubił. 

Dobrze wszystko zapamiętaj. Niektóre 

takie piece to są jakby latarnie 

morskie czasu. Kominem czy szybem 

wentylacyjnym możesz czasami przepełznąć 

w inne miejsce — do innego 

domu, miasta, innego kraju. Dzieje się tak, 

ponieważ sieć kominowa istnieje wszędzie, na 

całym świecie, a przynajmniej wszędzie tam, 

gdzie są miasta. I wszystkie te dymne ciągi się 

łączą ze sobą w jedno potężne i splątane kłącze. 

Każdy kominiarz o tym wie, chociaż z różnych 

przyczyn głośno się o tym nie mówi. Zdarza się, 

szczególnie nowym w zawodzie, że wchodzą do 

komina na warszawskiej Starówce, a wychodzą 

w Odessie z wędzarni lub zlatują do paleniska 

jakimś herzogom w Grazu. Stąd pewnie różne 

historie o diabłach. Ale bywa i tak, że spuszczają 

się w szyb w piątek i w pośpiechu, już myślą 

są na weekendowej imprezie, a wyłażą w tureckiej 

łaźni we wtorek lub zgoła sto lat wcześniej. 

Z czego się te skoki w czasie biorą, nie wiemy. 

Chyba stąd, że te kominy są wieczne, wieczna 

i nieskończona jest sieć ścieżek wentylacyjnych. 

Teraz już wiesz, czemu nie ma młodych 

mistrzów kominiarskich? To niebezpieczny zawód, 

a doświadczenie zdobywa się powoli. Latami. 

I wiesz, czemu ci żyjący przynoszą szczęście? 

Mają go w nadmiarze. 

Przerwał, a ja nerwowo przełknąłem ślinę, 

czując w powietrzu, że wrabia się mnie tu w coś 

groźniejszego niźli się mogłem wcześniej spodziewać. 

— Sieć ma wiele złych tajemnic. O niektórych 

wolałbym nie pamiętać — Kominiarz dochodził 

powoli do siebie i przejął pałeczkę. — 

Czasami z nieznanych przyczyn zamykają się w 

pewnym miejscu jej odnogi i jeżeli coś zwabi 

kominiarza w taki ślepy zaułek, może tam być 

uwięziony tygodniami, może też nigdy nie wrócić. 

Mój młodszy brat właśnie tkwi gdzieś zatrzaśnięty 

i nie wiemy nawet, czy jeszcze żyje. 

Wiemy tylko z grubsza, gdzie i kiedy buszował 

— na drugim końcu tej drogi powinien był znaleźć 

piec gdzieś w Wilnie, u progu lat czterdziestych. 

Pisał dysertację o ogniach świętego Elma 

— dodał bez związku. 

— Niektóre, wyróżnione piece, kominki czy 

paleniska, z przyczyn również dla nas zakrytych 

rzucają w głąb sieci jasny blask — Strażak 

podjął temat ponownie. — Doświadczone oko 

rozróżnia je bezbłędnie i potrafi się tymi promieniami 

kierować w mroku korytarzy. To dlatego 

nazwałem ten tu latarnią morską. Pomiędzy 

niektórymi z tych pieców istnieje zresztą 

dodatkowy rodzaj więzi, jakby ścieżki na skróty. 

Próbujemy dojść, czy są one dziełem tych samych 

zdunów, czy też rzecz bierze się z układu 

gwiazd w chwili powołania ich do żaru. W każdym 

razie tak właśnie jest. Z tego tu względnie 

prosta droga wiedzie do mieszkania nad 

kawiarnią Czerwony Sztrall. To ci coś mówi. I 

to ci powinno też starczyć za tłumaczenie, dlaczego 

prosimy o pomoc. 

*** 

Opasany liną z wilczych jelit opuszczałem 

się w wąski, ceglany przełyk. Niewielki krąg 

światła rzucany przez czołówkę, cisza, kwaśny 

smród sadzy. Czasem klinowałem się w 

zdradliwych przewężeniach, czasem mijałem 

poziomo lub skośnie odbijające od głównego 

szybu odgałęzienia pełne tajemniczych szeptów 

i chrobotów; czasem wreszcie zawisałem znienacka, 

majtając nogami w nagle rozwartej próżni 

i bezskutecznie starałem się wymacać wokół 

siebie ślad choćby jakiegoś stopnia, podparcia


czy chwytu. Nierzadko uderzała mnie od spodu 

fala konwekcyjnego prądu — czasem gorąca, 

czasem niosąca zapachy obcej kuchni, czasem 

— duszący opar czadu. Nasuwałem wówczas na 

twarz maskę zaopatrzoną w zwierzęcy ryj filtra 

i — całkiem już w niej oślepły i stumaniony, 

brnąłem dalej w dół. 

Musiałem dotrzeć znacznie poniżej poziomu 

piwnic, nic jednak nie wskazywało, by 

system dymnych korytarzy miał się skończyć. 

Przeciwnie. Pajęcze odnogi bocznych kanałów 

trafiały się teraz znacznie częściej, podobnie — 

puste, szerokie hale o sufitach zwieńczonych 

stalaktytami z antracytu — wielkie pęcherze 

powietrza, co rozdymały ni stąd, ni z owąd ciasną 

arterię komina. 

W jednej z takich sal lśniących w blasku 

czołowej lampki mozaikami kryształu górskiego, 

agatów i ametystów dostrzegłem wlot 

bocznego kanału, w głębi którego migotał nikły 

płomyk. Oto był — jak mi się zdaje — odległy 

poblask mej latarni — pieca nad Czerwonym 

Sztrallem. 

*** 

Przemierzałem w ciemnościach niezliczone 

sale, tunele rozgałęzione jak poroża podziemnych 

bestii, skaliste katedry o kolumnach 

wyniesionych w mrok, portykach domyślnych 

raczej niźli w swym ogromie dających się dojrzeć. 

Nie wszędzie byłem sam. Brnąc na wschód 

i wstecz stulecia napotykałem tłumy bieżeńców 

prących w beznadziejnym pochodzie ku 

Ziemiom Odzyskanym, obróconych jednak 

ku przeszłości, ku stracie, w nostalgii i w bezsilnej 

goryczy, bardziej drepczących w miejscu 

niż ciągnących gdzie bądź swe walizki i wózki. 

Przepychałem się pod prąd tego Styksu wapiennych 

twarzy, po to jedynie, by znów utknąć, 

wepchnięty między auta na zaleszczyckim moście 

lub porwany przez falę wycofujących się 

żołnierzy w wełnianych szynelach. Ruszałem 

wówczas jakąś okólnią, bocznicą, nie zawsze w 

pełni rozwiniętą odnogą czasu, płonym pnączem 

na skróty lub naokół wiodącym ku przeznaczonemu 

celowi. 

Mijałem skalne kominy, którymi w kłębach 

dymu pięły się ku niebu ciemne sylwetki, ale nie 

wpuszczono mnie tam — smutne czerniawe 

demony grodziły drogę. Mijałem wagony towarowe 

pełne oczu śledzących przez szczeliny desek, 

lecz przeganiano mnie. Precz goniły duchy 

o otwartych potylicach. 

Zalazłem wreszcie i w wyższe dziedziny, 

lecz broda urosła mi przez ten czas i posiwiała. 

Powoli na powrót ścieżki kuliły się w sobie coraz 

węższe i węższe, za to odległe światło przybierało 

na sile. Wreszcie udało mi się wspiąć po 

jakichś przedpotopowych pajęczynach, przecisnąć 

pośród korzeni Puszczy Nalibockiej i 

Rudnickiej, siecią drenów i kanaliz podpełznąć 

pod przedmieścia Wilna. Górą turkotały gąsienice 

i żelazne obręcze kół armatnich, kiedy 

dotarłem do głównego burzowca. 

*** 

Szczęsne narody, gdy znają nosówkę, co huczy 

echem niczym puszczyk nocą, szczęsne, gdy 

„ę” i „ą” się w mowie złocą — liściem, jagodą, 

pąkiem, bożą krówką. 

*** 

Stałem w tym wymalowanym sepią pokoju 

tyłem do pieca, przodem do wschodniego narożnika 

z ikoną i lampadką. Za drzwiami rozbrzmiewała 

rozmowa i rozpoznawałem wszystkie 

od lat niesłyszane głosy. Zamiast nacisnąć 

mosiężną klamkę pochyliłem się i przywarłem 

okiem do dziurki od klucza. Sól szczypała w 

oczy, a w dziurce widać było niewiele, a przecież 

przysiągłbym, że w beżowych plamach 

rozpoznaję znajome sylwetki i ruchy. Mógłbym 

zawołać, mógłbym wejść, przekroczyć próg, 

pozostać. Nie myślałem, co robią tutaj razem, 

odeszli w odstępach tylu lat od siebie i dlaczego 

schronili się w najmniej odpowiednim miejscu, 

w momencie wkroczenia Rosjan. Zapragnąłem 

wywieść ich stąd, przeprowadzić przez rubieże 

korzeni, grzybni i podziemnych wichrów. Lecz 

oto w fotelu siedział człowiek, po którego tu 

przybyłem — w czarnym swetrze i gazowej 

masce zasłaniającej oblicze. Tkwił bez ruchu i 

w milczeniu, pogrążony w stuporze, uplątany 

w siwą brodę. Podszedłem doń. Tak oto żywi, 

choć obcy, odbierają nam prawa powrotu do 

naszych zmarłych. 

*** 

Za oknem zwróconym ku Tatarskiej słychać 

było stłumione hałasy. To kelnerzy w kawiarnianym 

ogródku uprzątali ze stołów kufle, szklanki 

i kryształowe pucharki do lodów, potykając się 

o wyplatane z brzozy fotele. Powiewali białymi 

ręcznikami i w jakimś nerwowym uniesieniu, 

zapamiętani w swoim tańcu upodabniali się do 

aniołów. Znikało szkło i porcelana, migały w ich 

dłoniach spodki i srebrne widelczyki do ciast. 

Na koniec najstarszy nachylił się i nagle zgasły 

sznury żarówek rozpięte pomiędzy drzewami 

aż do ulicy Wileńskiej. Zgasły po raz ostatni w 

tym sezonie, tego lata i w tym świecie. 

Za oknem, które wychodziło na oficyny i 

studzienne podwórze, w kępie wrotyczu i dzikich 

rumianów stała kruszejąca statua — nie


nimfy jednak, lecz starca wspartego o postument 

słonecznego zegara. Poszarzałe oczodoły 

rzeźby utkwione były w moim oknie i zrozumiałem, 

że tylko jeden mężczyzna w masce 

i umorusany sadzami, jeden z dwóch może 

opuścić ten pokój. Czas — alchemik oparty o 

pień zegara — nie pozwala bowiem bezkarnie 

brnąć w swoje dziedziny, ani bezkarnie obcować 

z córą swą, historią. Ktokolwiek zakosztuje jej 

gorzkiego łona, płaci solą, węglem ciała, eterem 

oddechu. Ktokolwiek rzuca wyzwania córce 

jego starszej, pamięci, opłaca to utratą mowy i 

piastrami na powiekach. Jeżeli więc jeden z nas 

ma stąd wyjść, ceną jest sztuka za sztukę. 

*** 

Gdy zdarłem maskę gazową, która upodabniała 

go do czerwia, ujrzałem oblicze oszpecone 

siwą brodą i poorane zmarszczkami. Oczy zarosły 

solą łez i nie wątpię, że widział niewiele, 

tyle może, co i ja. Staliśmy tak naprzeciw siebie 

w niezdecydowaniu, podobni czy jednacy w 

czerni kominiarskich kombinezonów, sędziwi i 

starzy. Odjęła nam pamięć barwy słowa, odjęła 

nam historia światła za oknem, ciemność ogarniała 

pokój, niemota puchła w ustach gipsem. 

*** 

Zaświadcza kominiarz Antoni, że jeden z 

nas powrócił znad Sztralla, szlakiem podziemnych 

ptaków i kwaśnych sadz. Nikt jednak nie 

wie, kim jest ów dziad na wpół ślepy i tylko niewyraźne 

wydający pomruki. Nikt nie wie, czy to 

ja jestem, czy ten drugi, i który z nas pozostał 

w domu naznaczonym sepią, wbijając wzrok w 

zamknięte drzwi pokoju, gdzie trwa rozmowa 

ukochanych głosów. Jeden z nas siedzi skrępowany 

brodą, cierpiąc tęsknotę i lęk równoczesny. 

Drugi, rozcięty pamięcią, spaceruje Jaśkówką i 

zarazem patrzy na starca, na drzwi malowane 

białą olejną i na piec, i fryz jego, gdzie postaci 

tuzin pląsa lekkimi stopy rozsnuwając pasma 

babiego lata, czerwieniąc zimowe jabłka, rdzą 

smagając rżyska. Śród mgieł jesiennych, po liliowych 

wrzosach, ku pierwszym lodem ściętym 

taflom jezior, krokiem tanecznym, wrony w 

aureoli niosąc, podąża orszak Dionizosa — ku 

nocy, ku majakom, ku snom, ku pamięci trawionej 

w genach, których nikt nie dziedziczy. 

*** 

Szczęsne narody znają „ł” zębowe. Nieszczęsne, 

które w jego miejsce — nowe. 

Maciej Dajnowski – urodził się w 

1972 w Gdańsku. Autor dwóch zbiorów 

opowiadań: „Opowieści garmażeryjne” 

(Kraków 1999) i „Promieniowanie reliktowe” 

(Kraków 2004).


Marta Stachniałek 

pralinarnia 

Na rogu ciągu osiedlowych sklepów, aptek i taśmy barów wenezuelskich 

stanął i tak stał. W skali rzeczywistej, bez zbliżeń, i innych zoomów. 

Groteska sama w sobie nie jest sprawcza literacko, dlatego powinnaś 

dokończyć tło, że pieszych obcasy, że autobusów rozkłady, że środy środek, 

że w ogóle. Stał. W ręku scenariusz, w którym grał stażystkę czytającą 

matrioszkę. Wyłaził z siebie. Powolnie jak najedzone amerykanki. Akcja 

w bufecie telefonicznym. Słuchawka od prysznica krzyczy strumieniami jak 

trąba. Teraz był słonicą, nadal czytającą. Zbliżenie: poezję współczesną 

pod redakcją Pralin, pisma poświęconego sztuce. Nakład: sztuk kilka. 

Autobusy w trumnach, przechodnie przybici szpilkami do tablicy ogłoszeń 

i stażystka, masażysta, smażalnia ryb, wystawa żakietów, wstążka, cięcie 

ja (apostrof) i włosy 

A żydówki? One też golą głowy i uprawiają autyzm przy ścianie. 

Nie patrz tak na mnie jakbym nagle okazała się, załóżmy, Jankiem. 

Łysość kobiet wskazuje na ich emocjonalny filigran, i jeszcze 

na samoświadomość, zupełnie inaczej niż u pseudokibiców. 

Jednak też siedzę na trybunach, ale trochę innego widowiska. 

Gwiżdżę na nie. Mam konfetti w majtkach i w buzi. Buziaczki, 

pozdrawiam wszystkich biernych pielgrzymów oraz osoby otyłe. 

Chodzę po mojej utożsamii. Jej koszerność polega na niełączeniu 

stylów. Ja jestem minimalizm. Janek z pierwszej zwrotki też jest 

minimalizm. Mała czarna. Rozlałaś. Wszystko nagle się rozmyło 

jakbyś dostała gazem w oczy jak kiedyś żydówki


antypiosenka o końcu świata bez linii melodycznej 

twoja prognoza sprawdza się. myślę o wojnie, np. w jugosławii. 

dziewczynki pod spódnicami matek. serbskie fallusy też. 

nośny dźwięk: bieg oficerek po ciemnoszarych kamyczkach, 

na które srają suki i szczenięta, zaraz przed rozstrzeleniem. 

nie ma jak uciec. nie ma to jak uciec. rozwiązane sznurowadła 

w środku centrum handlowego. opis przyrody jak wyżej. 

dzieci strzelają do siebie z telefonów komórkowych. 

matki w zakrwawionych butach od gino rossi posuwają się 

na ruchomych schodach. owczy pęd. spęd markowego bydła. 

twarze jak łby Konic, i to rżenie zaraz po szybkim zerżnięciu. 

nasze apokalipsy rozchodzą się w momencie dochodzenia. 

porozmawiamy o tym kiedyś w warszawie belgradzie nadziei 

na inne zakończenie. na inną burzę. a teraz wracajmy już 

do swoich żon kochanek psów (kojarzą się z wiernością) 

na swoją prywatną wojnę domową, do swoich pocisków 

Marta Stachniałek (Mari Paz Jimenez 

Loque) – rocznik ’85, mieszka w Olsztynie, 

studiuje na UWM. Zagląda do „Nieszuflady”, 

debiutowała w „Portrecie”. Od jakiegoś 

czasu zajmuje się eksperymentalną 

prozą poetycką, mapami sytuacyjno-wysokościowymi 

w dużej skali oraz rzeczoznawstwem. 

Pisze z francuską werwą.


Iza Smolarek 

Dobry dzień 

Kwadryl sekstylu wymagającej Wenus do 

pary z zatroskanym, ale z reguły odpowiedzialnym, 

Uranem gwarantuje ci tydzień... 

Anka małymi łyczkami popija mocną, dobrą 

kawę. Ze skupieniem wpatruje się w monitor 

komputera. Ance nie należy przeszkadzać. 

Anka jest bardzo zamyślona. 

- Hmm, hmmm – mruczy. 

Przechodzę obok dużego lustra, machinalnie 

przygładzając groszkowy żakiet. Czy się denerwuję? 

Pewnie, że się denerwuję. Rozmowa 

w takich warunkach o intymnych sprawach jest 

jednym z największych sprawdzianów w moim 

życiu. 

– Weź sobie cukierka – doradza Anka, nie 

odrywając oczu od monitora. – Malaga, niezłe. 

Kręcę głową, starając się opanować nieznośne 

drżenie kolan. 

Zgłaszają się do nas osoby interesujące, niebanalne, 

atrakcyjne, wykształcone, które pragną znaleźć 

w tym zabieganym świecie odrobinę miejsca 

na Miłość. 

– Kogo masz? – pyta nieuważnie. 

– Piotr, rozwiedziony, średnie, 35 lat, przedsiębiorca 

– recytuję, zerkając w kartkę z błękitno-żółtym 

nadrukiem. 

– Nic się nie martw. Łatwizna. Pamiętaj tylko, 

żeby zamknąć wszystkie bramki. 

*** 

Kiedy się pan już wystudzi na tym swoim 

optycznym fotelu, a na wprost pana wystudzi się 

taśmociąg programu z telewizji cyfrowej w poszerzonym 

pakiecie, a obok wystudzi się szklanka 

po martini bianco, z przypadkową muszką 

owocówką odurzoną martini bianco, kiedy nagle 

dostrzeże pan, że na pańskich kolanach od 

dawna nie studzi się już żadna lilablond, wtedy 

może być pan pewien – życie zaczęło wysysać z 

pana sen. A ze snem tlen. A z tlenem wszystkie 

fantazje. I noc ma pan z głowy, kochanieńki, będzie 

się pan tłukł bezowocnie jak muszka owocówka 

w stygnącej półdrzemce, w stygnącym 

mieszkaniu z przyschniętą, tygodniową jajecznicą 

w kuchence Mastercook. 

A nagle nieprzydatna męskość powlecze się 

za panem wiernie, jak zużuty pasek od szlafroka. 

Klimatyzacja szumi dyskretnie. Odruchowo 

liczę sztachety w płocie. 

– Czego się pan napije? Kawy? Herbaty? 

Wody? – gram na zwłokę, badając teren. 

Sztachety w płocie poruszają się, facet obciąga 

zabawny T-shirt z napisem „I ty możesz 

mnie przeskoczyć!”, podnosi głowę. 

– Niczego, dziękuję. Możemy już zaczynać. 

Łapię oddech, uśmiecham się. „Sprawiaj 

wrażenie osoby kompetentnej, ale wyluzowanej, 

dyskretnej, ale pewnej oferty, z którą przychodzisz. 

Słuchaj, bardzo uważnie słuchaj, potakuj, 

notuj, utrzymując jednak kontakt wzrokowy. 

Co pewien czas powtarzaj, jako swoje, wnioski, 

do których w trakcie rozmowy dochodzi klient. 

W ten sposób dasz do zrozumienia, że go akceptujesz, 

że się z nim zgadzasz. Ta część nie 

powinna zająć ci więcej niż 15 minut”. 

– Co takiego zaszło w pańskim życiu, że jest 

pan samotny? – mineralna z trudem mieści mi 

się w gardle. Bąbelki falują przed oczami. Prze-


cież facet w każdej chwili może potraktować 

mnie jak intruza, odburknąć coś, w najlepszym 

przypadku dać do zrozumienia, że ma gdzieś 

moje psychologizowanie. Co gorsza, będzie 

miał rację. Stuprocentową rację. Wtedy nastąpi 

koniec. Wtedy nie zamknę bramki. Wtedy mnie 

Anka wyleje. 

– Z moją ostatnią dziewczyną układało mi 

się najlepiej. Jednak w końcu nam nie zagrało. 

Różnica charakterów. Nie myśleliśmy o ślubie, 

ale komu w dzisiejszych czasach potrzebny jest 

ślub? Poza tym po rozstaniu z moją małżonką, 

przez długi czas byłem zrażony do zawierania 

formalnych związków... 

Popłynęło. Słucham, potakuję, notuję, notuję, 

notuję – mam już cztery strony! Rozmowa 

zaczyna mnie wciągać, na chwilę zapominam, 

po co spotkałam się z tym łysiejącym trzydziestoparolatkiem, 

który bardzo lubi podkreślać 

swoją wybitną rolę w życiu wszystkich znanych 

mu kobiet. Nagle łapię się na tym – błąd! – że 

nie powinnam jednak zapomnieć, że muszę 

czym prędzej wrócić do swojej roli, bo on mnie 

w końcu zagnie, bo zdoła mi się wymknąć. 

– Właściwie – mój klient dochodzi do odkrywczej 

konkluzji – jeśli jestem taki przebojowy, 

to może nie potrzebuję pomocy? 

Robi mi się gorąco. 

– Pomocy? Z całą pewnością – nie! Za to 

przydałoby się panu kilka okazji do zawarcia 

nowych znajomości. Widzi pan – wyciągam 

czystą kartkę, znowu chwytam długopis, szkicuję 

– tu jest pan, a to pańskie codzienne środowisko. 

Najbliższe otoczenie. Mieszka pan tu, tą 

trasą porusza się pan do pracy, robi pan zakupy 

w tym sklepie, tu chodzi do fryzjera, tu do multipleksu, 

tu grywa pan w golfa. Grywa pan w 

golfa? No, właśnie. Tu jest warsztat mechanika, 

tu – dziobię w nierówne kółka – siłownia i salon 

fitness... 

Pochyla się nad kartką. Plus dla mnie. 

– W ten sposób, poruszając się utartymi 

ścieżkami, znacznie zawęża sobie pan okazje 

do zawierania nowych znajomości. Spotyka pan 

ciągle te same osoby, widuje te same twarze. 

Nie ma pan czasu na nowe rozrywki, nie może 

pozwolić sobie na przygodne spotkania. Pański 

czas jest cenny, tymczasem traci go 

pan na w y s e l e k c j o n o w a n i e 

– celowo to podkreślam – w y s e - 

l e k c j o n o w a n i e właściwej 

partnerki spośród grona kobiet, 

które spotyka pan na co dzień. 

Znowu go mam, bo kiwa głową. 

– My to robimy za pana! - 

triumfuję usłużnie. - Pan zleca nam 

wykonanie tego zadania, co jest zagwarantowane 

umową, i nie musi się już o nic martwić. 

Biuro wyszukuje panu, według wszystkich 

wskazań, które sobie zaraz dokładnie określimy, 

kobiety odpowiadające pańskim oczekiwaniom 

i wymaganiom... 

„Oczekiwania” i „wymagania” działają na 

niego stymulująco. Rozpromienia się jak ekran 

radzieckiego Rubina. 

– ... przed spotkaniem otrzymuje pan dokładną 

charakterystykę polecanej osoby. Wtedy 

decyduje pan, czy jest nią zainteresowany... 

– Zdjęcia – pada nieśmiertelne pytanie. 

Wiara w kartonową, błyszczącą podobiznę, od 

czasu wynalezienia camera obscura, jest magiczna. 

Co ja mówię, magiczna. Wręcz bałwochwalcza. 

Przygryzam tylko wargi. 

– Oczywiście, będę mógł zobaczyć zdjęcia? 

Przejrzeć katalog? Może mi go pani już pokazać? 

Jestem na to przygotowana. Jestem na to 

uwrażliwiona. Więc odrabiam lekcję na piątkę 

z plusem. 

– A, zdjęcia. Oczywiście. Porozmawiamy 

również o zdjęciach. Na razie proszę wypełnić 

ankiety – rozkładam przed nim trzy karty z 

mnóstwem tabelek – oraz odpowiedzieć na te 

pytania. W ten sposób zbadamy pański temperament 

oraz określimy główne cechy charakteru, 

które są niezmiernie istotne podczas procesu 

łączenia w pary – recytuję z uśmiechem. – A tu 

jeszcze niespodzianka! Proszę przez chwilę poczuć 

się dzieckiem i narysować dom, drzewko 

i człowieka. To nie musi być arcydzieło, ważne, 

aby rysunki były spontaniczne. Proszę się nie 

przejmować, wielu ludzi sądzi, że nie potrafi 

malować, tymczasem efekty bywają zaskakujące, 

a przy tym bardzo dla nas cenne – rakiem 

wycofuję się z pokoju. Od uśmiechu boli mnie 

cała twarz. – Zostawiam pana samego na kilkanaście 

minut, testy nie powinny być rozwiązywane 

w mojej obecności, nie może się pan sugerować 

moimi podpowiedziami, a takie byłyby 

zakusy... – już plotę trzy po trzy. 

Mam kompletnie mokre wnętrza dłoni i 

kompletnie dość jego łysiny. 

W sekretariacie opadam na tandetny fotel. 

– I jak? – machinalnie pyta Anka, nie odrywając 

oczu od monitora. 

– Spoko – momentalnie się prostuję. – Norma. 

Już jest mój. 

– No, popatrz, popatrz. A Zośce nie wychodzi. 

Faktycznie, Zośka stoi przy swojej półce i 

ciska teczkami.


- Co jest, Zosiu...? - pytam zachęcająco. - 

Opowiedz! 

– Patologia, patologia! – wybucha, ale niezbyt 

głośno, bo ściany w biurze są cienkie. – 

Stara, głupia baba z pretensjami. Pożałowania 

godna dziewica! Wyobraź sobie, pięćdziesiąt 

cztery lata, a wciąż panna! Średnie wykształcenie, 

ale chce tylko faceta z wyższym, a makijaż 

ma taki, że skandal! U fryzjera była ostatni raz 

z okazji śmierci Stalina. Zarabia osiem tysięcy, a 

jakie skąpiradło... 

– Zosia sobie nie radzi – zimno zauważa 

Anka. - Zgłoszę Zosię na dodatkowe szkolenie 

do centrali. 

Za dodatkowe szkolenia musimy płacić 

z własnej kieszeni. Taka umowa. Zośka jest 

wściekła. 

– Wcisnę cipie program, choćby nie wiem 

co. Niech się potem biuro męczy z taką patologią! 

Wiemy, jak wiele osób ma niespełnione marzenie 

w swoim życiu – spotkać kogoś wyjątkowego, 

pokochać i być pokochanym. Dlatego właśnie 

tyle osób korzysta z usług biura Kaprys. Każdego 

dnia tysiące ludzi swój czas poświęca na realizację 

zawodowych marzeń. My w tym czasie czynimy 

starania, żeby ich życie stało się pełniejsze i szczęśliwsze. 

*** 

Oczywiście, to nie jest beznadziejna sprawa: 

zawsze można wrzucić wsteczny bieg bez patrzenia 

w boczne lusterka. Stanąć przed lustrem, 

ukradkiem zrolować sobie tłuszczyk, odstawić 

architektoniczny majstersztyk na twarzy, zunifikować 

się kolagenem, potem zajrzeć do sąsiada, 

dawny kumpel od panienek na wrzosowiskach 

na pewno się ucieszy, odkurzyć manierkę, 

zdemontować kamerkę i wejść do netu. Na czat. 

Na forum tematyczne. Prędzej czy później trafi 

się jakaś dorastająca bardzolilablond, która jest 

nieco do przodu, więc oprócz zwykłego chłopaka 

chce mieć podtatusiałego pisarza/malarza/ 

dygnitarza/od biedy merchandisera, ale za to z 

polotem. Wtedy można już świętować, można 

odkorkować do monitora wino i klikać sobie 

empatycznie jedną ręką o życiu, drugą zawsze 

trzymając w rezerwie. 

I co dalej, co? I to, dokładnie to, o co nam 

szło. Funkiel nówka nieśmigana. Mamy ją w 

garści. W tanim pakiecie 1 GB. Zostaje tylko 

pewien niewygodny problem: kto rozmasuje 

bolący krzyż, kto ogrzeje nereczki, wypierze 

niewirtualne majteczki i przypomni o odbiorze 

wyników badania prostaty? 

*** 

Dzwoni telefon. Dziś Aga ma dyżur. Niechętnie 

odkłada „Kwestię pokoleń”. 

– Biuro Kaprys, słucham? Tak, oczywiście... 

Jasne, słucham, słucham... 

Aga kreśli niezrozumiałe zdania na kawałku 

kartki. Im bardziej jest opanowana, tym bardziej 

widzimy, że ma trudną sprawę. 

– Proszę pani, jesteśmy biurem profesjonalnym, 

z wieloletnim stażem. Działamy na licencji... 

Nie, proszę pani, to jest wykluczone. 

Wykresy Agi stają się coraz bardziej nerwowe. 

– Dobieramy naszych klientów według od 

lat sprawdzonych metod. Oczywiście, nie jesteśmy 

nieomylni, tym niemniej doświadczenie 

pozwala nam twierdzić... 

Anka kiwa głową. Aga jest dobra. Aga to 

profesjonalistka. Poza tym bardzo kreatywna i 

wykształcona, ma doktorat ze stosunków międzyludzkich. 

Taka Aga to skarb dla naszego 

oddziału. 

– Owszem, może się pani umówić na indywidualną 

rozmowę z pani doradcą, ale nie 

wiem, czy na tym etapie jest to konieczne, szkoda 

pani cennego czasu. Swoje uwagi może pani 

sformułować w imejlu, codziennie odbieramy 

pocztę, czytamy wszystkie listy, zawsze odpowiadamy... 

Kto jest pani doradcą personalnym? 

Wysoka blondynka w niebieskim żakiecie? – 

Aga spogląda na Zośkę. Ja zerkam na Zośkę. 

Anka, nie odrywając wzroku od monitora, potrząsa 

głową. 

– Oczywiście, rozumiem pani wzburzenie. 

Ja też jestem bardzo wrażliwa na poprawne, eleganckie 

zachowanie mężczyzny wobec kobiety, 

toteż w pełni utożsamiam się z pani uczuciami... 

Zerkam na kartkę. Zdania kreślone przez 

Agę układają się w wyraźne: kurwajebanamać. 

Z kwiatkiem w ramce. 

– Proszę pani, staramy się dobierać ściśle 

według przedstawionych nam preferencji. 

Sprawdzamy dane osobowe naszych klientów, 

jesteśmy zarejestrowani w GIODO. Nie możemy 

jednak ręczyć za indywidualne zachowania 

podczas spotkań z polecanym partnerem, partnerką. 

Bierzemy pod uwagę państwa zastrzeżenia... 

Zośka wychodzi, musi dokończyć rozmowę. 

Musi wyrobić normę, musi sprzedać program. 

– Dobrze – kapituluje Aga – jeśli uważa 

pani, że to konieczne, zapraszam do biura na 

krótką rozmowę. Powiedzmy – stuka w kalendarz 

– tak za godzinę? Okej, jesteśmy umówione.


– Nie dało się inaczej – wzdycha do nas, 

odkładając słuchawkę. - Kompletnie spalone 

spotkanie. Kobieta twierdzi, że dostała od biura 

jakąś patologię. Wściekła się i chciała nasłać na 

nas dziennikarzy. Mówi, że wyłudzamy kasę. 

Anka przytomnieje. Odrywa się od monitora, 

migiem wyłącza komputer, zakłada 

kurteczkę, chwyta walizeczkę, maluje 

usta markowym błyszczykiem, cała się 

błyszczy markowo, od razu widać, że 

szefowa, od razu widać, że interes dobrze 

się kręci. Woła do nas, stojąc już 

na progu: 

– To pa, lecę na spa! Trzymajcie się, 

kochane! Radźcie sobie, no i do jutra! – 

dzielnie całuje powietrze. 

– Do jutra – zgadzam się i zaraz 

wracam do swojego klienta z drzewami, 

domkiem i człowiekiem z profilu 

podobnym do niedźwiedzia grizzli. 

Muszę zapłacić czesne za studia i mieć 

coś na piątkową imprezę, więc nie ma 

rady, trzeba, kurwa, sprzedać program. 

*** 

On nie przychodzi, chociaż ona 

czeka. Ona musi czekać, ponieważ kiedy 

on był u niej ostatnim razem, czyli 

jakieś cztery i pół roku temu, powiedział, 

że chyba jednak coś z tego będzie, 

że jednak ją chyba kocha, tylko 

trudno mu się pozbierać po ostatnim 

związku i trzeba to zrozumieć, trzeba 

umieć zrozumieć faceta i on wie, że ona 

umie, bo ona jest taka jedyna, od razu 

to wyczuł, dlatego w ogóle chciał zaryzykować, 

pomimo że trudno się mu pozbierać 

po ostatnim związku. Ona nie 

może go zdradzić, tak myśli, gdyby ona 

teraz, po czterech latach, umówiła się 

z jakimś innym facetem, chociażby na 

kawę, broń boże, do kina, to on mógłby 

akurat wtedy chcieć wrócić i ona by go 

zraniła, a to źle, bo on i tak nie może 

pozbierać się po ostatnim związku. 

Zośka ma dzisiaj bardzo dobry 

dzień. Sprzedała dwie „dwójki” i jedną „trójkę”, 

płatność w całości kartą. Krząta się po sekretariacie, 

zaparza herbatę, częstuje nas sałatką 

grecką, nuci. 

Pan bardzo introwertyczny; lubi proste i 

nieskomplikowane sytuacje. Chce rozłożyć odpowiedzialność 

życiową na dwie osoby (np. kredyt), 

potrzebuje niezależności, „piwko” nie leczy jego samotności 

– z czego zdaje sobie sprawę. Potrzebuje 

czasu na otwarcie się. 

Typ humoru: politycy (bo P. ich nie lubi!), 

Smoleń/Laskowik, Drozda, „Ale plama”. Filmy: 

nie telenowele!, thriller, s-f (klasyka; „Gwiezdne 

Wojny” 4 cz.). Muzyka: nie hard rock, jazz, tak: 

klasyczna, pop, rock lata 60/70 i 80. Typ erotyczny: 

twarz: pociągła, nos niezbyt duży, oczy – kolor bez 

znaczenia, szatynka, lepiej nie: ruda, choć ostatecznie 

może być; włosy raczej proste niż kręcone, 

długie; biust średni, figura kształtna i proporcjon__________ 

Aga szturcha mnie w bok, długopis kreśli 

nieładny ślad na biurku. Będę mieć przechlapane. 

To biurko Anki. 

– Czego? - burczę, ale na inne komentarze 

jest już za późno. 

Do sekretariatu wchodzi pani. Bogato 

ubrana pani. 

– Ależ dzień dobry! 

– Dzień dobry, dzień dobry, jaką miłą 

wiosnę nam pani przyniosła! 

Anka i Zośka zginają się wpół. Niżej nie 

mogą, bo dawno nie były na siłowni, a praca 

jednak siedząca. 

– Witam – cedzi pani. 

– Pani nie jest jeszcze naszą klientką? 

Była pani umówiona? Jeśli nie, nic nie 

szkodzi! Skąd się pani o nas dowiedziała? 

Ile przyjaciółek nas pani poleciło? Widziała 

pani naszą ostatnią reklamę w lokalnej prasie? 

Jest pani samotna i chce zmienić ten 

stan? – niezły ptaszek z tej Anki. Już nie 

chodzi, już podskakuje, już fruwa lekko dookoła 

klientki. – Ja się panią zajmę, och, ja 

się zajmę! Herbatki? Kawki? Gazetki? 

– Pieniędzy. 

– Przyszła pani dopłacić pieniądze? 

Ma już pani ochotę na rozpoczęcie realizacji 

programu małżeńskiego? Ma pani 

dość samotnych wieczorów, pustych niedziel, 

niespełnionych obietnic, randek w 

ciemno, przypadkowych znajomości, tego 

myszmaszu codziennego, tej mamałygi nietrafionych 

ludzi, którzy dziwnym trafem 

stają wciąż na pani drodze, ponieważ do tej 

pory nie korzystała pani z pomocy naszego 

niezawodnego biura? Zaraz kogoś dla pani 

znajdziemy, zaraz kogoś pani zaoferujemy, zaraz 

pani wyprodukujemy najprzystojniejszego 

mężczyznę na świecie z najbardziej zbliżonymi 

cechami inter-exter... – Anka przestaje być 

ptaszkiem. Anka sfruwa na ziemię, przysiada u 

stóp klientki i merda ogonkiem. Anka się ślini. 

Hau, hau! 


– O. 


– To znaczy?


– Chcę zwrotu pieniędzy. Zrywam z wami 

umowę. 

– O. 

– Tak, zrywam umowę. Chcę zwrotu pieniędzy. 

– O. 

– Pani jest naszą klientką i chce zerwać 

umowę, pomimo że zaczęliśmy ją już realizować 

– uśmiecham się, odwracając wzrok od Anki, 

która kuli ogon i liże łapę. – To niemożliwe. 

– Trudne – mówi pani. - Ale możliwe. 

– A gdzie jest pani karta? Gdzie jest pani 

umowa, pani lista spotkań, pani karta życzeń, 

pani rozpis cech wymarzonego partnera? – histeryzuje 

Anka. 

– Bo jeśli dałaby nam pani jeszcze trochę 

czasu, to znaleźlibyśmy odpowiedniego partnera... 

w końcu – Zosia starannie zaciera ostatnie 

słowo. 

– Nie mam czasu na czekanie – mówi miło 

pani. - Chcę pieniędzy. 

– Wie pani, że każdy u nas może znaleźć 

swoją drugą połowę, 

tylko nie każdemu 

wystarcza na 

to cierpliwości? - 

grozi Anka. 

– Wiem. Chcę 

pieniędzy. 

– Ale co takiego 

zaszło w 

pani życiu? Co się 

przesunęło, co się 

wylało, dlaczego 

chce pani zrezygnować 

ze swojego 

szczęścia, ze swojej 

jedynej i może już 

ostatniej szansy na 

znalezienie kogoś 

fot. Joanna Szewczyk 

normalnego, kogoś 

bezinteresownego, kogoś bez 

reszty podporządkowanego pani 

rozlicznym i, nie chcę użyć tego 

słowa, ale muszę, wygórowanym 

oczekiwaniom? Czy pani zdaje 

sobie sprawę, jakie to trudne wyszukać 

odpowiedniego partnera, 

zwłaszcza dla kobiet, zwłaszcza 

po czterdziestce, zwłaszcza z takimi 

wymaganiami? 

– Wiem – celuje pani. – Dlatego 

wybrałam wasze biuro. To 

znaczy myślałam, że wybrałam. 

A tu, proszę, nie. 

– Ale co się stało, co się stało 

– łka Anka. 

– Zrywam umowę. Chcę pieniędzy – mówi 

pani uprzejmie. 

– Aga, możesz porozmawiać z panią? – 

Anka chwyta się rozpaczliwie. Aga wstaje z 

miną brzytwy. 

– Bardzo panią proszę, tu, do pokoju, bo tak 

się składa, że akurat mamy pod ręką wolny pokój 

– mówi bardzo profesjonalnie. – Mój klient 

spóźni się pół godziny, więc z przyjemnością 

znajdę dla pani czas. 

– Ależ nie trzeba – sztywnieje klientka. – Ja 

tylko zrywam umowę. Chcę pieniędzy. 

– Mimo to jednak delikatnie nalegam na 

kilka chwil pogawędki. Będę bardzo zobowiązana, 

jeśli zechce przekazać mi pani garść cennych 

uwag na temat pracy naszego biura – Aga 

jest kompetentna. Ma doktorat ze standardów 

europejskich profesjonalnej obsługi klienta. 

Taka Aga to skarb dla oddziału. 

– Skoro pani nalega – mięknie klientka, a 

Aga prowadzi ją do pokoju, w którym ani dziś, 

ani jutro nie pojawi się inny klient. Na pożegnanie 

macha do 

nas pięścią. 

*** 

Doradca personalny. 

Poufna 

szufladka, do której 

zgarnia się brudy 

spod wielu dywanów. 

Przyjazna 

gumka-myszka, 

która ściera ślad 

nieudanych związków, 

w zamian 

ofiarując złudną 

biel możliwości zawarcia 

tylu nowych 

związków, ile dusza 

zapragnie. Potwór 

cywilizacyjny, specyfik zaleczający raka samotności. 

Dynamiczna, empatyczna, dyskretna, 

konkretna, ale z wyczuciem. Z wyzuciem z atawistycznych 

odruchów: jeśli ktoś chce ciebie 

wrobić, to wiej! Wrabiająca i dająca się wrobić 

maszynka do przepoczwarzania pojedynczych 

fantazji na całe programy. Na pakiety członkowskie, 

zapewniające klientom możliwość poznania, 

po uprzednim zaakceptowaniu, pięciu, 

ośmiu, dwunastu, dwudziestu, nieograniczonej 

liczby parnterek/partnerów, spośród których 

ten on/ ta ona, to ten jedyny/a. Bezszelestna zakonnica 

w taniej odzieży z doszywanymi metkami 

znanych projektantów, żeby się dobrze 

prezentowało. Sumienna katarynka, za tysiąc


dwieście brutto obracająca milionami katarakt 

tych, którzy dostali od losu już wszystko oprócz 

jednego: mieć szczęście w życiu, pokochać i 

być pokochanym. Zawsze na straży, zawsze bez 

twarzy. Święta Mikołajka, spisująca długie listy 

życzeń, czynna przez cały rok, bez względu na 

skoki temperatury oraz ciśnienia. Najohydniejszy 

z oszustów, pobierający myto od złudzeń. 

*** 

Czasami zastanawiam się, dlaczego płacą mi 

tak beztrosko kwoty, za które mogliby migrować, 

przynajmniej na czas wystarczający, gdzieś 

na soczyste Chalkidiki, żeby spędzić tam chwile 

słodkie na układaniu się w cielesne konstelacje 

z tubylczynkami, według życzenia i ile dusza 

zapragnie. Dlaczego rozpuszczają okrągłe sumy 

w niewiadomej, machając mi przed nosem gotowym 

przepisem na „drugą połowę”? Dlaczego 

nie wpłacą tego na dobrze oprocentowane 

rachunki, żeby z odsetek swobodnie utrzymywać 

rój perfekcyjnych lilablond i dwie ambitne, 

lecz wciąż niedocenione poetki? Dlaczego 

nie zainwestują w megahipersuperkomputer z 

turbodoładowaniem plus pełen barek do nocnych 

klikań o empatycznych brzegach? Oni są 

w stanie kupić niemal wszystko, mają pieniądze, 

przywykli więc do tego, żeby nie wchodzić 

w podejrzane interesy. Tymczasem nagle w ich 

życiorysach zdarza się niemiłe pac. Dziura w 

planach. Bolesne doznania nocne, kiedy nawet 

kot nie chce ogrzać pęcherza. Dół i światełko 

w lodówce zamiast późnej kolacji, anarchia w 

zmywarce, dwadzieścia sześć par skarpet, a 

wszystkie brudne. Byłe żony w szczęśliwych 

związkach, a oni w towarzystwie milczących rybików, 

w milczących wannach z martwym hydromasażem. 

Wtedy się budzą, wyciągają ręce z 

nocnika, przychodzą do mnie, wręczają łapówkę 

i chcą, żebym im za to pomogła wrobić kogoś w 

odpowiedzialność za brudną robotę. Za bardzo 

brudną robotę. Za ich życie. 

*** 

– Piątek, piątek, niezły początek – nuci Aga. 

I wie, o czym nuci. 

Każdy, kto pracował w biurze matrymonialnym, 

wie. Miasto dyszy imprezą. Ten, kto 

z własnej woli zostaje dzisiaj bez pary, to dziwak 

albo impotent. U nas od rana urywają się 

telefony. Starym klientom przypominają się 

niewykorzystane spotkania w pakiecie, nowi są 

spotkań bardzo ciekawi i już-już chcą wypróbować, 

jak się gra w te klocki. A reszta sama nie 

wie, czego chce, ale na wszelki wypadek dzwoni. 

Albo przychodzi. 

– Dzień dobry – na progu staje mężczyzna 

(na oko 42 lata, wykształcenie średnie, 

sektor bankowości dla małych i średnich 

przedsiębiorstw, trzy i pół tysiąca na rękę, 

rozwiedziony, dwójka dzieci). 

– Chciałem... 

– Dzień dobry, dzień dobry! – uśmiecha 

się Anka, nie odrywając wzroku od 

monitora. 

- W czym możemy panu pomóc, 

bardzo chcemy panu pomóc, jesteśmy 

szczęśliwi, że zdecydował się pan nas 

odwiedzić. Zosia z panem porozmawia, 

Zosiu! 

– Dzień dobry, dzień dobry! – wtóruje 

Zosia. – Pan jest zainteresowany 

naszym biurem, czytał pan nasze oferty 

i postanowił raz na zawsze zerwać z 

samotnością? Mądra decyzja! Ba, nawet 

bardzo mądra! 

– Nie, nie, dziękuję, ja tylko chciałem... 

– wycofuje się pan. 

Natychmiast go otaczamy, osaczamy 

go z trzech stron i już musi być nasz. 

Nie damy mu uciec, nie damy mu zbiec! 

Chodź tu nieszczęsny, cip, cip! Mężczyzna 

w biurze matrymonialnym to bardzo 

reglamentowany towar. Na osiem ryczących 

czterdziestek z wyższym wykształceniem 

i wyższą stopą zdarza się jeden 

niewydarzony pawian, z kosztami, alimentami, 

zapaleniem woreczka żółciowego, 

skazą w płucach, z przykrótkimi 

nogawkami wystrzępionych spodni, ale 

za to facet! Obiekt westchnień każdej 

kierowniczki oddziału, machina napędowa 

biznesu, rachityczna marchewka, na 

którą będzie można skusić kolejne wypasione 

oślice. „Jak to: pani się zastanowi?! 

W pani wieku? Na co czekać? My już 

nawet mamy dla pani pewnego mężczyznę...!” 

I wtedy każda, gwiazda-nie-gwiazda, tupiąc ze 

zniecierpliwienia, kupuje pakiet na sto spotkań. 

Nie ma zmiłuj! 

– Interesują pana nasze oferty? – Zosia pyta 

uprzejmie i robi krok naprzód, podtykając panu 

katalog jak miskę z zupą. 

– Chciałby pan coś zmienić w swoim życiu? 

Dodać mu jasnych barw? – zachodzę go od tyłu 

i na wszelki wypadek nogą tarasuję wyjściowe 

drzwi. 

– Agnieszko, zaproś pana do pokoju rozmów! 

– Anka uśmiecha się promiennie, nie odrywając 

oczu od monitora. 

– Zapraszam pana, ten pokój rozmów akurat 

jest wolny – mówi Aga. – Mój klient spóźni 

się pół godziny, więc z przyjemnością znajdę dla 

pana czas.


– No, dobrze – pan jest zrezygnowany, drepcze 

posłusznie, zamyka za sobą drzwi. 

– Mamy go – mruczy Anka. – Już go mamy. 

Aga jest świetna. 

– To patologia – syczy Zośka. – Widziałyście, 

wyglądał jak typowa patologia! Jest wściekła, 

bo znowu pozwoliła sobie sprzątnąć sprzed 

nosa klienta. 

A normę wyrobić trzeba. 

Tak. Jestem zawodowym słuchaczem, wielofunkcyjnym 

czasoodwracaczem, nieuleczalnym 

marketerem ciał opuszczonych, dusz wzgardzonych, 

niewyżytych rąk. Ludzie przychodzą do 

mnie po to, żeby przekonać się, że ich plany w 

odpowiednich warunkach mogą nabierać rangi 

domowej klechdy, żeby usłyszeć z moich ust to, 

w co sami dawno już przestali wierzyć. Błagają, 

aby ich przenicowane na wylot kukły zamienić 

w piękne księżniczki, walecznych rycerzy, zatopić 

w formalinie dobrych wrażeń, rozgrzeszyć 

z nagości, pogłaskać wydęte brzuchy, sfastrygować 

sinawe wątroby. 

Płacą mi za to, żebym pomagała reanimować 

ich gnijące marzenia. 

Sąsiadka, mijając mnie czasem na schodach, 

mamrocze: Tfu! Ta robi w burdelu! I nawet nie 

zdaje sobie sprawy, jak bardzo w swojej ocenie 

jest bliska prawdy. 

*** 

– ...proszę się zastanowić, lepszej ofery pan 

nie znajdzie – mówi stuprocentowa Aga, z żalem 

pozwalając panu na wycofywanie się rakiem 

z naszego przybytku spełnionych marzeń. – Na 

wszelki wypadek zachowam pana kartę, oczywiście 

tylko przez pewien czas, gdyby się jednak 

pan zastanowił. 

– O, tak, pan z całą pewnością się zastanowi 

– parska Zośka, unosząc brwi. – Lepszej oferty 

pan nie znajdzie. 

Anka spokojnie przenosi myszką obiekt z 

jednej strony monitora na drugą. 

– I co – pyta niezobowiązująco – zostanie 

naszym klientem? 

– Nie był zainteresowany biurem – mówi 

Aga, starannie dobierając słowa. - Przyszedł, 

żeby sprzedać encyklopedię. To akwizytor. 

– Nie powiedziałaś mu, że jako jedyni na 

polskim rynku działamy na licencji biur ze Stanów 

Zjednoczonych? Że mamy najwięcej ofert 

oraz sprawdzone metody poszukiwania partnerek? 

Że trafiają do nas ludzie inteligentni, wykształceni, 

o odpowiednim statusie społecznym 

i majątkowym? – spokojnie pyta Anka. 

– To akwizytor. Przyszedł sprzedać encyklopedię 

– Aga nerwowo macha łyżeczką w 

filiżance z napisem: U nas dobrze się kojarzy! 

– Poza tym dopiero myśli o rozwodzie, jeszcze 

mieszka z żoną... 

– Więc jednak odpowiedni! – triumfuje 

Anka. I zaraz poważnieje. Tak bardzo poważnieje, 

że nawet kwiatki na naszych ulotkach robią 

się dziwnie szare. 

– Więc jednak odpowiedni – powtarza z 

naciskiem, który nie wróży niczego dobrego. 

– Słuchajcie, dostałam właśnie imejla 

z centrali. Szef nas pozdrawia i życzy 

wielu sukcesów w sprzedaży. Jednocześnie 

zawiadamia, że w poniedziałek 

będzie u nas kontrola. Nasz oddział ma 

dobre wyniki, prowadzi w rankingach, 

ale jednak to wciąż nie to. Wciąż nie 

jesteście wystarczająco zmotywowane. 

Wciąż wam się nie chce wystarczająco 

siebie zmotywować. 

Anka wie, co mówi. Anka jest perfekt. 

Anka została stworzona, aby pomóc 

w walce z niedoskonałościami 

biura. Czy oczyszczająco-tonizująca 

Anka została stworzona dla mnie? Tak, 

jeśli moje życie jest mieszane i tłuste, 

jeśli mam specyficzne problemy lub zależy 

mi na codziennym oczyszczaniu. 

Czym się wyróżnia? Emanuje podwójnym 

ciepłem, które rozprowadzane 

delikatnie, ale skutecznie, na pewno 

zostawia ślad trwały i hiperboliczny. 

Że alogiczny? Nie szkodzi! Dla optymalnego 

efektu należy stosować razem 

z płynnym charakterem, omijając okolice 

oczu. 

– Zośka, ile sprzedałaś programów 

w tym miesiącu? – pyta groźnie, skanując 

zakamarki naszych dusz. – No, 

ile sprzedałaś i ile było zapłaconych w 

całości? 

Zosia sięga po swój kajecik, mała, 

malutka, kruszynka taka, mieści się 

prawie w Ankowym puzderku. 

– Dwadzieścia dwie „jedynki”, 

osiemnaście „dwójek”, siedem „trójek” 

i jedną „czwórkę” – mamrocze niepotrzebnie, 

bo Anka to wszystko ma u 

siebie. Czyli na monitorze. 

– Jedną „czwórkę”? Czy ja się przesłyszałam? 

Tylko jedną „czwórkę”? 

Zosi już nie ma, już się wtapia w brudnawą 

wykładzinę, już siada jak pyłek pod blaszką liścia 

dorodnej draceny. 

– Czy wy wiecie, ile osób dzisiaj ma niespeł-


nione pragnienie: pokochać i być kochanym? 

Czy wy zdajecie sobie sprawę z tego, ile samotnych 

błąka się bezskutecznie po Internecie? Czy 

pomyślałyście o tym, że puby, dyskoteki, randki 

w ciemno przynoszą im tylko kolejne rozczarowania? 

Czy to nie naszą pasją jest profesjonalna 

pomoc w łączeniu ludzi w pary? 

Robi się niebezpiecznie, wolę dezerterować; 

skoczę ci po pizzę, kochana nasza Anko, po pieróg 

calzone z podwójnym serem, z dromaderem 

rozdrobnionym w sosie słodko-kwaśnym, po 

cukierki z rogu obfitości albo do pobliskiej perfumerii 

po kolejny element twojego nieodzownego 

dress-codu. Sprzedałam w tym miesiącu 

mniej programów niż Zośka, Zośka to mamut 

sprzedaży, my, w porównaniu, to nędzni wyrobnicy, 

niemrawi doradcy personalni samotnych, 

opuszczonych klientów, którzy aż dyszą, żeby 

się z kimś spotkać, tylko my im tego bronimy, 

my się obijamy, gnuśniejemy w tym swoim 

przekonaniu, że istnieje świat inny poza biurem, 

bardziej świeży i nietykalny, bardziej niewyobrażalny 

niż marne pięć szans na poznanie 

odpowiedniego partnera w pakiecie. Jak 

srodze się mylimy! Więc skoczę ci lepiej 

po tortellini na ostro, nasza kochana 

Aneczko. 

– Czy wy wiecie, ile programów 

sprzedała w kwietniu Warszawa?! 

Programy to nasz chleb, programy 

to nasz szał. Kto nie wie, co to program, 

niewiele w życiu miał. Każdy klient, po 

indywidualnej rozmowie z naszym doradcą, 

podczas której zostają rozpoznane, 

zdefiniowane i naszkicowane jego 

potrzeby w kwestii kochania, jest wtajemniczany 

w system pakietowy. Może 

dowolnie wybierać między programem 

podstawowym, tak zwanym „jedynkowym”, 

gdzie partnerów poznaje trzech 

i nie wolno kaprysić przy rozdawaniu, 

„dwójkowym”, gdzie wzrasta liczba prezentowanych 

przez biuro partnerów, 

matrymonialnych bestsellerów; trzeba 

oraz należy pokręcić nosem, na przykład 

nad włosami prezentowanej przez biuro 

osoby (tylko szatynka? A miała przecież 

być cudowna lilablond!) i w ogóle 

jest się bardziej cool... aż do mitycznej 

„czwórki”. „Czwórka” to nosorożec, gigant 

wśród gigantów, film klasy A. Za 

dwa i pół tysiąca, plus VAT, można mieć 

wszystko (w przypadku mężczyzn) lub 

prawie wszystko (w przypadku kobiet). 

Terminy, limuzyny, wędrownego grajka, 

zgraję nimfetek poważnie myślących o 

trwałym związku, czterdziestoletniego 

kawalera bez maniery starego kawalera 

za to z domkiem na Sumatrze i sztucznym śniegiem 

w wiszącym ogrodzie, po prostu, wierzcie, 

szał. 

- I co ja powiem w centrali? – marszczy się 

Anka. – Że nie sprzedałyście?! 

No, tak, karalny fakt: nie sprzedać. Podczas 

gdy zagubieni samotni już tupią nam na progu. 

– Ktoś tupie nam na progu – podrywam się 

z miejsca. – Pójdę zobaczyć. Może nieśmiały i 

trzeba go zachęcić...? 

– Nie trzeba nam nieśmiałych – mamrocze 

Zośka. – Kolejna patologia... 

– Dzień dobry, ja tu chciałem... 

– Dzień dobry, dzień dobry, w czym mogę 

panu pomóc? 

– Ja znalazłem za wycieraczką samochodu 

taką kartkę... 

– A... Ma pan naszą ulotkę! Jedną z tysiąca 

naszych fantastycznych ulotek, rozrzucanych 

każdego ranka po całym mieście w celu upolowania 

najwłaściwszego/najwłaściwszej! Jest pan 

zainteresowany, tak? 

– W sumie... 

– Zaproś pana do pokoju rozmów – 

rozpływa się Anka, wracając wzrokiem do 

monitora. 

– Zapraszam pana do pokoju rozmów 

– uśmiecham się świeżo. Naturalnie i świeżo. 

– Moja klientka właśnie poinformowała 

mnie, że spóźni się pół godziny, więc z 

przyjemnością znajdę dla pana czas. 

Płynę, jadę, frunę, pan pachnie najnowszym 

guccim, dzisiaj jest piątek, dobry 

początek, będzie może „trójeczka”, będzie 

może – ach! Nie śmiem myśleć! Bardzo się 

płonię, kiedy o tym w myślach wspomnę, 

ale może i będzie „czwóreczka”?! 

Zamykam drzwi, ukradkiem łowiąc 

wściekłe spojrzenie Zośki. 

– Co pana do nas sprowadza? Ma pan 

już dość samotnych wieczorów, rozgadanych 

telewizorów, tej fonii bez konkretnego 

obrazu, bez głębokiego jak dekolt przekazu, 

a czeka pan na miłość? 

– Czy biuro Kaprys daje jakieś gwarancje? 

– Oczywiście, że tak. W społeczeństwie 

wciąż pokutuje obraz peerelowskich biur, 

ekhm, matrymonialnych, prowadzonych 

w ciasnych pokoikach szarych mrówkowców, 

gdzie, ekhm, swatką była starsza pani, 

dorabiająca sobie do nędznej renciny. My 

przełamujemy ten schemat. Jesteśmy inni, 

nowi, nas stworzyły potrzeby rynku, coraz 

bardziej wymagający klient, który – bieda-


czek! – nie ma czasu na życie pozazawodowe. 

A jeśli już czas znajdzie, dostrzega wokół siebie 

wiele mówiącą pustkę. A kto dziś wytrzyma z 

wiele mówiącą pustką? 

– Żebym, wie pani, nie zapłacił okrągłej 

sumki, bo wcale nie jesteście tani, to pani wie, 

bo pani sprzedaje, a firma okaże się krzak i 

zniknie. 

– Nasze biuro działa na licencji ze Stanów 

Zjednoczonych. Tam podobne biura od lat są 

normą społeczną. Typowy Amerykanin, kiedy 

poczuje się samotny, po prostu idzie do biura 

i ma. U nas... 

– Wie pani, są takie czasy, że może być różnie. 

Dzisiaj interes się kręci, jutro się odkręci i 

kropka. A ja nie będę mógł odzyskać swoich 

pieniędzy. 

– Rozumiem pańskie obawy, obecnie jesteśmy 

niekwestionowanym liderem na rynku 

polskich usług zapoznawczo-matrymonialnych. 

Jako jedyni stworzyliśmy sieć biur w większych 

miastach Polski. Docelowo planujemy... 

– A słyszała pani, że w jednym biurze, na 

pewno wie pani w jakim, to mieli prawie same 

kobiety i czterech dyżurnych facetów, którzy 

obskakiwali wszystko, co się ruszało... 

– Tak, oczywiście, my wiemy, że wiele osób 

ma jedno, za to największe marzenie w życiu: 

pokochać i być pokochanym. Wraz ze zmianami, 

jakie zachodzą w naszym kraju, rosną oczekiwania 

i wymagania ludzi. Także w takiej dziedzinie 

jak kontakty międzyludzkie. Zyskujemy 

dużą grupę coraz młodszych klientów dzięki 

wysokiej jakości obsługi i profesjonalizmowi, 

jaki cechuje nasze działania. 

– ... A kiedy ktoś chciał wycofać pieniądze, 

wtedy się dowiadywał, że nie ma, przepadło, bo 

już zaczęli realizować jego marzenia. 

– Uhm, ma pan rację, dzięki naszym działaniom 

marketingowym docieramy do ludzi, którzy 

wcześniej nie planowali skorzystania z biura 

matrymonialnego. Także dzięki przekazom 

z ust do ust zyskujemy coraz więcej klientów. 

Polecają nas osoby, które za naszym pośrednictwem 

znalazły kogoś wyjątkowego, pokochały i 

są kochane. 

– Ja bym chciał tylko dowiedzieć się, czy 

mam szanse przez biuro Kaprys... 

– Wszystkie osoby zainteresowane skorzystaniem 

z usług biura Kaprys zapraszamy 

do osobistej wizyty w jednym z biur na terenie 

całej Polski. W czasie rozmowy prowadzonej 

przez personalnego doradcę 

przekażemy informacje na temat biur 

Kaprys oraz metod działania, jakimi 

posługujemy się przy doborze partnerów. 

– Bo, widzi pani, ja już próbowałem przez 

Internet, ale to wszystko na nic, jak te kobiety 

kłamią, pani sobie nie wyobraża, pisze taka, że 

ma dwadzieścia lat i czuje się kwitnąco, a potem 

przychodzi na spotkanie zmęczona dwudziestoośmiolatka... 

– Tak, tak, rozumiem. W czasie takiej rozmowy 

staramy się dowiedzieć jak najwięcej o 

osobie zainteresowanej i jej oczekiwaniach w 

stosunku do potencjalnego partnera/partnerki. 

– Ale, wie pani, ja właściwie jeszcze nie jestem 

po rozwodzie. Dopiero myślę... 

– Ależ, oczywiście, rozumiem wszystko, 

niech się pan tu czuje dobrze. Przyjemna rozmowa, 

pełna informacji, pozwoli panu zdecydować, 

czy Kaprys jest właściwym miejscem na 

poszukiwanie partnerki/partnera. 

– Mój kolega poznał jedną w pubie, gwarantowała, 

że jest wolna, całkiem swawolna, 

przysyłała esemesy, gwarantowała ekscesy, a 

kiedy ją niespodziewanie spotkał w supermarkecie, 

kupowała kaszkę ryżową. Tłumaczyła się, 

że to niby dla synka siostry, ale – kobiety! Kto 

je tam wie! 

– No tak, no tak, zdarza się. Ale nie u nas. 

Ponadto gwarantujemy panu całkowite bezpieczeństwo; 

naszych klientów dokładnie badamy, 

sprawdzamy dane osobowe, przyjmujemy tylko 

osoby formalnie wolne, zdecydowane na trwały 

związek. 

- A macie ładne lilablondynki...? 

I tu pan już jest mój! Pan jest przełamany, 

pan jest kupiony, pan jest zachęcony, zniewolony 

pakiecikami, ramkami, mackami, obwolutami, 

testami na wykrywalność cech stadnych, które 

przydadzą się w rozkoszach związku, pan jest 

mój, jest mój, dusza śpiewa, zamknęłam bramkę, 

mam w dupie Ankę, zamknęłam bramkę! 

– Zapraszam pana do terminala, ma pan 

przy sobie kartę, na pewno srebrną kartę, oh, jakie 

faux-pas, pan ma złotą kartę! „Czwóreczka” 

musi być jak malowanie, całość zapłacona od 

razu, dzisiaj jest piątek, dobry początek, zapraszam 

pana do kasy, fakturkę możemy wystawić 

na firmę, chce pan faktureczkę, pan poczeka 

chwileczkę, wrzuci pan w koszty, jak to zapiszemy? 

Niech pana głowa nie boli, doradztwo 

personalne, taka rubryczka, numer pięć be w 

kategorii, korzysta pan czasem z konsultacji 

specjalisty w firmie, no nie? No, to z nami też 

się pan konsultował właśnie i można to w koszty 

wrzucić. Dziękujemy, dziękujemy, do widzenia, 

do przyjemnego zobaczenia, 

mamy nadzieję, że nigdy więcej się 

tu nie zjawisz, że odtąd będziemy 

komunikować się z tobą wyłącznie 

imejlami; strasznie się wyperfumo-


wałeś tym guccim, paskudnie się oblałeś, zwariować 

można, trzeba otworzyć okna, przewietrzyć 

pokój rozmów, aż głowa boli tak się oblał 

perfumem, burak jeden! 

Aga mi gratuluje, Aga mi winszuje, Zośka 

ściska i podnosi kciuk do góry, jestem zwycięzcą, 

jestem the greatest! 

Tylko Anka nie przerywa monitorowania 

monitora, nie cieszy się wcale, nie płacze ze 

szczęścia, nie głaszcze mnie czule po głowie. 

Ściągnęła usta, błyszczyk jej się marszczy na 

wargach, co jest, Aneczko, co? 

– Dostałam imejla od klienta. Właściwie od 

klientów – cedzi, wcierając mi w twarz słowa 

drobne jak papryczki pepperoni. – Wisłocka i 

Stangrodzki. Spotykają się od miesiąca. Radośni 

jak szczeniaki. Planują wspólną przyszłość. 

Chcą zawiesić program, być może całkiem zrezygnować 

już z naszej pomocy. Są bardzo tobie 

wdzięczni, bo, jak piszą, to ty ich skojarzyłaś. 

Jeszcze nie rozumiem, jeszcze się krztuszę 

w duszy ze szczęścia, chociaż groza papryczki 

powoli wypala mi dziury, psuje makijaż. 

– Stangrodzki! Metr dziewięćdziesiąt, rozwodnik 

bez zobowiązań, mieszkanie w mieście 

i dom na obrzeżach. Kadra zarządzająca! 

Fakt, Stangrodzki, cud, malina i miód! Teraz 

wszystkie patrzą na mnie z naganą, powoli 

świdrują źrenicami mój dress-code, mój troskliwie 

podlewany image doradcy personalnego, 

moje z trudem pielone niebiesie anioła stróża 

dla ubogich. Anka, nie odrywając wzroku od 

monitora, sięga do biurka, do szuflady, gdzie 

pomiędzy starannie posegregowanymi poradnikami 

„Jak być dobrym sprzedawcą”, „Jak się 

nie ugiąć, a nagiąć”, „Jak kupować, ale tak, aby 

się sprzedawało”, między podpaskami a sztucznymi 

palcami, trzyma rozwiązanie ostateczne, 

mój ostateczny krach. Jeszcze nie wiem, po co, 

jeszcze nie wiem, na co i co, ale już się dzieje, już 

się świat nie śmieje. 

– Stangrodzki! – powtarza jak w amoku. – 

Stangrodzki! I Wisłocka. 

– Wisłocka, ta patologia – mruczy Zośka. 

Aga chowa się pod stół. Stary numer barmana 

z saloonu, który już wie, że zaraz będzie 

strzelanina. 

– Ty kretynko – odbezpiecza Anka. – Ty 

skończona idiotko! Dałaś takiego faceta pierwszej 

lepszej cipie! Przecież on był u nas zaledwie 

cztery tygodnie! Zmarnowałaś nam faceta! On 

już nie wróci! Nie wróci! Co z resztą wrzeszczących, 

tupiących kobiet z pretensjami?! I kto ci 

kazał, kretynko, łączyć ludzi w pary?! – wali mi 

w oczy z dwururki. 

Nikt nie kazał, fakt, pospieszyłam się, zapędziłam 

się w swojej misyjnej misji, zaplątałam 

się w swoją sutannę, ale to już nieważne, to już 

niepoważne, Anka wypala, ja się wypalam, ja 

się unoszę z dziurą w głowie, z dziurą w kieszeniach, 

z dziurawym sumieniem, moje 

strzępki fruwają nieznacznie, siadają na 

wykładzinie, na każdej dziewczynie, na 

wystylizowanych meblach i zwiotczałych 

ulotkach z niebieskim paskiem i żółtym 

kwiatkiem oraz napisem: Jesteś sam? 

Zmień ten stan! 

*** 

Anka ze skupieniem wpatruje się w 

monitor. Ance nie należy przeszkadzać. 

Anka jest młoda. Anka w necie szuka miłości. 

Iza Smolarek – urodzona w czasach 

szalejących doktryn i ustabilizowanych 

kolejek do mięsnego, w którym można 

było nabyć mydło i enerdowskie buty. 

Pisarka, dziennikarka, animator. Stypendystka 

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 

Tworzy poetycko i kryminalnie. 

W „Portrecie” w 2006 roku wydała tomik 

„się lenienie”, który został dobrze przyjęty 

przez krytykę literacką. Ma kota na 

punkcie słów.


Paweł Zaremba 

* * * 

Odnajduję cię pod grubą 

warstwą czasu 

wyklinającą i złorzeczącą 

Zgiętą w pół-szukającą 

śladów na śniegu 

Krzyczącą w ścianę drzew 

– tak cię znajduję 

Wyrzuconą z jakiejś bajki 

przez złego czarownika 

i biegnącą z tego smutku 

boso po trawie 

Na powitanie pierwszego 

świtu w twoim życiu 

Wyciągam ręce 

Przed siebie 

w mgłę 

z twoich włosów wykręcam rosę 

Odnajduję cię w jednej kropelce 

mordowanej przez słońce 

Paweł Zaremba – ur. w 1982 r.; studiował 

filozofię i pedagogikę na UMK w 

Toruniu. Debiutował w „Undergruncie” 

i udzielał się też na rozmaitych wieczorach 

literackich organizowanych przez to 

pismo. Obecnie mieszka w Grudziądzu i 

pracuje dla jednej z komercyjnych stacji 

radiowych.


Dagna Kądziela 

herbatnik 

czwarta rano 

telefon już nie karmi brzucha 

motylami 

myśli płyną oklepaną metaforą 

w głowie woda 

gotuje się na herbatę 

zieloną 

jak moje pojęcie o związkach 

pragnienie mistrza 

jeszcze nie czyni mnie Małgorzatą 

co najwyżej tą od Jasia 

Dagna Monika Kądziela - rocznik 1989, 

debiutowała w „Cogito”. Kilka jej wierszy 

ukazało się w „Antologii Postgeneracji”. 

Obecnie gromadzi materiały do swojej 

pierwszej książki.


Maciej Gierszewski 

Latawiec 

[...] Sycylia i świat były dla mnie jednym i tym samym 

(Elio Vittorini, „Sycylijska rozmowa”) 

Leżę plackiem na nadmorskiej plaży w Barcellonie. 

Plaża jest kamienista, na szczęście nie są to rzetelne 

kamienie, a kamyczki wielkości pestek od wiśni. Są 

ciemne, przez co plaża, na pierwszy rzut oka, sprawia 

wrażenie zapuszczonej, brudnej i zaniedbanej. Morze 

przede mną, parking samochodowy za mną. Z jednej 

strony słychać szum fal, z drugiej szmer podjeżdżających 

aut. Pierwszy jest nieustający, drugi pojawia się 

raz za razem. W oddali, prawie na wprost, majaczą 

Wyspy Eolskie. Po prawej, czyli na wschodzie, Przylądek 

Milazzo. Objadłem się zielonymi figami. Leżę 

plackiem, smażę się. 

Justyna siedzi nad brzegiem morza i za pomocą 

kamieni czyści sobie klapki, a potem płucze je w słonej 

wodzie. Następnie grzebie piętami w piasku przed 

sobą, żłobi podłużne rowki, bo, jak powiada, jest to 

najlepszy sposób pozbycia się zrogowaciałego naskórka, 

taki „naturalny pilling”, o czym się przekonała dwa 

lata temu na wakacjach w Grecji. „O, jakie będę miała 

gładkie, miłe w dotyku pięty”. Na jej twarzy maluje 

się skupienie, cała jest pochłonięta wykonywaną 

czynnością. Nie sprawia wrażenia znużonej. Po chwili 

zaczyna opowiadać, jak było w Grecji, jak z Karoliną 

i jej siostrą marnowały czas na plaży, która była dużo 

piękniejsza niż ta tutaj, bo była to „specjalna plaża dla 

turystów z zimnych krajów”. 

Plan na dzisiejszy dzień jest prosty i pozytywy zarazem: 

nie zwiedzamy Barcellony, będziemy cały dzień 

byczyć się nad morzem, będziemy się opalać, objadać 

owocami, spacerować, czytać, pływać. Musimy odpocząć 

po przygodach w Palermo. Należy zwolnić. Zresztą 

nasz przemądrzały przewodnik „Planuj. Zwiedzaj. 

Podróżuj” milczy o Barcellonie, nie wspomina o niej 

ani słowem, jakby nie istniała. Chociaż pewnie nie jest 

prawdą, że nie ma w tej miejscowości nic ciekawego 

do zwiedzania. Na tej wyspie każde miasto, miasteczko, 

o czym się już przekonaliśmy, ma swoją historię, 

zwykle ciekawą i zawiłą, która przetrwała do naszych 

czasów, zatrzymana w porozrzucanych kamieniach i 

zabytkach. 

„Spójrz – mówi do mnie Ania – miąższ 

zielonych fig wygląda tak mało apetycznie, jak 

takie czerwonobiałe glizdy, a jest taki pyszny. 

Gdy mu się przyglądam, to mam wrażenie, że 

za chwilę zacznie się ruszać, takim robaczkowym, 

wijącym ruchem. Jakby miał wyjść na zewnątrz”. 

Spoglądam na rozerwaną na pół figę, 

którą trzyma w palcach. Potwierdzam skinieniem 

głowy, podnoszę wzrok na jej piegowatą 

twarz. Przez chwilę nie mogę oderwać wzroku 

od jej roześmianych oczu. „Chcesz figę?”, pyta. 

Nie chcę, jestem objedzony. 

Nad głową słyszę furkot, jakby uparte trzepotanie 

ptasich skrzydeł. Spoglądam, to biały 

romb latawca. Jest to ładny latawiec, domowej 

roboty, a nie kupiony w supermarkecie z zabawkami. 

Obłożony białym pakowym papierem, na 

którym jest coś napisane, ma długi ogon, upleciony 

z czerwonych kokard. Zacząłem śledzić 

wzrokiem jego powietrzne poczynania, był 

prawie nade mną, nisko. Poruszał się z trudem, 

ślizgał w powietrzu, opadał, oddalał od brzegu, 

ale wciąż był niewysoko. Zrozumiałem, że wiatr 

od morza musi być za słaby, by unieść go daleko 

i wysoko. Chłopiec, może sześcioletni, który go 

razem z dziadkiem puszczał, był niepocieszony. 

Dziadek przejął od chłopca żyłkę latawca, zwinął 

ją trochę, latawiec znów był prawie nad moją 

głową, następnie ustawił się bokiem do brzegu, 

uniósł wysoko nad głowę, wyprostowaną lewą 

rękę, by szybkim ruchem ją zniżyć, zginając w 

łokciu, tak by prawie dotknąć kolan. Szarpał 

żyłką kilka razy, z daleka wyglądał komicznie. 

Latawiec nadal znajdował się nad moją głową, 

był jednak wyżej, dużo wyżej. Dziadek chce oddać 

żyłkę chłopcu. Jednak nie jest on już zainteresowany 

zabawą „latającym smokiem”. 

Przygląda się Ani i Justynie. Przygląda się 

z ciekawością i bez zażenowania. Nie mogę


powiedzieć, że je podgląda, nie ma w jego zachowaniu 

sztuczności. Jego zainteresowanie jest 

żywe, a jego ciekawość kobiet naturalna Przechylił 

głowę i kiwa nią delikatnie, wygląda jak 

ptak, jak sroka, która podziwia lewym okiem 

swoje, zdobyte z wielkim trudem, świecidełka. 

Przysłuchuje się rozmowie, choć nie rozumie 

pewnie ani słowa, zresztą nie słowa go interesują, 

a ciała dziewczyn. Jestem pewien, że w tej 

chwili, mimo strojów kąpielowych, są dla niego 

całkiem nagie. Nie ma w jego zachowaniu, 

gestach, wzroku nic erotycznego. Może wydają 

mu się nieśmiertelnym wcieleniem nagości. 

Czymś, co będzie wspominał przez lata i dlatego 

stara się je zapamiętać takie, jakie są, bez 

dodatkowych kontekstów, bez wrogiego pożądania. 

Może za kilkadziesiąt lat opisze tę scenę 

tak jak ja teraz. Czy wspomni wtedy o mnie, 

świadku, niemym obserwatorze? A może w tej 

chwili jestem dla niego przezroczysty? 

Zazdroszczę mu. Zazdroszczę ufności. Zazdroszczę 

wiary. Wciąż zadaję sobie pytanie, 

dlaczego on potrafi tak patrzeć, a ja już nie. 

Dlaczego w nim jest wiara. Dlaczego w dorosłym 

mężczyźnie nie może przetrwać wiara 

i ufność sześcioletniego chłopca. Czy byłoby 

to zbyt niebezpieczne? Sześciolatek jest zdolny 

dostrzegać cuda w każdej rzeczy, każdym 

przedmiocie, każdej zabawie, każdym posiłku, 

potrafi je zobaczyć, przejrzeć na wylot i zrozumieć 

ich nagość. Wszystko jest dla niego naturalnym 

zjawiskiem. Jak na przykład teraz z 

ciał Ani i Justyny czerpie pewność swego bycia. 

Ponieważ jest teraz i tylko teraz. Jest tą chwilą. 

Śmierć może istnieje, widział ją przecież na 

pomarszczonej twarzy babci, gdy wynosili ją 

z domu w otwartej trumnie, ubraną w czarne 

koronki, ale to wspomnienie nie zagarnia, nie 

przekreśla jego pewności, jedynie utwierdza 

fot. archiwum Portretu 

w przekonaniu, że jest cały. Codziennie może 

wypuszczać latawce. Wystarczy trochę papieru, 

dwa lekkie patyki z balsy i żyłka, nic więcej, 

wiatr od morza wieje zawsze. Latawiec jest 

wołaniem, potwierdzeniem ufności, wyznaniem 

wiary. Wypuszczać go będzie tak długo, jak będzie 

miał wiarę. Ale później, potem zrozumie, 

że za rzeczami stoją inne rzeczy, które przysypuje 

szary popiół Etny. 

Dziadek ściąga latawiec na ziemię, składa 

parasol, zwija obozowisko, pakując wszystkie 

przedmioty do dwóch toreb, bez słowa łapie 

chłopca za rękę i prowadzi do samochodu. 

Chłopiec cały czas patrzy w naszym kierunku, 

nawet gdy samochód zaczyna odjeżdżać, nie 

może oderwać od nas wzroku. Macham mu 

ręką na pożegnanie, ale nie odmachuje, pewnie 

mnie nie widzi. Zbliża się sjesta. Powoli plaża 

się wyludnia, oprócz nas zostają dwie osoby, 

które potem, gdy upał staje się nie do wytrzymania, 

również odchodzą. Wciąż czuję się 

objedzony. Kładę się na plecach, przykrywam 

twarz koszulką. Zasypiam. Śni mi się, że jestem 

chłopcem, że mam pięć lat, że jestem z mamą 

i jej koleżanką na plaży nad Jeziorem Charzykowskim, 

że biegam nago, że bawię się nadmuchaną 

dętką od samochodu, że łapię cierniki w 

strumyku, który wpływa do jeziora, że z pomostu 

wchodzę do łódki, że ktoś podaje mi zieloną 

figę. 

Maciej Gierszewski - ur. 

1975, poeta, były redaktor 

naczelny „Pro Arte”. 

Wiersze publikował m.in. 

w: „Kresach”, „Studium”, 

„Kwartalniku Artystycznym”, 

„Pograniczach”, 

„Toposie”, „Czasie Kultury”, 

„Kursywie”, „LiteRacjach”, 

„Lampie i Iskrze 

Bożej”. Opublikował arkusz 

poetycki pt. „podrabiane 

przepaście” (Brzeg 2003), 

debiutował tomem wierszy 

pt. „Profile” („Portret”, 

Olsztyn 2006). Prowadzi 

antologię oniryczną: www. 

outremer.blog.pl. Mieszka 

w Poznaniu.


Marcin Włodarski 

* * * 

Odwieczne pytanie 

jak opisać niebo piekło 

wzlatujące łabędzie 

i inne cuda 

jak opisać ciebie 

na przykład twoje stopy 

jeśli w końcu łabędzie opadną 

na piekło zasłuży 

pierwszy lepszy 

a ty nie będziesz mogła 

o własnych siłach się obudzić 

i podreptać niezgrabnie 

ze starością swoją na biodrach 

uroczo jak niegdyś moja babcia 

powąchać wszystko poczuć 

niebo objąć samotne bez ciebie 

odpowiedzieć na każde pytanie 

Mąż 

Mam wyższe wykształcenie i pracę zgodną z nim 

mieszkam w zapadłej dziurze i cieszę się 

uznaniem kilku pijanych chłopaków 

reszta ma mnie za jebniętego poetę nauczyciela 

którego ojciec grzeje wódę po kilka tygodni 

są jeszcze inni ale nie wiem co myślą. 

Mam do sprzedania kawalerkę 

siedemnaście metrów kwadratowych 

której nikt nie chce kupić bo wszyscy ludzie 

cenią sobie przestrzeń życiową 

oni nie wiedzą nic na temat 

przestrzeni życiowej nie wiedzą 

że to zależy od głowy. 

Mam żonę i komputer wysokiej klasy 

kupiliśmy też kanapę i fotele żeby przyjezdni 

goście mieli gdzie spać i ruchać się 

jeździmy Volkswagenem Polo i gadamy o śmierci 

która kiedyś nadejdzie i że boimy się jej 

później podszczypujemy się zwalniam 

i skręcamy na pizzę. Bywa smacznie.


Gady cholerne 

Jestem trujący 

zabawki którymi się bawiłem 

miały urywane głowy 

zabawki moich kolegów 

też miały urywane głowy 

oni też są trujący 

nie przeczytałem 

Reduty Ordona 

nikt nie przeczytał 

wszyscy byli trujący 

wpędzali do grobu 

obdzierali ze skóry 

mieliśmy już czternaście lat 

i nie byliśmy patriotami 

nie mieliśmy rąk i mózgów 

zamiast papieża 

mieliśmy pijanych ojców 

w miejsce wideo 

rozbierające się w piwnicy 

trujące koleżanki 

do dziś podoba nam się 

nasze trujące życie. 

Marcin Włodarski – ur. w 1976 r., mieszka 

w Suszu. Autor dwóch tomów wierszy: 

„Sommy” (2002) i „Po własnych śladach” 

(2005). Zajmuje się działem 

poezji w „Portrecie”.


Jarosław Czechowicz 

Epitafium dla Szymona 

Śmierć przyjaciela jest bolesną traumą, której 

cień pozostaje w duszy na zawsze. Z tym 

tragicznym zdarzeniem można mierzyć się na 

różne sposoby. Najczęstszym z nich jest utrwalenie 

w pamięci żywych wspomnień, zezwolenie 

na to, aby człowiek, którego już nie ma, nadal 

trwał w myślach i w sercu. Pożegnać zmarłego 

przyjaciela, to oddać mu hołd. Można wygłosić 

mowę pogrzebową. Można zamówić nekrolog 

i powiadomić świat o swoim cierpieniu. Można 

także napisać o zmarłym książkę, w której 

bez zbędnego sentymentalizmu, ale z dużą dozą 

subtelności i finezji, pozostawi się go nadal w 

świecie żywych, nadając mu byt literacki i budując 

jednocześnie „pomnik trwalszy niż ze spiżu”. 

Hubert Klimko-Dobrzaniecki napisał książkę 

o człowieku, którego życie będzie trwać nadal 

w każdym czytelniku, który z uwagą przeczyta 

„Kołysankę dla wisielca”. Ta z pozoru prosta, a 

jednocześnie nasycona wielością znaczeń i uniwersalnych 

myśli, opowieść pomaga pamiętać 

Szymona Kurana jako człowieka wyjątkowego, 

a w swej wyjątkowości jednocześnie prostego i 

zwyczajnego. 

Kompozytor, muzyk, skrzypek jazzowy. W 

roku 1984 wygrał konkurs na drugiego koncertmistrza 

w Islandzkiej Orkiestrze Symfonicznej 

w Reykjaviku. To spowodowało, iż jego drugą 

po Polsce ojczyzną stała się daleka Islandia. 

Chłodna wyspa, na której narodziła się gorąca 

i żarliwa przyjaźń między autorem „Kołysanki 

dla wisielca” a wrażliwym muzykiem, którego 

wrażliwość nie pozwoliła na to, by dłużej 

mierzył się z brutalnym światem. Nawet tam, 

gdzie ten świat wydaje się mniej surowy, gdzie 

żyje się w swoim własnym, odizolowanym od 

reszty ludzkości tempie i rytmie. Klimko-Dobrzaniecki 

napisał książkę o bliskiej mu osobie 

i bliskiej ziemi. Chociaż Szymon jest postacią, 

wokół której rodzą się kolejne wątki tej osobliwej 

historii, to także Islandia jest niemym, choć 

wyraźnie sportretowanym, bohaterem „Kołysanki”. 

Ścisłą więź, jaką stworzyły w wyobraźni 

losy Kurana i sama wyspa, autor podkreśla, gdy 

mówi o twórczości Szymona i o fatalistycznym 

dualizmie, jaki spowodował jego tragiczny koniec 

życia, a w konsekwencji napisanie książki: 

„To była muzyka dwubiegunowa, podobnie 

jak osobowość Szymona, jak jego przypadłość 

bezlitośnie sklasyfikowana w leksykonie chorób 

psychiatrycznych. Wielkie wzloty i wielkie 

upadki. Euforia i depresja, plus i minus, góra i 

dół, życie i śmierć. W nim i w jego muzyce nie 

było środka. Morze i zaraz góry. Tak jak w krajobrazie 

Islandii”. 

Ten literacki hołd dla muzyka jest jednocześnie 

barwną i przekonującą opowieścią o losach 

emigrantów odnajdujących swój azyl na odciętej 

od świata wyspie, która staje się ich nowym 

domem. Islandia jest swoistym mikroświatem 

i oswojonym przez wszystkich w jednakowym 

stopniu terenem. Podczas krótkiego spaceru 

można bowiem zajrzeć w okna domu premiera, 

by po chwili znaleźć się przy publicznych szaletach, 

od których znowu jest niedaleka droga do 

centrum miasta, gdzie codziennie można widzieć 

te same twarze mijane na ulicach. Islandię 

oswaja nie tylko sam autor i jego przyjaciel, 

ale także wielu skrajnie od siebie różnych ludzi, 

których jednoczy, wycisza i uspokaja rytm życia 

na wyspie gejzerów, długich polarnych nocy i 

równie długich, słonecznych dni. Poznajemy 

więc ekscentrycznego chorwackiego malarza 

Bora, który systematycznie i skutecznie urozmaica 

życie znajomym swoimi szalonymi pomysłami, 

a w wolnych chwilach karmi oswojoną 

orkę. Możemy przeczytać dramatyczną historię 

życia Skalp, wyjaśniającą etymologię przydomku 

nadanego dziewczynie przez autora. Przedstawi 

się nam Niemka Helga, zwolenniczka 

życia uporządkowanego, uwikłana w romans z 

Borem. Dowiemy się również, w jakich okolicznościach 

autor poznał swoją przyszłą żonę 

i matkę urodzonego w Islandii syna. 

Każda z tych postaci, podobnie jak sam autor, 

poszukuje własnego miejsca na maleńkiej 

wyspie. Z różnych życiowych powodów stała 

się ona ich kryjówką i miejscem, w którym 

odpoczywają od bolesnej przeszłości przeżytej 

na odległym kontynencie. Każda z tych osób 

zapisuje się trwale w pamięci Klimko-Dobrzanieckiego 

i pozwala mu piękniej opowiedzieć 

historię Szymona, który mógł funkcjonować w 

rzeczywistym świecie głównie dzięki kontaktom 

z przyjaznymi mu ludźmi. Autor dokładnie 

wywołuje z pamięciowej kliszy obrazy zdarzeń 

i wspomnianych ludzi, których zarejestrował


kiedyś przypadkowo a niezwykle wyraźnie. I 

najważniejsze jest to, iż owa przypadkowość 

nabiera głębszego sensu i że to właśnie Islandia 

nadaje taki sens. Jak sam autor pisze: „Okazuje 

się, że pewne miejsca i sytuacje, pewni ludzie, 

zainteresowania, gusta potrafią się zbiec nawet 

na końcu świata”. Wspomnienia miejsc, sytuacji 

i ludzi budują tę chwytającą za serce opowieść, 

która tak naprawdę niesie w sobie ogromny 

smutek, ale snuta jest z subtelnym wyczuciem 

taktu i została ubarwiona specyficznym poczuciem 

humoru, budującym chwilami groteskowy 

i zwyczajnie zabawny obraz minionych zdarzeń. 

„Kołysanka dla wisielca” to także próba 

zmierzenia się z cudzym samobójstwem, próba 

zrozumienia tego czynu i pogodzenia się z 

faktem, iż drugi człowiek – trawestując to, co 

napisał Hermann Hesse w „Wilku stepowym” 

– nie daje się pokonać przez samo życie, tylko 

ginie z własnej ręki. Autor wydaje się rozumieć 

rozpaczliwy czyn przyjaciela. „Teraz wiem, że 

samobójcy to ludzie całkowicie wolni, a tym samym 

nieposłuszni, to odważni wariaci, którzy 

sami wybierają swoje miejsce i czas, ubiegają 

Pana Boga, prowadzą z Nim jeden do zera”. I 

ten odważny wariat nadal gra swoją muzykę 

w „łubinowym morzu”, jakie pokazał kiedyś 

swemu przyjacielowi i które stało się miejscem 

intymnego rozstania dwóch mężczyzn, których 

dzieliło tak wiele, a łączyło zamiłowanie 

do estetycznego piękna, odzwierciedlającego 

się w Islandii. Ta Islandia, o której Klimko- 

Dobrzaniecki tak sugestywnie pisał w swoim 

debiutanckim „Domu Róży” i której w „Kołysance...” 

nadał swoistą tożsamość. Tylko dzięki 

Islandii i niezatartym wspomnieniom mógł on 

obdarzyć nas tak urokliwą i zajmującą opowieścią. 

Opowieścią wyszeptaną wręcz do ucha. Bo 

po co głośno mówić o tym, który teraz już śpi, 

a którego snu przerywać nie należy. Można o 

nim tylko w ciszy pisać, a literackie epitafium 

oddać w ręce tych, którzy docenią siłę tęsknoty 

i nieukojonego żalu po stracie przyjaciela. 

Hubert Klimko-Dobrzaniecki, 

Kołysanka dla wisielca, 

Wyd. Czarne, 

Wołowiec 2007.


Joanna Szydłowska 

Fantom nowego pogranicza 

Będę protestować przeciw umieszczaniu 

tej książki li tylko w kontekście oficjalnie 

„tradycyjnie skomplikowanych” stosunków 

polsko-niemieckich. Niechaj tę problematykę 

podejmują światli dyplomaci, niechaj rozpisują 

w różnych wariantach zaprawieni w bojach 

retorycznych publicyści i wcielają w życie natchnieni 

szlachetną ideą orędownicy wszelkiej 

maści pojednań. „Obwód głowy”, jak na zbiór 

reportaży przystało, za nic ma moc generalizacji 

i „waży sobie lekce” presję uogólnienia. Rasowy 

reporter zawsze pochyla się nad szczegółem, 

nad z pozoru nic nieznaczącym drobiazgiem, by 

z tej mgławicy faktograficznych ułamków sklecić 

zajmującą historię: zawsze o człowieku – a 

nie o polityce, ekonomii czy historii. Włodzimierz 

Nowak – nie nowicjusz przecież w pejzażu 

polskiego reportażu – realizuje tę technikę 

mistrzowsko. 

Spoiwem tematycznym i problemowym 

zbioru Włodzimierza Nowaka nie są stosunki 

polsko-niemieckie jako takie, ale fantom pogranicza, 

z wszystkimi tego pojęcia konsekwencjami. 

Nie bez racji autor w jednym z tekstów 

(„Brzegi coraz bliżej, rybka daleko”) przywołuje 

zbiór reportaży Mariana Brandysa. I choć nie 

wymienia tytułu, to miłośnicy piśmiennictwa 

dokumentarnego wiedzą, że chodzi tu o klasykę 

spod znaku szlachetnych w formie reportaży ze 

zbioru „O królach i kapuście”. Marian Brandys 

przemierzał polskie szlaki przygraniczne w 

nowiu nastającej epoki gomułkowskiej (1959), 

zapowiadającej przezwyciężenie traumy epoki 

pieców, ale i coraz bardziej dystansującej się 

wobec zdobyczy Października. Przyszły autor 

„Końca świata szwoleżerów” chciał dostrzec 

w tej wyraźnie zorientowanej geopolitycznie 

przestrzeni pogranicza symptomy oczekiwanej 

stabilizacji politycznej i wytęsknionego zakorzenienia 

tysięcy nowych mieszkańców Nowych 

Ziem. Poszukiwał znaków zamknięcia czasów 

wojny i wznosił (ugruntowywał) mity fundacyjne 

przesuniętego na zachód młodego państwa. 

Ze względów oczywistych w narracji Brandysa 

nie znajdziemy śladów schizofrenicznego rozdarcia 

między retoryką oficjalnych mitów „odwiecznie 

polskiego, piastowskiego Zachodu” a 

kultywowaną w domowym zaciszu pamięcią 

utraconych przestrzeni na Kresach. Po półwieczu 

owo Brandysowe zacięcie historyczne czytać trzeba 

ze świadomością raf, które autor musiał inteligentnie 

wymijać poruszając się w sferze newralgicznej 

realności polsko-niemieckiego sąsiedztwa. 

W zbiorze Włodzimierza Nowaka nie zostało 

nic z tamtej obserwacji pogranicza. Dziś nikt już 

nie uzurpuje sobie praw do rejestracji piastowskich 

orłów na fasadach ratuszy i kamienic; ograniczoną 

nośność posiadają ikony obrońców polskiego 

trwania na rubieżach, strzegących przed „nawałą 

germanizacyjną” polskiego języka i obyczaju. Bo też 

zmieniło się pogranicze. 

Za jeden z najciekawszych aspektów interesującego 

nas tomu uznać należy utrwalenie momentu 

transformacji pogranicza polsko-niemieckiego, 

bądź jak chcą niektórzy badacze – inicjacji 

pogranicza po 1989 r. „Obwód głowy” pokazuje pogranicze 

nowe, ale kultywujące pamięć przeszłości. 

Niczym kadry taśmy filmowej przesuwają się przed 

naszymi oczami ponure obrazy nieprzepuszczalnej, 

porytej zasiekami, bezludnej strefy pogranicza. Na 

martwotę przestrzeni nakładały się reglamentowane, 

fasadowe kontakty między Polską a bratnią 

NRD. A pośród tego wszystkiego, a może na przekór 

wszystkiemu – ludzie – homo transgressivus. Ci, 

od zawsze umiejący omijać graniczne przepisy, na 

przekór retoryce oficjalności żyjący w zadziwiającej 

symbiozie ponadgranicznej (transgranicznej): „Na 

Nysie kończyła się Polska i świat, więc po co komu 

niemiecki” (s. 49) – wspominają dawne realia bohaterowie. 

Dopiero otwarcie granicy na skutek wejścia Polski 

do Unii wygenerowało autentyczny efekt pogranicza, 

doprowadziło do znaczących transformacji 

w sferze socjalnej, demograficznej, ekonomicznej, 

gospodarczej, kulturowej. To niezwykle łakomy 

kąsek dla badań socjologicznych – nie bez racji w 

instytutach uniwersytetów powstają już katedry i 

zakłady socjologii pogranicza. Pióro Włodzimierza 

Nowaka rejestruje te przemiany, ale odżegnuje 

się od jakichkolwiek podsumowań. Nowak wie, że 

wszystko tu znajduje się wciąż in statu nascendi i to 

właśnie jest największą wartością pogranicza. 

Nowe pogranicze w ujęciu Włodzimierza Nowaka 

nie jest ani piękne, ani brzydkie; ani raj to, ani 

piekło – autor odżegnuje się od kategoryzacyjnej


perspektywy waloryzacyjnej. Alternatywne obrazy 

„przygranicznego raju” i „kurewskiego miasta” nie 

wykluczają się. Bo też „Obwód głowy” pokazuje po 

prostu inspiracyjną i kreacyjną moc pogranicza. To 

fenomen przestrzeni generującej postawy dynamiczne, 

przedsiębiorcze, fantazyjne, nierzadko ryzykowne. 

Wirtuozeria techniki narracyjnej sprawiła, 

że i odbiorcy zapominają „obruszyć się”, „fuknąć”, 

„pogniewać”. A dzieje się tak, mimo iż portretowani 

bohaterowie są nierzadko trochę „felerni”. Nie 

romansują bynajmniej z prawem i policją, z desperacją 

omijają patrole graniczne, notorycznie łamią 

przepisy, pielęgnują nielegalne interesy, trudnią się 

nierządem i z upodobaniem klną. A jednak przekonują 

nas do siebie, w przedziwny sposób cenimy ich 

determinację. Juma, tak jak i inne obszary patologii 

strefy pogranicza, wielokrotnie była przedmiotem 

opisu socjologów. Nowak wie, że ten wizerunek ma 

się nijak do kolorowych zdjęć z markowych folderów 

promujących wymianę transgraniczną czy dokumentujących 

intelektualną prężność środowiska 

Uniwersytetu Europejskiego Viadrina. Ale to także 

część prawdy o tej przestrzeni. 

Autor konsekwentne ośmiesza mity, stereotypy 

i mody – różnego autoramentu. Może to być 

lament eurosceptyków lub laudacja euroentuzjastów 

(vide „Dwie siwiutkie euroobywatelki siedzą 

na euroławce pod eurodrzewem”, s. 41). Dostaje 

się ikonom antyheroicznego Szwejka i posłusznego 

żołnierza Wehrmachtu. Desakralizacji podlega 

nawet szlachetna i stosunkowo świeża legenda 

pomocy humanitarnej początków „Solidarności”. 

Także w warstwie fabularnej i stylistycznej Nowak 

inteligentnie funkcjonalizuje ograne konwencje. 

Tak dzieje się ze schematem ckliwej podróży sentymentalnej 

do małej ojczyzny, z szekspirowską 

sztampą miłości ponad podziałami (stanowymi i 

etnicznymi), z fabularyzacją dezercji z Wehrmachtu. 

Pod piórem Włodzimierza Nowaka schemat 

uzyskuje nową jakość. Wielką zasługą autora jest to, 

że z przykurzonej rekwizytorni wydobył określone 

tematy i motywy, i pokusił się o ich adaptację na 

gruncie literatury dokumentarnej. Wątki te, mimo 

iż piekielnie atrakcyjne fabularyzacyjnie – z czego 

korzystała przez lata kultura popularna (vide Kapitan 

Kloss i dzielni chłopcy z czołgiem) – straszyły 

widmem emocjonalnej łatwizny i nie poddawały się 

rudymentom intelektualnej konceptualizacji, nie 

mówiąc już o kategoryzowaniu schematów literatury 

popularnej w kategoriach prawdy i fałszu. Ale 

Nowak, poruszając się na gruncie literatury dokumentarnej, 

nie musi dbać o pozory prawdziwości. 

Najdalej posunięte nieprawdopodobieństwa fabuły 

są prawdziwe, bo uprawomocnia je status gatunku 

reportażowego. Tyle i aż tyle. 

Nowak opowiada traumatyczne historie 

wojenno-okupacyjne jakby jeszcze raz, jakby na 

przekór istniejącej obfitej literaturze. Lebensborn, 

tortury, eutanazja – to hasła, które odsyłają 

do konkretnych tytułów i autorów z klasyką 

Szmaglewskiej i Nałkowskiej na czele. „Obwód 

głowy” dokumentuje – pozornie tylko banalny 

fakt – „trwania wojny” w psychice jej ofiar i 

ustawicznej aktualności zdarzeń sprzed sześćdziesięciu 

lat. Przed Nowakiem robili to i Cezary 

Chlebowski, i Marian Brandys, i Krzysztof 

Kąkolewski. W „Obwodzie głowy” autor nie 

boi się sięgnąć po frenezję i makabrę. Powstają 

opisy wstrząsające estetycznie i poruszające 

moralnie, także dlatego, iż dotyczą obserwacji z 

obu stron barykady. 

Ale najlepsze reportaże to takie, które zaskakują 

w warstwie informacyjno-poznawczej. 

Najdoskonalszym tego przykładem jest 

reportaż „Noc w Wildenhagen”: porażający w 

warstwie treściowej, świetny dramaturgicznie, 

żonglujący regułami konwencji narracyjnych. 

To tekst szalenie empatyczny, egzemplifikujący 

skrajne emocje bohaterów, a przy tym wzorcowo 

realizujący zasady etyki zawodowej w kwestii 

szacunku wobec opisywanego człowieka. 

Włodzimierz Nowak, 

Obwód głowy, 

Wyd. Czarne, 

Wołowiec 2007.

Bernadetta Żynis 


Bez słowa, bez słowa - ani rusz 

Po ciepłym przyjęciu francuskiego tłumaczenia 

powieść „Tworki” została wznowiona i 

wydana w Polsce po raz drugi (pierwsze wydanie 

– 1999 rok). Nie jest to jednak powieściowy 

debiut Marka Bieńczyka. Znamy jego wcześniejszy 

„Terminal” (również wydany dwukrotnie 

– 1994 i 1998 rok, i też przetłumaczony na 

język francuski). 

Tego pracownika IBL-u można kojarzyć 

rownież z badaniami literackimi („Czarny 

człowiek. Krasiński wobec śmierci”), badaniami 

nad melancholią („Melancholia. O tych, co 

nigdy nie odnajdą straty” i „Oczy Dürera. O 

melancholii romantycznej”), z felietonami dotyczącymi 

wina („Kroniki wina” 2001), a także z 

tłumaczeniami z literatury francuskiej (Barthes, 

Kundera, Cioran, Baudelaire, Proust). Z pewnością 

jeszcze parę ważnych szczegółów w życiorysie 

tego niezwykle ciekawego pisarza by się 

znalazło, ale my poprzestańmy na tym. Już tej 

wyliczanki wszak wystarczy, by przewidzieć nieśmiało, 

że to szerokie spektrum zainteresowań 

i działalności wpłynie na kształt powieściowego 

świata. I tak będzie – eseistyka, felieton, fabuła, 

dyskursywność… Eklektyzm, który składa się 

na to, co nazywamy postmodernizmem. Bo i też 

zaliczany jest Bieńczyk do pisarzy postmodernistycznych. 

Powiedzieć jednak by można, że to 

postmodernizm melancholijny, taki, co szuka 

straty, której nigdy nie odnajdzie, taki, który 

nie czując gruntu pod nogami, oprze się na ruchomym 

lądzie słowa, taki, co widząc, że nicość 

nas otacza, zrezygnowany będzie jej ulegał nie 

ulegając. Bo jest coś wielkiego w tym zmaganiu 

się z nicością, w tym wybieraniu słów, w tkaniu 

opowieści, choć pod nimi pustka, jest coś wzruszającego 

w trwaniu przy tej świadomości, że 

nawet gdy są słowa, to i tak obok „utrata”. 

Od czego zaczyna się ta opowieść? Wcale 

nie od tego, że „Jurek ogórek kiełbasa i sznurek” 

dostał pracę w buchalterii szpitala psychiatrycznego 

w Tworkach w pamiętnym 1943 roku, 

kiedy to prześladowania hitlerowskie osiągały 

swoje apogeum (a i tak jeszcze nie osiągnęły), 

ani od tego, że zobaczył „dziewczę cud miód” i 

zachwycił się jej niesłowiańską bynajmniej urodą, 

ani od tego, że potem pojawił się ten „inny”, 

Olek, piłkarski mistrz, co Cracovii strzelił gola 

w pucharze, a na dodatek „bardziej amerykański 

był”. Tak dobrze zapowiadający romans, musiał 

się skomplikować (a w każdym razie starał się 

o komplikacje dla podniesienia adrenaliny i 

obudzenia czytelniczej ciekawości, bo romans 

romansem, a czytelnik i ekonomia swoją drogą…). 

Tak więc wcale nie od tego, bo każdy wie 

już, że: „Tak, na początku było pismo, niezbyt 

ładne…” (s. 7). I że „nie spieszyły się słowa do 

kropki” (s. 7). Więc trzeba było jakoś je poskładać 

i co z tego, że do tej kropki, która wcale 

niczego nie kończy. 

„Teraz szyny są szersze…” (s. 11) - mimochodem 

zauważa narrator, który snuje swą opowieść 

„z dzisiaj” (już dawno po wojnie, a przecież 

wciąż sytuujemy się wobec niej). Nasz opowiadający 

jeździ co „wtorek, więc do Tworek” i tam 

na szpitalnej ławeczce, na laptopie wystukuje 

tę historię, co jest niczyja (może tylko jego), a 

zaczęła się „od pisma”, od znalezionego listu, 

do którego trzeba było dorobić wszystko inne 

– jakiś inny początek i jakiś inny koniec – jakieś 

usprawiedliwienie dla tej korespondencji i dla 

naszego nieustannego głodu historii, głodu powieści, 

który nie opuszcza nas nawet w obliczu 

końca światów. Dla naszego „Dlaczego?” 

Jest wojna, hitlerowskie Niemcy pogrążają 

się w szaleństwie, a z nimi cały świat, wszyscy 

ludzie, kto jeszcze żyw. Jest wojna, ale i młodość, 

i apetyt na piękno, i zabawę, i kochanie, i 

pracę, i jedzenie, i życie. Więc jakby na przekór 

traceniu tego, co mija, bo i tak musi, młodzi ludzie 

żyją – najpiękniej jak umieją, tak pięknie, 

jak tylko sobie można marzyć z kiedyś, z przyszłości, 

z własnej „starości”, że tak mogła wyglądać 

młodość wcale nie „durna i chmurna”, ale 

„sielska, anielska”. Bo i świat kreowany mozolnie 

przez narratora tak się jawi – jak marzenie o 

pięknym, młodym życiu, o tym, że możliwa jest 

taka ekspresja piękna i radości, entuzjazmu, miłosnego 

zapatrzenia, że nic – także wojna – nie 

są w stanie temu przeszkodzić. W oczach młodych 

bohaterów nawet niemieccy strażnicy są 

jedynie poczciwi. Bezradni wobec entuzjazmu 

sami pozwalają się w jakiś sposób nim zarazić. 

Sonia, choć to nie z jej perspektywy toczy 

się historia życia (i śmierci), wydaje się ucieleśnieniem 

tego, co piękne, młode, szczere, spontaniczne. 

Swym wdziękiem oczarowuje wszystkich 

dookoła, dla niej podejmuje się najbardziej 

ryzykowne działania, ona dostaje najlepsze 

nagrody. Można by rzec, że swym wdziękiem 

zaczarowuje świat i ludzi. Z pewnością nar-


rator rysuje ją idealną kreską. Soni nie sposób 

nie lubić, nie kochać jej, nie pragnąć. Jej można 

tylko pożądać – jako kobiety, przyjaciółki, pracownika. 

I choć świat zrodzony w wyobraźni 

narratora nie przekonuje mnie właśnie dlatego, 

że nazbyt wyidealizował postacie bohaterów, to 

dobrze, uważam, stało się, że mechanizm, który 

pchnął Sonię w stronę „tej drogi, tej decyzji”, 

pozostaje niewyjaśniony. Pozostał tajemnicą, a 

dzięki temu osnową tej opowieści, węzłem tej 

historii. 

Otóż w apogeum swojego powodzenia, ze 

wszech stron doświadczanej sympatii, w niepojęty 

dla jej przyjaciół sposób „ona się zgadza 

i [...] całą sobą, skupioną w okrzyku, pokornie 

i śmiało, ze zgrozą i spokojem staje, jak tylu 

przed nią do drogi” (s. 9). „Sonia niedosiężna, 

nadto więc kobieca” (s. 30) robi coś przeciwko 

sobie, przyjaciołom, swojej miłości, przeciwko 

instynktowi życia i przeżycia za wszelką cenę. 

I ta jej decyzja nie została wyjaśniona. Mimo 

starań, mimo drobiazgowej próby odtworzenia 

dżemu z brukwi i wodnistej zupy, kenkarty i policyjnej 

godziny. Świat przedstawiony wyraźnie 

rozpada się na dwie części – tę piękną, młodą, 

zakochaną, szczęśliwą i tę, która huczy echem 

na horyzoncie. I nawet jeśli na początku tylko 

„wariatom” to echo przeszkadza, dotrze ono i 

do bohaterów, którzy chcieliby za cenę opowieści 

uratować się od śmierci. I tak sobie myślę, że 

Sonia, właśnie dlatego, że jest tak piękna i tak 

pięknie żyje, nie może tkwić w tym kłamstwie, 

w tej nieuczciwości, która przecież nie jest ani 

jej kłamstwem, ani jej nieuczciwością, ale jakoś 

stała się i jej. Jest tak „nadto”, że nie może być 

byle jak, na niby, może być tylko „naprawdę”. 

Sonia jest taka, jaki mógłby być świat (s. 35), ale 

on taki nie jest i nie chce być, świat układa się w 

inną historię. Można rzec – cèst la vie – trzeba 

umierać. I zdaje się, że to jedyne fatum, któremu 

ulegamy – my tu i oni tam. „I była ich szóstka” 

(s. 39), a nawet więcej, bo jeszcze Marcel z 

żoną i jej siostrą, którzy przepadli w Polskim 

Hotelu, i mama Jurka… „I była ich szóstka”, a 

potem już tylko mniej i mniej. „Utrata odejmuje 

cośkolwiek od ładnej całości” (s. 20). 

Przemysław Czapliński, analizując powieściopisarstwo 

Bieńczyka, uplasował je po stronie 

nieepickiego modelu prozy, czyli powieści 

siebie świadomych, metafikcyjnych, eksponujących 

swą literackość, chętnie nawiązujących 

do innych utworów za pomocą cytatów, aluzji, 

pastiszów… Tak jest i w „Tworkach” – narrator 

dyskretnie, a przecież dokonuje dekonstrukcji 

iluzji mimetyczności, zwraca uwagę na budulec 

świata przedstawionego – i za pomocą „Jurka 

sznurka, burka, Jurka w pół nurka, Jureczka 

smuteczka, Jureczku w porządeczku”, i z powodu 

licznie używanych cytatów, i nawiązań 

do literatury, i z powodu liryzmu opisów. Ale ta 

deziluzja jest podtrzymywana też dzięki temu, 

że Jurek składa wierszyki: „Pierwszy dzień pracy, 

drugi dzień uniesienia. Sonia wyzwala fale 

wzruszenia” (s. 33), które sprawiają, iż wersy w 

wierszach same mu się rozpadajają „średniówką 

dokładnie na środku” (s. 31). I są jeszcze dyskusje 

z Antyplatonem o zasadności (i jakości) 

pisania dziś. A dziś stać nas jedynie na „pisadła”, 

na utwory, które są zapisem rozpadającego 

się sensu, rozpadającej się formy i formuły, 

pisadła, na które składają się dość przypadkowo 

poskładane słowa: „od braku powszechnego referenta 

wiruje oberwana oś ziemi” (s. 45). Stać 

nas jedynie na „rymy” pacjenta szpitala w Tworkach… 

Jureczkowi smuteczkowi nie spodobały 

się teorie Antyplatona, ale czy „jego”, „Jurka 

mazurka”, historia całkiem podobnie nie rozpadła 

się z braku sensu, czy jego i Soni, i Olka, i 

Marcela… historie nie rozsypują się jak koraliki 

z pękniętej nitki. Tkać opowieść, tkać, ale nici, 

czy tego chcemy, czy nie – rwą się i rwą, kłam 

zadając możliwościom spełnienia naszych pragnień, 

by opowieść trwała, składała nas i świat, 

nas ze światem i z losem. Wcale nie dlatego, że 

to jedynie „wariata opowieści”. Wobec utraty, 

śmierci, przemijania, wojny… – każda opowieść 

po prostu musi się rwać (i urwać) i jest to jedyne 

fatum, jedyna konieczność, której ulegamy 

my i tkaniny naszych opowiadań. Jurek ogórek 

nie chce przyjąć do wiadomości, że pisadło to 

wcale nie dziwadło, „spadło i zbladło. Drymadło, 

owadło. A zwłaszcza ha, ha, ziewadło” (s. 

45). Niedługo będzie musiał sam antyplatoński 

gest uznać. Są jedynie cienie. Nie ma, nie ma, 

nie znajdziesz idei. Możesz tylko opowiedzieć 

o pannie pięknej, o miłości pierwszej, ale i tę 

historię cudną urwiesz w pół i na koniec zostaniesz 

„bez słów”. Żyjemy nie tylko w cieniu, 

który został pozbawiony swego źródła, żyjemy 

bez słów wobec tego, co nieuniknione i nieopowiedziane 

pozostaje. Gdyby nie to, że kilka 

razy pojawiły się, jak sądzę, jedynie literówki 

(niechcące, niezamierzone błędy) w wydanym 

nam tekście, napisałabym, że już na poziomie 

samych słów następuje utrata – już same słowa 

tracą siebie. Tak, żyjemy ze słowami czy bez nad 

Utratą. 

Marek Bieńczyk, 

Tworki, 

wyd. II, 

Wydawnictwo Sic!, 

Warszawa 2007.


Krzysztof Hoffman 

Kapryśniak 

1. 

Nie zapominajmy, że: 

„Z mówienia o języku niewiele wynika, 

podobnie jak z mówienia o aniołach. Anioł jest 

stworzeniem doskonałym i chociaż jedyne 

prawdziwe zagrożenie płynie ze strony Boga 

lub jego braku, na aniele 

możesz się łatwo poślizgnąć. Niektórzy nasi poeci 

piszą w języku aniołów, inni się w nim spowiadają, 

bo to język na czasie, czas jest teraźniejszy 

i innego nie będzie”. 

(„Czy ktoś już się rozegrał?”) 

2. 

Szkic dotyczący działalności literackiej Adama 

Wiedemanna, który podałby tezę, iż jest to literatura 

niełatwa do zgrabnego przedstawienia krytycznego, nie 

powiedziałby jednocześnie nic. Nie mogę jednak powstrzymać 

się od wrażenia, iż właśnie taka postawa wynika 

z jego twórczego dossier: utrudnić temu, kto czyta 

jego książki, a także i temu, kto o nich pisze, jakąkolwiek 

wygodną klasyfikację. Mówiąc inaczej, spodziewać się 

można po bohaterze niniejszych notatek, iż zaraz napisze 

kolejną książkę, która swoiście w geście palinodii 

postawi wcześniejsze diagnozy jeśli nie pod znakiem 

zapytania, to przynajmniej w kłopotliwej sytuacji. Niemniej 

takie proteuszowe metamorfozy również można 

starać się nazwać. Dla mnie jest to po prostu „literacki 

kaprys”. 

3. 

Po pierwsze, jest to kaprys dziecięcy, 

a więc coś ulotnego, efemerycznego, co 

dąży ku temu, by szybko zniknąć, pozostawiając 

jednak po sobie ślad w pamięci, 

a jednocześnie coś urzekającego swoją 

(być może pozorną) naiwnością, łatwowiernością, 

iż „skoro tak chcę, to tak ma 

być”. Literat ma kaprys, żeby coś napisać, 

więc to pisze. Raz będzie to czysta 

gatunkowo bajka („Bajki zwierzęce”), 

kiedy indziej podskórnie przesycone 

seksualnością oniryczne pływy narracji 

(„Sceny łóżkowe”), przy jeszcze innej 

okazji fikcyjne, bo czerpane ze świata fikcji kultury, 

anegdoty (jak to miało miejsce w jednym z 

numerów „Twórczości”, gdzie pojawił się zbiór 

„Z legend o Mozarcie”). 

Kaprys w tym pierwszym znaczeniu jest 

„chwilową, łatwo zmieniającą się zachcianką; 

fantazją, dziwactwem”. Ma w sobie coś z mitu 

twórczego szaleństwa: oto siadam, dopada mnie 

fantazja, moja wrażliwość językowa zaczyna 

pracować za mnie i mam zachciankę, aby coś 

napisać. To radosne grymaszenie, a także flirtowanie 

z czytelnikiem, z konwencją grymaszenia. 

Jest to kaprys przelotny, ale też taki, któremu 

trzeba dogodzić. Efektem jest nie tylko 

satysfakcja, ale i… paradoksalnie szansa na porozumienie. 

Jeżeli kapryszę, stawiam twardo na 

swoim, przedkładam to, co i jak chcę powiedzieć 

nad to, kto mnie wysłucha – ostatecznie 

mogę wpaść w rolę błazna, przywdziewając szaty 

kroju buffo. Taki literacki histrion nie epatuje 

kaprysami per se – lecz kaprysi, bo ma do tego 

prawo. Czy przy takim rozumieniu należy się 

dziwić słowom Wiedemanna, iż „Mickiewicz 

niespecjalnie […] jednak czytam go jakoś tak 

obojętnie, bez cienia sympatii, sam nie wiem 

czemu, po prostu tak już jest i koniec, może to 

kwestia poczucia humoru, w momencie, kiedy 

jemu się wydaje, że napisał coś strasznie śmiesznego, 

to mnie akurat wcale nie do śmiechu, a 

przecież wiadomo, że «najlepiej porozumieć się 

opowiadając sobie nawzajem dowcipy, czy też 

anegdotki»” („Res Publica Nowa”, 1998 nr 7/8, 

wyr. moje – KH). 

4. 

Kaprys w drugim znaczeniu to kaprys losu – 

ten, który przychodzi niespodzianie, coś zmienia, 

wyciska sobą piętno, tak jak kaprys pogody 

czasem daje w kość, nagle zaskoczy feerią barw 

niczym kaprys mody. 

Ten rodzaj kaprysu jest – w mojej roboczej 

typologii – najbardziej zagadkowy. Nie możemy 

go przewidzieć, a jednak wiemy, że jest. 

U Wiedemanna objawia się zmienną sytuacją 

głównych bohaterów jego twórczości, tj. autora 

i czytelnika. Niekiedy ma się wrażenie, iż 

po jednej stronie tekstu jest kobieta, po drugiej 

mężczyzna, lecz po chwili role się odwracają. 

Czasem ma się wrażenie, iż tekst jest pisany


przez dziecko i dla dziecka (ot, na przykład taki 

dystych: „Syczy żmija do robaka / Mówi robak: 

«Toś ty taka!»”). 

Jeśli jest to kaprys losu, to losem jest tutaj 

język – twór nieprzewidziany, zastany i zarazem 

nieprzewidywalny, zmienny. Co było pierwsze 

– tytuł książki prozatorskiej „Sęk, pies, brew”, 

czy może najpierw autor napisał pięć opowiadań, 

a potem dał francuski tytuł „Pięć krótkich 

utworów”, czyli właśnie Cinq pičces breves? Na 

to pytanie nie znajdziemy odpowiedzi, niemniej 

znaczącym jest, iż w posłowiu do swego tomu 

Wiedemann pisze: „Reszty dokonał przypadek 

i mój brak wyobraźni”. 

5. 

Wiedemannowski kaprys ma jeszcze jedno 

znaczenie. W terminologii muzycznej jest to 

„utwór instrumentalny polifoniczny, oparty na 

technice imitacyjnej, mający swobodną budowę 

i pogodny charakter”. Definicja ta obowiązuje 

do XVII wieku, później w wieku XIX zaczyna 

kojarzyć się z wirtuozerią i maestrią. 

O pogodzie ducha już wspominałem. Lecz 

być może to właśnie te trzy czynniki fundujące 

kaprys muzyczny (1. polifonia, 2. imitacja 

i 3. swoboda) stanowią summę działań artystycznych 

pisarza. Tom poetycki „Rozrusznik” 

kończy lista „sampli”. Tworzą ją teksty kultury 

– podstawy i źródła – poszczególnych utworów, 

które jednak nie powstały na zasadzie prostego 

kopiowania, lecz wsłuchania się w owe źródła, 

cięcia, przetwarzania i komponowania na nowo. 

Oto kaprys współczesny – kaprys, w którym 

polifonia zbudowana jest z tak wielu głosów, iż 

zlewają się w jeden, nie zaś imitacja, to naczelna 

dyrektywa kompozycyjną, bowiem w świecie, w 

którym kultura ma status podejrzanej, nie można 

kopiować wprost, lecz na zasadzie swobodnego 

przetworzenia imitacyjnego. 

Taki aspekt muzyczny pełni u Wiedemenna 

jeszcze jedną funkcję: daje rytm. Przypomnę 

tylko, że dla Greków rhytmos stanowił 

podstawę życia. I jeśli jest coś, co scala i ożywia 

tę hybrydyczną twórczość, to właśnie literackie 

tętno dyktowane przez język sensu largo. W 

„Bajkach zwierzęcych” będzie to rym, w książce 

„Długo w noc – Sonata” – rytm splotu języków 

muzyki, obrazu i słowa (akcent odsyłający nas 

do źródeł poezji), w „Scenach łóżkowych” – język 

wideoklipu, gdzie każdy ze snów, jakkolwiek 

stanowi płynną całość, rozrywa się przez 

nieprzewidziane cięcia narracyjnych asocjacji, w 

„Pensum” wreszcie, do którego cała ta opowieść 

zmierza, a w którym można znaleźć (w tekście 

o takim samym tytule) słowa o „poczuciu bezpieczeństwa, 

jakie daje wyraźny rytm” – naprzemienność 

wierszy i, co prawda nielicznych, lecz 

dobrze sprawdzających się w roli kontrapunktu, 

ilustracji. 

6. 

Jakie jest „Pensum”? Tym razem kaprys autora 

polega na tym, że... kaprysi jakby mniej, o stopień 

słabiej, że ponad własne nieprzewidywalne humory 

przedkłada coś, na czym mu zależy, albo też po prostu 

kaprysi inaczej. Incipit wiersza o tytule „Wiersz 

Vivienne” brzmi następująco: „Vivienne pisze w 

tym wierszu, że nie lubi”. Cała pierwsza strofa, zaczynając 

od słów „nie lubi”, jest w istocie tłumaczeniem 

wiersza pod tytułem „The Vegan Bar and Gaming 

Lounge” autorstwa nowozelandzkiej poetki 

Vivienne Plumb. Tłumaczeniem trzymającym się 

na tyle blisko tekstu, że właściwsze być może byłoby 

stwierdzenie, iż strofa jest przekładem utworu 

na język polski, z gramatyczną zamianą pierwszej 

osoby na trzecią. Owa więź z oryginałem rozszczelnia 

się jednak pod koniec fragmentu, choćby wtedy, 

gdy na wzmiankę o trupach pojawia się wtrącenie 

„o rany!”. W części drugiej anglojęzyczny utwór nie 

panuje już samodzielnie, lecz przeplata się w nim 

tekst „inny”. Tam, gdzie były pierwotnie słowa o 

raczej „nieznacznej hojności” w nalewaniu drinków, 

narrator snuje dygresję na temat włosa, który 

pojawił się parę wersów wcześniej. Gdy Plumb w 

kodzie swego wiersza pisze: „In the hotel I woke in 

the / obsequious dark, not knowing / where I am, 

where I was, / not knowing”, u Wiedemanna jest: 

„Vivienne wyrusza z powrotem, jest już w hotelu, 

ciemności / są obsequious, tego słowa też nie znam, 

ale brzmi / dobrze, ponownie wprowadza element 

grozy, bo Vivienne / czuje się zagubiona, «nie wie, 

gdzie jest» i «nie wie, gdzie była»”. Pod tekstem 

„The Vegan Bar and Gaming Lounge” świeci już 

tylko biel kartki, lecz „Wiersz Vivienne” roztacza 

jeszcze trzecią strofę: 

„Tłumaczyłbym ten wiersz dalej, 

ale mi się skończył. 

Mimo że leci Prokofiew, słyszę teraz 

Elę Mielczarek z jej »Hotelem Grand«, 

ciiisza 

wśród hotelowych ścian, mieszkam 

tutaj w hotelu 

i widok mam na Binks. Cześć, Binks, jak się 

masz? Binks 

w odpowiedzi się włącza, wyrzuca ciepłe fale 

sztucznego wiatru z kuchni, 

czuję wyraźnie obierki, jak na wsi, 

kiedy babcia siekała żarcie dla świń. 

Miałem zamiar dodać, 

że wszystko mi jedno, gdzie jestem, 

ale wiersz Vivienne 

wpędził mnie w melancholię, 

mogłem go dzisiaj nie czytać”.


Niby wszystko jasne. Jest tekst oryginału (jawnie 

zasygnalizowany, a do którego czytelnik wcale 

nie musi zaglądać), jest komentarz, jest wiersz, który 

powstaje pod wpływem jego lektury... Lecz jak 

powstaje? U Wiedemanna podmiot mówi: „Tłumaczyłbym 

ten wiersz dalej, ale mi się skończył”. 

Pierwszą strofę można jeszcze określić mianem 

przekładu, druga powstaje co najwyżej na motywach 

źródła. Czy jest to zatem jedynie zapis pracy 

tłumacza wraz z jego uwagami, dygresjami i wątpliwościami? 

Czy raczej wiersz o wierszu, tak jak 

sugeruje to tytuł? W palimpsestowej tkance utworu 

prześwieca przez siebie szereg tekstów: wiersz Vivienne 

Plumb, jego przekład na język polski, komentarz 

do przekładu, tekst rzeczywistości, która 

wraz z przynoszonymi zapachami otwiera na proustowską 

modłę tekst pamięci i wspomnień, wreszcie 

sam „Wiersz Vivienne”, który powstaje na styku 

poprzednich, lecz nie stanowi żadnego poziomu 

meta, miesza porządki, zazębia je. Wydać by się mogło, 

iż cały urok wiersza, jak to nierzadko zdarzało 

się w przypadku utworów z „Rozrusznika” (1998), 

zasadza się na owym pomieszaniu z poplątaniem; 

jednak tak nie jest, „Wiersz Vivienne” nie wyczerpuje 

się w hyfologicznej gmatwaninie. I jakkolwiek 

domeną poezji jest budzenie poczucia niedosytu, to 

całość rozładowuje pointa, która w swej prostocie i 

naiwności pragnie być brana jak najbardziej serio. 

Być może właśnie dlatego najnowszy tom Wiedemanna 

czyta się bez poczucia zmęczenia, jakie 

nachodzi nawet najwierniejszych czytelników poezji, 

gdy zabierają się za autorów stosujących wszelkie 

retoryczne wybiegi i zabiegi, byle tylko wytrącić 

czytelnikowi z dłoni zalążki interpretacji – „Pensum” 

nazywa niektóre rzeczy wprost i robi to bez 

skrępowania. Jeśli Joanna Orska pisała o poprzednim 

tomie „Kalipso” (2004), iż autor „dąży raczej 

do spłaszczania znaczeń, jakich wehikuł stanowiła 

liryka, i obniża styl, aż przyprawi tradycję o utratę 

znaczenia” („Odra”, luty 2006), to – niezależnie, czy 

zgodzimy się z ową diagnozą, czy też nie – rzeczony 

zbiór wierszy po prostu taki nie jest. W miejscu 

potencjalnego spłaszczenia pojawia się otwartość, 

w miejscu utraty znaczeń – emocje i uczucia. Wystarczy 

popatrzeć na to, jak kończą się poszczególne 

wiersze: „Chciałbym ci czymś zagrozić, inaczej cię 

stracę” („Czy ktoś już się rozegrał”), „jest tak piękny, 

/ że nie odważyłbym się go dotknąć, to wszystko” 

(„Chłopiec”), i wyjątkowa w swej melodii fraza: 

„jedna dusza przypada na 5-10 osób; w każdej z 

nich się kochałem” („[do ośmiu]”). 

Wiedemann stara się swojego czytelnika zjednać 

poprzez okazywanie mu syntonicznej wrażliwości, 

zabiega o niego, podczas gdy wśród jego 

kolegów-poetów lansuje się postawę niedosiężnego 

arystokraty obwarowanego lustrami ironii. 

7. 

Nie chcę przez to powiedzieć, iż 

„Pensum” to książka dla łaknących ckliwych 

momentów, w której wiersze od pierwszej do 

ostatniej strony epatują czytelnika opisami samopoczucia 

podmiotu. Rzecz w tym, iż pierwiastki 

zgrywy czy podpuchy nie spełniają się 

w sobie samych, lecz stanowią raczej poręczny 

wehikuł przemycania treści, jakie – co chwila 

słychać takowy głos – nie przystoją współczesnej 

poezji, tj. treści pozbawionych konwencji 

błazenady. A karnawałowej scenerii u Wiedemanna 

nie brakuje. Wyliczać można długo: 

„Bo też nigdy nie jest tak, 

że wszystko na ciebie pasuje, 

nawet jeśli twój rozmiar pasuje 

wszystkim”. („[wakacje]”) 

„Mamusiu! 

Tak wołają żołnierze w akcji, 

kurwy w czasie pracy”. („[o zapach]”) 

„Panią złapał kaszel 

i zepsuł pół Sarabandy. Zepsuł całą, 

bo sam się rozkaszlałem”. („[tysiąc]”) 

„W tej sytuacji musi dojść 

do rękoczynów, chociaż 

trudno wykonać abstrakcję 

gołymi rękami, a ręce 

z natury raczej są gołe. Pojęcie rękawiczek 

całkiem słusznie przyciąga 

wszystko, co najgorsze”. („Pensum”) 

Zabawa z wieloma frazami, których 

nie ujawniam, aby nie popsuć już całkowicie 

przyjemności lektury, polega na odkrywaniu, 

że za słowami, które przy pierwszej, drugiej i 

trzeciej lekturze, wydawały się absolutnie przejrzyste, 

w istocie rozlega się tłumiony chichot. 

Wszystkie te figle można rzecz jasna potraktować 

również jako kaprys, lecz jest w nim wówczas 

duża doza kabaretu, jednym słowem jest 

to kapryśność kabareciarska. Inaczej mówiąc, 

powtórzę raz jeszcze, teksty przynoszą kpiarską 

czy też ludyczną nutę nie z samej potrzeby rozrywki, 

lecz aby rozładować treści, które inaczej 

grzmiałyby pompatycznością i były nie do zniesienia. 

I tak, wiersz „Useful Knowledge”, który 

wygląda na purnonsensowny kolaż z napisów


informacyjnych, co udają jedynie, iż ich autor 

znał język angielski („In case of emergency 

force side windows out to exit. / Wet is banished. 

Routine suffers the same fate. [...] To alert 

train crew open door and press strip”), zamyka 

przeróbka cytatu z Nietzschego, którą czytam 

już bez uśmiechu: „What he doesn’t know, can 

hurt you”. 

8. 

Jako czynnik w silnym stopniu nieznany 

w twórczości Wiedemanna traktuję nagromadzenie 

w „Pensum” elementów nostalgicznych, 

obrotów za plecy, przypatrywania się upływowi 

czasu. Widać, iż nie jest to pierwsza książka poety, 

gdyż niejednokrotnie w swoich wierszach 

sugeruje, że pewna praca poetycka została wykonana, 

a wraz z nią przyszła wiedza, do tej pory 

niedostępna. „Nie jest chyba złudzeniem, że życie 

to stopniowe / zbieranie argumentów, czy 

raczej pozbywanie się ich. / Rodzimy się z gotową 

argumentacją i dopiero / po jakimś czasie 

brak nam słów” – w takim duchu pisze autor już 

w drugim wierszu z „Pensum”, w sonecie „[brylant]”. 

Jeśli kolejny tekst otwierają słowa: „Przewidywalność 

przyszłości wzrasta” („[wakacje]”), 

to podmiot mówi w nich nie tyle o tym, co ma 

nadejść, ile o przeszłości. Właśnie dzięki temu, 

iż minione wydarzenia zaczynają układać się w 

historię o możliwej do obserwacji logice, rośnie 

też przewidywalność owej opowieści. Widać, 

że coś się skończyło, coś przeminęło: „Gdy jesteśmy 

młodzi, / myślimy, że jest śmieszniej, 

że jest niebywale / wyposażone zaplecze” („[na 

zaplecze]”), „Jak można z puentą czekać aż na 

koniec wiersza? / W życiu tak nie jest. Puentę 

mamy już za sobą / i cieszmy się nią, bez żalu, 

bez rymu, bez wtórności” („Muza”), a nawet 

coś zostało utracone: „numery się kasują razem 

z telefonem” („[na zaplecze]”). Rzeka czasu w 

wypadku poezji Wiedemanna nie okazuje się 

wytartą metaforą – porywa, jej nurt przyspiesza, 

zniewala, na końcu zaś szumi wodospad, który 

ciska i roztrzaskuje o skały: „świat się starzeje do 

tyłu / i kiedy jest już naszym wnukiem, umieramy” 

(„Nauczyć się chodzić”). Lecz, aby nic nie 

było aż tak oczywiste, na czytelnika, który już 

myśli, że znalazł klucz do wszystkich zamków 

tej poezji, czeka też podstępna i kapryśna mina: 

„Natomiast z pierwszego pobytu w Wiedniu 

zachowałem raczej przykre wspomnienia. / 

Wspomnienia... wspomnienia. To jest bardzo 

ładne zdanie teraz. / W ogóle bardzo ładny 

motyw” („Moje balety”). 

9. 

Nie są to rzecz jasna zapiski wyczerpujące temat, 

lecz nie mają też takich ambicji. W ich niepełności 

coś jest na rzeczy. Jeśli wolno mi bowiem 

odwrócić na chwilę konwencję i pobawić się w kapryśnego 

krytyka, musiałbym stwierdzić, iż tym, co 

mi doskwiera, jest – tak jak jawi się to w niniejszych 

notatkach – swoista atomizacja „Pensum”. Wiedemann 

podsuwa swoim czytelnikom popisy sprawności 

językowej, dowody wyczulenia na melodię 

języka, chwytliwe motta do kolejnych szkiców, lecz 

tym samym, przykuwając uwagę do coraz to nowszej 

gnomy, tracimy z pola widzenia większą całość. 

Najnowszy tom rozprasza się na pamiętliwe fragmenty, 

ponad którymi nie potrafię zbudować całościowej 

narracji. Zaobserwować to można zresztą w 

recepcji krytycznej „Pensum” – jeśli pisano o rzeczonym 

tomie, a pisano w jak najbardziej pochwalnej 

tonacji, składając słuszne laudacje – obróbce 

poddawano poszczególne frazy. Nie zdobyłem się 

nigdzie na próbę diagnozy globalnej, gdzie wybrane 

cytaty służyłyby za egzemplifikację pewnej myśli 

przecinającej tom wszerz – od początku do końca 

(bo za takową nie można potraktować refleksji na 

temat czasu. Gdyby tak zrobić, dobra jedna trzecia 

książek poetyckich znalazłaby się w tej samej kategorii). 

Brakuje mi porozumiewawczego łypnięcia 

okiem, które autor posyłałby nie ze środka wierszy 

(szczególnie cenię pod tym względem sąsiadujące 

ze sobą sonety: „Korespondencja Iwaszkiewicza 

i Andrzejewskiego”, „Końskie zdrowie”, „Wesele 

Fingala”, „[do ośmiu]”), lecz ponad nimi. Ale czy 

nie jest to jedna z nielicznych (tym razem) pułapek 

zastawionych na nie dość dociekliwego czytelnika, 

albo też na czytelnika o „niepotrzebnych” 

(nadmiernych) wymaganiach? Na to pytanie nie 

znajduję odpowiedzi, a przecież łapię jeszcze jedną 

chwytliwą myśl... 

10. 

„Zawsze podążaj za tym, kto cię naciągnął. 

W ten sposób 

nie unikniesz sukcesu” 

(„[siano]”) 

Adam Wiedemann, 

Pensum, 

seria: Wielkopolska Biblioteka Poezji, 

Wyd. Wojewódzka Biblioteka Publiczna i 

Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, 

Poznań 2007.


Nina Olszewska 

Skandaliczny brak skandalu 

Autorka: Ewa Madeyska. Tytuł: „Katoniela”. Główna 

bohaterka: katoliczka Aniela. Bardziej katoliczka 

czy bardziej Aniela, chciałoby się zapytać po wstępnym, 

czytelniczym zaprzyjaźnieniu z tą panią. Sama 

zainteresowana pewnie odpowiedziałaby, że katoliczką 

nie jest. Nie wierzy. Nie praktykuje. Do sakramentów 

nie przystępuje. Po chwili z lekkim zakłopotaniem 

sprecyzowałaby: szukam. I tu ją mamy. Pyta tylko, niby 

niczego nie zakłada z góry, pragmatyczna taka, powątpiewa, 

ale... gdzieś głęboko siedzi w tej Anieli strach, 

że faktycznie mogłaby szukać i nie znaleźć. Bo w tej 

dziedzinie „nie znaleźć” to tyle samo, co zostać skazaną 

na samotność w wymiarze kosmicznym. A tego Aniela 

się boi. Bo Aniela samotność zna. Jak to jest być dzieckiem 

nie do końca chcianym, nieumiejętnie kochanym, 

jak to jest w małżeństwo bez miłości z głupoty się władować, 

wie doskonale. Jak to jest gubić się w życiu, co 

krok upadać, ciosy znosić, Aniela wie. 

Skandalizująca, szokująca, łamiąca tabu, antykatolicka. 

Strach się bać. Antykościelna według autorki. 

Według sporej części krytyków. Według anonimowego, 

a jednocześnie wszechwiedzącego autora noty wydawniczej. 

Ciekawa sprawa – ja też tę książkę czytałam i 

nijak tego policzka wymierzonego strukturom Kościoła 

nie widzę. I skandalu nie widzę, i tabu mi się jakoś 

szczególnie nie połamało. Skandal w obecnych czasach 

to słowo-banał, słowo-nic, skandal to jest jak Doda 

ujawnia, że majtek nie nosi. Antykatolicka? Raczej antyrodzinna, 

przepojona goryczą jakąś niewiadomego 

pochodzenia pod adresem podstawowej komórki społecznej, 

bez względu na religijne tło. Wyraźną antypatię 

autorki do Kościoła wyczuwa się raczej w warstwie 

leksykalnej niż w faktycznej fabule powieści. 

Książka Madeyskiej od strony technicznej prezentuje 

się bardzo ciekawie. W narracji brakuje jakiegokolwiek 

usystematyzowania, porządku, „Katoniela” 

to zlepek wspomnień, myśli, skojarzeń, przywoływanych 

chaotycznie, budujących w pewnym sensie 

nastrój niedomówienia, z lekka zamglony, niejasny. 

Przez powieść przewijają się różnego rodzaju wątki, 

słowne strzępki, pojedyncze zdania, które dokładnie 

omówione, wyjaśnione, zamienione w konkretne historie 

zostają dopiero razem z zakończeniem książki. 

Język powieści, chwilami wręcz niesmaczny i przekoloryzowany, 

przybiera momentami stylizację biblijną, 

do symboli chrześcijańskich nawiązuje (karty choroby 

wiszące na łóżkach pacjentów jak napis INRI 

na krzyżu; szeol kubła na śmieci), nie ucieka przed 

przekraczaniem norm językowo-obyczajowych. Muszę 

przyznać, że warstwa językowa powieści zrobiła 

na mnie początkowo spore wrażenie, jednak w miarę 

czytania zrobiła się ciężka, nieco nudnawa, chwilami 

niesmaczna, podsumowując: ciekawie, ale bez rewelacji. 

O bohaterach można w dużym skrócie powiedzieć: 

niemal wszyscy mężczyźni są źli, niemal 

wszystkie kobiety nieszczęśliwe. Teoretycznie. 

Radość i spełnienie, którego kobiety mogłyby zaznać, 

odbierane są im, rzecz jasna, przez owych 

złych mężczyzn i nieludzki, ponury katolicyzm. 

Istnienie schematu: rodzina, w której żona krzywdzona 

jest w ten czy inny sposób przez męża, lecz 

nie odchodzi od niego i trwa dzielnie w swoim 

cierpieniu, zostało automatycznie zrzucone 

na karb niehumanitarnej działalności Kościoła. 

Matka Anieli cierpi, Aniela cierpi, Marta, siostra 

głównej bohaterki, umiera jako młoda kandydatka 

na zakonnicę – wszystko przez katolicyzm. Czy 

słusznie? Książka przepełniona jest żalem: pretensjami 

Anieli do losu (Boga?), w związku ze 

śmiercią siostry, chorobą matki, chorobą własną, 

mężem fanatykiem religijnym i potworem jednocześnie. 

Mnóstwo żalu, mnóstwo żółci, które 

tak łatwo przekuć w deklarację antykatolickiego 

charakteru książki. Za duże uproszczenie, według 

mnie. Trudno przyjąć, że wszystkie nieudane małżeństwie, 

które mimo wszystko się nie rozpadają, 

i wszystkie złe emocje z tego wynikające, to efekt 

przywiązania ludzi do religii i z religią tą związanej 

przysięgi małżeńskiej. Lepiej nie porywać się 

na stwierdzenie, że wszyscy działacze kościelni to 

psychopaci. Nawet w książce Madeyskiej zupełnie 

zgodnie i szczęśliwie funkcjonuje małżeństwo 

Poli, przyjaciółki Anieli, z Jerzykiem – zaangażowanym 

jak najbardziej w ruchy religijne. Czyli 

jednak można...? 

Jeśli „Katoniela” piętnuje jakiekolwiek zjawiska, 

to, pomimo antykatolickiego zacietrzewienia, 

najbardziej dostaje się wszelkiego rodzaju patologiom 

społecznym, układom patriarchalnym, nie 

Kościołowi. Antyrodzinna – tak, feministyczna – 

tak. Antykatolicka? Może to niezły wabik, chwyt 

reklamowy, ale teoria bez przełożenia na praktykę. 

Nie wiem, czy to Madeyska nieumiejętnie zrealizowała 

swój zamysł, czy raczej kampania reklamowa 

książki nie do końca oddaje jej sens. Wiem 

na pewno, że zapowiadanego szumnie skandalu 

nijak się nie dopatrzyłam, ale trzeba przyznać, 

że „Katoniela” to całkiem niezły kawałek prozy, z 

którym warto się zapoznać. 

Ewa Madeyska, 

Katoniela, 

Wydawnictwo Literackie, 

Kraków 2007.


Hanna Jaxa-Rożen 

Dla wszystkich byliśmy 

równie nieważni 

Niby nie sposób zrozumieć ludobójstwa, 

eksterminacji, niszczenia jednego narodu przez 

inny, rzekomo lepszy i wybrany. A jednak w historii 

ludzkości zdarzył się Holokaust, tragedia 

europejskich Żydów, której ogrom poznajemy 

dzięki świadectwom tych, którzy przeżyli. 

Literatura Holokaustu ma charakter międzynarodowy, 

powstała w wielu językach i wielu 

formach pisarskich i dzięki niej wiemy, że: „... 

to nie tylko śmierć, ale całkowita destrukcja; 

nie morderstwo, z którym wiąże się pewien 

sens gwałtu na osobie, lecz anihilacja tak masowa 

i niezróżnicowana, że niemal pozbawiająca 

śmierć jakichkolwiek osobistych aspektów, 

a przez to czyniąca ją praktycznie anonimową 

bądź absurdalną” (A.H. Rosenfeld, Rozważania 

o literaturze Holocaustu, przeł. B. Krawcowicz, 

Warszawa 2003, s. 19). 

Skojarzenie największej w historii hekatomby 

z książką Emira Suljagicia „Pocztówki z 

grobu” nie jest ani oryginalne, ani bezzasadne 

– sam autor czyni takie porównanie: „Wracając 

zrozumiałem, że droga do Srebrenicy nie jest 

drogą prowadzącą w przestrzeni, lecz w czasie, 

to skok wstecz, podróż do ostatniej enklawy 

bałkańskiego nazizmu. Pomyślałem, że Srebrenica 

to taka nasza »mała« Treblinka, oddalona o 

cztery godziny jazdy z Sarajewa i trochę mniej 

z Tuzli. W pewnej chwili, gdy szedłem przez 

główny rynek miejski, zmagając się z napierającymi 

wspomnieniami, przyłapałem się na tym, 

że stąpam na palcach – uczucie, że depczę po 

zwłokach najbliższych było tak silne, że niemal 

namacalne (s. 134-135). 

Jeszcze bardziej niezrozumiały od samego 

ludobójstwa staje się więc fakt, że ledwie pięćdziesiąt 

lat od katastrofy II wojny światowej, w 

tej samej Europie, która na własnej skórze jej 

doświadczyła, znów się ono wydarzyło. Wydarzyło 

się o raptem kilkaset kilometrów od krajów, 

które uważają się za strażników standardów 

etycznych, wydarzyło się w obliczu zbrodniczej 

obojętności narodów. I jak bardzo nie podobałaby 

się nam współczesna amerykańska polityka 

jednostronnych decyzji, nie można zapomnieć, 

że ani Unia Europejska, ani NATO, ani nawet 

ONZ, w obliczu ludobójstwa dziejącego się na 

ich progu nie zareagowały na prośby zdanych 

na łaskę i niełaskę mieszkańców Bośni i nie 

zdobyły się na skuteczne działanie. 

Wróćmy jednak do książki. 

„Pocztówki z grobu” to niezwykła opowieść, 

swoisty album, składający się z przeplatających 

się ze sobą obrazów – ni mniej, ni więcej, tylko 

właśnie pocztówek z grobu. 

Przede wszystkim jest to osobista opowieść 

autora, wspominającego wojnę bałkańską. Chociaż 

przedstawiane nam obrazy dążą raczej do 

prostoty, lakonicznego opisu (czy można inaczej 

opisywać tragedię?), autor nie unika refleksji nad 

sobą i otaczającą go rzeczywistością. 

Ta refleksja chwilami 

stanowi nieledwie spowiedź 

– paradoksalnie jednak tylko 

przez absolutną szczerość wobec 

własnych uczuć i przeżyć 

można oddać sprawiedliwość 

kilkuletniej egzystencji ludzi, 

których już nie ma, spróbować 

przybliżyć nam ich odczucia. 

Rękojmią obiektywizmu 

świadectwa ocalonego jest 

jego autentyczność: „Był 18 

maja 1992 roku. Mój pierwszy 

dzień w Srebrenicy. Spędzę 

tutaj następne trzy lata, ponad 

tysiąc podobnych do siebie 

dni. [...] Pamiętam ten dzień 

jako jedyny w moim życiu, 

kiedy poczułem się całkowicie 

wolny, choć brzmi to dziwnie, 

zważywszy, że wojska serbskie 

otoczyły miasto, dzień, w 

którym po raz pierwszy poczułem 

głęboki wewnętrzny 

imperatyw, żeby przeżyć. To 

jedyne uczucie, jakie zapamiętałem” 

(s. 13). 

Jednak istotą książki, 

impulsem, z którego się zrodziła, 

nie jest potrzeba własnych wyznań. W 

tragicznie powtarzającym się cyklu nieliczni


ocaleni zawsze spisują swoje opowieści po to, by 

oddać hołd tym, którzy nie przeżyli. Jedynym 

usprawiedliwieniem własnej egzystencji po tak 

wielkiej katastrofie staje się ocalenie pamięci o 

towarzyszach niedoli. Jak pisze Emir Suljagić: 

„Przeżyłem tak, jak oni umarli” i dalej „...jestem 

przekonany, że miejsce urodzenia jest nieistotne 

w porównaniu z miejscem śmierci. Pierwsze nic 

o nas nie mówi [...]; drugie mówi wszystko o 

naszych poglądach, przekonaniach, wyborach, 

którym zostaliśmy wierni do końca, póki nie 

dosięgła nas śmierć” (s. 7). 

Nic dziwnego więc, że najbardziej dręczy 

autora „Pocztówek” właśnie bezimienność ofiar, 

to, że zginęli na darmo: „O nich właśnie myślę, 

o tych postaciach pozbawionych nazwiska, bez 

tożsamości, które staną się bezimiennymi liczbami. 

Ilu takich się przewinęło, ilu z nich któregoś 

dnia po prostu nie zjawiło się tam, gdzie byli 

jeszcze wczoraj, a my nie odczuliśmy ich braku, 

bo to miejsce zajęli inni, którzy też później 

odeszli. Znikali bezgłośnie, równie cicho, jak 

istnieli, tak jakby nagle przestali spacerować po 

miejscowym targu [...]” (s. 163). Przeplatające 

się obrazy rejestrują wydarzenia wielkie i małe, 

znaczące i pozornie błahe. W rzeczywistości 

jednak nic nie jest tu bez znaczenia – historia 

objawia nam zarówno swą nieludzką twarz, dla 

której niczym jest jednostka, jak i tę skupioną 

na czynach pojedynczych osób, na decyzjach, 

które choć zapadają w ciągu sekund, decydują 

o życiu lub śmierci. Z perspektywy mieszkańca 

zatłoczonej enklawy przede wszystkim widać 

Historię bezosobową, w okrutnie przypadkowy 

sposób pochłaniającą ludzkie istnienia tysiącami, 

dziesiątkami, setkami tysięcy: „Po czterech 

eksplozjach na betonie została setka martwych 

chłopców, zabitych w chwili, gdy biegali za piłką, 

i kto wie, ilu jeszcze okaleczonych, których 

nawet nie przyjęto do przepełnionego szpitala” 

(s. 133). Lub inny fragment: „Dziesięć tysięcy 

ludzi, dziesięć tysięcy trumien, dziesięć tysięcy 

grobów [...]! [...] na łamach gazet dopuszczamy 

się gwałtu na ich śmierci, nigdy nie pytając o 

ich życie. Nic nie wiemy o tych ludziach, ani 

bardziej, ani mniej wspaniałych od innych, ani 

lepszych, ani gorszych. Wspaniałych, bo byli 

ludźmi. Bo wierzę, że pozostali nimi do końca” 

(s. 9). Tym ważniejsze stają się jednak szczegóły, 

bo tylko one pozwalają sprowadzić tragedię 

do wymiaru dającego się objąć wyobraźnią. 

Chociaż potrafi ona zawieść i bezpośredniego 

obserwatora, któremu nie znane jest znaczenie 

dziejących się obok wydarzeń: „Reakcja generała 

nas zaskoczyła: wspiął się na dach budynku 

i wywiesił błękitną flagę ONZ. Niewyspani, 

zmęczeni, brudni i w przeważającej części niewykształceni 

świadkowie z pewnością nie zdawali 

sobie sprawy, że na ich oczach rozgrywa się 

historia” (s. 121). 

Wszystkie te powieści mieszają się ze sobą, 

przechodzą jedna w drugą, tworząc niezwykłą 

relację - prostą w przekazie i wstrząsającą w odbiorze. 

W efekcie książka wykracza daleko poza 

relację ze Srebrenicy, wykracza nawet poza rolę 

pomnika budowanego jej mieszkańcom. Na 

nowo stawia ona pytania o sens życia, przyjaźni, 

miłości, ludzkiej solidarności. Wydawało się, że 

po doświadczeniach II wojny światowej, po tym, 

jak liczni świadkowie dali świadectwo okropnościom, 

kiedy zredagowaliśmy i zobowiązaliśmy 

się do przestrzegania praw człowieka, na cywilizowanym 

podobno kontynencie europejskim, 

ludobójstwo nie może już mieć miejsca. Emir 

Suljagić w „Pocztówkach z grobu” uświadamia 

nam, jak bardzo się myliliśmy, jak niewiele trzeba, 

aby ludzie żyjący obok siebie zaczęli się zabijać 

w imię zatargów etnicznych, tylko dlatego, 

że sąsiad wyznaje inną religię i ma inną narodowość. 

Co gorsze, autor „Pocztówek” podkreśla 

nie tylko absurdalność sytuacji, ale i jej niesprawiedliwość, 

nierówność sił: „To nie była walka 

dwóch wspólnot wierzących, że unicestwienie 

wroga jest warunkiem własnego przetrwania. 

To była wojna, w której jedna wspólnota z góry 

została skazana na śmierć” (s. 97). 

U Emira Suljagicia znajdujemy pytanie, które 

z punktu widzenia cywilizowanego człowieka 

(wcześniej naczytał się książek o szlachetności 

i godności człowieka i, dodajmy, siedzi sobie 

bezpiecznie w ciepłych kapciach we własnym 

fotelu) jest niedopuszczalne, wręcz nie mieści 

się w głowie: „Tak czy inaczej 

zbrodnia pozostaje zbrodnią i 

nie da się ukryć, że niektórzy 

ludzie broniący mojego życia 

również dopuścili się czynów 

niedopuszczalnych w świetle 

prawa. Nie chcę ich osądzać 

[...]. Tylko zadaję pytanie: Czy 

każda zbrodnia rzeczywiście 

jest zbrodnią?” (s. 98). Jednak 

z perspektywy świadka wojny, 

młodego chłopca, a potem 

mężczyzny, takie pytania wydają 

się zasadne, więcej, aż do 

bólu uprawnione. Szczęśliwi 

ci, którzy nie tylko nie muszą 

na nie udzielać odpowiedzi, 

ale również ich zadawać. 

Książka składa się z rozdziałów 

o tytułach na tyle 

wymownych, że zbytecznym 

zdają się jakiekolwiek 

dopowiedzenia: „Przetrwanie”, 

„Wojna”, „Beznadzieja”, 

„Upadek”, „Ludzie”. Gdyby ktoś jednak zapytał 

o krótką charakterystykę treści, to można odpowiedzieć: 

to książka o beznadziei wojny, upadku


oblężonego miasta, a przede wszystkim o ludziach 

wrzuconych w wir wydarzeń wojennych, 

którzy pozbawieni swoich domów, zamknięci 

w niewielkiej enklawie doświadczali boleśnie, 

czym jest człowieczeństwo w sytuacjach granicznych: 

„Po tym, jak wiosną 1993 Serbowie 

znów zwyciężyli cały świat, a reszta świata nie 

wiadomo który już raz z rzędu nie miała dość 

odwagi, by pomóc nam przeżyć, amerykańska 

administracja zaczęła dożywiać enklawę z powietrza” 

(s. 73) lub równie przejmujący fragment: 

„Za dnia walczyliśmy z Serbami, nocą, 

jedni przeciwko drugim, o każdy kęs pożywienia, 

o każde plastikowe opakowanie. Ludzie 

porzucali wszelkie zasady, przekraczali granice 

przyzwoitości, znów tracili godność. Walka o 

przetrwanie przybrała nową formę” (s. 74-75). 

Chyba najbardziej przerażające 

w wojnie bałkańskiej było 

przyzwolenie społeczności międzynarodowej 

na zbrodnie, które się 

tam dokonały. Że dopóki wspólnota 

muzułmańska walczyła, miała 

jakieś – choćby niewielkie – szanse 

przeżycia. Z chwilą jednak, kiedy 

okrążona Srebrenica zrezygnowała 

z walki zbrojnej, oddając się pod 

międzynarodową opiekę krajów 

cywilizowanych, teoretycznie wyznających 

wszelkie etyczne standardy 

wyznaczonych przez siebie 

spraw człowieka - zginęła: „Nie 

minęło nawet pół roku, a serbscy 

żołnierze zajęli opuszczone okopy i 

w trakcie pozorowanego zawieszenia 

broni, pod bokiem wypranych z 

emocji, obojętnych żołnierzy holenderskich, 

zabrali to, czego w czasie 

wojny wziąć nie zdołali” (s. 103). 

Emir Suljagić jest naznaczony śmiercią, 

po przeżyciu oblężenia Srebrenicy już nigdy 

nie będzie tym samym człowiekiem, jego człowieczeństwo, 

jak wielu innych, zostało zdegradowane. 

Co gorsze, sam autor wychylony jest 

ku umarłym i jak sam pisze, nieustannie zdradza 

żywych z umarłymi: „Nie wiem, dlaczego, 

ale zostaliśmy zniszczeni, i to najpierw jako ludzie, 

a dopiero potem jako wspólnota. [...] Od 

tamtej pory wciąż zwodzę mężczyzn i kobiety, 

którzy pojawiają się w moim życiu. Zdradzam 

ich z martwymi. I nie wiedzieć czemu, właśnie 

tam, wśród wspomnień, wśród wszystkich tych 

cieni, czuję się najlepiej” (s. 15). 

Dla mnie jako czytelniczki najmocniejsze 

słowa, które pozostaną po lekturze 

„Pocztówek”, to wyznanie, które stało się tytułem 

tej recenzji: „Dla wszystkich byliśmy równie 

nieważni” (s. 31). Czy jest coś gorszego niż u 

progu dorosłego życia dowiedzieć się, że nikogo 

nie obchodzę, że wyczytane mądrości można 

między bajki włożyć, że wszystkie dotychczasowe 

wartości zdewaluowały się i nie mają znaczenia, 

a ja nikogo nie interesuję? Te słowa bolą 

tym bardziej, że przecież i my zaliczamy się do 

tych „wszystkich”. 

Emir Suljagić, 

Pocztówki z grobu, 

przeł. Agnieszka Łasek, 

Wyd. Czarne, 

Wołowiec 2007.


Rafał Derda 

Jeden wielki spoiler 

Dobrze, że są poeci tacy jak Miłosz Biedrzycki. 

Poeci, którzy zgrabnie potrafią zamanifestować 

swój dystans wobec najświętszych 

literackich „sacrum”, czyli poetyckiej funkcji 

języka, i są w stanie w obrębie tego dystansu 

wygospodarować sobie pole do językowych eksploracji, 

których wyniki, niczym raporty z odległych 

lingwistycznych galaktyk, otrzymujemy 

raz po raz w charakterze tomików. Mało jest 

twórców świadomych tak bardzo upadku, który 

leży u praprzyczyn semiotycznej 

arbitralności, arbitralności, 

w której jesteśmy zanurzeni, 

wysyłając z toni mniej lub bardziej 

zborne sygnały. Jednocześnie 

mało jest takich piszących, 

którzy by z równą czułością 

i sympatią pochylali się nad 

tym upadkiem. Wynikiem tej 

ambiwalentnej postawy jest 

twórczość niezwykła, czasem 

fantasmagoryczna, niekiedy 

zamykająca się przed nami w 

mglistej hermetyce, lecz równie 

często otwierająca przed nami 

nowe wymiary składni, odkrywająca 

spójne, choć zupełnie 

nowe związki w frazeologii. 

Co więcej, nie jest to twórczość 

siermiężna, eksploatująca na 

siłę słowo, niczym kierownik 

w sklepach sieci „Boża krówka”, 

co niestety zdarza się niekiedy (w poezji, 

nie w marketach) części neolingwistów. Pisanie 

Biedrzyckiego jest lekkie, a nawet, choć narażam 

się takim stwierdzeniem na śmieszność, 

pełne niewymuszonej radości i swobody. Autor 

uwodzi język, nie molestując go przy tym, rzecz 

rzadka w obecnych czasach i godna pochwały. 

Wchodząc w tak intymny romans z językiem, 

wiersze krakowskiego poety są, biorąc 

metaforę ze świata filmu, wielkimi spoilerami. 

Spoilery streszczają, lub też za pomocą odpowiednich 

wycinków, zdradzają intrygę danego 

filmu. Sposób pisania Biedrzyckiego można 

metaforycznie pojmować jako uprawianie sztuki 

spoilerowania, gdyż bezlitośnie unieszkodliwia 

ona fabuły, jakimi otulamy się, używając 

języka; fabuły, dzięki którym możliwe jest na 

co dzień odgrywanie wielkiego społecznego 

spektaklu. Poeta nie tylko dekonstruuje wyżej 

wspomniane fabuły, ale i wznosi na ich gruzach 

swoje własne budowle, będące w małym, lecz 

przestronnym światku jego tomiku, równoprawne 

z historiami obowiązującymi w świecie 

na zewnątrz „Sofostrofy”. Jego taktyka psuje 

nam trwającą od kilku tysięcy lat zabawę w jednoznaczność 

i dopasowywanie imponderabiliów 

do słów. Zabawa ta zresztą nigdy nie miała 

jasnych, klarownych zasad, a nawet jeśli kiedyś 

miała, to każdy tylko udawał, że się ich trzyma. 

Biedrzycki nie udaje, dzięki czemu może 

w pełni bawić się swym pisaniem, a czytelnicy 

odbierający na podobnych falach 

lekturą jego wierszy. 

Autor jest konsekwentny w swych literackich 

ekskursjach i przy pobieżnym 

spojrzeniu można odnieść mylne wrażenie, 

że „Sofostrofa” jest pewnym powieleniem 

wcześniejszych osiągnięć stylu Biedrzyckiego, 

na przykład tomiku „pył/łyp”. 

Osoba tak twierdząca miałaby swoje racje, 

byłyby to jednak racje powierzchowne i 

niekompletne. Nawet w oderwanym nieco 

uniwersum autora „Słońca na asfalcie” 

obowiązują prawa ewolucji i doskonalenia 

się podmiotu lirycznego. Nie mamy 

w „Sofostrofie” wierszy rozczochranych, 

napisanych tylko i wyłącznie dla swego 

nieusprawiedliwionego niczym istnienia, 

jak to się na wydanym w zeszłym wieku 

„pył/łypie” zdarzało (np. „kielce/widelce” 

s. 28). Fajerwerki wyobraźni w wydanej w 

tym roku książeczce są bardziej kontrolowane, 

dzięki czemu tomik zyskuje na efektowności 

nie tracąc w niczym na cechującej poprzednie 

zbiory wierszy wybuchowości. 

Zwykła ludzka zawiść (nic, co ludzkie, 

nie jest mi obce) powoduje, że pałam 

chęcią odwetu na talencie i zdolnościach, 

które doprowadziły do napisania „Sofostrofy”. 

W związku z tym postanowiłem 

wypuścić mojego osobistego spoilera, 

wskazując fragmenty będące najbardziej 

godnymi zapamiętania... 

Najzabawniejszy fragment: „[...] na 

balecie o Olafie Ostesonie, co długo spał, 

/ właśnie tak zrobiłem: drzymłem se [...]” 

(„W deltę”). 

Najbardziej frapujący fragment: „To 

jest moje pismo obrazkowe do ciebie /


Wszystko co mam, odkładam na potem. / Aż 

robią się sągi i są na półtora człowieka” („Maków”). 

Najbardziej hermetyczny fragment: „w taki 

dzień wszystkie pieśni są pieśniami z fuzli, / nie 

robią mi na zasadę przyjemności [...]” („dziki 

piwowar”). 

Fragment najbardziej liryczny: „[...] Na 

rogu Mazowieckiej i Kmiecej /pod punktowcami 

pasł się koń. /Krowy pasły się na Błoniach” 

(„Codziennie memłam, ostrożnie”). 

Na koniec najbardziej futurystyczny fragment, 

choć może nie do końca: „[...] a ty B. 

skądżeś jest? / Kraków Tonie, panie profesorze! 

/ wszyscy dalej się rozglądać, patrzeć, gdzie? / 

ale nie tonie. nie, to nie” („B. S.”). 

Moja zemsta nie jest jednak całkowita, a 

może i nawet trzeba by rzec, że całkowicie nieudana. 

Każdy czytelnik tomiku może bowiem 

uznać inne utwory za swoje „naj”, czym bardziej 

chyba zachęcam do samodzielnej konfrontacji 

z tekstami. Mam jednak wrażenie, że chyba tak 

miało być, że tak być powinno. Zapraszam do 

lektury. 

MLB, 

Sofostrofa i inne wiersze, 

Wyd. a5, 

Warszawa 2007.


Kamil J. Bałuk 

Zimny obiektywizm 

Piotr Kuśmirek należy do poetów swego 

rodzaju naznaczonych, a to z prostego powodu 

– oprócz tego, że zgarnął trochę prestiżowych 

nagród w cenionych poetyckich zmaganiach, 

wygrał 4 lata temu poetycki konkurs im. Jacka 

Bierezina. To oznacza, że otrzymał miano 

„młodego, zdolnego” i został zauważony jako 

niezmiernie perspektywiczny debiutant. Jest 

więc w doborowym towarzystwie, że wspomnę 

choćby Martę Podgórnik, Krzysztofa Siwczyka 

czy Edwarda Pasewicza. Jego debiutancki 

tomik nie był może tak rewelacyjny, jak propozycje 

niektórych zwycięzców czy nawet nominowanych 

do wspomnianego konkursu, ale 

prezentował pewną spójność, styl, konsekwencję 

i chłód, który pozostaje lejtmotywem również 

w Kuśmirka poetyckiej propozycji numer 

dwa. Propozycji, która, nawiasem mówiąc, również 

została wydana w nagrodę za zwycięstwo w 

konkursie – tym razem chodziło o „Tyską Zimę 

Poetycką”. 

Pozwolę sobie na mały żart: 

WASTED 

chmury zakryły ją, świadomość jakości ginie 

gdzieś pod poduszką 

nic nie trwa wiecznie, o ile w ogóle się zacznie 

to polowanie na niedźwiadki 

Wciąż nieokreślona funkcja kursywy 

nie ma już odwrotu – stało się. 

To przesadzony, ale mający w sobie coś z 

prawdy, schemat wierszy w „Zimnych zabawkach”. 

Po pierwsze, pojawiają się tu (zwykle zupełnie 

niepotrzebnie) rozmaite zwierzęta. Tak 

jest w nawiązującym być może do „Elegii na 

odejście” Herberta wierszu „Elegia na wejście”. 

Kuśmirek umieścił tam kilka zgrabnych określeń 

(„jest takie miejsce, gdzie nawet ciemność 

rozprasza się sama”), a wiersz jawi się jako twór 

o mrocznej, gęstej atmosferze. Niestety, na koniec 

wyskakują jakieś podejrzane „ślepe słonie 

i jeże”, co być może miało na celu udziwnienie 

lub stworzenie nastroju choroby i alienacji, ale 

rozbroiło cały wiersz. W innych utworach również 

pojawiają się rozmaite kurczęta czy owady. 

Jeśli kogoś uderza moja liryczna zoofobia, 

to przepraszam z góry. O niebo lepiej prezentuje 

się za to wiersz „Elegia na wyjście”, gdzie 

zresztą podmiot liryczny deklaruje „zostawianie 

zwierząt”, co (a nie mówiłem?) wychodzi poezji 

Kuśmirka na dobre. 

Drugą wadą pojawiającą się w tomiku 

jest zjawisko, którego znak to moje „nic nie 

trwa wiecznie”. W niektórych wierszach pojawiają 

się oczywistości, potoczne sformułowania, 

niestety wciąż użyte właśnie jako „potoczne 

sformułowania”, nie innowacja poetycka. Inny, 

acz relewantny problem: tomik jest miejscami 

zupełnie przegadany, przypatrzmy się chociażby 

frazom w wierszu „Kadr”, gdzie tautologiczna 

„melodia, którą słychać”, miesza się z naiwną 

wariacją słowną na temat słowa „łamać” („patyki, 

obietnice, kości”). Podobnym przykładem 

banału mogą być „tlące się przeczucia” z innego 

utworu. Czasami metafory są niejasne i wydumane 

(„już nie dziwi, że ogniska uzależniają jak 

ukąszenia pszczół”, o ile to metafora). W moim 

zmyślonym przykładzie są i kolejne cechy wierszy 

Kuśmirka: krótke, zwykle jednowyrazowe, 

czasem obcojęzyczne tytuły. Tu akurat nie dopatrywałbym 

się wielkiej wady, szkoda tylko, że 

większość ma: żaden, mętny, zrozumiały tylko 

dla autora (niepotrzebne skreślić) związek z 

wierszem – nie uzupełnia go i stoi jakby obok. 

No i wreszcie – kursywa. Wtrącenia, które przez 

poetę zostały obdarzone pochyleniem, czasami 

wprowadzają do narracji poetyckiej jakiś drugi 

głos, być może odzywające się myśli. Często 

jednak po prostu dezintegrują całość wiersza 

„Jeszcze nie wiem, co opisuję” - wyznaje podmiot 

liryczny w jednym z wierszy i po części ma 

rację. 

Bo Kuśmirek ma spory talent, i to trzeba 

przyznać zanim recenzja zostanie uznana za 

negatywną. Jego podmiot liryczny jest zagubiony, 

wyziębiony, słowa kluczowe według mnie są 

chłodne i (nomen omen) zimne: „sen”, „woda”, 

„niebieski”, „lód”, „ciemność” etc. Klimat wierszy 

jest niesłychanie spójny, a to nie lada sztuka. 

A więc Kuśmirek jest świetny w zestawianiu 

wierszy, w tworzeniu spójnej całości. Wie też, 

że pierwszy wiersz bywa dla tomiku kluczowy 

– w „Pokoleniu” tworzy bardzo ciekawy i niepokojący 

obraz wychodzących z wody szarych ludzi 

o zapiaszczonych powiekach. Udało się też 

Kuśmirkowi nie popsuć nic w pseudoautobiograficznym 

wierszu „Białko”, opowiadającym 

o rwaniu mleczy i zabijaniu królika. Tu postawiono 

na konkret – i bardzo dobrze. Szkoda,


że późniejsze wiersze, jeśli nawet mają fajne 

momenty, to bardzo często są czymś popsute. 

Dla przykładu „tajemnice szyszek” w „Głodzie” 

nie mogą się przebić przez banał umieszczenia 

w obrębie utworu śmierci papieża. 

Pochwaliłem konkret („Pokolenie”, 

„Białko”), bo konkret w takiej poezji wychodzi 

najlepiej. Kuśmirek nie pisze wierszy regularnych, 

rymowanych, nie stwierdziłem tu żadnego 

kunsztu formalnego, za to można niestety 

zauważyć kilkukrotne niesprawności warsztatowe. 

Jeśli obrazy w wierszu nie są sugestywne, 

to przy tak wybranej formie wszystko wydaje 

się rozmazane i nieciekawe. Przebija się wspomniany 

klimat, który jednak nie może uratować 

całości, a jedynie wciąż utrzymać wiarę w „zdolnego”, 

chociaż pewnie coraz mniej „młodego” - 

ale kto się tą drugą cechą w poezji przejmuje? 

Piotr Kuśmirek, 

Zimne zabawki, 

Biblioteka Tyskiej Zimy Poetyckiej, 

Wyd. Teatr Mały, 

Tychy 2007.


Aleksandra Rudzka 

Oszczędź nam, Jelinko! 

Elfride Jelinek, zwana też pieszczotliwie 

Jelinką, dostała Nagrodę Nobla, jak wiadomo, 

więc na pewien szacunek zasługuje, co też 

wiadomo. Z całym szacunkiem zatem śmiem 

twierdzić, że autorka „Pianistki” ma ze sobą, 

a przynajmniej ze swoim pisaniem, poważny 

problem. „Pianistka” była szokująca i intrygująca, 

„Amatorki” prowokujące, ale „Żądza” to po 

prostu bełkot. 

Najnowsza, wydana po polsku, książka Jelinek 

reklamowana jest jako zlepek kryminału, 

powieści porno i opowiastki brukowej. W zamyśle 

zapewne miała to być błyskotliwa gra z 

tymi trzema konwencjami, choć tak naprawdę 

wątpię, czy był tu jakiś zamysł (sądzę, iż zdania 

w porządku losowym pozlepiał ze sobą jakiś 

komputer i że nikt tego przed wydaniem nie 

przeczytał). 

Z tego, co da się wydedukować z treści, jest 

to historia Kurta Janisha i jego dwóch kochanek: 

bogatej wdowy Gerti i bezdomnej szesnastolatki 

Gabi. Kurt jest żandarmem w małej 

austriackiej mieścinie i to dzięki swej pracy ma 

wiele okazji do poznawania licznych dam. Jego 

wyborami sercowymi kieruje jedno – nieruchomości. 

Tytułowa „Żądza” nie dotyczy bowiem 

spraw cielesnych, ale domów i gruntów. Seks 

jest dla żandarma złem koniecznym, daniną 

płaconą rozpaczliwie go pragnącym kobietom. 

Za to posiadanie, np. domku jednorodzinnego, 

podnieca go prawdziwie. Jest to opisywane jako 

pewna ułomność, którą zarażona jest znaczna 

część społeczeństwa austriackiego. Ułomność 

nie ominęła też syna żandarma. Młodzieniec 

zaciąga coraz to nowe kredyty, byle tylko mieć, 

mieć, posiadać jak najwięcej. Intryga zapętla się 

w czasie pewnego stosunku (duszenie dziewczyny 

członkiem), a kończy się trupem na powierzchni 

jeziora. Ale to nie sama intryga jest 

ważna. Narratorka zresztą nie potrafi długo 

utrzymać jej w tajemnicy. Prawdziwym bohaterem 

„Żądzy” jest język. 

Niesamowite rzeczy robi z językiem Jelinek 

(o ile oczywiście wnioskować można z tłumaczenia). 

Słowa i zdania żyją tu własnym życiem. 

Struktura jest niemal szatkowana, mielona, a 

potem zlepiona i złożona na nowo. Przypomina 

to, z każdą stroną bardziej, zabawę dziecka 

albo monolog szaleńca (stawiam na to drugie). 

Świetny jest sposób żartowania autorki. Próbuje 

nam wcisnąć jakiś żart, albo kiepski rym, po 

czym sama stwierdza, że to było tanie, ale „musiało”. 

No urocze, po prostu! 

Przy lekturze „Żądzy” (jeśli już ktoś koniecznie 

musi się jej oddawać) trzeba pamiętać, 

że o czymkolwiek jest fragment czy zdanie, 

na pewno jest o seksie. Tu wszystko jest zwierzęce, 

seksualne, podrobowe i fizjologiczne. 

Bywa też bardzo zabawne. Penis, na przykład, 

ma nieskończenie wiele synonimów, osobiście 

najbardziej podobały mi się: skalpel, łodyżka i 

bicz z mięsa. Naprawdę zdąża to momentami 

w stronę ostrego sado-maso albo i gorzej. Przez 

takie nagromadzenie cielesności czy wręcz mięsowatości, 

bałabym się nawet zakopać tę książkę 

w ogródku, bo takie to żywe, że pewnie by 

wylazło. 

Cecha języka Jelinek, która dyskwalifikuje 

ją zupełnie jako pisarkę, to agresja, z którą nie 

mogę się pogodzić czy choćby czytelniczo zżyć. 

Żółć się leje obficie na każdego bohatera, jakby 

autorka nienawidziła ich wszystkich i była 

gotowa udusić całe to wielkie austriackie towarzystwo. 

Nienawidzi kobiet, ale jeszcze bardziej 

mężczyzn. Brzydzi się dziećmi i nastolatkami. 

Nie ma tu współczucia czy litości. Każda najmniejsza 

słabość zostaje naświetlona i wyszydzona. 

Sądząc po treści książki (może zupełnie niesłusznie) 

narratorka cierpi katusze przez bycie 

członkinią społeczności, którą opisała. Powinno 

to również boleć czytelników, taki wniosek nasuwa 

się sam. Pani Jelinek mogłaby nam tego 

oszczędzić i po prostu się gdzieś wyprowadzić. 

Ile jeszcze dzieł ośmieszających austriackie słabości 

można napisać? Jak dla mnie, to na razie 

jest o jedną „Żądzę” za dużo. 

Elfriede Jelinek, 

Żądza, 

przeł. Agnieszka Kowaluk, 

Wyd. W.A.B., 

Warszawa 2007.


Marta Więckiewicz 

Naukowe refleksje 

o „parciu na szkło” 

„Znani z tego, że są znani. Celebryci w kulturze 

tabloidów” to jedna z książek należących 

do serii wydawniczej „Popkultura i media”. 

Autorem publikacji i redaktorem naukowym 

całego cyklu jest profesor Wiesław Godzic, 

medioznawca i filmoznawca. Jego najbardziej 

znane książki to: „Oglądanie i inne przyjemności 

kultury popularnej”, „Rozumieć telewizję”, 

„Telewizja i jej gatunki po «Wielkim Bracie»”, 

„Telewizja jako kultura”. Dotychczas w serii 

„Popkultura i media” przygotowanej przez Wydawnictwa 

Akademickie i Profesjonalne ukazały 

się książki: „Życie codzienne z telewizorem” 

Mateusza Halawy, „Biodra 

Elvisa Presleya” Mariusza 

Czubaja i „Święty ład” Alberta 

Jawłowskiego. 

Cykl adresowany jest 

do studentów nauk społecznych 

(przede wszystkim 

antropologii i kulturoznawstwa), 

a także do 

wszystkich osób zainteresowanych 

mediami i 

współczesnymi zjawiskami 

społecznymi. Szczególnym, 

bo wymienionym z nazwiska, 

adresatem książki 

„Znani z tego, że są znani. 

Celebryci w kulturze tabloidów” 

jest premier Jarosław 

Kaczyński. Medioznawca 

zwraca uwagę na to, że politycy 

muszą znać mechanizmy 

kultury popularnej i 

wiedzieć, jakim społeczeństwem rządzą. Tymczasem 

premier Kaczyński jest, zdaniem autora, 

„zadufanym i przekonanym o swojej wyższości 

naiwnym krytykiem popkultury”. Politycy powinni 

wyciągnąć wnioski z przedstawionego 

przez Godzica faktu, że „głosy oddane w wyborach 

na niejedną partię polityczną zostały w 

Polsce przebite liczbą SMS-ów, przesłanych 

przez oglądających «Big Brothera» czy «Idola»”. 

Książka „Znani z tego, że są znani. Celebryci 

w kulturze tabloidów” dotyczy ludzi 

określanych mianem celebrities i zjawisk z nimi 

związanych. Godzic twierdzi, że jeśli chcemy 

zrozumieć współczesną kulturę i siebie samych, 

musimy więcej mówić o „pozornie żałosnych 

reprezentacjach, o pozbawionych gustów niechlujnych 

wytworach medialnych”. Zygmunt 

Bauman nawiązał do wspomnianej tezy, pisząc 

w przedmowie do książki Godzica: „O kim to 

winniśmy mówić więcej? O owych dziwnych 

ludziach-zjawach zwanych celebrities, postaciach 

tak fizycznie dalekich a duchowo bliskich, obcych 

a wszak bardziej od najbliższych sąsiadów 

nam znanych, znanych nam i wszystkim niemal 

innym ludziom przez nas spotykanym...”. 

Godzic bada fenomen celebrities. Stara się 

wyjaśnić związek tabloidów z ludźmi znanymi 

z tego, że są znani. Następnie przechodzi do 

refleksji nad postacią Michała Wiśniewskiego, 

którego uważa za wzorcowego celebrytę. W 

kolejnych rozdziałach autor skupia się na zagadnieniach 

związanych z krótkotrwałą popularnością, 

uzyskiwaną chociażby dzięki udziałowi 

w programie „Taniec z gwiazdami”. Godzic 

analizuje również obecność problematyki celebrities 

w programie Ewy Drzyzgi „Rozmowy 

w toku”. W kolejnej części pracy wyodrębnia 

i opisuje różne kategorie celebrytów. Końcowy 

rozdział zawiera podsumowanie rozważań o 

tożsamości celebrities. 

Czytelników może razić słowo celebryta, 

które pojawia się w tytule książki. Językowi puryści 

zarzucali Godzicowi stworzenie „potworka 

językowego”. Tymczasem słowo celebryta 

nie zostało wymyślone przez medioznawcę. Pojawiło 

się już wcześniej w „Polityce”. Na łamach 

tego tygodnika we wrześniu 2006 roku Edyta 

Gietka pisała o sławnych ludziach, którzy przekraczają 

granice prywatności: sprzedają prasie 

kolorowej relacje ze swoich ślubów, publikują 

zdjęcia dzieci, zwołują konferencje prasowe, aby 

mówić o problemach małżeńskich. Dziennikarka 

zaproponowała spolszczenie słowa celebrities 

i tak powstało zaczerpnięte przez Godzica kontrowersyjne 

określenie: celebryci. 

Celebryta to osoba znana z tego, że jest 

dobrze znana. W 1961 roku taką definicję 

w książce „The Image: A Guide to Pseudo- 

Events in America” sformułował Daniel Boorstin. 

Choć od stworzenia definicji minęło wiele


lat, nie straciła ona na aktualności. Godzic pisze: 

„Dawniej plotkowaliśmy z sąsiadami, dzisiaj 

plotkujemy z obcymi o obcych, ale przez 

tę czynność oni – obcy stają się dla nas bliżsi 

i bardziej swojscy”. Celebryci są jednocześnie 

znani i obcy, bliscy i dalecy. Dalecy i obcy, bo 

nie znamy ich osobiście. Bliscy i znani, bo o ich 

problemach osobistych wiemy niejednokrotnie 

więcej niż o trudnościach, z jakimi zmagają się 

nasi znajomi czy członkowie rodziny. 

Wytwórnią celebrities stał się program „Taniec 

z gwiazdami”, a jeszcze wcześniej – reality 

show „Big Brother”. Szczególne znaczenie 

„Wielkiego Brata” wynika z faktu, że nastąpiło 

tu przesunięcie granicy prywatności. Życie 

prywatne stało się życiem na pokaz. Jak napisał 

Mirosław Pęczak w recenzji książki Godzica na 

łamach „Polityki”: „Istotą gwiazdorstwa stało 

się sprzedawanie prywatności”. Celebryci pozwalają 

na naruszanie własnej prywatności. 

Polskie Badania Czytelnictwa prowadzone 

od lutego do lipca 2007 roku wykazały, że 

w pierwszej trójce najczęściej czytanych 

gazet są aż dwa tabloidy. 

„Gazeta Wyborcza” jest czytana 

przez 20,25 % respondentów, po 

„Fakt” sięga 19,17 % osób, a „Super 

Express” jest czytany przez 8,95 % 

badanych. Rok wcześniej liderem 

był „Fakt”, „Gazeta Wyborcza” 

znajdowała się na drugim, a „Super 

Express” – na trzecim miejscu. Jednym 

z powodów, dla których „Fakt” 

tak dobrze radzi sobie na rynku 

mediów, jest sposób traktowania 

przez gazetę problematyki celebrities. 

Ciekawe jest spostrzeżenie Godzica, 

że nazwa działu o celebrytach 

w „Fakcie” to „Ludzie”, a w „Super 

Expressie” – „Gwiazdy”. Ta różnica 

wiele mówi o podejściu obu tabloidów 

do znanych osób. 

Wolimy traktować celebrities 

jako zwyczajnych ludzi niż jako 

bogów (ewentualnie traktujemy ich 

jako „bogów-na-wyciągnięcie-ręki”). Godzic 

pisze o celebrytach: „To nie są postaci, których 

szat chcemy dotknąć, ani nie uważamy ich za 

jakiekolwiek wyrocznie czy autorytety”. Dzieje 

się tak dlatego, że celebrities są „spłoszone i 

niepewne swojej chwilowej popularności”. Medioznawca 

zauważa, że chęć bycia sławnym coraz 

częściej staje się motywem działań, jednak 

wciąż jest to motywacja ukrywana bądź wypierana. 

Autor stwierdza, że polscy celebrities mają 

kłopoty z postrzeganiem własnej popularności, 

ponieważ na ogół widzą ją jako kategorię opozycyjną 

wobec sztuki. Nie wypada być popularnym 

ani dążyć do popularności. 

Zjawisko celebrities zaczyna być komentowane 

przez samą branżę. Świadczy o tym 

pojawienie się programu „Magiel towarzyski”, 

świadczą o tym niektóre odcinki programu 

„Rozmowy w toku”. K.A.S.A stworzył nawet 

piosenkę po tytułem „Znana (z tego, że jest 

znana)”. Dotyczy ona osoby znanej, ale nie do 

końca wiadomo, skąd: 

„Może ona reklamuje silikon. 

Może gra w serialu, może znam ją stąd. 

Może sama jest produktem, nie wiem, lecz 

Chcę dowiedzieć wreszcie się, kim ona 

jest”. 

Osoby, które chciałyby stać się celebrities, 

mogą książkę „Znani z tego, że są znani. Celebryci 

w kulturze tabloidów” potraktować 

jako podręcznik – podręcznik zawierający dość 

gorzkie dla celebrytów przesłanie. Celebrities są 

powoływani do życia i uśmiercani przez media. 

Ich żywot jest bardzo krótki. Godzic zauważa 

jednak, że w tej medialnej śmierci celebrities 

nie ma niczego tragicznego 

– jest to po prostu powrót danej osoby 

na właściwe miejsce w hierarchii 

społecznej. 

„Znani z tego, że są znani” to 

pierwsza w Polsce tak obszerna praca 

poświęcona celebrities. Refleksje 

dotyczące celebrytów są oparte na 

bogatym i precyzyjnie opisanym 

materiale (przede wszystkim są to 

publikacje prasowe i programy telewizyjne). 

Niewątpliwą zaletą książki 

jest umieszczenie analizowanych zagadnień 

w szerokim kontekście społeczno-kulturowym. 

Pozwala to w 

miarę precyzyjnie nazwać poszczególne 

problemy. 

Na uwagę zasługuje fakt, że autor 

nie tylko opisuje pewne zjawiska, 

ale i dogłębnie analizuje je, pokazuje 

mechanizmy nimi rządzące i ich 

przemiany. Zwraca między innymi 

uwagę na rozwój zjawiska celebrities. Już XVIIwieczne 

relacje o londyńskich dandysach mogą 

budzić pewne skojarzenia związane z celebrytami. 

Godzic zauważa, że zjawisko celebrities wywodzi 

się z instytucji gwiazd filmowych i jego 

początków należałoby szukać w amerykańskim 

przemyśle kinowym z pierwszej połowy XX 

wieku. Znany dziś kształt zjawiska celebrities to 

jednak produkt lat 90. ubiegłego stulecia. 

Wprowadzane przez Godzica rozróżnienia, 

np. pomiędzy gwiazdami filmowymi a celebrytami, 

są bardzo przydatne. Granice pomiędzy 

różnymi zjawiskami z dziedziny popkultury ule-


gają bowiem zatarciu. Nawet Beata Tyszkiewicz 

została przez jednego z internautów określona 

mianem „znana z tego, że jest znana”. Tabloidy 

i programy rozrywkowe tak silnie wpływają na 

świadomość konsumentów mediów, że dla części 

z nich inny świat zdaje się nie istnieć. 

Godzic twierdzi, że refleksja nad istotą zjawiska 

celebrities jest „podstawą do zrozumienia 

dynamiki mechanizmów kultury, w której żyjemy; 

że celebrities nie błyszczą na peryferiach 

kultury, ale w samym jej centrum; że nie są żałosnym 

marginesem, ale esencją kultury, jakiejkolwiek 

kultury – także wysokiej, także wtedy, 

gdy ta z jakichś powodów jest obrażona na jej 

popularną odmianę”. Autor konsekwentnie 

udowadnia tę na pozór kontrowersyjną tezę. 

Jest zdania, że celebrities tworzą nową sferę publiczną, 

a także są wytworem przemysłu kulturowego 

i w tym sensie stanowią również zagadnienie 

o charakterze ekonomicznym. 

W niektórych kręgach nie wypada przyznawać, 

że ogląda się „Taniec z gwiazdami” i nie 

wypada wiedzieć, kim jest Katarzyna Cichopek. 

Interesowanie się celebrities nie należy do dobrego 

tonu. Tymczasem Wiesław Godzic przekonuje, 

że potrzebne jest bliższe przyjrzenie 

się ludziom i zjawiskom, które 

dla znacznej części społeczeństwa 

wiele znaczą. Medioznawca uważa, 

że choć celebryta nie jest wielkim 

człowiekiem, a jedynie głośnym nazwiskiem, 

to może zaktywizować 

masy do pozytywnych działań. 

Książka „Znani z tego, że są 

znani. Celebryci w kulturze tabloidów” 

wiąże się z propagowaniem 

przez profesora Godzica edukacji 

medialnej. Podczas czatu w Wirtualnej 

Polsce badacz mówił o potrzebie 

budowania wrażliwości medialnej, 

wspomniał też o swojej walce o 

edukację telewizyjną i internetową. 

„Znani z tego, że są znani” to książka, 

która wpisuje się w ten nurt działań 

badacza, bo uczy w krytyczny sposób 

odbierać i analizować przekazy medialne. 

Wiesław Godzic, 

Znani z tego, że są znani. 

Celebryci w kulturze tabloidów, 

Wydawnictwa Akademickie 

i Profesjonalne, 

Warszawa 2007.


Przygotowanie do umierania 


Powieść W.G. Sebalda pt. „Austerlitz” jest 

portretem nie tylko człowieka skażonego przez 

wyparte z pamięci doświadczenie wojny. To 

także opowieść o miejscach i przedmiotach, 

które ciągle żyją celebrowaniem minionych dni, 

w których słychać echo dawnych wydarzeń, 

wreszcie takich przestrzeni, gdzie można znaleźć 

i poczuć obecność osób, które były ważne w 

naszym życiu, ale odeszły bezpowrotnie. „Austerlitz” 

to także wielka pochwała sztuki opowiadania 

i przechowywania dzięki przekazowi 

ustnemu własnej historii. Słuchający zamienia 

się tu w gwaranta przetrwania, opowiadający 

zaś czuje, że dzięki osobistej narracji jego przeżycia 

ulegają ponownemu odtworzeniu. 

Powieść W.G. Sebalda przypomina „Drogę 

żelazną” Ahaarona Appelfelda. Tu również 

mamy do czynienia z próbą oswojenia i zagospodarowania 

czasu po Wielkiej Katastrofie, 

jaką była II wojna światowa. Bohater książki 

Appelfelda jest żydowskim kupcem, który 

większość dni w roku spędza na podróżach. Ich 

celem jest zbieranie i kupowanie starych żydowskich 

ksiąg, świeczników, skrzyń i innych cennych 

przedmiotów. Nie to jednak jest najważniejsze. 

Erwin Sigielbaum żyje myślą o zemście 

na mężczyźnie, który zamordował jego rodziców 

w obozie koncentracyjnym. Tak więc obok 

polowania na przedmioty mające zachować 

pamięć o wymordowanym narodzie, odbywa 

się też polowanie na człowieka. Bohater przez 

czterdzieści lat jeździ tą samą trasą, celebruje te 

same potrawy, odprawia rytuały spotkań z ludźmi 

i miejscami. Podróż staje się umacnianiem 

pamięci oraz wydobywaniem własnego życia z 

chaosu nienawiści i zemsty. Kolejne przystanki, 

hotele, zajazdy, ludzie, którzy, choć anonimowi, 

stają się potwierdzeniem istnienia własnego i 

tego w ogóle, zamkniętego w przestrzeni, która 

stopniowo pochłania naszego wędrowca. Z kolei 

Austerlitz, bohater powieści W.G. Sebalda, 

również odbywa swoją podróż. Najpierw jest 

ona ucieczką z miejsca, w którym się wychował, 

chęcią opuszczenia przygnębiającego, zimnego 

domu pastora. Później to poszukiwanie śladów 

samego siebie. Pastor i jego żona, którzy wychowali 

bohatera, zamieniają się w duchowych 

morderców. Zniszczyli bowiem wszelkie ślady 

dotyczące jego pochodzenia, nie podzielili się z 

przybranym synem wiedzą, jaką posiadali. Tym 

samym Austerlitz musi szukać właściwie po 

omacku. Wcześniejsze przeczucie zamienia się 

w pewność – jest człowiekiem bez tożsamości. 

By nadać sens własnej egzystencji, musi zbudować 

swoją podmiotowość od podstaw. Podróże 

Austerlitza zamieniają się w szukanie śladów, w 

odwiedzanie miejsc, w słuchanie tego, co mury, 

ulice, fotografie mogą dopowiedzieć. Pozbawiony 

przeszłości usiłuje ją przywrócić do życia. 

Musi jednak zadowolić się jedynie resztkami. 

Pełna rekonstrukcja nie jest możliwa. 

Powieść W.G. Sebalda jest tak naprawdę 

zapisem jednej rozmowy, tyle że trwającej przez 

kilkadziesiąt lat z mniej lub bardziej długimi 

odstępami. Narrator spotyka Austerlitza przypadkowo 

– w dworcowych poczekalniach, w 

kawiarniach; czasami z nim się umawia, zdarza 

się też, że otrzymuje kartkę pocztową z adresem, 

która jest tak naprawdę zaproszeniem do 

zaproszeniem do miejsca aktualnego pobytu 

Austerlitza. Ważny dla zobrazowania charakteru 

kontaktów obu mężczyzn jest fragment opisujący 

spotkanie po blisko dwudziestu latach: 

„A więc także i tego wieczoru w barze Great 

Eastern Hotel, nie komentując ani jednym 

słowem naszego czysto przypadkowego spotkania 

po tak długim czasie, Austerlitz podjął 

rozmowę mniej więcej w tym samym miejscu, 

gdzie kiedyś się urwała” (s. 52-53). Narrator następująco 

opisuje sposób mówienia Austerlitza: 

„Od początku zdumiewało mnie, że Austerlitz, 

mówiąc, nadaje kształt myślom, że jakby w roztargnieniu 

umie złożyć najbardziej wyważone 

zdania i że układając swoje rzeczowe wiadomości 

w formę opowiadania, zbliża się stopniowo 

do pewnego rodzaju metafizyki historii, w której 

wspominane zdarzenia ponownie ożywają” 

(s. 17). Narracja tytułowego bohatera wiąże losy 

człowieka z miejscami, w których ten przebywa. 

Austerlitz dostrzega naznaczenie przestrzeni 

przez ludzi, swoistą stygmatyzację za 

sprawą obecności. Wystarczy przywołać w tym 

miejcu jego spacer po Terezinie, fortecznym 

mieści zamienionym w czasie wojny w getto, 

gdzie bohater próbuje odszukać ślady matki. 

Warto w tym miejscu wspomnieć, że w książce 

znajdziemy wiele fotografii, obrazujących to, o 

czym opowiada Austerlitz. W Terezinie wyraźnie 

panuje duszna atmosfera obojętności ludzi i 

naznaczenia miejsc; miasto zdaje się trwać poza 

czasem, w specyficznym zawieszeniu za sprawą 

tragedii tych, których sprowadzono tu w trakcie 

wojny. Czytamy na przykład następujący opis: 

„Ale najbardziej niesamowite w mieście Terezin


były dla mnie drzwi i bramy, bo wszystkie bez 

wyjątku zdawały się zagradzać dostęp do jakiejś 

nigdy dotąd niespenetrowanej ciemności, gdzie, 

jak pomyślałem – mówił Austerlitz – panuje 

kompletny bezruch, jeśli nie liczyć łuszczącego 

się tynku i pająków, które snują swoje nici, 

śpiesznymi odnóżami przemykają po posadzce 

albo zawisają wyczekująco na kunsztownie 

utkanej sieci” (s. 234, 238). 

W.G. Sebald spisuje historię człowieka 

bez tożsamości. Z dzieciństwa bohater pamięta 

niewiele. Najmocniej utkwił mu w pamięci 

moment, gdy zaczęto się do niego zwracać nie 

jego imieniem, a wszystkie ubrania, do których 

był przyzwyczajony, zniknęły, i odtąd musiał 

się ubierać tak, jak inni angielscy chłopcy. Kolejne 

traumatyczne doświadczenie ma miejsce 

pod koniec szkoły, kiedy to bohater dowiaduje 

się, że od tej pory będzie się nazywał zupełnie 

inaczej. Właśnie wtedy zaczyna się jego podróż 

bez końca, szukanie śladów, odkrywanie 

własnego języka z przeszłości. Austerlitz toczy 

żmudne śledztwo, w którym podejrzanym jest 

on sam. Musi bowiem nie tylko znaleźć miejsca 

i osoby z czasów, zanim znalazł się na plebanii 

w Anglii, ale też odnaleźć dawnego siebie. Bohater 

podlega tożsamościowemu rozdwojeniu – 

z jednej strony, chce znać przeszłość, z drugiej 

- musi częściowo wyrzec się teraźniejszości. 

Ważnym punktem odniesienia dla losów 

Austerlitza staje się dworzec. To na dworcu 

spotyka się często z tym, który wysłuchuje jego 

historii; to na dworcu po raz ostatni widział 

swoją matkę; to dworzec wreszcie staje się synonimem 

miejsca, które poprzez ciągłą zmianę, 

daje – co paradoksalne – element stałości. Przestrzeń 

dworca zamienia się w miejsce, w którym 

wszystko może się wydarzyć, gdzie jest szansa 

umocnienia nadziei i wiary, że coś się jeszcze 

zmieni. To jednocześnie obszar utrwalonej pamięci, 

na zgliszczach rodzi się nowe, ale stare 

daje fundament, ciągle więc istnieje. Czytamy: 

„Przesiadując na dworcu – mówił Austerlitz 

– czułem za każdym razem niemal przymus, 

by wyobrażać sobie, gdzie w tej przestrzeni, 

poprzegradzanej potem innymi murami, a teraz 

znowu zmieniającej postać, znajdowały się 

izby pacjentów azylu, i często zadawałem sobie 

pytanie, czy nagromadzone tam przez stulecia 

cierpienie i ból naprawdę przeminęły, czy nie 

natykamy się na nie jeszcze dziś, krążąc po korytarzach 

i schodach, a w każdym razie czasem, 

gdy chłodny powiew muskał mi czoło, takie 

właśnie miałem poczucie” (s. 161). 

Docierając do Very, opiekunki z czasów, 

gdy miał kilka lat, trafia na ślad samego siebie. 

Dzięki opowieściom kobiety próbuje odtworzyć 

własne dzieciństwo. Odwiedza miejsca, w 

których przebywał; próbuje przywołać emocje, 

które wówczas odczuwał; szuka znaków pozostawionych 

przez matkę. To dlatego obsesyjnie 

ogląda film, w którym zarejestrowano „zwyczajne” 

życie w getcie. Szuka, wypatruje, chce 

się upewnić. Problem w tym, że pewność już nigdy 

się nie pojawi. Jego tożsamość może zostać 

odbudowana z okruchów wspomnień, z oszukiwania 

siebie, że pamięta, z przekonania, że 

uda się oszukać czas i spotkać się z tymi, którzy 

bezpowrotnie odeszli. Mamy więc tu do czynienia 

z rodzeniem się tożsamości, której podstawą 

jest złudzenie. 

W dialogu narratora i bohatera nie ma równowagi 

sił. W centrum zainteresowania jest 

Austerlitz. Nim interesuje się narrator. Również 

sam Austerlitz interesuje się sobą – bo 

próbuje odkryć siebie z czasów, których nie 

pamięta. Narrator jedynie pyta, częściej tylko 

słucha, przypomina sobie, jak wyglądało dane 

spotkanie z Austerlitzem. O nim, słuchającym, 

i przechowującym historię, tak naprawdę nie 

dowiadujemy się nic. Pełni więc, z jednej strony 

funkcję służebną, z drugiej, niezwykle istotną – 

bo bez słuchacza nie byłoby opowieści. 

Powieść W.G. Sebalda rozbija linearność 

konsekwencją opowieści. Historia, którą Austerlitz 

opowiada narratorowi, dzieje się poza 

czasem. Obaj mężczyźni mogą się spotkać na 

drugi dzień, za kilka dni, po kilku, a nawet kilkudziesięciu 

latach, a wszystko dzieje się tak, jak 

gdyby nie było przerwy w rozmowie. Co więcej, 

widują się w różnych miastach i okazuje się, że 

także miejsce nie jest w stanie rozbić opowieści 

Austerlitza. Człowiek bez tożsamości jest tak 

mocno zdeterminowany, by tożsamość odzyskać 

lub wykształcić, że zdaje się nie zważać na 

ograniczenia czasu. Nadzieję daje mu rozpaczliwa 

wiara, że możliwe jest spotkanie z tymi, których 

nie ma. Dzięki takiemu przekonaniu nie 

faworyzuje ani teraźniejszości, ani przeszłości, 

żyje bowiem teraz i wtedy jednocześnie. 

W.G. Sebald, 

Austerlitz, 

przeł. Małgorzata Łukasiewicz, 

Wyd. W.A.B., 

Warszawa 2007.


Kaja Zaleska-Korziuk 

* * * 

Mam zimne ręce 

słońce rzuca szare światło 

ubiera ludzi w szaliki 

przesiąka przeze mnie 

ktoś rzucił papierosa na torowisko 

widzisz? 

syczy od zimna kamieni 

a jego dym wsiąka pomiędzy nie 

zapada się w głąb ziemi 

aż przejdzie nią na wylot 

potem wyleci poza nią i znajdzie ostateczne dno 

widzę 

zanurzasz mnie w parze swojego oddechu 

w dymie przesiąkniętym człowiekiem 

przez chwilę czekam, kiedy zacznie 

opadać pomiędzy kamienie 

na torowisku 

obserwuję ciebie i tamto naraz 

żeby twój oddech nie opadł z tobą 

ale nie opada 

wznosi się tylko tam gdzie nie możemy 

patrzeć gdzie nie możemy rozumieć.


* * * 

1. 

Obrastasz w słoje jak ja 

obrastam w przeszłość 

pulsujesz moją krwią 

pod swoją korą 

nie obejmiemy nieba 

nie przerośniemy ziemi 

i spróchniejesz a ja tylko zgasnę 

2. 

dwa punkty – ptaki w najwyższych rejonach nieba. 

Kaja Zaleska-Korziuk – ma prawie siedemnaście 

lat; mieszka w Pasłęku i uczy się 

w I LO w Elblągu. W zeszłym roku została 

laureatką konkursu Społecznego Towarzystwa 

Oświatowego „Poezja mojej małej 

ojczyzny”, w którym przewodniczącym 

jury był Ernest Bryll, i dostała nagrodę jury 

oraz nagrodę internautów (nagrodzony w 

tym konkursie wiersz został opublikowany 

w zbiorowym tomiku pokonkursowym). W 

kwietniu tego roku wygrała lokalny konkurs 

na zestaw wierszy, w którym członkami 

jury byli: Wojciech Kass, Tadeusz Dąbrowski 

oraz Krzysztof Kuczkowski.


Ewa Berent 

Rdzafragm. powieści 

Szczerze mówiąc nienawidziłam wsi i całego 

tego śmierdzącego zdrowiem życia. Do tej 

pory czuję zapach stęchlizny i łajna, na wspomnienie 

którego zbiera mi się na mdłości. Kacprowi, 

chłopakowi z okolicy, koledze Rafała, 

kiedy chciałam sprawić przyjemność, mówiłam: 

„Jesteś taki fajny, że normalnie, słowo bym dała, 

z miasta”. Prostował się na te słowa dumnie i 

zadzierał nos wyżej niż wszystkie pretensjonalne 

nastolatki, jakie w życiu znałam. Wtedy 

jeszcze nie wiedziałam, co go tak zachwycało w 

mieście i dlaczego tam po prostu nie pojechał. 

Ludzi z miasta nie znosiłam tak samo jak tych 

ze wsi, nie różnili się bowiem między sobą niczym 

specjalnym. 

fot. archiwum Autorki 

Spędzaliśmy we trójkę większość wieczorów, 

weekendów i dni, które Rafał miał wolne 

od pracy. Oczywiście robiliśmy też przerwy na 

szybki numerek, z których Kacper był wykluczony. 

Z czasem nie umiałam już powiedzieć, 

czemu właściwie zgadzałam się na seks za szopą. 

Prawdopodobnie z nudów. A może się mylę, 

może raczej z powodu znienawidzonego przeze 

mnie rozdwojenia? 

Zasypiając marzyłam o jedwabistej, wilgotnej 

Julce. Wyobrażałam sobie odurzający zapach, doskonałe 

ciało, miękkie kształty. Ale nigdy nie myślałam 

o jej twarzy, nieprzytomnych oczach, przygryzionej 

wardze, niedbale wyskubanych brwiach, 

broniłam się przed pożądaniem człowieka, nie 

tego chciałam i nie do tego dążyłam. Robiłam się 

mokra na myśl o jej biuście i dłoniach intuicyjnie 

znajdujących moje najczulsze miejsca. Wsuwałam 

rękę pod kołdrę i pokonawszy przestrzeń brzucha 

zaczynałam zawstydzające, idealne pieszczoty, 

którym poddawałam się bezwiednie czekając na 

jedyną, prawdziwie dozwoloną rozkosz. Lubiłam 

się masturbować, czasem myślę nawet, że lubiłam 

to bardziej niż pieprzenie się 

z realną osobą. Znałam doskonale 

moje gładkie, śliskie 

wnętrze, ten obszar intymny, 

delikatny, osłonięty od świata 

grubą powłoką ciała, który 

uspokaja, pozwala zapomnieć 

na chwilę o strachu, 

rozluźnić wiecznie napięte 

mięśnie, zapaść się w miękką 

jak wata nieświadomość. 

Masturbując się zawsze myślałam 

o dziewczynach. 

Gdyby Rafał wiedział, 

że jego męskość jest dla 

mnie wiecznym pośmiewiskiem, 

że czerpię z niego 

złość potrzebną mi do życia, 

przypuszczam, że znacznie 

szybciej poczułabym smak 

torfu, a on – smak bezsilności. 

Tymczasem jednak Rafał 

puszył się dumnie przed 

Kacprem. To on był prawdziwym samcem, tym 

samcem, który ma samicę. Był doskonalszy i bardziej 

męski od wszystkich nieszczęśników we wsi, 

którzy, tak jak Kacper, mieli kutasa, ale nie mają jak 

mu ulżyć. 

Czasem zastanawiałam się nad tym, jak by było 

z Kacprem. Był młodszy, trochę wyższy i drobniej 

zbudowany niż Rafał a przy tym mniej pewny sie-


bie i delikatniejszy. Chciałam porównać ich penisy 

i jądra, sprawdzić, który jest większy, a który grubszy, 

czyje jaja są potężniejsze i twardsze. Mogłabym 

kazać im się kochać nawzajem, między sobą, 

po to, by móc obserwować ruchy ich pośladków, 

mięśnie na nogach i ramionach, klatkę piersiową 

i mimikę twarzy. Wsłuchiwałabym się w ich oddechy 

i ostatnie, spazmatyczne jęki. Porównałabym 

ich spermę, musieliby się spuścić w swoje dłonie, a 

potem wyciągnąć je w moim kierunku tak, żebym 

mogła przyjrzeć się białawej mazi schowanej we 

wgłębieniach potężnych rąk. Wyobrażałam sobie 

bezgraniczne piękno zamknięte w tych szorstkich, 

brutalnie nieczułych mięśniach i w scenie upokarzającej 

ich, a przy tym nadającej im delikatności 

niezbędnej do osiągnięcia prawdziwej siły. O ileż 

potężniejsi by byli, gdyby umieli pragnąć się nawzajem. 

Tak właśnie wyglądały nasze dni: ja marzyłam 

o zespoleniu tych dwóch męskich ciał, Rafał czekał 

na popołudniowy numerek, którego bliskość 

przepowiadał rozedrgany członek, a Kacper zdawał 

się być nieświadomy niczego, szczerze naiwny 

i bezgrzeszny. Pewnie nawet, kiedy walił sobie 

konia, robił to w sposób czysty i prosty, tak jak jadł 

albo spał, traktując wszystkie te czynności jako coś 

oczywistego i najnaturalniejszego na świecie. Jedyną 

rysą na jego srebrnobiałej postaci było grzeszne 

pragnienie bycia tym z miasta. Pożądał przepychu 

wielkich ulic, zapachu spalin, poczucia przynależności 

do cywilizacji i siły, bycia częścią stolicy. 

Pragnął prawa do pogardy i pobłażliwości dla tych 

z mniejszych miejscowości. Ja byłam z miasta i 

wiedziałam, że budzi w nim to szczerą zazdrość, a 

jednak mimo tego chciał opiekować się mną czule. 

Naprawdę mnie lubił, sądzę, że było to w jego życiu 

pierwsze uczucie prawdziwej sympatii. Myślę 

też, że miękkość torfu w ustach, a potem metaliczny 

smak krwi, były boleśniejsze dla niego niż dla 

mnie, mimo że to on bił mnie i że to ja wdychałam 

wilgoć ziemi i zginałam się wpół z bólu. To Kacper 

był tym, który jako pierwszy wymierzył mi cios w 

szczękę. Krwawiło mi z ust, miałam rozcięty język, 

wargi i poharatane dziąsła. Pamiętam uczucie drętwienia 

mięśni z lewej strony twarzy i twardy ucisk 

na czaszce. 

Rafał nigdy nie był zazdrosny, kiedy zostawałam 

sama z Kacprem. Czuł się silnym przywódcą, 

którego pozycji nie ośmieliłby się zagrozić samiec 

tak słaby i tak niepewny jak Kacper, co z resztą było 

zgodne z prawdą. Kiedy Rafał pomagał ojcu nosząc 

skrzynki z piwem, układając puszki koncentratu 

pomidorowego na zapleczu, zamiatając podłogę i 

jeżdżąc po towar do hurtowni, ja, jeśli nie byłam 

akurat zajęta niczym innym, spędzałam czas z Kacprem. 

Najczęściej siedzeliśmy na nasypie kolejowym 

i obmyślaliśmy plan na kolejne dni, albo piliśmy 

lemoniadę pod brudną ścianą sklepu. Był to czas 

leniwy, pozbawiony sensu i celowości. Przetaczał 

się niezdarnie przez nic i nikogo niepopędzany, 

dawał mi odpocząć, uspokoić się i znudzić, 

tak bardzo, że ta gnuśność stała się w końcu nie 

do zniesienia. Drażniła powolnością i irytowała 

wyniszczającą przewidywalnością. Zaczęłam 

szukać wytchnienia, dłuższego i trwalszego niż 

– tylko przynoszący chwilową ulgę – tydzień 

wypraw do kościoła z Julką, gdzie, zapominając 

o bożym świecie, oddawałam się rozpuście 

zlizując kwaśną wilgoć z jęczącej podnieceniem 

dziewczyny. Julka na tych kilka chwil była moją 

dziewczyną, gotową zrobić wszystko w zamian 

za rozładowanie napięcia i orgazm, który był 

rozkosznym prezentem ode mnie dla niej. 

Z rodzicami nie rozmawiałam. Wiem, że 

matka kilkakrotnie dzwoniła dowiedzieć się, 

jak sobie radzę w nowej sytuacji. Za każdym 

razem, gdy słyszałam dźwięk telefonu, wybiegałam 

z domu tak, że z czasem ciotka już na 

samym początku rozmowy mówiła do matki: 

„Nie ma jej, wyszła”. Przypuszczam, że potem 

trajkotały jeszcze jakiś czas, matka zniesmaczona 

śmiechem ciotki, a ciotka nie próbująca nawet 

zrozumieć pytań matki. Prawdopodobnie 

rozmawiały o mnie, niewiele więcej je bowiem 

łączyło. Nie wiem, czy ojciec czasem podchodził 

do telefonu, żeby na własne uszy przekonać 

się, jak świetnie sobie radzi jego córka. Pewnie 

nie, pochylony nad biurkiem nie miał czasu na 

głupią gadaninę. Czasem wydawało mi się, że 

widzę dokładnie kratkę na jego flanelowej koszuli 

i czuję słodkawy zapach, tak jakbym stała 

tuż koło niego śledząc, bezpiecznie niezauważona, 

delikatne ruchy jego ciała. Pracował jak 

zawsze w skupieniu, co jakiś czas tylko wstając, 

żeby zrobić sobie kawę albo herbatę, a zaraz potem 

z powrotem usiąść za wielkim biurkiem i 

wpatrywać się w tysiące rozrzuconych kartek, 

z których każda była cenniejsza niż złoto. Tak 

wyobrażałam go sobie długo, czasem nawet godzinami, 

zanim wreszcie zdobywałam się na to, 

żeby podejść i dotknąć dłonią miękkiego materiału 

koszuli. Wydawało mi się wtedy, że odwraca 

się z uśmiechem i obejmuje mnie ramieniem. 

Czasem siadałam mu na chwilę na kolanach 

tylko po to, żeby poczuć jego ciepło. W moich 

marzeniach nigdy nie pachniał słodkawo, zawsze 

świeżo i męsko, ładnym zapachem płynu 

do mycia ciała albo delikatnymi perfumami. 

Był wtedy moim przystojnym ojcem. Czasem 

tylko, kiedy myślałam o nim jako o staruszku, 

pozwalałam mu na słodką woń, zmarszczki i 

charczący głos. 

Ojciec zawsze dużo palił, najczęściej Marlboro, 

twierdząc, że to papierosy jego młodości, 

że kowboje jego czasów nie wzięliby do ust 

niczego mniej szlachetnego niż złoty szlug, że 

gówno go obchodzi, że teraz palą to tylko dresy 

albo rozpuszczone cizie. Nie była to prawda.


Jego młodość skończyła się dużo przed tym, 

jak pojawiły się reklamy z przystojniakami na 

koniu, którzy w tle mieli piękne kaniony Ameryki. 

Obawiam się, że gdyby chciał palić to, co 

faktycznie palił w wieku lat piętnastu, musiałby 

sięgnąć po smród gorszy od smrodu, którym raczyliśmy 

się razem z Rafałem zaopatrywani w 

tanim, wiejskim sklepie. 

Czasem, kiedy ojciec wychodził z domu, 

zakradałam się do gabinetu, siadałam w fotelu, 

który otulał mnie wytartą, ciepłą skórą i 

zapalałam szluga. Lubiłam patrzeć na ciemne 

drewno biurka, zarzucone książkami półki i 

niewielkie okno słabo oświetlające pokój. Wydawało 

mi się, że przestaję istnieć, że zanurzona 

w fotelu przenoszę się w inny świat. Dym zawisał 

na chwilę nad głową, a potem rozpływał 

się bezdźwięcznie mieszając się z powietrzem 

i zapachem papieru. Dopiero po jakimś czasie 

ośmielałam się położyć nogi na biurku. Odchylałam 

się wtedy trochę do tyłu tak, że na wpół 

leżałam a na wpół siedziałam, i zaciągając się 

głęboko papierosem wyobrażałam sobie, że jestem 

moim ojcem. Nie wiem, czy matka wiedziała 

o wyprawach do gabinetu. Rzadko tam 

zaglądała twierdząc, że nie może znieść smrodu 

papierosów, kurzu zalegającego na książkach, 

których nikomu nie wolno było dotykać, i tego 

skąpego światła, które sprawiało, że dostawała 

ataków klaustrofobii. Dzięki temu, kiedy ojca 

nie było, czułam się w gabinecie prawie bezkarna. 

Nie musiałam bać się nagłego wtargnięcia 

matki, krzyków, że palę i wyrzutów, że trzymam 

nogi na biurku, które przecież „nie jest do tego 

przeznaczone”. Upajałam się uczuciem wolności, 

którą udało mi się wykraść w tajemnicy, na 

chwilę tylko, wolności która smakowała skórą i 

drewnem. 

Kiedy ojciec wracał, wykradałam się z gabinetu 

tak, żeby mnie nie zauważył, przemykałam 

pod ścianą do przyległego pokoju, który 

miał być kiedyś pokojem gościnnym, a który z 

czasem stał się krainą zapomnienia. Był maleńki, 

ładnie oświetlony, kwadratowy, z niewielką 

wnęką na jednej ze ścian. Za mały i za daleko 

od głównej części domu, żeby służyć za pokój 

któremuś z członków rodziny, był pomieszczeniem 

bezpańskim. Matka wstawiła tam łóżko 

na wypadek, gdybyśmy mieli gości, ale z czasem 

okazało się, że goście wolą sypialnie na piętrze, 

które są większe i zarazem przytulniejsze. Zaczęto 

więc znosić do pokoju przy gabinecie coraz 

to nowe niepotrzebne w domu rzeczy. Był 

więc dywan z salonu i komoda która znudziła 

się Ricie, stosy mało potrzebnych książek, na 

które nigdzie nie było już miejsca, stare albumy, 

maszyna do szycia, szafa, która niegdyś była 

moja, a w której teraz przechowywaliśmy dawno 

nienoszone ubrania. Pokój zamykany był od 

środka na zasuwę, a od zewnątrz na klucz, i przypuszczam, 

że wszyscy o nim zapomnieli. Ojciec 

chciał w nim sypiać na wypadek, gdyby pracował 

do późna albo jakby miał ochotę na popołudniową 

drzemkę. Okazało się jednak, że drzemka nadchodzi 

tak nagle i niespodziewanie, że nie sposób 

przed nią uciec z fotela do pokoju, a w zarwane 

noce lepiej wspiąć się po schodach do sypialni, 

gdzie czeka świeża pościel i wyrobione łóżko, niż 

męczyć się na starym, twardym materacu. Byłam 

jedyną osobą, która w miarę regularnie odwiedzała 

tę porzuconą przez wszystkich przestrzeń, 

najczęściej zresztą, kiedy musiałam szybko uciekać 

z gabinetu i nie było czasu na niezauważone 

przedostanie się do głównej części domu. Zawsze 

lubiłam takie światy bezpańskie, obszary opuszczone, 

zapomniane, pachnące samotnością, a przy 

tym spragnione czułości, za którą gotowe były oddać 

wolność. Można je było urabiać, kształtować, 

zmieniać. Odnajdywałam w nich świat zamknięty, 

niezwykły, ukrytą w realności oazę moich dzikich 

fantazji i pragnień, moich światów zmyślonych. 

Czasem, kiedy słyszałam dźwięk telefonu i 

głos ciotki witający moją matkę, wyobrażałam sobie, 

że ojciec wychodzi z gabinetu i czeka nerwowo 

w kolejce do słuchawki. Kiedy jednak wydawało 

mi się, że faktycznie słyszę jego głos pytający, 

jak sobie radzę, czułam budzącą się złość. 

Kacper często próbował się dowiedzieć, czemu 

nie rozmawiam z rodzicami i dlaczego właściwie 

mnie tu wysłali. Ciekawiła go zbrodnia, która musiała 

być tak wielka, że karą za nią było pozbawienie 

mnie miasta i zesłanie na wieś. Rafał nigdy o 

nic nie pytał. Myślę, że gówno go obchodziło, kim 

była panna, którą posuwał. Ważne było, żeby sobie 

ulżyć. Choć może jestem niesprawiedliwa, może 

nie pytał, bo nie chciał być wścibski, bo czuł, że to 

nie jego sprawa i że skoro ja nie pytam o nic jego, 

to on nie powinien pytać mnie. 

Kacper chciał wiedzieć wszystko. Musiałam 

godzinami opowiadać mu o tym, jak jeździ się 

metrem, ile mamy linii autobusów, jakie sklepy, ile 

ma najwyższy budynek, czy jest dużo biurowców. 

Podejrzewam, że znał odpowiedzi na te pytania 

lepiej niż ja. To nie był chłopak ze wsi, który w 

życiu nie widział innego pojazdu poza traktorem. 

Myślę, że gdyby tylko chciał, mógłby już tysiąc 

razy być w mieście i zobaczyć wszystko na własne 

oczy, dotknąć tych cholernych bramek metra, 

które tak go fascynowały. Jego ojciec był zamożnym 

człowiekiem, z dużym gospodarstwem i dość 

otwartym umysłem, stać by go było na opłacenie 

synowi studiów albo chociaż kilkudniowej wycieczki. 

To Kacper nie chciał, wystarczało mu bycie 

„tak fajnym, że normalnie tak jakby z miasta”. 

Miał swój mit i swoje marzenie, i jego spełnienie 

byłoby ostatnią rzeczą, jakiej naprawdę pragnął. 

Upał południa wzmagał kurz unoszący się nad


ziemią. Siedzieliśmy pod sklepem, oparci o szarą 

ścianę budynku, z nogami wyciągniętymi przed 

siebie, ubrudzeni pyłem i uśpieni słońcem. Miałam 

spierzchnięte usta i każde słowo rozrywało twardą 

skorupę warg aż do krwi, zmieniając mówienie w 

męczarnię. Ból głowy uniemożliwiał najmniejszy 

nawet ruch, skóra piekła, w płucach, powodując 

duszności, osiadał unoszący się piasek. Z trudem 

wyciągnęłam rękę i dotknęłam rozgrzanych dżinsów 

na udzie Kacpra. Poklepałam go przyjaźnie 

próbując zwrócić na siebie uwagę. Wszystko działo 

się w zwolnionym tempie, każdy oddech był dla 

mnie torturą, widziałam swoją dłoń, która opadała 

na spodnie Kacpra i nie wiedziałam, czy będę miała 

tyle siły, żeby ją unieść z powrotem. Spytałam go 

charczącym głosem, dlaczego nie pojedzie do miasta, 

zaproponowałam, żeby zatrzymał się u mnie 

w domu, jak tylko rodzice zgodzą się przyjąć mnie 

z powrotem pod swój dach. Wydawało mi się, że 

się uśmiechnął. Myślę, że jego język był równie 

spuchnięty, co mój. „Daj spokój” – powiedział. – „A 

co ja będę w mieście robić? Wyśmieją mnie jeszcze 

i ich znienawidzę”. Czułam, jak zbiera mi się 

na wymioty. Policzki zaczęły mi martwieć, do ust 

napłynęła ślina, wstrząsnął mną krótki, niekontrolowany 

skurcz. Poderwałam się z ziemi, a potem, 

kilkanaście metrów dalej, oparta ręką o drzewo za 

sklepem i zgięta wpół pozwoliłam, żeby kolejny 

skurcz zakończył się falą śmierdzącej, żółtawej brei. 

Usłyszałam z daleka otwierane tylne drzwi sklepu 

i karcący głos Rafała: „Żadnego więcej piwa“, szumiało 

mi w głowie. 

Wróciłam powoli pod ścianę do Kacpra. Siedział 

z półotwartymi ustami tępo wpatrzony przed 

siebie. Uzmysłowiłam sobie, po raz pierwszy, jaki 

był głupi i jak ta bezmyślność mnie odstręczała, jak 

bardzo niezdolna byłabym go szanować, jak gardziłam 

tym żałosnym, spoconym chłopaczkiem. 

Nie rozumiałam jego fascynacji miastem. Myślę, 

że miał rację mówiąc, że go wyśmieją, myślę, że 

wolał marzyć o kilkudziesięciu liniach autobusowych 

niż faktycznie je zobaczyć. Poczułam się 

upokorzona. Nagle, świadomość, że ten chłopak z 

premedytacją odrzuca metro i tramwaje, dotknęła 

mnie do żywego. Zrozumiałam, że to najbardziej 

upokarzający rodzaj odrzucenia, jaki znam, że to 

najgłębsza i najprawdziwsza pogarda, jakiej kiedykolwiek 

doznałam, że to okrucieństwo w czystej 

formie. „Jesteś obrzydliwy” – powiedziałam, 

patrząc, jak próbuje ułożyć klejące się do ciała 

spodenki. To było jedyne, o co mogłam go jawnie 

oskarżyć. Tania, śmieszna zemsta, która przyniosła 

kolejną falę wstydu. Zaśmiał się. 

Spędziliśmy pod sklepem cały dzień, półprzytomni 

z gorąca i odurzeni piwem. Wymiotowałam 

jeszcze dwa razy, chociaż nie bardzo już miałam 

czym. Kwaśny smak w ustach mieszał się z gorzkawym 

posmakiem papierosów, które dostaliśmy 

od Rafała. Przyniósł nam ekskluzywne, jak na 

nas, Pall Malle. Zapytałam, czy nie ma czegoś 

do jedzenia, ale okazało się wkrótce, że bułkę, 

którą dostałam, natychmiast zwróciłam, zostałam 

więc przy szlugach, które, chociaż piekły w 

przełyku, nie prowokowały wymiotów, a tym 

samym oszczędzały mi latania za sklep. Nie 

pamiętam, czy ciotka kiedykolwiek dowiedziała 

się, że jej podopieczna upiła się butelką piwa i 

spędziła cały dzień leżąc, z równie nieprzytomnym 

chłopakiem, pod ścianą wielobranżowego. 

Rafał lubił, jak przesiadywaliśmy z Kacprem 

pod sklepem, miał wtedy poczucie, że kontroluje 

sytuację, że nie dzieje się nic, o czym by nie wiedział. 

Myślę też, że liczył po cichu na szybki numerek, 

kiedy ojciec pójdzie akurat coś załatwić. 

Kilka razy mu się to udało. Zaplecze pachniało 

piwnicą. Słabo oświetlone rzędy puszek, skrzyń 

i kartonów sprawiały przygnębiające wrażenie, 

betonowa podłoga o szaroburym kolorze budziła 

obrzydzenie. Drzwi na dwór były ciężkie, 

metalowe, pomalowane na zielono, z ogromnym 

ryglem biegnącym przez sam środek, natomiast 

drzwi do sklepu były białe i mniej potężne, ale 

równie wytrzymałe. Brak okien powodował, że 

po zamknięciu obu par drzwi w pomieszczeniu 

robiło się czarno i nawet w środku dnia trzeba 

było włączać światło, które niemrawo płynęło 

z żarówki zwisającej z sufitu na kilku kolorowych 

kablach. Jedynym miejscem, gdzie mogliśmy 

się położyć, była podłoga, najczęściej więc 

pieprzyliśmy się na stojąco. Czasem opierałam 

się plecami o ścianę, a Rafał unosił mnie lekko 

przytrzymując brudnymi od kurzu ramionami, 

które nie miały w sobie nic z magii opalonego, 

umięśnionego robotnika, za to śmierdziały 

brudem i zatęchłym potem. Czasem brał mnie 

od tyłu, ale musiałam wtedy cały czas opierać 

się rękami o ścianę, żeby nie uderzyć głową w 

beton. Niekiedy ryzykowaliśmy seks na podłodze. 

Kładłam się wtedy na podartych pudłach i 

obejmowałam udami biodra Rafała. Bolał mnie 

kręgosłup ocierający się rytmicznie o twardą i 

szorstką powierzchnię. Oczy zachodziły łzami, 

a ciało nie mogło się zdecydować, czy ciche, 

urywane jęki są spełnieniem rozkoszy, czy błaganiem 

o litość, świadectwem nieskończonego 

cierpienia. 

Wolałam, jak pieprzył mnie od tyłu. Było w 

tym coś tak zwierzęcego i tak głęboko nieludzkiego, 

że nie potrafiłam się temu oprzeć. Zostawałam 

zredukowana do cipki, ale to nie o cipkę 

chodziło, tylko o poniżenie, o wstyd i nienawiść 

tak silne, że pozbawiające mnie czucia. Kiedy 

ból stawał się nie do wytrzymania, jedyne, co mi 

pozostawało, to odciąć się od siebie samej. Nie 

kłamię. Chaos oraz rodzące się z niego wyolbrzymienia 

i wynaturzenia potrzebne są mi do 

wykreowania sytuacji, które pobudzą wszystkie 

te uczucia i myśli, które były, ale których nie


sposób sobie przypomnieć i opisać. 

Można uzależnić się od wszystkiego, to 

jedna z najważniejszych rzeczy, jakich się kiedykolwiek 

nauczyłam. Skoro tak, to wszystko 

można też rzucić, trzeba tylko przetrzymać rozrywający 

ciało i umysł głód. Skoro tak, to we 

wszystkim można znaleźć zapomnienie i ukojenie. 

To smutne – pić codziennie do nieprzytomności, 

udając, że rzeczywistość po alkoholu 

jest przyjaźniejsza i mniej bolesna. Mnie nigdy 

nie interesowała zmiana świadomości, sztuczne 

otępienie umysłu. Nie szukałam krainy szczęśliwszej. 

Nie potrzebowałam niczego poza sobą, 

żeby odnaleźć najpotworniejsze, mrożące krew 

w żyłach obszary. Nie potrzebowałam też niczego 

poza sobą, żeby od tych obszarów uciec, 

żeby znaleźć lekarstwo na to, co mnie dręczy 

mordując powoli od środka. Nigdy nie musiałam 

wsadzać palców głęboko w gardło i łechtać 

ścianki przełyku, żeby zwymiotować, ja po prostu 

wymiotowałam – to jedna z najważniejszych 

umiejętności, jakie kiedykolwiek zdobyłam. 

Kamienie były ciepłe, rozgrzane przez 

słońce, które już od ponad miesiąca świeciło 

nieprzerwanie nadając wszystkiemu złotawy 

kolor. Wygazowana cola zaklejała usta i oblepiała 

zęby, by w końcu osiąść na języku grubą 

warstwą cukru. Zdawało mi się, że ta słodycz 

krystalizowała się pokrywając miękkość języka 

białą zbroją, pękająca z cichym trzaskiem przy 

każdym słowie. Paliliśmy, jak zwykle wypuszczając 

długie strumienie dymu, znikające leniwie 

w drgającym od żaru upalnym powietrzu. 

Kacper leżał półnagi na nasypie, z głową opartą 

na zwiniętej koszulce. Oddychał z trudem, jak 

gdyby dusił się powoli przygnieciony przez 

ciężkie powietrze. Wydawało mi się, że każdy 

kolejny wdech unoszący nieznacznie pokrytą 

potem klatkę piersiową będzie tym ostatnim, 

po którym nic już nie zmąci otępiającej ciszy. 

Obserwowałam ciemne włoski, biegnące szerokim 

łukiem od klamry paska aż do szyi, które 

posklejane gorącymi kroplami lśniły w słońcu 

odcinając się wyraźnie od białej jeszcze skóry. 

Pamiętam uczucie obrzydzenia na myśl, że miałabym 

ich dotknąć. Kacper uniósł się na łokciu 

rozrywając zastygłą wokół siebie powłokę powietrza, 

poczułam delikatną, ale zarazem ostrą 

woń potu, która błyskawicznie wyciekła przez 

pęknięcia w skorupie po to tylko, by zmieszać 

się z zapachem papierosów i wraz z nim rozpłynąć 

się po chwili w powietrzu. 

Ogarniała mnie senność. Ze stanu błogości 

wyrwał mnie nagły ból w dłoni, kiedy dotknęłam 

brązowej od rdzy szyny biegnącej przez 

szare kamyki nasypu. Rozgrzany metal parzył. 

Wydawało mi się, że czuję drewniany zapach 

rodzinnego domu, mieszający się z zapachem 

parującej kawy. Wiedziałam, że prawdopodobnie 

zaraz będę musiała ukucnąć i z cichym stuknięciem 

postawić kubek na ziemi, pozwalając tym 

samym wygrać buntującemu się ciału. Chciałam, 

żeby szyna wbijała się coraz głębiej w moją dłoń i 

wierzyłam, że kiedy wreszcie odwrócę rękę, zobaczę 

biegnący wzdłuż linii papilarnych rdzawy ślad, 

który zostanie tam już na zawsze i o którym będę 

mogła mówić z dumą „moje znamię”. 

Wyobrażałam sobie, jak rdza przenika przez 

skórę, a potem przez włókna mięśni, docierając w 

końcu do żyły i barwiąc krew na rudawy kolor. 

Nocami słyszałam chrzęst tej krwi przeciskającej 

się przez chropowate, srebrzyste jak stal tętnice. 

Czułam zimny smak metalu w ustach i wiedziałam, 

że rdza w moim ciele nie da mi spokoju, że 

już zaledwie chwile dzielą mnie od momentu, kiedy 

do szczypiącego chłodu dołączy smak gorzki 

i szorstki, a potem obudzę się pewnego dnia ze 

skórą naznaczoną brązowymi, wyżartymi plamami. 

Tymczasem dłoń była gładka, trochę jedynie 

zaróżowiona i ciepła, przypominająca bardziej 

skórę rozgrzanego snem dziecka niż powłokę mającą 

skrywać samounicestwiające się ciało. Przekręciłam 

się na bok, jak gdyby wierząc, że zmiana 

perspektywy zmieni mój świat, ale poczułam jedynie 

ostrość kamyków na ramieniu i upał spływający 

mi na plecy. Ogarnął mnie paraliżujący strach i 

bezsilność, miałam wrażenie, jakby niemoc zajęła 

całe moje ciało i umysł, zostawiając mnie, niezdolną 

się poruszyć, na łaskę i niełaskę losu. To 

uczucie klęski towarzyszyło mi, odkąd pamiętam. 

Myślę, że przegrałam wszystkie możliwe bitwy, że 

byłam przeznaczona do upadku i że ten upadek 

tkwił we mnie mocniej i pewniej niż jakakolwiek 

inna siła, determinował moje ruchy i myśli. 

Ewa Berent – rocznik ‘85, urodziła się i 

mieszka w Warszawie. Studiowała kulturoznawstwo 

na Uniwersytecie Warszawskim, 

obecnie studiuje politologię w Collegium 

Civitas. Powieść „Rdza”, której fragmenty 

prezentujemy, ukaże się w pierwszym 

kwartale 2008 roku w „Portrecie”. 

Debiut.


Dawid Majer 

SYNKOPA 

Światło dnia odsłania wnętrze jej pokoju – 

nad stołem obraz Matki Boskiej, 

cały utrzymany w niebiesko-zielonych odcieniach, 

podobnie kafelki w łazience, gdzie pachnie 

pleśnią i lawendą. 

Przypominam sobie, że mam jechać do centrum. 

Nie mam biletu, nie wziąłem numeru telefonu od niej. 

Moje niegramatyczne serce widzi, 

jak deszcz pogodnie godzi się z gruntem. 

Przy samochodach i na przystankach 

poruszenie. Naturalna kolej rzeczy. 

Nawrócić się nawet na siebie nie sposób 

bez papierosa. Nigdy właściwie nie myślę 

wychodzić. Wychodzę. 

2002-2005


PUNKT ZERO 

teraz w jej oczach 

kurczy się centrum, 

zanika strzelisty wzwód 

katedr, na srebrne fallusy wieżowców 

zachodzi blask śliwek 

i rdzy, 

jest niska – ma jakieś 

metr sześćdziesiąt wzrostu, 

wróci tam 

jeszcze dziś – 

za kilka godzin – 

gdy tylko miasto odpowie gwiazdom, 

ona zrobi się na bóstwo 

godne ofiary 

7 V 2007 

Dawid Majer – ur. w 1981 r. Absolwent filozofii na UG. Poeta i 

publicysta. W latach studenckich redaktor magazynu „Przesuw” 

i organizator wydarzeń literacko-muzycznych w Trójmieście 

związanych z tym pismem. Autor broszury komentującej wystawę 

Marka Zygmunta „Sztuka Końca II” (Galeria DA, 2003). Publikował 

m.in. w „[fo:pa]”, „Autografie”, „Biuletynie Fotograficznym”, 

„Portrecie” oraz portalach internetowych („charhizma 

presse”, „yass.art.pl”, „independent.pl”, „lead.pl”). Dawniej 

współpracował z „Dziennikiem Bałtyckim”, obecnie zaś z „Pomorskim 

Przeglądem Gospodarczym”. Wyróżniony w XI konkursie 

im. Mieczysława Czychowskiego. Mieszka w Gdańsku.


Marta Chyła 

Wywczas 

Taki ze mnie językoznawca jak ze sztucznej 

waginy pokrowiec na okulary. Kiedyś pomogłam 

ludziom z koła językoznawców z 

kolorowaniem literek; bardzo odpowiedzialna 

praca wymagająca wykształcenia plastycznego. 

Moje malowanie spodobało się do tego stopnia, 

że zaproponowano mi czynne uczestnictwo 

w kole. Ja na to, że nieee, nieee, mam Bardzo 

Ważny Wykład Monograficzny z psychoanalizy 

w literaturze podczas spotkań koła. 

How horrible and true and strange 

And there is no possible change 

Nie dlatego, że nie lubię gramatyk, językoznawstw 

i tym podobnych. Zwyczajnie mi nie 

po drodze być językoznawcą. Ehe. 

Ale na wspólny wyjazd w góry było mi po 

drodze jak najbardziej. Kupiłam specjalistyczne 

buty, żeby nie wyglądać nazbyt cepersko i niewykwalifikowanie. 

W pociągu usiadłam przodem 

do kierunku jazdy, do zawietrznej. Trafiło 

mi się miejsce nr 44. Kolega Moniki zdawał 

relację z meczu przez smsy. Widać było dolną 

połowę pomarańczowego słońca. 

Wyglądało jak filiżanka. Kiedy zniknęło 

w polu za drzewami, księżyc 

raził nas w oczy. „Zabrania się korzystać 

z ustępu podczas postoju na 

stacji”. Drzwi toalety nie zamykały 

się, podobnie jak nasze usta podczas 

gry ,,Zgadnij, kim jestem”. 

Kobieta? 

Tak. 

Polska? 

Tak. 

Literatura? 

Poniekąd. 

XX wiek? 

Tak. 

Związana jeszcze z jakąś gałęzią 

kultury? 

Hm…Tak. 

Znamy ją? 

He he, tak. 

Marta, to ty?! 

Hłe hłe hłe! 

Tym sposobem byłam obok Owsiaka, Moniki 

Levinsky, Matki Teresy, Hitlera, De Gaulle’a 

i Marylina Mansona. Udało mi się raz wygrać 

w karty. Później już tylko przegrywałam. 

Opowieści z krypty. Eis cwaj drai fir funf 

seks eis cwaj drai fir funf seks eis cwaj drai fir 

funf seks. Kto widział UFO, kto nawiedzony 

dom, czarną mszę, diabła, w kogo wstąpił duch 

zakonnicy. Boję się przechodzących korytarzem 

ludzi. Boję się ludzi w moim przedziale i księżyca 

też się boję. Pola za oknem otula mgła. 

Wiatr gnie sieroce smerki 

[…………………………] 

Cicho się moja dusza 

Po mgławych drogach wlecze 

Kiedy zaczynało się robić widno, oczy zamykały 

mi się na pół godziny po wtuleniu 

się w rękaw Moniki. Wciskałam się w siedzenie. 

Pachniało jedzeniem i wszystkimi 

tyłkami siedzącymi wcześniej na moim 

miejscu. Otworzyłam oczy na postoju 

w jakiejś wsi niedaleko Nowego Targu. 

Miałam na policzku odbity napis PKP i 

w ustach trochę włosów Doroty lub Moniki. 

Wzięłam do ust cukierka kawowego 

i zaczęłam się przyglądać kobiecie błąkającej 

się po dworcu o czwartej nad ranem. 

Do mojej rozrywki przyłączyły się Marta 

i Monika. Kobieta kręciła się po trawniku 

naprzeciwko naszego okna. Sprawiała 

wrażenie, jakby zgubiła pieniądze w gęstej 

trawie. Odstawiła walizkę, rozejrzała 

uważnie dookoła. Zakasała spódnicę do 

góry, spuściła na dół wielkie majty i ku 

naszemu ,,o kurwa!” wypięła się w stronę 

wagonu i zrobiła wielką kupę. Marta zaczęła 

się gorączkowo śmiać, Monika nie 

wiedziała, co powiedzieć. Wyjęłam cukierka 

na papierek i zaczęłam patrzeć w ścianę.


Po ziemi chodząc zwyczajnie 

Przecież swój ślad poznaczycie 

Zrobili mi zdjęcie, jak śpię w pozycji embrionalnej. 

Kiedy się je odpowiednio odwróci 

wyglądam, jakbym się modliła do Allacha. 

I nagle modlitwy zostały wysłuchane. Bóg- 

Ojciec powiedział ,,stań się” i sru, wyrosły góry, 

przez niego wszystko się stało. I tak już zostały, 

bo wszyscy wiedzieli, że były dobre. Przyciągają 

turystów i zasadniczo są malownicze. Taki twór 

przyrody, sterylnie obojętny wobec ludzkich nastrojów 

i losów. Góry. Hen! Eoop! 

Nasze miejsce zakwaterowania, trzypiętrowa 

willa na Ustupie 11c z widokiem na Giewont, 

miała wszystko, czego może chcieć pensjonariuszka 

od pensjonatu. Kolorowy telewizor 

z transmisjami meczów, piłkarzyki w piwnicy, 

rakiety do tenisa, ślizgawka i huśtawki, miejsce 

na ognisko, społeczny prysznic. 

Kiedy w Polsce źle się będzie działo, Giewont 

wstanie i zaprowadzi porządek. Dlaczego 

on jeszcze leży?! 

Na obiad najlepsze placki ziemniaczane 

(byle z solą i bez sosów), 

kotlety schabowe, młode ziemniaki, 

jajko sadzone, jeśli ktoś gardzi mielonym. 

Zupy podobno dobre. Od razu 

nas, nieprzytomnych ceprów z północy, 

powitano herbatą. Lub kawą, jeśli 

ktoś wolał. Wtaszczyłam swój dobytek 

na trzecie piętro po drewnianych 

schodach. 

Ku wichrom dąży strzelistym, 

Spowitym w słoneczne złota. 

Gdzie o bezbrzeżnych 

przestrzeniach 

Samotna śni tęsknota. 

Nie miałam problemu z wejściem, 

bo od tygodnia wchodziłam kilka razy 

dziennie po schodach na siódme piętro mojego 

bloku (na ósmym mieszka pieprznięty babus), a 

czasem nawet próbowałam biegać (nastawienie 

budzika, wyłączanie go o piątej rano uznaję za 

próbę). 

Pokój nr 6 był doskonale ulokowany, bowiem 

naprzeciwko znajdowała się łazienka, a 

tuż obok pokój chłopaków. Kierując się zasadą 

,,łóżek nigdy dość” zajęłam dwa z sześciu, 

uznając podział za korzystny. Druga Marta 

zrobiła podobnie, Monika i Dorota zadowoliły 

się tylko jednym. Wyrzuciłam ciuchy na łóżko 

pod oknem, bo nie starczyło dla mnie szafki, 

poszłam pod prysznic w klapkach z gazety, po 

wcześniejszym oderwaniu z nich obciachowych 

niebieskich sztucznych kwiatków. Glebnęłam 

się na środkowe łóżko. Idziemy zwiedzać. To se 

idźcie. Poszłam spać na 3 godziny. Druga Marta 

zrobiła podobnie. Nie obchodziło mnie, że to 

idealny sposób na bratanie się, zobaczenie, co 

jest za płotem, że przyjechałam oglądać, podziwiać 

i bawić się w zakopiańskiego dandysa. 

Liczyła się tylko moja wygoda, mój sen i moje 

łóżko. 

Dandyzm zakopiański polega na tym, aby 

kosztem nawet chwilowej nieprzyjemności zadziwić 

innych i móc to zdziwienie przerzucić 

jak złośliwy nowotwór na mózgi innych w ten 

sposób, iżby samo zdziwienie nad czysto zewnętrzną 

niespodzianką chwili stało się chwilowym 

prawem danego układu. 

Ale: zakopiański dandys gardzi tak nędznym 

zajęciem, jak zadziwienie innych. Zostawia 

to różnym przyjemniaczkom, migdalącym 

się przy kawiarnianych stolikach (…). Dandys 

zakopiański dąży przede wszystkim, aby zadziwić 

siebie. Zdziwienie tych drugich jest 

drugorzędnym skutkiem, wtórnym procesem, 

refleksem. 

Krupówki. Niemal całuję tę ziemię 

świętą, po której przechadzał się Witkacy. 

Spoglądam tłumowi w oczy, turystom 

w nozdrza, facetowi przebranemu za 

białego niedźwiedzia w ryj. I odechciewa 

mi się. Podpuszczam Karola, żeby 

klepnął w tyłek gościa przebranego za 

Papę Smerfa. Biorę sok pomarańczowy. 

Słychać Monikę Brodkę ze sklepu muzycznego. 

Śpiewamy razem z nią. Namawiam 

ludzi, żeby poszukali ze mną teatru 

Witkacego. Chramcówki 15. Internet 

nie kłamał, rzeczywiście mają przerwę 

urlopową. Zawsze, jak jestem, mają tą 

jebaną przerwę urlopową. 

Pierwszy raz, od kiedy jestem na Pęksowym 

Brzyzku, nie padało. Zadumałam 

się na chwilę, sunęłam jak zjawa między 

grobami. Sprytnie wślizgnęłam się między 

licealistów słuchających o Genezypie Kapenie. 

Zrobiłam „He, He” i wyszłam, bo wszystko 

wiedziałam. Z cmentarza do kościółka. Podoba 

mi się połączenie religijności z ludowością. 

Drewniana Matka Boska Polichromowana i 

serwetki szydełkiem. Zrobiłam In nomine Patris 

i Syna, kupiłam odgrzewanego gofra z bitą 

śmietaną. Myślę przez chwilę o polewie jagodowej. 

Przełykam głośno ślinę, ale nic nie mówię. 

Rozglądam się w poszukiwaniu Internetu. 

Kupuję dwa oscypki od najładniejszej kobiety. 

Białe, żeby sobie nie wyobrażać, w czym mogły


być maczane, czym odciskane. Biały to zawsze 

czysty i niewinny. Łapie nas deszcz. Lipiec jest 

w Zakopanem najbardziej deszczowym miesiącem. 

Zjadam jednego oscypka. Bluzka szybko 

mi wysycha w promieniach południowego 

słońca. 

Piekę sobie oscypka w bułce i piję z Martą 

Sofię na pół. Wypisuję pocztówki. 

Wśród chipsów, piwa, wina 

W drewnianej świetlicy 

Oglądam drugą (dłuższą!) połowę 

Na ścianach wiszą rogi 

I górskie potoki 

Halo? jak tu jest? Mamo, mecza oglądam! 

Jestem w ustępie…znaczy…Ustupie. 

To cześć. Hy hy hy. 

Postawiłam 2 zł, że Włochy wygrają 2:1, 

bez karnych. Nikt dobrze nie wytypował, ale ja 

i tak skakałam do sufitu. Dla śmiechu zrobiłam 

dziewczynom striptiz, który stał się tradycją. 

Rano ogarniał nas spazmatyczny śmiech, 

kiedy padło słowo ,,kefir”. I tylko: skąd ja mam 

tyle siniaków? Potem busem do Doliny Chochołowskiej. 

Pozuję na wieszcza i zakopiańskiego 

dandysa. Robię sobie zdjęcia, jak patrzę w 

dal. Z Izą mówimy, że nie wchodzimy dla ładnych 

widoków, uniesień estetycznych, czy dla 

poznania ekstazy, jaką kierowani byli piewcy 

piękna gór. Wchodzimy z czysto praktycznych 

pobudek – żeby mieć tyłek twardy jak skała, 

którym by można wyciągać gwoździe, stalowe 

uda miażdżące orzechy włoskie i łydki, których 

Gombrowicz by pozazdrościł. Mówimy to 

całkiem poważnie, ale zaraz wybuchamy śmiechem. 

Umieram! Taka była mądra, a teraz umiera. 

Niebo widać bardzo blisko. Nigdy nie będę 

tak blisko Opatrzności. Szczytuję. Na widok 

niebotycznych szczytów, o które roztrącają się 

obłoki, duch ludzki korzy się przed wszechmocą 

Stwórcy. Na widok szmaragdowych jezior, 

blaskiem lśniących potoków, upaja się wzrok 

harmonią barw; przy szumie wodospadów rozpływa 

się dusza w uniesieniu nad pięknością 

natury. Gdzie szumna siklawa mknie po skale, 

piję wodę i czuję się jak górska koza… Myślę o 

tym, że chciałabym go spotkać i inhalować się 

jego potem. 

Schronisko Ornak. Jemy pieguski z czekoladą 

i orzechami. Ale i tak najlepsze w góry są 

snickersy. W schronisku za 3,50. Dużo zakonnic. 

Nie mam pojęcia, jak one wytrzymują w 

taki upał w swoich czarnych pelerynach. Jedna 

patrzy na mnie jak na antychrysta, bo przeszłam 

się po trawie na skróty do baru. Trzy razy, 

specjalnie. Chcę wejść do męskiej toalety, bo w 

damskiej był tłok. Gimnazjaliści nieco ostudzają 

mnie w zamyśle. Idę nad Smerczyński Staw. 

W ciemnosmerczyńskich skał zwaliska 

Gdzie pawiookie drzemią stawy… 

Mam kamyczka w bucie. Idziemy razem 

jakiś czas. 

Wieczorem robimy drugie ognisko i odczyt 

referatów o nazwach szczytów. Przenosimy 

imprezę do pokoju nr 6. Musimy szybko posprzątać. 

Nawet już nie pamiętam, co piliśmy. 

Nazywają mnie Marfą. Druga Marta jest Martą 

Pietrowną. Mówimy tak do siebie w towarzystwie. 

Harenda 2a. Dom Kasprowicza. Rozsiadam 

się wygodnie w fotelu, Karol siada na łóżku. 

Gdyby nie ciuchy, wyglądalibyśmy jak małżeństwo 

z początku wieku. Ja jak famfatal, on jak 

Sabała. Podniecam się pastelami Witkacego i 

ludowym malarstwem na szkle, będącym inspiracją 

dla kilku wierszy Kasprowicza. 

Dorota z ADHD wchodzi mi co chwila w 

kadr. 

Wchodzimy okrężną drogą na Gubałówkę. 

Zawsze, kiedy wchodziłam, było błoto. Teraz 

upał, że można było śmiało się rozebrać do stanika. 

Piję Kroplę Beskidu, ocieram pot z czoła, 

spoglądam na krowy (głównie brązowe), snopki 

i na panoramę. Zatrzymujemy się pod każdym 

cieniem, chwaląc drzewa. Na Gubałówce zjadam 

frytki i uganiam się za kotem. Jakiś obcokrajowiec 

mówi o nas ,,nice girls”. Dosiadam 

drewnianego koguta, cykamy fotki z dziewczynami. 

Małe dzieci patrzą na nas z podejrzliwością. 

Zjeżdżamy PKL. Chciałabym pójść na 

strzelnicę. Chłopaki strzelają pierwsi po kilka 

razy, nic im się nie udaje. Uznaję, że strzelba jest 

rozregulowana i nie strzelam. 

Wesołe miasteczko ,,Smokoland”. Nie ma 

autodromu! Idę z Rafałem do wagonika kolejki. 

Śmieję się, że po raz pierwszy na wycieczce 

mam kogoś między udami. W przypływie odwagi 

idę na Krejzi Dęs. Tylko dlatego, że już raz 

byłam na Kortowiadzie i wiem, że od tego się 

nie umiera. 

Idę z Przemkiem do sklepu. Zamyśliłam się, 

analizując przebieg naszej rozmowy. Nagle jakiś 

zwierz zamuczał, podskoczyłam i niemal wdrapałam 

się na słup. Przemek się śmiał, że boję się 

krowy. Wcale się nie bałam, tylko się przestraszyłam, 

bo wydawało mi się bez okularów, że 

jest na środku ulicy i chce mnie zaatakować. 

Wieczorem zabrakło wódki. Idę z Karolem, 

Dorotą i Moniką na stację benzynową i kupu-


ję Starogardzką. Jacyś kolesie pytają mnie, czy 

wiemy, gdzie jest jakieś disko bandżo. Odpowiadam 

jak prawdziwy językoznawca: my nietutejsze. 

Dziewczyny zdradzają Tajemnicę Kefiru. 

Karol trochę się żenuje na myśl, że jestem przedstawicielką 

relatywizmu moralnego i zostawia 

nas, ale najpierw gramy w Pytania Osobiste. 

Odpowiadałam z pełną szczerością, a wszyscy 

myśleli, że kłamię. Sposób mojej wypowiedzi i 

opis nietendencyjnych sytuacji powodował, że 

myśleli, że zmyślam. Powiedziałam eee tam i 

wypiłam swoją Starogardzką. 

Laski narzekają na odciski większe od palców, 

a pięt nie mają wcale. Ja nie mam na co narzekać. 

Mam zakwasy, ale zawsze udaje mi się 

je rozruszać następnego dnia i mieć mnóstwo 

miejsca na nowe. Mam twardą dupę niczym 

młoda klacz. Nie mogę się położyć, żeby coś 

mnie nie bolało. Z balkonu muska mnie górskie 

powietrze. Jest lekkie i rześkie, zupełnie inne 

niż w Olsztynie podczas duchoty. Tu, nawet 

kiedy jest gorąco, czuć wilgoć w powietrzu. 

Budzę się rano. W powietrzu czuć przetrawioną 

wódę, kiła i syf dookoła, nikt by nigdy 

nie powiedział, że w pokoju mieszkają cztery 

dziewczyny. Pełno butelek, kiepów na balkonie, 

opakowań szklanych i plastikowych, nadgryzionego 

jedzenia, nadgryzionych szklanek, nowych 

odcisków i siniaków. Zamykam oko, które 

otworzyłam, naciągam na nie kołdrę. Nie ma 

Marty. Marta nie pójdzie na śniadanie. 

Poszła. Mówimy, że nie idziemy na Morskie 

Oko i do Doliny Pięciu Stawów. Idziemy 

pozmywać po całej grupie. Druga Marta, Pietrowna, 

wymigała się. Z Moniką robimy sobie 

kawy, pozwalam, by słońce tańczyło mi po 

karku. Biorę prysznic i sprzątam ten syf, kiedy 

dziewczyny śpią. 

Opowiadamy sobie nasze sny i o odpowiedniej 

porze wychodzimy z Domu Wypoczynkowego. 

Marta Pietrowna zakłada chustę i wygląda 

jak pierdolony talib. He. Księżniczka Gangesu. 

Monika zostaje Księżniczką Eufratu. Ja, żeby 

być bliską sąsiadką, przybieram imię Księżniczki 

Tygrysu. Mogłam też być Księżniczką Irkucka, 

ale nie dało rady. Urządzamy sobie Dzień 

Księżniczki. Chujowo brzmi, ale można sobie 

odpocząć. Wozimy się taksówkami i autobusami 

miejskimi, wdzięcznie się poruszamy od 

sklepu odzieżowego do kawiarni, od kawiarni 

do restauracji, od restauracji do stoiska z torebkami. 

Idź księżniczko między ludzi 

Idź i myśli piękne budź 

A gdy myśl się piękna zbudzi 

Sama zarżnie wszelką chuć 

Jesteśmy świeże i rześkie, podczas gdy reszta 

grupy wchodzi na czworakach oglądać jakąś 

wodę i parę kamieni. Pijemy dwa razy kawę 

mrożoną, jemy desery lodowe, lody włoskie, lizanję 

ze szpinakiem i pieczarkami, taką sobie, 

kolę lajt, nestea. 

Nasyci się księżniczka 

Swoim kawalerem 

I także nasz będzie 

To pewne, jak zero zerem. 

Podrywamy sprzedawców w hałsie, chcemy 

kupić manekina na spółę, poważnie zastanawiam 

się nad jego lewą dłonią. Nie mam wyrzutów 

sumienia, że nie byłam nad Morskim 

O., bo byłam już kilka razy. A do Doliny Pięciu 

S. nie miałabym już siły. 

Zmienił się na moment system idei. Poprzez 

pęcherze i otarcia zaszły zmiany w układach 

psychicznych. Początkowo zmiany są nieznaczne 

i w tym właśnie groźne. Możemy je określić 

jako przesunięcie wartości w kierunku stanów 

przyjemności. 

Wracamy w tym samym momencie, co 

reszta grupy. Skąd Litwini wracają? 

Odczyt fragmentu pracy magisterskiej Rafała. 

Bądi dądi. 

Wieczorem pijemy u chłopaków. Iza opowiada 

swoje pierwsze przygody z papierosami. 

W nocy gramy w piwnicy w piłkę piwniczną. 

Trzeba jak najgłupiej odbić piłkę. Zdecydowanie 

obejmuję prowadzenie. Kiedy wszycy wychodzą, 

gram z Karolem w piłkarzyki. Jestem 

dobra w ataku, ale żałosna w obronie. Cokolwiek 

by to znaczyło. 

Następnego dnia (?!) budzę się o 05:12. 

Muszę zrobić śniadanie. Odwlekałam, jak tylko 

się da i wypadło, że robię wcześnie, bo rano jest 

wyprawa. Kroję pomidory i ustawiam sztućce, 

Karol wstawia wodę na herbę i układa mięso. 

Jestem z siebie dumna do tej pory, aż się dowiaduję, 

że przez całe życie źle kroiłam pomidory. 

Wyrzuty odczytuję jako zamach na indywidualizm 

i strzelam focha, po czym wszystko wraca 

do normy. Będę kroić pomidory, jak tylko będę 

chciała. 

Jedziemy busem pod Kasprowy. Wjeżdżamy 

kolejką PKL. Polskie Koleje Liniowe. Fares 

refunded only if cable car, funicular or lift is not 

operation. Nerwowo trzymam się czyjegoś łokcia. 

Nie dość, że tłoczno, to ciasno i wysoko.


Wniebowstąpienie. Szumi w uszach, zatykają 

się wszystkie otwory. Żuję gumę, nic złego mi 

się nie dzieje. 

Ku turniom płynie krzesanym 

Ku ścieżkom nad przepaściami 

Gdzie widmo bożych tajemnic 

Zmaga się w szumach z nami 

Oglądam z punktu widokowego obrazy. Pozuję 

do zdjęć, grupa się zastanawia, czy więcej 

jest ze mnie Juliusza czy Adama. Na każdym 

Nie jestem w stanie dalej pójść. Ludzie za 

mną niecierpliwią się, ale ja już doprowadziłam 

się do takiego stanu, że małość, małość czuję i 

nie ufam żadnemu ze swoich ruchów. I wiem, 

że jak tylko się poruszę, runę w dół. Nie dlatego, 

że kamień będzie ruchomy albo śliski. Dlatego, 

że jestem mała i niepewna. Każę mówić im o 

mnie dobre rzeczy. Powoli zaczynam wierzyć w 

prawdziwą nutę komplementów i wiem, że nic 

nie jest w stanie mnie zniszczyć. Nawet biegłam 

wzdłuż przepaści, bo zaczęłam wierzyć w siebie, 

pomimo braków umiejętności. 

fot. archiwum Autorki 

zdjęciu robię inną minę i staję się konkurencyjna 

dla widoków. Tetryczna 

tłuszcza nie istnieje. Przypominające 

skwarki, zasuszone babcie opalone na 

czerwono biegają po górach z kijkami. 

Mają przeciwsłoneczne okulary, obcisły sportowy 

strój i opaskę na siwych włosach. Uśmiechają 

się protezami do słońca i wyprzedzają takich 

amatorów jak ja bez trudności. Na postoju 

matka drze mordę na dziecko. Wygląda to tak 

żałośnie, że śmiejemy się w rękawy. Robi mi się 

przykro, zapycham się połową snickersa. Czuję 

małość. Małość czuję. Wobec córki, matki, gór, 

snickersa, kosodrzewiny. Rozległe przestrzenie 

utwierdzają mnie w przekonaniu, że jestem ziarenkiem 

piasku. Wyżej odnawia mi się wmówiony, 

zaleczony lęk wysokości. Patrzę w dół 

w przepaść, wyobrażam sobie, że po ostrych 

kamieniach z mojej rozbitej głowy wylewa się 

krew. 

Patrzę ze szczytu w dół: pode mną 

Przepaść rozwarła paszczę ciemną 

Rozstaliśmy się przy wejściu na 

Świnicę. Odważni i nie zmęczeni poszli 

w górę, odważni i lekko podenerwowani 

postanowili schodzić okrężną 

drogą i podziwiać widoki, zamiast rozglądać 

się za łańcuchami, patrzeć na swoje stopy i się 

modlić. Zostałam jakiś czas przy rozwidleniu 

z Księżniczką Gangesu, Eufratu, z Karolem i 

Dorotą. Po miejscu słońca na niebie obliczam, 

w którą stronę jest Olsztyn i macham, myśląc 

o. Miałam zasięg, więc chciałam zadzwonić do 

rodziców (,,póki jeszcze żyję” – pomyślałam, 

patrząc w dół). 

Taki tam spokój…Na gór zbocza 

Światła się zlewa mgła przezrocza 

W senną zieleń gór. 

Na wyświetlaczu siedzi mucha. Machnęłam 

ręką. Siedzi dalej. Zaczęłam ruszać energicznie 

komórką, żeby ją zrzucić. Dalej siedzi. Była tak


zmęczona, że nie była w stanie odlecieć. Rzodkiew 

i powietrze wpływało niekorzystnie na jej 

instynkt przetrwania. Prztyknęłam w nią palcem 

i dopiero wolno odleciała. To się nazywa 

wolność. 

Zaczęliśmy schodzić. Nogi mi drżały, ale 

już nie czułam się byle czym. Po osiągnięciu 

optymalnej wysokości dla siebie czułam się Panią 

Świata, Zwycięzczynią śmierci, piekła i szatana. 

Skakałam w dół, wierząc w swoje brązowe 

adidasy przed kostkę i w ludzi, którzy układali 

kamienie, po których dane mi było stąpać. 

Jak lekko 

Turnię zawisłą na rękach 

Utrzymać 

I nie paść 

Gdy 

W oczach przewraca się 

obnażona ziemia 

Do góry dnem krajobrazu 

Niebo strącając w przepaść! 

Przy schodzeniu nuciliśmy popowe piosenki. 

Wypatrywaliśmy yeti. Podobno facet z dużą 

stopą to skarb. W myśl zasady ,,duża stopa, 

duży but”. Każdy mijający z mijanym wymienia 

pozdrowienie. Bycie blisko ludzi i blisko nieba. 

Chcę się położyć na zeszłorocznym śniegu. 

Chcę z niego ulepić bałwana gołymi rękoma, 

żeby inni wędrowcy mogli się uśmiechnąć. 

Ganges wybija mi ten pomysł z głowy mówiąc, 

że pod śniegiem może być przepaść. Wzdrygam 

się i biorę trochę śniegu, jest lepki, ale brudny. 

Rzucam w kogo się da. Karol wchodzi do jamy 

pod płaską skałą osiadłą na malutkich kamyczkach. 

Po raz pierwszy boję się o kogoś na tej 

wyprawie. Chociaż przez moment. 

Jeziorka w wyższych partiach pokrywa kra. 

Chcę zapamiętać, jak wygląda kosodrzewina. 

Stawy wyglądały pięknie. Skały w świetle 

przedpołudniowego słońca. Cała scenografia 

usprawiedliwiła do tej pory niezrozumiałe wiersze 

o górach, pełne patosu i egzaltacji. Zrozumieliśmy 

kontekst i artyści stali się nam bliżsi. 

Sami mieliśmy ochotę przysiąść na skale, posłuchać 

siklawy i napisać pean, hymn czy chociażby 

sonet. Byłam tak zaaferowana, że udało mi się 

tylko: ,,hej, góry/hej, góry”. Ściągam buty i moczę 

nogi w stawie. Rzucamy kaczki z Karolem. 

Żadnej trzciny ani rechotu żab, choć much pełno, 

głównie gryzących. Jedna robi mi czerwony 

ślad na ręku. Roślinność przywodzi na myśl 

Grecję albo Palestynę. Karol nuci Wydry ,,Jedną 

z tych dróg/kiedyś nawet przechadzał się Bóg”. 

Myślę o Opaczności rodem z Tetmajera. On tu 

chadzał na pewno, Wydra ma rację. Zamiast 

iść do schroniska, wchodzimy na pomniejszą 

górkę, z której widać cały nasz szlak i piękną 

panoramę. Wpierniczamy fistaszki, nic do siebie 

nie mówiąc. Spokojnie obserwuję, co dzieje 

się na dole, patrzę na szczyty, badam chmury i 

łupię orzeszki. Doznaję całkowitej harmonii ze 

światem, żyję w symbiozie ze wszystkim, nawet 

z burczeniem w brzuchu Doroty, pytającej po 

śniadaniu, co będzie na obiad. Jestem trochę 

skołowana, więc Karol pomaga mi zejść. 

Tak mknąc po szczycie i po hali 

Z ogniem tęsknicy ginie w dali… 

W Murowańcu Księżniczka Gangesu zasypia 

na przejściu. Ma swoją chustę taliba, dwie 

zakonnice patrzą na nią podejrzliwie. Nie zdążyłam 

zrobić zdjęcia. Setka czystej za 12 zł. Też 

coś. Siedzimy na zewnątrz, oddajemy się oglądaniu 

zdjęć i zadumie. Ganges chce pić. Idę z 

nią po wrzątek do schroniska. Kubek trzeba 

mieć swój, nie mamy, więc prosimy o pożyczenie. 

- Na ile? – pyta babsko w okienku od wydawania 

wrzątku. 

- Na chwilę. 

- Na jaką chwilę? 

- Na taaaaaaaką długą chwilę – mówię i 

rozcapierzam łapy na całą szerokość, zabieram 

porcelanowy kubeczek, biorę Gangesównę pod 

ramię i wychodzę. Kubeczka będą żałować, phi. 

Królewnie Gangesu. 

Przyszli ze Świnicy i z Zawratu. Wykończeni, 

ale szczęśliwi. Piję z Karolem jakobsa, 

karmimy się paluszkami. 

Wieczorem odczyt referatu o nazwach zespołów 

hip-hopowych. Wypijam trzy hajnekeny, 

trochę szampana. 

Budzę się wcześnie. Czytam przez moment, 

ale zaraz z błyskiem w oku biorę z parapetu 

moją blendamed łajt i po cichu smaruję chłopakom 

klamkę. Hy hy, jak na kolonii. 

Rano po śniadaniu, które nie było tak dobre 

jak moje i Karola, piliśmy kawę. Gadamy o 

tym, że nie lubimy, kiedy facet nosi koszulki bez 

rękawów. Obleśne! Co za ohyda! Bez rękawów! 

A przestań! No, paskudne! Nic mnie bardziej 

nie brzydzi! Ganges daje mi jakieś znaki. Na ławeczce 

obok siedzi letnik w koszulce bez rękawów. 

Tłumię śmiech, skupiając się na wzorkach


na ceracie i moim piekącym lewym ramieniu. 

Karol przynosi przeciwpodrażniacz Izy, smaruję 

się. Marta Pietrowna mówi, że w sumie koszulki 

bez rękawów nie są takie złe, żeby facet siedzący 

obok nie czuł się fatalniej niż wyglądał. 

Chłopaki nie zauważyli rano pasty na 

klamce, bo ich drzwi otwierają się do wewnątrz. 

Kiedy Karol wracał spod prysznica, trafił w pastę 

ręką, a cały pokój nr 6 miał ubaw jak jakie 

pensjonarki. 

Ostatnia wizyta na Krupówkach. Myślę o 

kupieniu przyrządu do robienia dużej ilości baniek 

mydlanych w krótkim czasie. Uśmiecham 

się do chłopaka, spuszcza mi z dwudziestu do 

dziesięciu. Mówię, że za mało, więc sprzeda 

mi za dziewięć, ale ja już macham ręką, robię 

niechętną minę, choć skręcam się ze śmiechu. 

Oglądam się za drewnianymi laskami. Bardzo 

ciekawy gadżet. Ostatecznie kupuję czerwone 

korale. Karol je zakłada, kilku facetów ogląda 

się za jego tyłkiem. Odbiera mi cały splendor. 

Zjadam pierogi z kapustą i grzybami w Gazowej 

Kuźni. W ostatniej chwili podrywam się i 

życzę sobie bez skwarków. Już raz taki numer 

zrobili. Umierałam z głodu, zamówiłam pierogi, 

które zgwałcili mi skwarkami. Było mi niedobrze 

z głodu, ale nie zjadłam. 

Przez moment miałam ochotę kupić drewnianego, 

czerwonego konia. Urzekła mnie jego 

symbolika, ale nie daję po sobie poznać. 

Idę z Przemkiem, Karolem i Dorotą pod 

Wielką Krokiew. Wjeżdżamy wyciągiem pod 

próg, muszę sobie powtarzać w myślach, jaka 

jestem dzielna. Bardzo wysoko. Nie zjechałabym 

nawet sankami. Zaskakuje nas burza, 

w pośpiechu zjeżdżamy na dół. Piszczymy na 

dworcu przy każdym uderzeniu. Ja się nie boję, 

ale lubię się podrzeć i posłuchać, że są tacy, którzy 

w razie czego obronią bądź wyślą zwłoki 

rodzicom. 

Nie chcę wracać. Dla ludzi słabych Zakopane 

jest prawie jak zabójca (oczywiście w czasie 

dostatecznie długim), jak spotkanie z demoniczną 

kobietą. Dla rzeczywistych Tytanów Ducha 

(o ile tacy w ogóle istnieją) jest ono miejscem, 

w którym kondensuje się ich istota, roztwierają 

nowe dla nich horyzonty i twórczość artystyczna, 

społeczna czy naukowa, stwarza nowe formy 

i buduje nowe wartości. 

Odwlekam pakowanie, jak tylko się da. W 

atmosferze Zakopanego, pełnej wściekłego dopingu 

ospałych fagocytów, unosi się subtelny narkotyk, 

którym omamieni twórcy wszelkich dziedzin 

pogrążają się w zupełny omphalopsychizm, czyli 

nieokiełznaną kontemplację swych metafizycznych 

pępków, bez żadnej uwagi, że dzieła ich coraz słabsze 

i mniej mające wspólności z rzeczywistością, 

stają się tylko obrazami, mogącymi zainteresować 

jedynie psychopatologów lub ludzi oddających się 

perwersji we wszelkich kierunkach. 

Nie mogę wysiedzieć w pociągu. Piję likier 

z buteleczki w kształcie plemnika, śpiewam i 

skaczę po siedzeniach. 

Już nie spotkamy kobiety robiącej kupę. Ale 

jaj kupa nadal będzie na trawniku. 

Opowiadam o swoich limerykach. 

Nie mogę zasnąć. Zasypiam na 10 minut i 

zaraz się budzę. 

Tata przyjeżdża po mnie na dworzec. 

Wypakowuję się. Ubrania śmierdzą oscypkami. 

Marta Chyła – ur. w 1984 r.; mieszka w 

Olsztynie, czasami pojedzie na jakąś wycieczkę; 

studentka filologii polskiej UWM. 

Interesuje się środkami wyrazu, których 

styl wyznaczany jest przez anegdotyczność, 

ironiczność i figuratywność. Maluje, 

pisze, czasami wyprowadza jamnika na 

podwórko. Publikowała w „Cegle”. 

Po raz pierwszy w „Portrecie”.


Damian Gądek 

wewnętrzny drzewo-stan 

w centrum miasta stoi drzewo 

uporczywie traci korę 

nie myślę o tym ale dziesięć razy 

bardziej nim jestem 

pochłaniam wilgoć masy 

razem z chlorofilem 

bierzemy udział w fotosyntezie 

zbędnych emocji 

wszystko kwaśnieje w oczach 

ludzie różnią się tylko 

stopniem fermentacji 

przechodzimy 

schylamy się pod niewidzialnymi 

pręcikami poszarpanych odczuć 

zobacz jak to drzewo brutalnie traci korę 

Damian Gądek – ur. w 1984 r., poeta, 

student Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 

Dotychczas publikował w internecie. 

Debiut poetycki.


Milena Maćkowiak 

Przystanek 

Cienka skóra powiek przepuszcza słońce. 

Nie słyszę samochodów. Wszystko jest daleko 

ode mnie. Czuję dotyk obcych dłoni na głowie. 

Tylko ten dotyk się liczy. Jest mi dobrze. Palce 

zanurzone w moich włosach. Czułość, jakiej 

wcześniej nie zaznałam od mężczyzny, czułość, 

za jaką zawsze będę tęsknić. Taką czułość daje 

się drugiemu człowiekowi nie czekając na nic w 

zamian. Dotyk czysty, a jednocześnie tak przepełniony 

erotyzmem. Myślę, że większość kobiet 

chciałaby kochać się z tymi dłońmi. 

Pamiętam, jak w ten sposób pieściła moje 

włosy babcia. W akcie poddania kładłam głowę 

na jej kolanach. Głaskała moje włosy swoją 

szorstką dłonią. Zawsze pachniała cytrynowym 

kremem. 

Nie chcę, by to wszystko skończyło się teraz. 

Pragnę być dotykana w ten sposób jeszcze bardzo 

długo. Żeby tylko mu nie przeszkodzić. Nie 

przerwać. Siedzę nieruchomo, zachłannie łapiąc 

każdy jego ruch. Odpręża mnie. Cały świat jest 

obok. Zapominam o płaczącej w domu matce, o 

trudnej miłości ojca. Nie myślę o tym, że znowu 

mi się z nim nie układa. Jego dłonie leczą, 

uzdrawiają. Czuję się znów czysta. 

Powoli uniosłam powieki. Stał przed mną. 

Facet po trzydziestce. Facet z twarzą dziecka. 

Miał szczęśliwe, nieobecne oczy. Uśmiechał się. 

Uśmiechał się do siebie. 

Szczęśliwy, bo spełniał swoje marzenie. Nie 

walczył ze sobą, po prostu zrobił to, na co miał 

ochotę. W prosty sposób sięgnął po to, czego 

pragnął. Nie bał się, spróbował. Wszystko było 

naturalne. Dwójka obcych ludzi czerpiąca radość 

ze swojej bliskości. 

Dotarło do mnie, że jest upośledzony. Upośledzony?! 

Człowiek, który stał przede mną, 

umiał więcej niż inni. Było mi boleśnie wstyd. 

Wstyd za siebie, za moich rodziców, za wszystkich 

mężczyzn, którzy mnie dotykali. 

Wracam często na ten przystanek. Słyszę 

każdy nadjeżdżający samochód, rozmawiających 

ludzi. Nikt mnie już tak nie dotyka jak on 

wtedy. Jednak nie chciałabym, nie mogłabym, 

nie potrafiłabym z nim żyć. 

fot. Agnieszka Dąbrowska 

Milena Maćkowiak – ur. 1987 r., mieszka 

w Olsztynie, studiuje filologię polską 

na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim. 

Swoją prozę czytała na spotkaniu z serii 

NPO – „Najmłodszy Piszący Olsztyn”. 

Debiut prozatorski.


Ewa Socha 

obrazki 

dla ciebie bezbronnej w złości pięknej 

triumfującej smutnej pokonanej 

na udomowionej podłodze 

wszystkie drogi poprowadziła palcem 

do małego stołu 

talerzem rosołu ustaliła siódmy dzień 

wszystko było poza nią 

czasem 

kiedy indziej były rysunki lwich królików 

i niebieskich dżdżownic 

patrzy w oczy małemu Buddzie 

jak wrócę z przedszkola dorysuję niebo 

zamilkł a usta doskonalsze niż słowa 

przemknęły przez policzek 

o niebo spokojniejsza 

chciałabym żeby zamiast tysiąca słów było jedno 

i żeby nie było poezji. każdy modli się do każdego 

zajdziesz w ciążę. pamiętasz ślimaki z plasteliny 

albo jak gumową piłkę toczył po plaży. nasze też tak będą 

– z fusów cedzi. robi dzióbek 

pod olszyną naciągnięta na koronki dotykam ziemi 

trzeba umieć leżeć i nie pieścić się 

między piersiami bębnią wskazówki palców 

nie rozumiem raka 

i chyba będę się bała 

wytłumacz mi świt może się rozjaśni 

moja mała frido kocham cię z dnia na dzień 

brzegiem jesteś. lewym i prawym 

zależy w którym kierunku przez ciebie idę 

żeby nie zwariować czasem warto mieć cycki 

napisz mi jeszcze czułe miejsce 

i sprowadź deszcz


matrioszka 

galaktyka brzucha i piersi. ładnie ci 

jakbyś chciała być jeszcze bardziej 

wywołuję twarze starych kobiet 

a kiedy jestem już podobna 

nie pamiętam co mądrego chciałam powiedzieć 

wilgoć skleja kolejne warstwy 

żółtego pyłu i drewna 

skręca włosy 

wracamy pod dach 

wszystko co może się stać 

od pośladków po uszy 

śnisz przesadnie. po czasie 

mają w sobie coś ludzkiego 

te nasze bajki. wychodzą na jaw 

partyzantki w lesie 

mam wszystko w biodrach 

chłopiec dziewczynka 

chłopiec i chyba jeszcze 

nie potrafię zostawić świata jakim jest 

Ewa Socha – ur. w 1981 r. Absolwentka 

Wydziału Chemicznego Politechniki Łódzkiej, 

doktorantka tego samego wydziału. 

Od 2005 roku pisze wiersze, publikuje w 

internecie na portalach poetyckich, m.in. 

jako Lena Achmatowicz, Rysio Kluska.


Bernadetta Żynis 

Refleksja na brudem 

także wymaga refleksji… 

Tę książkę warto przeczytać z kilku przynajmniej 

powodów. Jednym z nich jest to, że 

Mary Douglas rozprawia się z przesądami, które 

nie przestają nas nękać, mimo że na naszych 

idealnie wytartych z kurzu stolikach RTV, w 

naszych płaskich telewizorach odbieramy już 

programy stacji Discovery. Autorka świetnie 

napisanego, krytycznego wstępu (stanowiącego 

jednocześnie i analizę myśli Douglas, i merytoryczną 

z nią dyskusję), Joanna Tokarska-Bakir, 

twierdzi, że „Czystość i zmaza” „to jedna z setki 

najważniejszych książek, jakie ukazały się po 

drugiej wojnie światowej” (s. 7). Ale dla mnie 

ta książka jest po prostu ciekawa. Napisana (i 

przetłumaczona) dobrym językiem, nieprzesadnie 

hermeneutycznym nawet dla kogoś, kto 

na temat etnografii, antropologii czy filozofii 

kulturowej ma niewiele do powiedzenia. 

„Czystość i zmaza” została wydana po raz 

pierwszy w 1966 roku (w Polsce to pierwsze 

wydanie). I wniosła (wtedy, w latach sześćdziesiątych), 

a u nas już, jak myślę, utrwaliła, pewien 

sposób antyesencjalistycznego myślenia nie tylko 

o regułach kształtujących kultury tzw. pierwotne. 

Ponadto dzieło to stanowi jeszcze jeden 

głos w dyskusji dotyczącej sposobu konstruowania 

i utrzymywania w mocy naszych przekonań, 

wiary, poglądów oraz zasad kreowania 

przestrzeni życia społecznego i sankcjonowania 

społecznego porządku. W latach sześćdziesiątych 

książka ta sprowokowała środowiska naukowe 

do licznych dyskusji, u nas albo jesteśmy 

w trakcie tych dysput, albo mamy (jak mi się 

wydaje) je za sobą. Z pewnością jednak „Czystość 

i zmaza” pozostaje aktualna i dziś. 

Mary Doglas urodziła się w 1921 roku. 

Droga jej naukowej kariery nie była łatwa – 

Tokarska-Bakir przytacza historię, kiedy to 

Douglas musiała sprzedać futro matki, by pojechać 

na międzynarodowy kongres (s. 11). Ale 

trudniejsze było poczucie osamotnienia – i w 

związku z marginalizacją jej badań, i w związku 

z brakiem afrykanistów w londyńskim instytucie. 

Poza tym wybrała rolę tkaczki przeciwko 

prządce (której zadaniem było dostarczanie 

informacji; rolą tkaczki było przeprowadzanie 

teoretycznych uogólnień – przypis ze s. 10), 

co już nie ułatwiało jej pracy (rolą kobiety jest 

wybrać skromniejszą funkcję). Można by więc 

metaforycznie uznać, że sama na sobie 

doświadczyła ostracyzmu wynikającego 

z uznania jej (jej prac, postawy) 

za „brudne”. Ratunkiem dla niej okazała 

się praca popularyzatorska, dzięki 

której Douglas nie tylko pomogła 

lepiej zrozumieć zmiany, jakim podlegają 

społeczeństwa, ale i przełamała 

ignorowanie w społecznym dyskursie 

swoich wyników badań i przemyśleń. 

Przesunęła granicę „brudu”, wymuszając 

przez uznanie swych badań, 

uznane również siebie – kobiety i naukowca. 

Dociekania Douglas opierają się 

na przekonaniu bliskiemu nurtowi 

kulturowemu w badaniach antropologicznych 

– że tym, co kształtuje nasze 

przekonania, co pozwala nam zdobywać 

wiedzę o świecie i o nas samych, 

jest nie tyle bezpośredni kontakt z tak 

zwaną „rzeczywistością”, ile schematy 

poznawcze, które determinują nasze 

wrażenia (s. 78) i choć w ogóle dzięki 

nim możliwe jest poznanie, to też powodują, że 

jest ono ograniczone i „sztywne” – „Okazuje się, 

że ignorujemy lub kwestionujemy niewygodne 

fakty, które nie dają się dopasować, tak by nie 

naruszyć owych ustalonych założeń. Z zasady 

wszystko, co zauważamy, podlega wstępnej 

selekcji i strukturacji w samym akcie postrzegania” 

(s. 78) 1 . Douglas będzie interesowało to, 

co się w akcie postrzegania „nie mieści”, co „nie 

przechodzi przez społeczny filtr. I tu autorka 

rozwija teorię anomalii i sposobu postępowania 

z nimi oraz teorię wieloznaczności (niemożności 

przypisania do żadnego przyjętego przez nas 

schematu tego, co je „przerasta”, co może być 

zdefiniowane, a jest „doświadczane”). 

Analizy swoje Mary Douglas zaczyna 

od pokazania, że lęk, który był zawsze ko- 

1 

U nas ciekawe prace (i badania) w tym zakresie 

prowadzi Jerzy Trzebiński. Artykuł i bibliografia 

ciekawszych pozycji w: tegoż, Narracja jako sposób 

rozumienia świata, w: Praktyki opowiadania, red. B. 

Owczarek, Z. Mitosek, W. Grajewski, Kraków 2001, 

s. 87–126.


jarzony z kulturami pierwotnymi, jest im tak 

naprawdę daleki, a religijność ludów, zwanych 

prymitywnymi, jest pełna radości i poufałej zażyłości 

z bóstwami. Tak więc to nie pierwotny 

lęk religijny winien stanowić podstawowy wątek 

w badaniach nad rozumieniem pierwotnych 

religii (i społecznego porządku przez tenże 

ustanawianego), ale… higiena (rozumiana jako 

stosunek do brudu, który to stosunek odzwierciedla 

układy społeczne – religijne, kulturowe, 

moralne…, w jakich żyjemy). Dzięki temu spostrzeżeniu 

(popartemu przez wielomiesięczne 

obserwacje afrykańskiego ludu Lele) Douglas 

wprowadziła do społecznego (oficjalnego) dyskursu 

niektóre przynajmniej z odseparowanych 

obszarów ludzkiego doświadczenia (s. 70). To 

zaskakujące wskazanie istotnego węzła dla 

stanowienia kulturowego porządku jest przez 

Douglas konsekwentnie uzasadniane i prowadzone. 

Teza jej pracy brzmi: „Nie ma czegoś takiego 

jak brud absolutny. Brud istnieje 

tylko w oku patrzącego” (s. 46). Dalej 

definiuje brud jako „wykroczenie przeciw 

porządkowi”, a wyeliminowanie 

brudu stanowi, według niej, niezbędne 

zachowanie, służące organizacji otoczenia 

(s. 46): „…brud, który zwykle jest 

niszczący, może niekiedy stać nietwórczy” 

(s. 190). Douglas będzie się uważnie 

przyglądać owemu „niekiedy”, swoim 

spostrzeżeniom pozostanie wierna, 

i pracowicie będzie nas prowadziła 

poprzez brud, zmazę i nieczystość, nie 

po to, by nas zgorszyć, ale by wymusić 

refleksję nad tym, o czym nauczyliśmy 

się nie myśleć. Pokaże, że (niejako automatyczne) 

„Nasze unikanie brudu 

nie wynika ze strachu czy bezmyślności 

– to twórcza aktywność.” I dalej, że: 

„rytuały czystości i nieczystości są źródłem 

jedności doświadczenia” (s .46). I 

choć autorka za główny wątek obiera higienę 

(i co się z tym wiąże - stosunek do 

brudu), to nie po to, by brud deprecjonować, 

ale wprost przeciwnie – by pokazać, jak 

nieodzownym jest on składnikiem utrzymania 

społecznego (kulturowego, moralnego, religijnego) 

ładu: „…wartości moralne są podtrzymywane, 

zasady społeczne zaś definiowane przez 

wiarę w zagrożenie nieczystością…” (s. 47). 

Koncepcja Douglas została ściśle powiązana 

z życiem społecznym, gdyż – jak wykazuje 

– niektóre rodzaje niebezpiecznych kontaktów 

posiadają ładunek symboliczny (np. przekonanie, 

że podanie ręki znienawidzonemu politykowi 

skala nas samych). Ponadto pokazuje, jak 

bardzo pozorna jest różnica między naszym 

własnym punktem widzenia a perspektywą kultur 

pierwotnych, przynajmniej jeżeli chodzi o 

stosunek do rytualnej nieczystości. Douglas jest 

przekonana, że między kulturami pierwotnymi 

a naszą nie ma specjalnie dużej różnicy. Jesteśmy 

niezwykle podobni w sposobie konstruowania 

społecznych zasad współżycia. Stąd wiele uwagi 

poświęca autorka ukrytym motywom towarzyszącym 

bytowi takich wyrażeń jak „kultura prymitywna”, 

czy „rasa”. Zwraca uwagę na utajone 

przekonanie o naszej (europejskiej) wyższości i 

pokazuje, jak bardzo wpływa ono na interpretację 

wyników badań. „Właściwym punktem wyjścia 

byłoby uznanie zarazem jedności ludzkiego 

doświadczenia i jego zróżnicowania…” (s. 114). 

Kolejnym ciekawym zagadnieniem podniesionym 

przez Douglas jest przyjrzenie się zjawisku 

zmiany tego, co uznawaliśmy za brudne 

– przesuwanie granic, detabuizacja, spóźniony 

bunt… 

Jak społeczeństwa radzą sobie z „nieczystością”? 

Na przykład „usuwają” ją poprzez 

wprowadzenie systemu tabu, totemów, 

rytuałów 2 ... i sankcji za przekroczenie 

wyznaczonych ram. Gdyby dopuścić 

do nadmiernego zainteresowania anomaliami 

(czyli tym, co nie mieści się w 

schemacie kulturowym), wymagałoby to 

przedefiniowania kulturowego paradygmatu. 

Trwałość społeczeństwa jest zagwarantowana 

– między innymi – trwałością 

paradygmatu potwierdzającego 

tożsamość grupy (i jednostki w tej grupie). 

Sposoby radzenia sobie z anomaliami 

(odmiennością) pozwala odebrać im 

moc wprowadzania zmian w przyjętym 

status quo. 

W „Czystości i zmazie” stawiany jest 

też problem rytuałów. O nich to Barbara 

Skarga powiedziała kiedyś, że są 

„drogowskazami sensu”. Mary Douglas 

miast skupiać się na krytyce tychże, jako 

usztywniających życie społeczne, martwych, 

bezdusznych i jedynie zewnętrznych 

sposobów zachowania, docenia ich 

wartość (tak jak wcześniej wartość brudu). Pisze: 

„Rytuały społeczne kreują rzeczywistość, która 

bez nich byłaby niczym” (s. 101). Korzystając z 

prac Durkheima i Radcliffe-Brown, Lienhardt, 

Tuner, Lévi-Straussa rozwija i modyfikuje nasze 

rozumienie rytualnych gestów. Chodzi Douglas 

i o to, że rytuał nie pełni jedynie wtórnej 

roli wobec doświadczenia „postępując za nim 

o krok” (s. 102), ale czyni on dostępną wiedzę, 

której w inny sposób nie można by było uzyskać” 

(s. 102) i co więcej – rytuał potrafi modyfikować 

nasze doświadczenie, ponieważ działa jak język 

2 

Dokładne wyliczenie sposobów dyskwalifikowania 

anomalii przedstawia Douglas na stronach 80-81.


i „Pewnych rzeczy nie można doświadczyć bez 

rytuału” (s. 102), i „Rytuał i mowa pozwalają ponownie 

stwierdzić, co się wydarzyło…” (s. 105). 

Douglas uznaje siłę rytualnych form oddziaływania 

na spójność i trwałość grup społecznych: 

„Zakazy stanowią odbicie kosmicznych założeń 

i ideału ładu społecznego” (s. 110). 

Ciekawym wydaje się też sposób przeprowadzania 

obrony wrażliwości kultur pierwotnych 

(wcześniej pisałam o wadze, jaką przykłada 

Douglas do przyjętych epitetów „pierwotny” 

czy „prymitywny”). Otóż przekonanie, że „… 

wszechświat jest antropologiczny w tym sensie, 

że musi być interpretowany w odniesieniu do 

człowieka” (s. 121) dotyczy wszystkich kultur. 

Tak samo jak przyjęcie, iż łazienki z górnego 

piętra są dla kobiet, a z dołu dla mężczyzn jest 

niczym innym, jak powtórzeniem gestu kobiety 

z plemienia Dinka, która przestrzeń nowego 

domu dzieli na część dla mężczyzn, i dla kobiet. 

Łączenie kosmosu z życiem osobistym i społecznym 

to sposób myślenia charakterystyczny 

dla jak najbardziej współczesnych społeczeństw. 

Douglas jest przekonana, że „Przyznaje się [...] 

bezosobowym elementom wszechświata zdolność 

dokonywania rozróżnień, która pozwala 

im interweniować w sprawy ludzkie i wspierać 

swoim działaniem kodeksy moralne” (s. 124), ale 

nie oznacza to, że kultury pierwotne nie umieją 

rozróżniać elementów rzeczywistości (zewnętrzych 

i wewnętrznych, indywidualnych i społecznych, 

subiektywnych i obiektywnych…). Po 

prostu w pewnych sferach symbolicznych nikt z 

nas nie dąży do spójności intelektualnej i posługiwanie 

się takimi podziałami zdaje się zupełnie 

zbędne. Różni nas nie sposób myślenia, ale 

instytucje społeczne (s. 128). 

Z dużą pasją odpiera też badaczka zarzuty, 

jakoby kultury pierwotne mogły stanowić 

odpowiednik nowoczesnego człowieka neurotycznego 

lub dziecka. Wykazuje, że nie można 

przeprowadzić analogii między neurotykiem/ 

dzieckiem a człowiekiem plemiennym – prowadzenie 

takich porównań to skrzywienie interpretacyjne 

(s. 153), pomijające bogactwo i 

rozmaitość symboliki. 

Rozdział VII i VII dotyczą sposobów ustanawiania 

granic zewnętrznych i wewnętrznych. 

Tu autorka skupia się przede wszystkim na rytualizacji 

„naszego” (cały czas oczywiście mówimy 

o kulturach pierwotnych, choć, jak pisałam, 

różnice nie są tak wielkie, jakbyśmy może chcieli) 

stosunku do ciała i tego, co w nim uchodzi 

za nieczyste. Wnioski z badań są podobne: „… 

nieczystość kastowa [...] nie jest niczym więcej, 

niż pozostaje we własnych oczach. Jest ona systemem 

symbolicznym opartym na wizerunku 

ciała, którego podstawową potrzebą jest 

uporządkowanie hierarchii społecznej” 

(s. 159). Gdyż rytuały dotyczące naszego 

ciała „…działają w sferze ciała politycznego 

poprzez medium symboliczne, którym 

jest materialne ciało ludzkie” (s. 162). 

„…symbole nieczystości są równie 

nieodzowne jak użycie czerni w rysunku” 

(s. 207), pisze Mary Douglas, podsumowując 

efekt swych badań nad nieczystością. 

Cieszy mnie, że badaczce udało się 

przeprowadzić tak ciekawie wywód dotyczący 

funkcji nieczystości w naszym życiu 

społecznym, choć o wiele ważniejsze 

wydaje mi się pokazanie mechanizmów 

kształtujących naszą wyobraźnię i pokora, 

z jaką autorka przyznaje, że mechanizmy 

te, choć mogą się częstokroć wydawać 

uciążliwe, niesprawiedliwe, niezrozumiałe 

i nieuzasadnione, są niezbędne dla 

istnienia każdej kultury – też 

naszej. 

Mary Douglas, 

Czystość i zmaza, 

przeł. Marta Buholc, 

wstępem opatrzyła 

Joanna Tokarska-Bakir, 

PIW, 

Warszawa 2007.


Sławomir Iwasiów 

W głębinach 

Krakowski Kazimierz u schyłku lat 

osiemdziesiątych. Wiatr przemian z zachodu 

wieje, ale jeszcze słabo. Nastoletni Kuba boryka 

się z problemami dojrzewania. Szkoła jest dla 

niego codzienną męczarnią: koledzy dokuczają 

mu przy każdej sposobności. Od rodziców oddziela 

go międzypokoleniowa bariera. Ucieka w 

świat książek, muzyki i filmów. Pisze wiersze; 

zapisuje całe zeszyty emocjonalnymi i naiwnymi 

tekstami, w których dominują fantastyczne 

rojenia. Kiedy pewnego dnia w tajemniczych 

okolicznościach ginie szkolny woźny, Kuba zostaje 

wciągnięty w wir wydarzeń, o jakich mógł 

tylko śnić. 

Podzielona na trzy części, obszerna 

powieść Łukasza Orbitowskiego pod tytułem 

„Tracę ciepło”, rozpoczyna się jak autobiograficzne 

wspomnienie dzieciństwa. Czytelnik 

poznaje rozterki Kuby: rówieśnicy robią mu 

obrzydliwe i brutalne kawały (na zajęciach 

technicznych Konrad, kolega z klasy, przypala 

mu skórę prądnicą), dziewczyny omijają go 

szerokim łukiem, lekcje śmiertelnie nudzą, a 

zza okiennej szyby kusi wolność ograniczona 

brzęczeniem dzwonka. Mało oryginalny portret 

przeciętnego nastolatka uzupełnia Orbitowski 

spostrzeżeniami z czasów transformacji ustrojowej, 

którą nazywa rokiem zero. Te fragmenty 

są interesującym świadectwem wrażliwości 

pokolenia trzydziestolatków (pisarz urodził się 

w 1977 roku) pamiętających rok 1989. Przemiany 

polityczno-gospodarcze mają niewielki 

wpływ na życie głównego bohatera, nie licząc 

odkryć związanych z ogólnodostępną pornografią. 

Wolność jest wciąż ułudą, obwarowaną 

licznymi zakazami i nakazami. Obyczajowy luz 

w postaci koszulki metalowego zespołu to dopiero 

niewinne pozory rewolucji wciąż przesłonięte 

szkolnym chałatem. Świat czternastolatka 

runie jednak. A właściwie utonie w chłodnych 

odmętach dorosłości. 

Główna oś powieści została wytyczona 

przyjaźnią słabego Kuby z sadystycznym 

Konradem. W pierwszej części książki ofiarę i 

oprawcę łączą nadprzyrodzone zdolności: widzą 

umarłych, którzy ingerują w świat żywych 

za pośrednictwem wody. Trudno powiedzieć, 

żeby byli tym faktem zachwyceni. Przejście 

pomiędzy wymiarami bohaterowie określają 

mianem jezior – w nich znajdują schronienie 

wszystkie strachy, zwidy, zjawy i lęki tego świata. 

Gdy ginie woźny Hadała, jeziora zalewają 

szkolną szatnię. Z wody wypływa duch zamordowanego 

syna Hadały. Chłopcy postanawiają 

rozwiązać zagadkę. Ich współpraca detektywistyczna 

przypomina zaangażowanie 

bohaterów powieści młodzieżowych w 

rodzaju „Kropli deszczu na dłoni” Ryszarda 

Marka Grońskiego, ale pokazanych z 

ironią: chłopaki piją wina, Konrad pali papierosy 

i nie przebiera w słowach, potrafi 

być brutalny i wulgarny, a jak trzeba, to 

komuś przyłoży. W drugiej części bohaterowie 

trafiają do wsi Kalborni, skrywającej 

tajemnicę sięgającą czasów drugiej wojny 

światowej (na potrzeby fabuły Orbitowski 

reinterpretuje legendę o Ocean-Born 

Mary, zielonookim widmie kobiety) i tropią 

ślady religijnej sekty dowodzonej przez 

Neojakuba od Wielkiego Dzwonu. W 

trzeciej części fabuła zatacza krąg i wraca 

do Kalborni – tutaj wszystkie duchy pod 

rozkazami bezwzględnego anioła, doprowadzają 

do rozpadu świata. Bohaterowie 

zostają uwięzieni w pułapce czasu, która w 

nieskończoność powtarza wydarzenia jednego 

dnia (wyobraźmy sobie makabryczną 

wersję „Dnia Świstaka”). W międzyczasie 

Kuba przechodzi przemianę wewnętrzną i 

wkracza w świat dorosłości – traci ciepło, 

a więc ochładza emocje, zapomina o młodzieńczych 

złudzeniach. Poza tym chłopcy 

dużo piją, walczą ze zmorami, niewybrednie 

żartują i kpią ze złych mocy. Trochę wygląda 

to tak, jakby Tarantino nakręcił „Pana Samochodzika”, 

a Rodriguez „Szatana z siódmej 

klasy”. 

Kuba i Konrad są jak lustrzane odbicie 

– wszystko robią odwrotnie. Kuba jest 

spokojny, opanowany, zawsze trzeźwo myśli 

i szuka najlepszego rozwiązania w trudnej 

sytuacji. Konrad działa impulsywnie i bez


zastanowienia. Kuba pielęgnuje inteligencję 

lekturami; Konrad jako dziecko ulicy odbiera 

bolesną lekcję życia. Bohaterów można polubić, 

chociaż razi stereotyp męskiej przyjaźni ponad 

wszystko. Relacja chłopców zostaje zbudowana 

na przemocy i cierpieniu, co być może uchodzi 

w sensacyjnej powieści fantasy, ale w rzeczywistości 

musiałoby rozpaść się jak każda więź 

powstała w patologicznych warunkach. Zresztą 

w powieści Konrad ginie i powraca jako zjawa 

– nie wiadomo, czy istnieje realnie, czy błąka 

się po zaświatach. Nie wykluczam, że Konrad 

jest alter ego Kuby – uzupełnieniem jego 

słabej osobowości. Kuba zostaje sam na sam 

ze swoimi imaginacjami; w finale musi sobie 

radzić bez pomocy przyjaciela – może 

upragnionej i nieosiągalnej strony swojej 

świadomości. Kiedy niezmordowany duet 

rozpracowuje zagadkę jezior, autor zmienia 

w powieści nastroje, zderza kontrastujące 

stylistyki i zaskakuje czytelnika makabrycznymi 

wydarzeniami. 

Orbitowski odważnie lawiruje pomiędzy 

powieściowymi gatunkami. Bierze się za 

jeden, żeby zaraz go porzucić i pozostawić 

zdziwionego czytelnika u progu następnego. 

Konwencja powieści obyczajowej (może nawet 

autobiograficznej) z wyraźnym wątkiem 

inicjacyjnym głównego bohatera, została 

przełamana elementami horroru i fantasy, 

co często osiąga wymiar groteskowy. Można 

tu odnaleźć echa romantycznej dziwności 

w rodzaju wczesnego Mickiewicza 

czy frenezji w duchu Goszczyńskiego, ale 

zakłóconych cyniczną postawą bohaterów. 

Estetyka okropności wnika w codzienność 

szarych ulic Kazimierza i polskiej prowincji. 

Najpierw śledzimy oczami Kuby przemiany 

postkomunistycznego Krakowa, zaraz potem 

jego uwikłanie w apokaliptyczne zmagania 

ze złem. Realistyczne opisy rzeczywistości, 

przeplatane są awangardowymi chwytami narracyjnymi 

(akcja „skacze” w czasie i przestrzeni). 

Bez przesady oczywiście: autor nie jest na 

tyle oryginalny, żeby nazywać go współczesnym 

mistrzem fantastyki, ale sprawnie porusza się 

po tradycji powieści grozy i kryminału. Jak modernista 

zachwycony literackimi możliwościami 

konstrukcyjnymi, co rusz wprowadza nowe 

wątki, zmienia nastroje, podsuwa kolejne rozwiązania 

stylistyczne, które sprawiają, że trudno 

jednoznacznie tę prozę zaklasyfikować. 

Warto sięgnąć po książkę Orbitowskiego 

i przekonać się, że można odświeżyć 

konwencje fantasy i horroru, dodając do nich 

pierwiastek zwyczajności. Dużo w tej powieści 

dziwactw, trupów i krwi, jednak nie to decyduje 

o jej jakości. Przede wszystkim czytelnik znajdzie 

tu sporo prostodusznej, egzystencjalnej zadumy 

nad dojrzewaniem i młodością, która być 

może nie odbiega od schematów wyznaczonych 

w ostatnich latach przez Stasiuka, Kuczoka czy 

Niewrzędę, ale jest łatwo przyswajalna i zgrabnie 

wmontowana w przygodową fabułę. 

Łukasz Orbitowski, 

Tracę ciepło, 

Wydawnictwo Literackie, 

Kraków 2007.


Urszula Bielas 

Kurs z zagadką w tle 

Berlin, lata osiemdziesiąte ubiegłego stulecia, 

początkiem fabuły powieści „Kurs do Genewy” 

Bartłomieja Rychtera jest tajemnicze 

morderstwo. W mieszkaniu, gdzie woń kwitnącej 

akacji miesza się z dźwiękami saksofonu, 

ginie kobieta. Jej tożsamość czytelnik będzie 

mógł odkryć dopiero w ostatnich rozdziałach 

powieści. Zagadką staje się zatem nie tylko osoba 

mordercy czy motyw zabójstwa, ale również 

sama ofiara. 

Możliwość rozwiązania tajemnicy pojawia 

się dwadzieścia lat później w Krakowie, za sprawą 

Tomasza Bartela, przeciętniaka o chłodnym 

i pełnym dystansu wyrazie twarzy: „Należał do 

osób, które idąc chodnikiem, wpatrzone są w 

jeden punkt, ponad głowami innych przechodniów, 

i które nie spoglądają na bok bez wyraźnej 

przyczyny” (s. 9). Już dawno nauczył się, że nie 

należy wtykać nosa w nie swoje sprawy. Zwyczajny 

facet, którego codziennością jest praca 

– kursy taksówką po ulicach Krakowa. Czasem 

do nieznajomej twarzy pasażera dopasowywał 

zmyśloną opowieść o życiu, jakie mógłby 

prowadzić jego klient. Na tyle sobie pozwalał. 

Wieczorami ukrywał się w mieszkaniu, które 

wystrojem (a raczej jego brakiem) przypominało 

hotelowy pokój. Zawsze prawie pusta lodówka, 

łóżko, telewizor, stary fotel i kilka zakurzonych 

książek – jego azyl, schronienie przed 

resztą świata. Bliscy? Kiedyś byli, ale to było 

dawno temu. Teraz, szklaneczką wódki starannie 

wymazywał wspomnienia o kobiecie, którą 

kiedyś kochał. Przykre doświadczenia nauczyły 

go ostrożności i unikania kłopotliwych sytuacji. 

Wszystko zmienia się w pewną letnią noc, 

kiedy przemoknięta, pachnąca „mokrym brukiem 

i trawą” dziewczyna wsiada do prowadzonej 

przez niego taksówki. Tym razem Bartel nie 

potrafi dopasować żadnej historii do drobnej 

sylwetki znajdującej się na tylnym siedzeniu. 

Kim jest? Prostytutką? Rozpieszczoną córeczką 

tatusia, która po nocnej rozpuście w drogim 

klubie wraca grzecznie do domu? Albo szarą 

myszką zagubioną w wielkim mieście? Może 

być kimkolwiek. Jednak ma w sobie coś, co powoduje, 

że sfrustrowany i pozornie nijaki trzydziestolatek, 

traci kontrolę nad własnym życiem. 

Mężczyzna za sprawą nieznajomej zostaje 

uwikłany w niebezpieczną grę i jest zmuszony 

uciekać przed śledzącym ich grafitowym audi. 

Ucieczka kończy się niepowodzeniem. Dziewczyna 

znika. Bartelowi natomiast poza sińcami, 

które są wątpliwą pamiątką po spotkaniu 

z właścicielami audi, zostaje plecak pasażerki. 

Może powinien pozbyć się przedmiotu, który 

może sprowadzić na niego jeszcze większe kłopoty? 

Ale teraz nie ma już odwrotu. Wnętrze 

ciemnozielonego materiału kryje odpowiedź na 

pytanie: czego szukają właściciele grafitowego 

samochodu. Jak się okazuje powodem pościgu 

jest starodruk – „Rzecz o zakazanych sposobach 

czarostwa” - pochodzący z czasów, kiedy 

w Europie palono na stosach czarownice. Swoją 

wartością przyciąga nie tylko kolekcjonerów 

dzieł sztuki i miejscowych gangsterów, ale 

także właścicielkę ciemnozielonego plecaka 

o imieniu Estera, która niebawem zjawia się 

u bohatera w mieszkaniu. Dla dziewczyny 

wolumin jest kluczem do rozwiązania zagadki 

jej pochodzenia. Jako wychowanka 

domu dziecka jest pozbawiona jakichkolwiek 

informacji o swojej rodzinie. Księga to 

wskazówka, która może jej pomóc w odnalezieniu 

najbliższych. 

Tak oto rozpoczyna się niebezpieczna 

przygoda krakowskiego taksówkarza. Bartel 

i Estera prowadzą własne śledztwo, przenosząc 

czytelnika w świat filologów, utalentowanych 

fałszerzy nadużywających alkoholu 

i antykwariuszy, których największą miłością 

jest książka. Przemierzając wraz z bohaterami 

podziemia krakowskiego dworca, 

błąkamy się wśród straganów z książkami. 

Trafiamy do luksusowych hoteli i kamienic 

pachnących wilgocią, poszukujemy ukrytych 

mieszkań. Przenosimy się w czasy żelaznej 

kurtyny i piętnastowiecznego Krakowa. Poznajemy 

historie rosyjskich szpiegów, dworskich 

śpiewaków i dziewcząt oskarżonych 

o kontakty z diabłem - wszystko po to, by 

odnaleźć kolejny ślad prowadzący do rozwikłania 

zagadki. 

Postacie tworzone przez Rychtera skonstruowane 

są według pewnego schematu. Kobiety 

obdarzone urodą i niezwykłą osobowością, 

przyćmiewają swoich partnerów. Niezależnie od


tego, w jakich realiach pisarz umieszcza swoje 

bohaterki, czy jest to siedemnastowieczna, czy 

też socjalistyczna albo współczesna, Polska, są 

one zawsze takie same. Silne, żądne władzy, 

nieprzebierające w środkach, aby osiągnąć zamierzony 

cel. Uwodzą i rozkochują, porzucają, 

a nawet mordują. Mężczyźni uwięzieni w pajęczej 

sieci wdzięków płci przeciwnej stają się 

często jedynie pionkami w rozgrywce. 

Dla Rychtera kobieta to istota tajemnicza 

i nieobliczalna, może nawet w pewien 

sposób magiczna. Swoją fascynację takim 

rodzajem kobiecości autor przemyca wielokrotnie. 

Jedna z bohaterek powieści 

przywołuje słowa dziewiętnastowiecznego 

filozofa - Juliesa Micheleta, mówiąc, że 

„każda kobieta jest czarownicą ze swej natury 

[...] to talent właściwy każdej kobiecie, 

zgodny z jej temperamentem. [...] każda z 

nas rodzi się wróżką, przez skłonność do 

egzaltacji staje się wieszczką, miłość czyni 

nas czarodziejkami, a złośliwość zmienia 

w czarownice” (s. 207). Jak na prawdziwą 

powieść sensacyjną przystało, nie ma tu 

miejsca na Matki Polki z rozwrzeszczaną 

dziatwą i zmartwieniami związanymi z 

niezapłaconym rachunkiem za gaz. Tutaj 

mogą funkcjonować tylko kobiety dynamiczne, 

zadbane, które popołudniami pijając 

herbatę Earl Grey w porcelanowych 

filiżankach, zlecają płatnym mordercom 

usunięcie wroga. A co z postaciami męskimi? 

Po prostu są. Taksówkarz, miejscowy 

mafioso, adwokat, znany biznesmen, szesnastowieczny 

poeta – wszyscy odrobinę 

nijacy i łatwo ulegający silnym charakterom 

kobiet, które ich otaczają. 

Nieprzypadkowo akcja powieści zostaje 

umieszczona w miastach uważanych za ośrodki 

kultury, które corocznie swoją magią i architekturą 

przyciągają setki turystów. Berlin, Kraków, 

Praga, Genewa – wymarzone tło dla pościgów, 

poszukiwań, rozwiązywania zagadek i przeżywania 

miłości. Rychter ogranicza się jednak do 

niewielkich opisów miejsc, w których przebywają 

bohaterowie, może to powodować pewien 

niedosyt. Możliwe, że jest to celowy zabieg, 

dzięki któremu akcja powieści nie jest spowolniona, 

a wyobraźnia czytelnika zostaje wystarczająco 

pobudzona, by stworzyć własny obraz 

przywołanych miejsc. Kraków traci trochę ze 

swojej magiczności. Jest zwykłym miastem z 

nocnymi lokalami, gdzie rosyjscy muzycy zarabiają 

na chleb ściąganiem długów, a studentki 

dorabiają jako striptizerki. Podobnie jest z Genewą, 

gdzie punktem centralnym staje się bank 

i hotel zamieszkiwany przez bohaterów powieści. 

Inaczej zaś jest w przypadku Pragi, spacerując 

wraz z bohaterami krętymi uliczkami wśród 

„parterowych domków o fasadach jak ze snu 

cukiernika, otoczonymi parkanami lub ogrodzeniami 

z kutego żeliwa” (s. 232) możemy na 

chwilę poczuć atmosferę tego miasta. Skromny, 

lecz urokliwy opis Złotej Uliczki pełnej turystów, 

sztukmistrzów i białych dam, oddaje klimat 

czeskiej stolicy. 

Powieść „Kurs do Genewy”, którą debiutuje 

Bartłomiej Rychter, jest świetnym przykładem, 

w jaki sposób można napisać dobrą prozę 

sensacyjną. Pisarz za pomocą subtelnego i poetyckiego 

języka przedstawia: bohatera, u boku 

którego jest piękna kobieta (a może raczej na 

odwrót), miasta przez duże M, oraz tajemniczą 

księgę, która jest odpowiedzią na wszystkie niewiadome. 

Bartłomiej Rychter, 

Kurs do Genewy, 

Wyd. W.A.B., 

Warszawa 2007.


Rafał Derda 

Trochę akademizmu 

Michał Tabaczyński jest literatem o zauważalnym 

już dorobku. Na dorobek ten składa się 

arkusz poetycki („Wiersz”, wydany w Toruniu 

przez Undergrunt w 2004 roku), zbiór dokonanych 

przez niego przekładów („Parada równości”, 

ha!art, rok 2005) oraz współredagowanie 

kontrowersyjnego, aczkolwiek medialnego, 

słownika „Tekstylia bis” (również ha!art, 2006). 

Artykuł, którego większa część traktowała o 

„Paradzie równości”, trafił nawet na tytułową 

stronę jednego z wydań „Gazety Wyborczej”, z 

pozaliterackich jednak powodów. W roku bieżącym 

autor proponuje nam zbiór swoich wierszy 

napisanych między rokiem 1997 a 2006. 

Co można powiedzieć o zbiorku trzydziestu 

sześciu utworów składających 

się na „Szkolny 

atlas apokalipsy”? Otóż, 

wbrew pozorom, powiedzieć 

można niewiele. 

Podmiot liryczny tomiku 

nie jest na tyle medialny, 

by zainteresować nim 

czytelnika popularnego. 

Czytelnik taki, upraszczając 

trochę, kupi raczej 

tomik Jasia Kapeli, o którym 

dowiedział się z tygodnika 

„Wprost”, a nie 

jakikolwiek inny. Zbiór 

Tabaczyńskiego nie jest 

również na tyle ciekawy, 

by zająć czytelnika wyrafinowanego 

(vide cudowna, 

rozpostarta pomiędzy 

świadomością potępienia 

a robakiem codzienności 

kreacja podmiotu w 

wierszach Eugeniusza 

Tkaczyszyna-Dyckiego). 

Podmiot liryczny wierszy 

Michała Tabaczyńskiego 

wydaje się być podmiotem 

bez historii i właściwości. 

Zgodnie z obowiązującym 

we współczesnej, „młodej” poezji 

idiomem podmiot ten „chodzi, widzi, opisuje”, 

jednakże nie można zauważyć, by jego bytność 

w rzeczywistości odcisnęła się w piśmie błyskotliwą 

frazą czy też przemyśleniem o odpowiedniej 

wadze egzystencjalnej/eschatologicznej. 

Weźmy taki utwór: 

Wrzesień 2003 

Siedzimy wszyscy - Ram, Yusef, Kevin 

i ja – w przesadnie meksykańskiej, 

mrocznej knajpie: 

bezzwłoczny kelner, zakaz palenia; 

powoli kapie 

wosk z naszej świeczki. Trzymam 

kartę win, 

wachluję się nią leniwie. Chociaż nastroje - 

kiepskie (rozmowa o polityce!), 

to jednak wszyscy 

zgadzają się (no, pewnie) poczekać na moje 

danie. Przemili. Wciąż towarzyscy. 

2003, New York 

(“Wrzesień 2003”, s. 40) 

Cóż tutaj widzimy? Trochę akademizmu 

(dwa czterowiersze o rymach ABBA, ABAB 

i przekombinowanym nieco układzie sylab: 

5+5 w pierwszej zwrotce, a następnie 5+8 sylab; 

5+5+5 w trzeciej oraz 5+5 w czwartej; druga 

zwrotka podobnie), lichy, nic nie mówiący 

obraz, atmosfera bardziej burżuazyjna niż poetycka. 

Nie wyczuwam w tym utworze napięcia 

czyniącego z tekstu poezję. Oczywiście, można 

poszukać klucza do utworu w tytule. Wiersz 

został napisany w Nowym Jorku, we wrześniu 

dwa lata po ataku na wieże World Trade Center). 

Biorąc te dane pod uwagę można wiersz 

odczytywać jako refleksję nad tym jak life goes 

on po nawet największej tragedii. Myślę jednak, 

że jest to tak nieczytelne w tekście, lub tak banalne, 

że ja się na taką interpretację nie poważam.


Nie jest oczywiście tak, że całość tomiku 

jest równie niewyrazista i nieprzekonywująca. 

Możemy zatrzymać się trochę nad wierszami 

„Zstąp, Mojżeszu” oraz „Byłeś tam, gdy ukrzyżowali 

Go?” (s. 20, 21), będące tłumaczeniami 

tekstów afroamerykańskich pieśni spirituals. 

Tłumaczenia te zgrabnie oddają nastrój tych 

pieśni, jednak, jeżeli nic się nie wie o specyficznej 

duchowości mieszkańców Pasa Biblijnego, 

wiersze te mogą być zbyte wzruszeniem 

ramion. Szczęśliwym trafem kultura i obyczajowość 

tej części Stanów Zjednoczonych mieści 

się w kręgu moich zainteresowań, więc z 

zaciekawieniem, a nawet pewną wdzięcznością 

przeczytałem te dwie perełki „Szkolnego atlasu 

apokalipsy”. 

Autor tomiku wydaje się lubić utwory rymowane 

i rytmiczne, co się zdecydowanie 

chwali. W jego utworach zbyt często jednak 

forma panuje nad treścią. Można to zauważyć 

na przykładzie początkowych strof mini-poematu 

„Exit”: 

nieważ sam kiedyś lubowałem się w podobnych 

(neo?) (post?) akademickich popisach. Utwory 

Tabaczyńskiego przypominają mi moje własne 

sprzed lat czterech, pięciu i dlatego też może 

(pewnie na wyrost i niesprawiedliwie) taki 

sprzeciw rodzi u mnie sposób pisania twórcy 

„Szkolnego atlasu...”. Liczyłem na więcej, gdyż 

autor jest osobą o nieprzeciętnym warsztacie 

krytycznoliterackim (może tu, paradoksalnie, 

kryje się część problemu) i gdyby pozwolił sobie 

bardziej na ekspresję niż laurkowatość, mielibyśmy 

poezję godną zauważenia i polecenia. 

Michał Tabaczyński, 

Szkolny atlas apokalipsy. 

Wiersze z lat 1997-2006, 

Wyd. Mamiko, 

Ruda Śląska 2007. 

(...) 

Daliśmy się złapać na lep tych 

słodkich obietnic, 

serię nieziemskich reklam: „Nie chrzci 

się przecież 

błogosławionych paliw” albo „Dla 

czystych dusz - 

cena co łaska” i „Tylko u nas - pomnóż 

swoje łaski u szafarza oktanów”. 

Rozniećcież - 

szepczą świadkowie luksusu – w nas chłód 

tych (może być, że oszukańczych) 

promocji, 

rzućcież pod nogi jedną z tych 

śmiesznych kłód 

(„Exit”, s. 16) 

Zwracam szczególną 

uwagę na lekko wymuszone 

„przecież/rozniećcież”. 

Jest to tylko i wyłącznie 

moje osobiste mniemanie, 

jednak największą szkodę 

z tak pojmowanych eksperymentów 

ponosi czytelnik. 

Mówię tu nie bez winy, po-


Aleksandra Rudzka 

Parodia własnego stylu 

Gdy pierwszy raz zetknęłam się z twórczością 

Michela Fabera, było to dla mnie prawdziwe 

objawienie. Treść „Szkarłatnego płatka 

i białego” ukazuje nowe horyzonty powieściopisarstwa, 

pokazuje wspaniałe możliwości narracji, 

niemal naturalistycznej, która mimo swej 

wyrazistości i dosadności jest niesłychanie czuła 

w obejściu ze swymi bohaterami. To samo 

zauważyłam w genialnym „Pod skórą”. Książka 

ta jest dla mnie przede wszystkim trafnie i 

okrutnie przedstawionym obrazem stosunków 

damsko-męskich. Pokazuje świat, gdzie kobiety-kosmitki 

okaleczają się mentalnie i fizycznie, 

by zwabić normalnych ludzi – mężczyzn – w 

swe sidła. Patrzę na tę książkę jak na swoistą 

Planetę Małp tyle, że tu pod oczywistym „rasa 

ludzka kontra reszta przyrody” mamy inne treści 

pod cienką skórą subtelnie poprowadzonej 

fabuły. „Pod skórą” jest w istocie feministyczną 

fantazją, gdzie ciągle się ścierają ze sobą kobieca 

zemsta i męskie mięso. Naprawdę fascynująca 

proza, skrząca dowcipem i inteligencją niemal 

w każdym zdaniu. 

Po tego rodzaju przygodzie czytelniczej ma 

się prawo oczekiwać czegoś naprawdę genialnego 

w kolejnych publikacjach. Zapewne wielu 

czytelników Fabera, podobnie jak ja, przyznawało 

mu w myślach Nagrodę Nobla i marzyło 

po nocach o kontynuacji „Szkarłatnego płatka i 

białego”. A gdy wreszcie się pojawiła, niemiłym 

niespodziankom nie było końca. „Jabłko” rozczarowuje 

na każdym możliwym poziomie. 

Przede wszystkim rozmiar. Daje się nam, 

wygłodniałym fanom, szczupły zeszycik z powiększoną 

czcionką i mamy się niby tym zadowolić. 

W dodatku nie mamy do czynienia z 

żadnym konkretem, a tylko z opowiadaniami, 

by nie rzec – skrawkami narracji. Wrażenie jest 

fatalne. Czytam sobie i myślę, że, ot, zostało 

trochę luźnych notatek, ścinków w brudnopisie, 

to warto byłoby wydać choćby i to, skoro czytelnicy 

tak proszą. 

Właśnie! Czytelnicy proszą! Znaczną 

część tej małej książeczki zajęły cytaty z listów 

do autora, w których błaga się go o napisanie 

dalszych losów Sugar. Nie wiem, co pan Faber 

chciał osiągnąć lub udowodnić, umieszczając 

je w tym zbiorze. Może to, że jest potrzebny, 

wspaniały, wielki, że tak naprawdę nie chciał, 

ale skoro się tak prosili... Co by to nie było, 

wrażenie jest fatalne. Nawet u takiego geniusza 

odrobina skromności by nie zaszkodziła. 

Przechodząc do treści, muszę zwrócić uwagę, 

jak oczywisty wzór stosuje Faber w swej narracji. 

Najbardziej widać to w „Chmarze kobiet 

w wielkich kapeluszach”. Jest to opowiadanie 

ważkie w treści, tematem jest bowiem marsz 

sufrażystek ulicami Londynu. Jakże jednak 

zabawne są niektóre sceny. Po jednej stronie 

ciągle czytelnik stara się pamiętać o przełomowym 

momencie historycznym, który mu 

się przedstawia. I słusznie. Z drugiej jednak 

strony mamy łzy i ekstrementy. Przepis na 

prozę á la Faber jest prosty: ważne miejsce 

+ ciekawi, inteligentni bohaterowie + tyle fizjologii, 

ile tylko papier zmieści. Stąd wrażenie 

parodiowania własnego stylu. Jak inaczej 

bowiem spojrzeć na scenę przemarszu sufrażystek 

ulicami Londynu zestawioną z główną 

bohaterką sikającą obok w krzakach. 

Opowiadanie „Jak panu Badleyowi dokuczyła 

mucha” warte jest uwagi może nie 

ze względu na jakość, jest bowiem stosunkowo 

słabe, ale na pewno z uwagi na humor. 

Otóż towarzysz Williama, pan Badley, pod 

wpływem muchy ujrzanej na pośladkach 

prostytutki na chwilę przed stosunkiem, 

oddaje się głębokim rozważaniom na temat 

marności tego świata. Naprawdę wyjątkowo 

niesmaczne, ale przynajmniej zabawne i bez 

patosu (w przeciwieństwie do „Chmary kobiet 

w wielkich kapeluszach”). 

Pewną ciekawostką literacką jest opowiadanie 

„Clara i pan Szczur” i o ile wspomniane 

powyżej „Jak panu Badleyowi dokuczyła mucha” 

było niesmaczne, to to jest wprost obrzydliwe. 

Wystarczy wspomnieć, że tytułowy pan 

Szczur, to mężczyzna z powojenną traumą, obserwujący 

pasjami polowania psów na szczury 

w starych piwnicach londyńskich pubów. Jego 

największym marzeniem jest, by Clara najpierw 

zapuściła sobie kilkucentymetrowy paznokieć, a 

potem wetknęła mu go w odbyt w czasie szczurzego 

widowiska. Wymowa tego utworu chyba 

na zawsze pozostanie dla mnie zagadką. 

„Jabłko” dało tytuł całemu tomowi. Opo-


wiada o młodej Sugar (młodszej niż ją znamy 

ze „Szkarłatnego płatka...” o dwa lata), którą 

szalenie oburzyło złe traktowanie córki przez 

matkę na ulicy. Przyczyną sporu był tytułowy 

owoc. Oburzenie Sugar psuje zupełnie jej wizerunek 

i odbiera możność osobie Sophie. Dowiadujemy 

się bowiem, że los wszystkich dzieci 

jest jej drogi, nawet ignorowanego później jako 

mężczyzny Christophera. Do tej pory Sugar 

była dla mnie kobietą po przejściach, w której 

mała dziewczynka w trudnej sytuacji coś poruszyła. 

Od tej pory będzie już tylko kobietą, 

która lubi dzieci. Bardzo oryginalne! 

Prawdziwą przyjemność sprawiło mi „Lekarstwo”. 

Oto zły mężczyzna William Rackham 

w krańcowym stadium rozkładu. Chory, 

samotny i opuszczony. Biedny William rekompensuje 

wydatek kilkudziesięciu złotych na 

książkę. Poronienie Sugar, jej męka w ubikacji, 

a potem jeszcze wydalenie z domu, dopominały 

się zdecydowanie choćby tylko pisarskiej 

zemsty. Naszło mnie prawdziwe katharsis po 

przeczytaniu o nieszczęsnych zmaganiach tego 

podłego samca. 

Konkluzją powyższych wywodów niech 

będzie teza, że: „Szkarłatny płatek i biały” był 

książką wybitną, nim go „Jabłkiem” nie uzupełniono. 

Stanowił wspaniałą korespondencję 

z „Jane Eyre”. Sposób, w jaki William został 

upodobniony do Edwarda (ułomna 

ręka) czy Sugar do Jane (nauczycielka 

olśniewająca cały dom), 

daje drugie życie książce Charlotte 

BrÖnte. Agnes – wariatka na strychu 

jest tak znakomita, że dostałaby 

Oscara, gdyby to był film (z 

pewnością będzie). „Jabłko” odbiera 

to, co najlepsze. Niepotrzebnie dopowiada 

to, co powinno zostać niedopowiedziane. 

Z „Jane Eyre” robi 

się nam „Śniadanie u Tiffany’ego”. 

Ambitna i elokwentna prostytutka 

unika zamieszania uciekając na 

inny kontynent, gdzie dalej zmienia 

życie ludzi na swój sposób. 

Zwyczajnie – nic szczególnego. 

Gdyby Michel Faber darował sobie wydanie 

„Jabłka”, pozostałby w czytelniczej świadomości 

pisarzem z klasą, który wie, kiedy skończyć. 

Cóż, wtedy jednak, sądząc po wstępie, miliony 

ludzi na świecie nie mogłyby spać po nocach nie 

poznawszy dalszych losów ukochanej Sugar. 

Michel Faber, 

Jabłko, 

przeł. Maciej Świerkocki, 

Wyd. W.A.B., 

Warszawa 2007.


Sebastian Żurowski 

Streśćmy to sobie 

raz jeszcze 

Gdy czytałem tę książkę, nie mogłem pozbyć 

się uczucia narastającego poirytowania. 

Dlaczego się irytowałem? Postaram się to 

wyjaśnić na przykładzie pierwszego rozdziału 

(„Upadek domu Torrance’ów albo horror metaphisicus 

versus horror phisicus – Lśnienie”) części 

trzeciej („Rodzinne sprawy Stanleya Kubricka”). 

Rozdział ten ma grubo ponad 100 stron. 

A co się w nim znajduje? Po pierwsze, streszczenie 

pracy Stephena Kinga „Dance Macabre”. 

Streszczenie to zajmuje 19 stron. Z tego mniej 

więcej połowa to bezpośrednie cytaty z Kinga. 

Autor monografii uznaje za konieczne streszczenie 

poglądów autora literackiego pierwowzoru 

Kubrickowskiego „Lśnienia” dla dalszej 

analizy filmu. Wydaje się to nawet uzasadnione. 

A co jest dalej? „Szczegółowe streszczenie powieści 

Kinga” (s. 200) - (ponad 14 stron), które 

jest absolutnie konieczne, bo przecież Kubrick 

dokonał dużych zmian w czasie adaptacji. Kolejny 

fragment tego rozdziału poświęcony jest 

już filmowi. Oprócz wstępnych uwag, dotyczących 

szczegółów i kulis produkcji, sporą partię 

(11 stron) tej części stanowi, a jakże, streszczenie 

fabuły – tym razem filmu. Warto wiedzieć, 

że „Lśnienie” Kubricka miało ostatecznie 

trzy wersje (tzn. było wyświetlane w kinach w 

trzech wersjach), na szczęście Piotr Kletowski 

nie streszcza ich po kolei, ale zaznacza, które 

sceny znalazły się w której części. Tyle dobrego, 

bo przecież nic nie stało na przeszkodzie, 

aby streścić je po kolei. To jednak nie koniec 

streszczania, bo w tym momencie jest pewne 

zaskoczenie. Autor zauważa, iż „w swym najgłębszym 

wymiarze Kingowskie »Lśnienie« jest 

w rzeczywistości przetworzeniem arcydzieła 

Ingmara Bergmana pt. »Godzina wilków« (s. 

236). Konsekwencją tej konstatacji jest to, że 

– jak można się domyślić – serwuje się czytelnikowi 

streszczenie filmu wielkiego Szweda (5 

stron). Dalej już następuje część, którą można 

nazwać interpretacyjną, choć uważam, że jest to 

raczej bardziej zebranie tego, co na ów temat 

pisali inni niż próba własnej interpretacji omawianego 

filmu. Rozdział kończy jeszcze tylko 

streszczenie poglądów Fryderyka Nietschego, 

bo ślady tej filozofii są zauważane wyraźnie i 

w „Lśnieniu”, i „Odeysei kosmicznej 2001” (7 

stron). 

Nie tylko ten rozdział jest tak kompozycyjnie 

zbudowany. Podobnie jest np. w partiach 

poświęconym filmom wojennym Kubricka (w 

szczególności „Full Metal Jacket”). Ta cecha 

książki irytowała mnie, ale z drugiej strony 

trzeba powiedzieć, że mimo wszystko są w niej 

nie tylko streszczenia i omówienia. Zresztą 

ich brak poniekąd powodowałby, że osobom, 

które nie znają bardzo dobrze wszystkich 

filmów reżysera, lektura byłaby utrudniona, 

bo czytaliby analizy odnoszące się do nieznanych 

treści. Jest więc to konwencja, którą 

jedni przyjmą, drudzy odrzucą, ale stanowisko 

i jednych, i drugich można zrozumieć. 

Bezdyskusyjnie zaletą „Filmowej odysei 

Stanleya Kubricka” jest to, że nie omawia 

ona poszczególnych filmów w kolejności 

chronologicznej. Autor stara się podążać za 

wątkami i problemami poruszanymi przez 

Kubricka, a nie kieruje się wyłącznie datami 

produkcji. Dzięki temu mamy ogląd całości 

dorobku Kubricka. Dorobku znowuż nie tak 

obfitego ilościowo, bo 13 filmów fabularnych 

w porównaniu z dziesiątkami tytułów, które 

pozostawili po sobie np. Ingmar Bergman 

czy Alfred Hitchcock, to niewiele. Ale dorobku 

świetnie ocenianego i przez krytyków, 

i przez widzów. W pierwszej setce rankingu 

najlepszych filmów, tworzonej przez użytkowników 

największego filmowego portalu 

świata Internet Movie Database, znajduje 

się aż sześć „Kubricków”. 

Trzy części monografii Kletowskiego 

zbudowane są wokół trzech głównych kręgów 

tematycznych. W pierwszej omówione 

są filmy kryminalne, które Kubrick nakręcił na 

początku swojej kariery i którymi przełamywał 

konwencję kina noir. W drugiej autor skupia się 

na wątkach wojennych, a w trzeciej na „sprawach 

rodzinnych”. Rzeczywiście taki trójpodział 

wydaje się naturalnie narzucającym, ale 

jednocześnie powoduje, że jeden film jest zdecydowanie 

za bardzo zmarginalizowany. Chodzi 

o „Odyseję kosmiczną 2001”, która pojawia się 

właściwie jedynie jako tło przy okazji rozważań 

o „sprawach rodzinnych” (czyli filmach „Lśnienie” 

i „Oczy szeroko zamknięte” oraz „Lolita”). 

Także „Mechaniczna pomarańcza” jest prak-


tycznie jedynie wspomniana w kontekście kina wojennego. 

Szkoda, bo te filmy zasługują na znacznie więcej. 

Ważną zaletą książki jest to, że autor nie zapomniał o 

opisaniu technicznych kulisów produkcji poszczególnych filmów. 

Kto, gdzie, kiedy, z kim, za ile i ile na tym zarobił. Te 

informacje są ważne, bo pozwalają zrozumieć, jak skomplikowanym 

procesem jest tworzenie filmu. Jeszcze istotniejsze 

jest to, że opisał najważniejszy film Kubricka, z tych, które nigdy 

nie powstały. Chodzi o „Napoleona”, którego scenariusz 

został ukończony pod koniec lat 60. XX w. Mimo że już był 

gotowy scenariusz oraz znaczna część dokumentacji, produkcja 

Napoleona nigdy nie ruszyła (m.in. dlatego, że podówczas 

powstało kilka innych filmów poświęconych Cesarzowi 

Francuzów, które okazały się komercyjnymi porażkami). Jak 

słusznie zauważa jednak Kletowski, nie da się mówić o kinie 

wojennym Kubricka bez uwzględnienia „Napoleona”. 

Choć tytuł tej recenzji mógłby sugerować, że moja ocena 

pierwszej polskiej monografii poświęconej Stanley’owi Kubrickowi 

jest negatywna, ona taką nie jest. „Filmowa odyseja 

Stanleya Kubricka” to kawał solidnej filmoznawczej roboty, 

który czyta się z zainteresowaniem (a partie streszczające zawsze 

można pominąć, jeśli się uzna, że nie są potrzebne). Jasne 

jest, że książka tematu nie wyczerpuje, bo i wyczerpać nie 

mogła. Tak jak w krótkiej recenzji trudno jest zebrać wszystko 

o jednej książce, tak już niemożliwością jest już ogarnięcie 

wielości tematów, które poruszał Kubrick w kilkunastu arcydziełach. 

Wielości, która nie stoi w sprzeczności z tym, że 

twórczość ta koncentrowała się wokół wyróżnionych przez 

Kletowskiego trzech wątków. Trzech, choć właściwie dwóch, 

bo dwa kryminały noir Kubrick nakręcił na początku kariery 

(„Pocałunek mordercy” i „Zabójstwo”), a potem już do tej 

konwencji tak wprost nie wracał. 

Po lekturze poirytowanie zastąpił lekki niedosyt. Niedosyt, 

że Kubrick nie nakręcił więcej filmów... 

Piotr Kletowski, 

Filmowa odyseja Stanleya Kubricka, 

Wyd. korporacja ha!art, 

Kraków 2006.


Wiktoria Klera 

Pajęczyna 

„Słony wiatr”, pierwsza powieść Marka Idczaka, 

przenosi czytelnika w czasy PRL-u. Autor 

nie rozlicza przeszłości, z czasów egzotycznych 

dla młodego pokolenia Polaków tworzy 

ciekawe tło do opowiadanej historii. Taki zabieg 

być może nie jest oryginalny, szczególnie, 

iż często powraca się ostatnio do lat minionych 

(wspomnieć tu można między innymi książkę 

Michała Witkowskiego „Barbara Radziwiłłówna 

z Jaworzna-Szczakowej”). Dla Idczaka PRL, 

opowiadany bez wartościowania, dostarcza realiów 

wypełnianych biografią i przygodami życiowymi 

pierwszoplanowego bohatera. 

Czas trwania akcji nie został podany wprost. 

Nietrudno usytuować ją w kontekście wspomnianych 

wydarzeń historycznych. Na wstępie 

czytamy o reakcjach ludzi na wydarzenia roku 

1968 i 1970. Karol Wojtyła zostaje papieżem, 

kiedy bohater przenosi się z Sopotu do Berlina i 

do Polski wraca w okolicach ’89. To nie wszystkie 

zawikłania chronologiczne. Poznajemy też 

trudne losy mieszkańców Wybrzeża podczas II 

wojny światowej. W tej partii książki, podobnie 

jak w „Hannemanie” Stefana Chwina, uwaga 

nie jest zwrócona na wojnę samą w sobie, lecz 

na problemy, jakie wynikły z przemieszania narodowościowego 

w Sopocie. Okazuje się, że nawet 

w obliczu wielkiego zagrożenia nie wszyscy 

potrafili stanąć po jednej bądź drugiej stronie 

konfliktu. Każde rozwiązanie było wówczas złe. 

Przesunięcia czasu i przestrzeni stworzyły autorowi 

możliwości rozwinięcia wielu wątków. 

„Słony wiatr” to zarówno powieść sensacyjna 

jak i kryminał, historia miłosna i rodzinna. 

Aleksander Pająk był jednym z tych, którzy 

świetnie czuli się pod władzą komunistów. 

Po tragicznej śmierci ojca, już we wczesnym 

dzieciństwie, poczuł obowiązek finansowego 

odciążenia matki. Nietrudno zgadnąć, iż większość 

podejmowanych przez młodzieńca interesów 

nie była legalna, ale tylko w ten sposób 

mógł zarobić krocie. Swoim uporem w dążeniu 

do obranego celu, Alek potrafił zjednać sobie 

najciemniejsze typy. I tak, już w młodym 

wieku stał na czele wszystkich przedsięwzięć 

potrzebnych, ale niedozwolonych. Jego ulubionym 

zajęciem, traktowanym hobbystycznie, 

było handlowanie walutą. W niesamowicie interesujący 

sposób odmalowane zostało przez 

Idczaka zaplecze przestępczych procederów, 

dokładne co do najdrobniejszych szczegółów. 

Poczynania bohatera nie są aż tak niewiarygodne, 

jak działania Milicji Obywatelskiej. Osoby 

zaangażowane w śledztwo dotyczące Pająka są 

sfrustrowane brakiem pozwolenia na konkretne 

działania. W rezultacie tworzą grupę ludzi, 

sprawiającą wrażenie bohaterów kabaretowego 

spektaklu. Milicjanci nieskutecznie ukrywają 

swoje poczynania. Fakt, że trwa śledztwo, nie 

jest tajemnicą dla nikogo. Oczywiście najlepiej 

zorientowanym jest sam śledzony. Między porucznik 

Danutą Dobrowolską a Pająkiem pojawia 

się pewna nić porozumienia, mająca szansę 

przerodzić się w romans. Cinkciarz, pomimo 

wielu popełnionych zbrodni, nie budzi odrazy. 

Wszystko za sprawą dobrze opowiedzianej 

historii dzieciństwa. Czytelnik ma prawo czuć 

solidarność z mężczyzną, który nie może 

dojść do siebie po szoku z dzieciństwa, 

wywołanym widokiem martwego ojca. 

Gerard Pająk, ofiara swojej zaradności w 

trakcie II wojny, alkoholik, cierpiący po 

utracie pierwszej żony i nienarodzonego 

dziecka, zamarzł pewnego dnia podczas 

powrotu do domu. Banda miejscowych 

dowcipnisiów postawiła denata przed jego 

domem – tam znalazła go druga żona, 

matka Aleksandra. W psychice chłopca 

pozostał ślad i strach zapamiętany z 

chwil, kiedy ojciec odmarzał i „wsiąkał w 

podłogę”. To wydarzenie zadecydowało o 

kształcie przyszłości rodziny Pająków. 

Sprzedawanie dżinsów, dolarów, kartek, 

oszustwa i kradzieże to nie wszystkie 

zajęcia bohatera. Należy dodać, iż bez wahania 

był w stanie torturować oraz zabijać 

ludzi, którzy stanęli mu na drodze, lub w 

jakikolwiek sposób wspomnieli Gerarda i 

okoliczności tragedii. Zastanawiające, jak 

bardzo MO przymykała oczy na działalność 

Pająka. Struktury rządzące były na 

tyle zależne od ludzi pokroju bohatera, 

że nie interweniowały. Jest to oczywiste 

- wielu klientów pochodziło z elit zza 

wschodniej granicy. Absurd sięga zenitu w 

momencie, w którym Alek zostaje odde-


legowany z kraju, z pozwoleniem na kontynuację 

interesów w Berlinie. Początkowo niezadowolony, 

szybko przyzwyczaja się do nowego 

otoczenia i sytuacji. Uczy się języka, po czym 

ze zdziwieniem zauważa, że Niemcy nie tylko 

nie są święci, ale wymyślają takie „przekręty”, o 

jakie nigdy ich nie podejrzewał. Upada tu mit 

o niechęci Niemców do Polaków. Aleksander 

znajduje sposób, żeby przemycać deficytowe 

towary do ojczyzny. Na dodatek, jest coraz bardziej 

szanowanym obywatelem – po pierwsze, 

za sprawą rosnącej popularności papieża-Polaka, 

po drugie – zyskuje grono chętnych, młodych 

pracowników - adoratorów, którzy nazywają 

go „swoim komendantem” i porównują do 

Che Guevary. 

Idczak porusza odwieczne problemy związane 

z traktowaniem człowieka przez człowieka. 

Kilku bohaterów pamięta czasy obozów 

koncetracyjnych, a pobyt w jednym z nich odbija 

się echem między innymi w chwili przechodzenia 

przez granicę między Wschodnim a 

Zachodnim Berlinem: „W karnych ogonkach 

stali ludzie posegregowani według informacji 

na tabliczkach. W jednej sami starcy – wielu na 

wózkach i o kulach, prawie każdy z nakrapianą 

żółtą opaską na rękawie. Na ich widok Walerian 

westchnął, ale nie tyle ze współczuciem, co 

raczej w zamyśleniu, szukając jakiegoś rozumnego 

wytłumaczenia dla tej osobliwej skłonności 

do znakowania wszystkiego, nawet ludzi, 

a zwłaszcza do łatwości, z jaką sami się temu 

poddają” (s. 197). Takich momentów jest w powieści 

niewiele, co działa na jej korzyść. Temat 

wyczerpany w wielu dziełach literatury powojennej, 

dość szybko zostaje porzucony i ustępuje 

dynamicznej akcji. 

Ci, którzy szukają zemsty, zazwyczaj przegrywają 

w konfrontacji z człowiekiem o tak 

silnej osobowości jak bohater. W Berlinie nie 

po raz pierwszy ucieka śmierci, tam też układa 

sobie życie i płodzi syna (zupełnie jak Gerard 

Pająk, nie bierze pod uwagę, że mogłaby to być 

córka). 

Powrót do kraju okazuje się zaskakujący. 

Bohater zna sytuację polityczną Polski. Nie 

może dopuścić do siebie myśli, że nie będzie 

już istniał czarny rynek. Wiadomość o tym, iż 

powstaną kantory, w których każdy legalnie będzie 

mógł kupować i sprzedawać obcą walutę, 

doprowadza go do rozpaczy. Na chwilę. Bardzo 

szybko zaczyna snuć plany o sieci kantorów na 

wszystkich granicach, a także o innych interesach. 

Nie jest do końca przekonany o ich trafności, 

a kiedy słyszy o metodzie joint venture, 

podchodzi do niej z nieufnością, choć oczywiście 

nie ma pojęcia, na czym polega. Podobnie 

nieprzychylnie traktują Aleksandra ci, którzy 

nie wyjechali na zachód, w szczególności byli 

wspólnicy: „Kaziu tymczasem wyczuje w głosie 

swojego dawnego protegowanego obcy akcent. 

Skrzywi się i ze współczuciem pomyśli: »Zeszwabił 

się«” (s. 220). Pająk potrafi się przystosować 

do każdej sytuacji. Hołduje PRL-owi, 

nie władzy. Chce pracować dla kraju i ludzi w 

nim mieszkających. Zaspokaja ich potrzeby na 

zasadzie wzajemnej pomocy. Hipnotyzujący 

wzrok zapada w pamięć każdemu, kto spotyka 

sopockiego cinkciarza. Dotyczy to nie tylko postaci 

z powieściowej fabuły. Podobnie dzieje się 

z czytelnikiem. 

Historia tego barwnego bohatera, zawikłana 

jak pajęcza sieć z niespodziewanie pozytywnym 

zakończeniem, interesuje od pierwszego 

zdania. Wkradająca się gdzieniegdzie melancholia, 

typowa dla postrzegania przeszłych 

czasów, współgra tu z dystansem wobec ich 

politycznych aspektów. Na pierwsze miejsce 

wysunięte zostały codzienne problemy ludzi i 

sposoby radzenia sobie z otaczającą rzeczywistością. 

Niepowtarzalny klimat Sopotu tworzą 

plastyczne opisy miasta. Niemal czuć w nich 

wiatr od morza, spadające zimą płatki śniegu. 

Poruszające są także fragmenty dotyczące Berlina. 

Świat podzielony żelazną kurtyną jawi 

się postaciom jako „świat prawdziwy” - szary i 

smutny oraz „lunapark” – oświetlony i kolorowy. 

Autor słusznie zauważa, że każdy ma ochotę 

lunapark odwiedzać. 

Narrator płynnie zmieniając wątki przenosi 

nas do różnych światów. Poza nimi, w innym 

czasie lub miejscu, opowiadane historie nie 

miałyby prawa bytu. To otoczenie determinuje 

zachowania, odgórne zarządzenia kierują działaniami 

Pająka. Otwarte zakończenie pozwala 

na snucie rozważań o przyszłym losie bohatera. 

Być może niektórzy będą życzyli mu źle. Po 

prześledzeniu kilkunastu lat życia Aleksandra 

oczywiste jest, iż nie ma takiej sytuacji życiowej, 

czy politycznej, w której nie znajdzie niszy na 

swoje interesy. Tak, powinien ponieść karę za 

popełnione zbrodnie. Nie zmienia to faktu, że 

budzi sympatię i zainteresowanie. Być może w 

nowym ustroju nie będzie umiał się odnaleźć, 

albo wreszcie dosięgnie go zemsta. Wówczas, 

najprawdopodobniej, Aleksandra zastąpi jego 

potomek. 

Wrażenie, jakie wywiera „Słony wiatr”, 

przyczynia się do tego, że niecierpliwe czekam 

na kolejną powieść Idczaka. 

Marek Idczak, 

Słony wiatr, 

Wyd. Znak, 

Kraków 2007.


Marta Konarzewska 

Siostrzaność mityczna, 

niekoniecznie ukraińska 

Co kojarzy ci się ze Słowenią? - zapytał 

mnie niedawno przyjaciel, którego poproszono 

o napisanie, w ramach pewnego festiwalu, kilku 

słów na temat tego kraju. – Ziemniaki (na 

okładce „Literatury na Świecie” poświęconej 

Słowenii – a także Ukrainie - widniał chłopiec 

na polu z kartoflami). Ziemniaki, kartofle 

- powiedziałam. No i Slawoj Žižek. Podobne 

pytanie nasuwa mi się teraz, kiedy mam pisać o 

Oksanie Zabużko: Co kojarzy ci się z Ukrainą? 

– pytam sama siebie. 

Step, Kozak na rozpędzonym rumaku, wolność, 

zachłanność na wiatr, niezależność – podpowiadają 

studia polonistyczne. Bohun – szepce 

popularna polska wiedza, zbudowana oczywiście 

na Sienkiewiczu. Bohun i jego oczy pragnące, 

sokole, no i Edyta Górniak wyśpiewująca doń 

łzawo, spod rzęs poczernionych, motylich (ach, 

ten Sienkiewicz, ach, Hoffman…). Skojarzeniowy 

banał przełamuję bardziej wnikliwym 

spostrzeżeniem Barbary Skargi: „Nigdy nie 

miałam sympatii do Ukraińców, ich okrutne 

czyny budziły wręcz nienawiść. Tam nagle, z 

daleka od naszych ziem, dostrzegłam zagubiony, 

nieszczęśliwy naród, który miał w sobie coś 

ze stepowego sokoła. Był piękny, gdy szybował, 

ciesząc się mocą swych skrzydeł, i straszliwy, 

gdy spadając jak kula, wpijał pazury w ciało 

zdobyczy. Ten naród chciał być wolny, tylko nie 

wiedział, jak dążyć do wolności”. 

Tak więc zagubienie, niemożność okrutna, 

zapalczywa i ta wolność upragniona, ta wolność 

w oczach, ale… Kozaka. Mit Ukrainy, to jednak 

mit męski, fallocentryczny, patriarchalny: 

mówi się, że od czasów kozackich Ukraina nie 

jest nacją kobiecą. A ja pytam: cóż to była Kozaczyzna? 

Kozak pół roku wojował, a do domu 

na Sicz wracał zimować. Przez cały rok kobieta 

musiała nie tylko zająć się chutorem, ale organizować 

obronę dla siebie i dzieci przed Tatarami 

i Turkami. Na rdzennej Ukrainie nie było wtedy 

rosyjskich obyczajów patriarchalnych. Było ich 

trochę na zachodzie, ale wynikały z wpływów 

polsko-katolickich, potem mieszczańskich – 

pisze krytycznie o owym micie Zabużko. Krytycznie, 

bo brak w nim miejsca dla kobiet. Cóż, 

chyba zgodzimy się, że oczy łzawe Edyty Górniak, 

czy warkocz Skorupko na piersi ukochanego, 

to jednak za mało? To jednak nie to? „Mit 

kobiety zaradnej, zapobiegliwej, potrafiącej się 

dostosować do twardych wymogów życia, jest w 

naszej kulturze równie silny jak kozacki – twierdzi 

Zabużko. – W przemianach lat dziewięćdziesiątych 

kobieta na Ukrainie – jako matka, żona, córka 

– okazała się plastyczniejsza. I bardziej drapieżna. 

Kiedy mężczyzna traci szanse na karierę, »siada« 

jego życie prywatne. A kobieta wciąż stara się pogodzić 

jedno z drugim. Kiedy mężczyzna nie ma 

zrozumienia w społeczeństwie, wpada w depresję, 

kładzie się na kanapie, czasem pije. A kobieta ciągle 

musi pamiętać o rodzinie, dzieciach, harować 

na trzech etatach: zawodowym, rodzinnym i miłosnym”. 

A więc kobieta silna, zaradna, proponuje 

pisarka. Kolejny mit. Czy wyzwalający? 

„Standard kobiecego szczęścia” w środowisku 

naukowym zakładał, że kobieta do 25 roku życia 

powinna wyjść za mąż, do 30 roku życia urodzić 

dzieci, a mąż powinien być na drabinie kariery o 

jeden szczebel wyżej – pierwsza wydana w Polsce 

książka Zabużko, „Badania nad ukraińskim seksem”, 

okrzyknięta biblią ukraińskiego feminizmu, 

miała się rozprawić z owym mitycznym standardem. 

„Swej powieści nadałam charakter postkomunistycznej 

»psychoanalizy narodowej«. Piszę o 

tym, jak skutki gwałtu na narodzie oddziaływują 

na jednostki nawet w sytuacjach intymnych. Mężczyzna 

za swoje poniżenie odgrywa się na kobiecie 

w domu, w łóżku. Nie umiemy kochać, więc 

nie umiemy żyć” – przekonywała sama autorka. 

Tak więc w „Badaniach…” Zabużko chodziło o 

seks. O seks jako mechanizm władzy/przemocy. 

„Badania…” to seks , który jest tekstem. Ale nie 

tekstem o seksie, tylko tekstem o narodzie. Nie 

tyle o kobietach także, co o relacjach władzy, o 

mechanizmie foucaultiańsko-przemocowym, w 

którym kobieta stanowi jeden z trybów. 

W zbiorze opowiadań „Siostro, siostro”, autorka 

zdaje się iść głębiej w kobiecość. Nie tyle 

mierzy się tu z jakimś konkretnym (ukraińskim 

na przykład czy słowiańskim) mitem, co kreując 

zmitologizowaną (na różne sposoby – od archaizacji 

po symulację) rzeczywistość, szuka narracji 

kobiecej tożsamości. Zejście w mit odbywa się w 

„Siostro, siostro” na różnych poziomach. Mityczna 

jest np. forma legendy („Bajka o kalinowej fujarce”), 

hiprerrzeczywistość telewizyjna („Ja, Mile-


na”), czy przestrzeń dzieciństwa („Dziewczynki”). 

Mityczna jest także sama, tak nośna w dyskursie 

feministycznym, kategoria siostrzaństwa. Siostrzańskie 

relacje bowiem to nie tylko relacje 

siostra-siostra w zawężającym to słowo sensie 

biologicznym. Relacja siostrzańska to anty- (czy 

poza-) patriarchalna kobieca więź. Więź możliwa, 

pomimo fallocentrycznej władzy stwarzania kobiety 

(także w jej relacjach z innymi kobietami, 

które kręcą się często wokół rywalizacji o mężczyznę). 

Relacja siostrzańska przychodzi spoza 

fallocentrycznego dyskursu, w którym, jak nieśmiertelnie 

oświadczył Jacques Lacan: „la femme 

n’existe pas” („kobieta nie istnieje – chyba że jako 

„obiekt małe a” – imitacja Fallusa), a w związku z 

tym, dalej nieśmiertelnie: „Nic nie da się powiedzieć 

o kobiecie”. Relacja siostrzańska to taka, w 

której o kobiecie mówić się da. Gdzie da wy-mówić 

się żeńskość. Kobieta przestaje być „dziurą”, 

a kobiecość suplementem męskości. Inaczej mówiąc, 

siostrzańskość to po prostu, bez koniecznej 

pozytywnej męskości, kobiecość. („Nie tańczmy 

wokół najwyższej dziury. Nie ma żadnej kobiecej 

przyczyny, by trzymać się porządku negacji. Kobiecość 

(…) jest afirmacją” – pisała H. Cixoux). 

Biorąc sobie za przestrzeń siostrzaństwo, decyduje 

się więc Zabużko mówić o kobietach. Mówić 

– co bardzo istotne – w perspektywie niefallocentrycznej. 

Karty opowiadań zapełniają różne 

kobiety, a co za tym idzie, różne odsłony kobiecej, 

nie zawsze normatywnej, tożsamości. Mamy więc 

zakochaną w koleżance z klasy uczennicę (poddana 

przemocowej aparaturze władzy państwowej 

i władzy nad seksualnością tożsamość lesbijska); 

pisarkę (niezależność intelektualna, pozbawienie 

tzw. „kobiecych” uczuć – empatii, czułości „jesteś 

niedobra... nie pozwalasz się kochać”); mężatkę, 

nieudolnie trenującą grę w tenisa (niezdarność 

wpasowania się we wzorzec poprawnej kobiecości); 

zagubioną w sobie i hiperświecie prezenterkę 

telewizyjną („ja” rzeczywiste sukcesywnie 

wypierane przez „ja” fantazmatyczne, ciało realne 

przez ciało-atrapę). Wszystkie one nie składają się 

nam w pełen obraz, a raczej odsłaniają fragmentaryczne 

profile tego, co w świecie stygmatyzującej 

i schematyzującej wiedze / władze kobiece. 

Ciekawa jest kompozycja owych profili. Zaczyna 

się wszystko od amorficznej, rwanej i poplątanej 

narracji - płodu, by poprzez narracje dziewczęce, 

a potem dojrzale kobiece - z których ostatnia 

bohaterka jest, co ważne, pisarką - podążyć ku 

„Autobiografii”. Zabużko niejako dopisuje więc 

swoją biografię (autentyzm) do fikcji, tym samym 

gestem zdając się wpisywać w fikcję autentyzm 

doświadczenia. Mówiąc o swojej pierwszej książce, 

autorka stwierdziła: „Zawsze, podczas każdego 

kolejnego tłumaczenia, powtarza się reakcja 

czytelniczek. Piszą do mnie: to jest moja historia. 

Pani napisała właśnie o mnie; nigdy o tym nikomu 

nie mówiłam, tylko najbliższej przyjaciółce 

w kuchni”. Ta jakoś ogólnie kobieca prawda, 

wpisana w wyjątkowość pojedynczego doświadczenia, 

prawda wyłaniająca się spod stylistycznego 

gąszczu narracji, wydaje się być dla autorki 

wciąż niezwykle ważna. 

Siostrzane opowieści, składające się na omawiany 

tom, wydają się nierówne. Jedne bardziej, 

inne mniej udane, jedne sprawnie napisane inne 

(jak „Kosmitka”) wręcz – głównie stylistycznie i 

kompozycyjnie - męczące. Sama Zabużko zdaje 

się odnajdować w owym stylu i kompozycji 

pewną sygnaturę kobiecego pisarstwa, które 

według niej bliższe jest poezji niż prozie. Pisze 

o tym tak: „[...] istnieją dwa wyraźnie odmienne 

typy wrażliwości artystycznej [...] – liryczny, 

»wewnętrzny«, i »epiczny«, zewnętrzny, pierwszy 

– żeński, drugi – męski [...] pisałam prozę, 

lecz nie odważałam się jej publikować; dręczyło 

mnie, że pisze ją »jakoś niepoprawnie«, bez żadnej 

uprzednio zaplanowanej konstrukcji, tylko 

tak, jak się pisze wiersze – pod wpływem uczucia. 

Opowiadanie »Kosmitka« stało się dla mnie 

dowodem na to, że w ten sposób można sprostać 

nie tylko drobnej nowelce, ale i większemu 

utworowi prozatorskiemu”. Owa poezja języka, 

jego asystemowość , niekonstruktywność kojarzy 

się z tym, co francuskie badaczki określały 

mianem ecriture feminine. Pisać kobietę to znaczy 

pisać właśnie asystemowo, asyntaktycznie, 

asymbolicznie. H. Cixoux notowała: „W mowie 

kobiet, podobnie jak w ich pisarstwie, nie 

przestawał odzywać się śpiew, który kiedyś był 

w nas, przenika nas niezauważalnie, ale głęboko 

i wciąż potrafi nami potężnie wstrząsnąć, śpiew, 

pierwotna muzyka, jaką jest zew miłości, który 

każda kobieta utrzymuje przy życiu”. Także tego 

pierwotnego śpiewu szuka w mowie Zabużko: 

„Nic innego nie posiada tej mocy, by zjednoczyć 

muzykę i mit – dwa zjawiska, dzięki którym 

istnienie jest znośne” – twierdzi. Jak się wydaje, 

potrzebna jest tu mowa niejako „sprzed” mowy. 

Liryczna – jak mówi Zabużko, preedypalna, jak 

mówi Kristeva. „[Mowa, która] - to z kolei Borkowska 

- pozwala zachować w języku symbolicznym 

szczeliny czegoś innego, właśnie owego 

języka presymbolicznego, matczynego, ślady 

innej, wcześniejszej rzeczywistości psychicznej, 

która gdzie indziej jest nieobecna”. 

Zabużko jako przykład „na żeńskość” podała 

„Kosmitkę”, mnie kobiecy śpiew pobrzmiewa 

głośniej w opowiadaniu tytułowym. „Powinnaś 

była mieć siostrę – cztery, nie, pięć lat młodszą. 

Nad całym twoim dzieciństwem krążyły bezcielesne 

kobiece imiona, zmieniając się miejscami i 

nawołując – nie wiedziałaś, z czym je połączyć, 

a lalkom nie miałaś odwagi ich nadawać: to nie 

były »lalkowe imiona«, to znaczy nie te wzięte 

od zwykłych ludzi, tylko jakieś nie wiadomo


skąd – jakby w jęku samoistnie pojawiającego 

się imienia, które na długo brało w posiadanie 

twój wewnętrzny słuch (a wszystkie rozbrzmiewały 

jak jęk, najczęściej powtarzało się 

„Iwanna”), ktoś się do ciebie dobijał – ktoś, kto 

pragnął zostać nazwany – tak się to wszystko 

zaczyna, cały tom – od nawoływania siostrzanego 

imienia”. 

Najciekawsza jednak – zarówno stylistycznie 

jak feministycznie – wydaje mi się Zabużkowa 

opowieść „o kalinowej fujarce”. Ponura legenda 

o dwóch siostrach, o strasznym zabójstwie 

w czarnym lesie, przy krwawych poziomkach, 

opowiadana „w zimowe wieczory, gdy w kominie 

na przemian wyło i płakało, jakby wzywając 

do modlitwy za wszystkich wędrowców, zaskoczonych 

przez zawieruchę pod gołym niebem 

[...]”. Legenda Zabużkowa przenosi nas (za pomocą 

archaizacji językowej, a także nawiązania 

do jednego z głównych toposów baśniowych – 

toposu sióstr) w pewną przestrzeń pierwotną. 

W głębię kobiecej psychiki, czyli tam, gdzie – 

jak pisze Clarisa Pinocola Estes – kobieta jest 

podwójna. „Choć w zewnętrznej, etnologicznej 

warstwie dwie kobiety w opowieści to po prostu 

dwie oblubienice w społeczeństwie poligamicznym 

– w ujęciu archetypowym reprezentują 

one tajemnicę dwóch potężnych sił żeńskich w 

pojedynczej kobiecie”. Estes, jak przystało jungistce, 

wspomina o podwójności archetypicznej, 

jednak w przypadku Zabużko zdaje się również 

chodzić o podwójność wytworzoną kulturowo. 

Młodsza siostra - Ołenka („A Ołenka zostawała 

przy kołowrotku”) jest stroną kobiecości 

ojcowską („dziedową”) – wytresowaną do patriarchatu. 

Starsza, Hanna Panna, pozostaje 

nieokiełznaną „babiną” meduzą. „Bo, słomiany 

czy nie, zapach rodzinnej chaty jej samej też 

brzydł coraz bardziej – właściwie naprawdę dobrze 

czuła się w samotności, nad rzeką, w lesie 

czy w polu, a z ludźmi, czy to bliskimi, czy obcymi, 

wszystko jej było nie tak – jakby gdzieś z 

szerokiego świata mieli pewnego dnia powitać 

ją jacyś inni ludzie [...], dla tych koło niej była 

tylko rozpieszczoną babiną córką, co gardzi i 

pomiata najlepszymi we wsi kawalerami jak 

Cygan końmi, nie wiedzieć, na kogo czekając – 

ta druga, dziadowa córka zdawała im się o ileż 

milsza, grzeczne i dobre dziecko, a jakże, i robotna, 

niczego sobie [...]”. 

Cóż, Hanna Panna urodziła się z księżycem 

na czole, ma znamię czarownicy i nie zmieni 

tego nic. Jej życiem rządzi wiedźmowata, czarna 

siła faz księżyca i menstruacji. Hanna Panna 

jest kobiecością wyklętą, szaloną, ciemną stroną, 

której nie chce kultura. Siostrzane zabójstwo 

siostry ma więc wymiar symboliczny. Pracowita, 

patriarchalna, przyszykowana do małżeństwa, 

wpisana w normę Ołenka, zostaje uśmiercona 

przez siłę pragnienia, która gna gdzieś daleko, 

poza wieś, poza patriarchat. Jest to śmierć paradoksalna 

– uśmiercenie tego, co było już martwe, 

żeńskiego libido. Kobiecość Ołenki jest 

kobiecością poddaną kulturowej maskaradzie, 

by posłużyć się słowami Kazimiery Szczuki, 

„wykastrowaną bez śladu – jak lalka, albo jak 

umarła”. Kobiecość Hanny Panny nie daje się 

wykastrować, za to zostaje zepchnięta w otchłań 

szaleństwa („Hanusia – w jednej koszuli , wydętej 

na brzuchu, rozchełstana, z rozpuszczonymi 

włosami i czarno zapadniętymi oczami”). 

Jak pisze Szczuka, „martwą dziewczynę 

zgalwanizować może tylko matryca fallicznego 

porządku prawa i władzy, zaindukowanie 

zewnętrzną wobec niej energią”. Co się dzieje, 

gdy kobieta próbuje się z owej energii wyzwolić? 

Znamienne w prozie Zabużko jest symboliczne 

pęknięcie kobiety na to, co (w niej) realne 

i na to, co (w niej) „nieludzkie”. „W ludzkim 

świecie nie ma wolności”, powtarza Rada – bohaterka 

„Kosmitki”. Nie ma, tu bowiem panują 

żelazne zasady opresji. Ową opresję u ukraińskiej 

pisarki, co wynika z jej doświadczeń biograficznych, 

sygnuje niejednokrotnie KGB, czy 

szerzej, system totalitarny. Wyraźnie widać to w 

opowiadaniu „Dziewczynki”. Lesbijska miłość 

Lenci i Darki zostaje radykalnie przerwana za 

sprawą oskarżenia, jakim Darka zostaje zmuszona 

obarczyć ukochaną. System polityczny 

jest więc jednocześnie systemem opresywnym. 

Faucaultiański mechanizm Wiedzy/Władzy 

obejmuje nienormatywną seksualność ukraińskich 

dziewczynek. 

Tak więc, co kojarzy ci się ze Słowenią, 

zapytał mnie niedawno przyjaciel. I zanim 

odpowiedziałam: ziemniaki i Žižek, pomyślałam 

– szkoda, że nie pyta o Ukrainę, bo wtedy 

opowiedziałabym mu jeszcze o ukraińskich 

dziewczynach, które są piękne, tak piękne, aż 

niemożliwie do uwierzenia. Ubrane jakby trochę 

za bardzo wieczorowo, za złoto, w kokardy. 

O rysach kozackich trochę, a trochę słowiańskich. 

Maria Malczewskiego i dziewczyna z 

reklamy. Wiatr ze stepu w skośnookim spojrzeniu, 

policzki z okładki europejskiego magazynu. 

Kozacka wolność, czerwień na ustach, cekiny. 

Opowiedziałabym o ich urodzie zupełnie niezwykłej, 

powszechnej, gestniejącej. Wtedy. Dziś 

powiedziałabym: Oksana Zabużko. I ta kobiecość 

mityczna, siostrzana, podwójna. 

Oksana Zabużko, 

Siostro, siostro, 

przeł. Katarzyna Kotyńska 

i Dawid Mońko, 

Wyd. W.A.B., 

Warszawa 2007.


Miłosz Babecki 

„Niemal nic w moim 

życiu nie odbywa się 

normalnie” 

Losy Václava Havla, jego twórczości, także 

publicznych wystąpień i sytuacji, w których, będąc 

wiernym swym przekonaniom, utożsamił 

się z konkretną ideą czy sposobem postrzegania 

otaczającego świata, noszą czasem znamiona 

paradoksu, paradoksu czasu, w którym przyszło 

mu żyć i tworzyć. 

Jego dramaty promieniowały swym znaczeniem 

dalej niż sam autor był w stanie sięgnąć 

wzrokiem, inspirowane często osobistymi 

doświadczeniami, usiłowały powiedzieć coś o 

sytuacji jednostki przygniatanej przez aparat 

zniewolenia, wyrzucanej ze struktur i jednocześnie 

stawiającej im czoło. Sam Havel mówił, iż 

jego położenie i działalność wydawały mu się 

utkane z podejrzanie dużej liczby paradoksów, 

co potwierdza cytat znakomicie charakteryzujący 

sylwetkę i sposób postrzegania nie tylko 

własnej osoby, lecz również zasług: „Proszę 

spojrzeć, mieszam się do wszystkiego, a w niczym 

właściwie nie jestem specjalistą [...]. Nadzwyczaj 

lubię harmonię, pogodę, powszechną 

zgodę, pokój i po przyjacielsku rozumne porozumienie 

wszystkich ze wszystkimi; napięcia i 

konflikty [...] znoszę bardzo ciężko, mam opinię 

wiecznego wywrotowca i opozycjonisty, dla którego 

nie ma rzeczy świętych, a i moje sztuki są 

wszystkim, tylko nie obrazem spokoju i pogody 

[...], umiem pisać na swój indywidualny sposób. 

[...] Z biegiem lat znalazłem się na przykład w 

sytuacji jakiegoś działacza politycznego – a przy 

tym nigdy nie byłem, być nie chciałem i nawet 

nie mam ku temu żadnych odpowiednich predyspozycji” 

[V. Havel, Zaoczne przesłuchanie; 

rozmowy z Karelem Hvižďalą, tłum. J. Illg, 

Warszawa 1989]. 

Jako podsumowanie cytowanych wyżej 

słów Václava Havla należy przypomnieć, iż jego 

dramaty były wydawane w wielu krajach, również 

w tych zespolonych w bloku wschodnim, 

gdzie zyskały szczególnie dużą popularność. 

Sam dramaturg otrzymał wiele prestiżowych 

nagród o charakterze międzynarodowym. Jeśli 

zaś idzie o sferę polityki, najlepszym komentarzem 

jest decyzja Zgromadzenia Federalnego, 

które dwudziestego dziewiątego grudnia tysiąc 

dziewięćset osiemdziesiątego dziewiątego roku 

jednogłośnie wybrało Václava Havla, opozycjonistę, 

zwalczanego, objętego zakazem druku pisarza, 

prezydentem Czechosłowacji. To jednak 

nie jedyny paradoks w życiu dysydenta-dramatopisarza. 

Po zdemokratyzowaniu się Czechosłowacji 

i przekształceniu w Republikę Czeską 

Václav Havel jest jeszcze dwukrotnie wybierany 

na ten najwyższy urząd w Czechach i sprawuje 

tę funkcję łącznie blisko trzynaście lat. 

Absurdy i paradoksy są zdaje się na trwałe 

wpisane w losy i niezmiennie charakteryzują 

tego, który w latach pięćdziesiątych za sprawą 

burżuazyjnego pochodzenia zmuszony został 

przez ówczesne władze do podtaczania beczek 

w browarze i miał niezwykłe trudności z kontynuowaniem 

edukacji, za to jako poborowy został 

powołany w szeregi saperów, jak sam mówi 

pewnie dlatego, że jego śmierć nie byłaby dla 

kraju żadną stratą. 

Śledząc losy Havla nie sposób nie wspomnieć 

o momentach przełomowych, które niczym 

specyficzne wiry zasysają go tak, iż nagle 

być może nawet wbrew sobie, znajduje się w 

centrum zainteresowania niegdyś STB (czechosłowackiej 

służby bezpieczeństwa), potem 

opinii publicznej, mediów. Wystarczy przypomnieć 

zainicjowaną przez niego akcję w obronie 

młodych muzyków rockowych, współtworzących 

pod koniec lat siedemdziesiątych kapelę 

„The plastic people of the universe”. W istocie 

chęć niesienia pomocy młodzieńcom postawionym 

przed dyspozycyjnym sądem stała się 

przyczyną powstania ruchu Karty 77, z samego 

Havla czyniąc „moralny autorytet europejskiej 

inteligencji”. 

Gdy piszę o Václavie Havlu, przede wszystkim 

mam przed oczami sylwetkę dramatopisarza, 

przedstawiciela wschodniego nurtu teatru 

absurdu, w pamięci zaś jego dramaty. To ważna 

dominanta ponieważ owo dramaturgiczne „fatum” 

ciąży nad nim od początku artystycznej, 

społecznej i politycznej działalności. 

Po zakończeniu ostatniej przewidzianej 

konstytucją Republiki Czeskiej kadencji prezydenckiej 

wydawało się, że Havel przejdzie na


emeryturę, zajmie się tym, czym zwykle zajmują 

się byli prezydenci, tj. pisaniem pamiętników, 

wykładami na różnorakich, zwłaszcza amerykańskich, 

uczelniach, przede wszystkim zaś zadba 

o nadwyrężone zdrowie. Los jednak kolejny 

raz sprawia, że Havel znajduje się w centrum 

zainteresowania i to w dodatku polskiego widza 

i czytelnika. 

Kraków, wrzesień 2007 roku, Václav Havel 

przyjeżdża do Polski promować swą najnowszą 

książkę zatytułowaną „Tylko krótko proszę”. Po 

wielu latach on i dziennikarz Karel Hvíždàla 

powracają do sprawdzonej w „Zaocznym przesłuchaniu” 

formuły. Havel listownie odpowiada 

na szereg pytań Hvíždàli. Udzielone odpowiedzi 

tworzą specyficzną mozaikę, w której łączą 

się elementy autobiografii, dziennika intymnego, 

wreszcie służbowe notatki z prezydenckiego 

komputera opatrzone stosownym komentarzem. 

Promocja towarzysząca nowej 

książce wpisywałaby się w kanon 

podobnych przedsięwzięć, gdyby 

nie wypowiedziane przez Havla 

i natychmiast nagłośnione przez 

polskie i zagraniczne media przekonanie, 

tu cytat: „Odnoszę takie 

wrażenie, że w Polsce jak najwcześniej 

powinny się odbyć wolne 

wybory. Uważam, że byłoby 

w interesie wszystkich obywateli 

Polski, gdyby na te wybory zostali 

zaproszeni międzynarodowi 

obserwatorzy”. Kwestia obecności 

obserwatorów OBWE w naszym 

kraju miała zresztą swój dalszy 

ciąg. Samo wystąpienie czeskiego 

prezydenta przypomniało mi opisane 

wyżej wydarzenia i nadało 

lekturze nieco inny wydźwięk. 

„Tylko krótko proszę”, jak 

wspomniałem, nosi znamiona 

specyficznej hybrydy gatunkowej. 

Wyłania się z tych wspomnień 

nie tylko obraz męża stanu, który 

swymi działaniami doprowadził 

do bezkrwawych przemian i rynkowej 

transformacji ustrojowej w 

Czechach, nie tylko prezydenta, 

któremu jako pierwszemu udało 

się doprowadzić do organizacji szczytu Paktu 

Północno-Atlantyckiego w Pradze, stolicy kraju 

niegdyś satelickiego i pozbawionego przez Rosjan 

wszelkich wolnościowych złudzeń w 1968 

roku. To także znakomity materiał określający 

Havla jako człowieka. Bardziej filozofa niż polityka, 

czasem bardziej gwiazdę niż zwykłego 

człowieka, czy nawet, jak sam mówi, cytując 

wypowiedzi spotykających się z nim Amerykanów, 

księcia z bajki, któremu tak wiele się udało, 

przy tak wielu przeciwnościach losu. 

Lektura „Tylko krótko proszę” pozwala 

również zobaczyć takiego Havla, jakiego nie 

znaliśmy wcześniej; człowieka dotkniętego wieloma 

problemami zdrowotnymi, kilkakrotnie 

uciekającego przez zakusami kostuchy. I wreszcie 

mężczyznę dotkniętego utratą najbliższej 

mu osoby – zmarłej na raka żony Olgi. Havel 

wspominając owo nieszczęście wspomina, iż los 

wielokrotnie zmuszał go do odnalezienia się w 

roli prekursora. Pierwszy demokratyczny prezydent, 

pierwszy który ustąpił z funkcji (przed 

końcem pierwszej kadencji), także pierwszy 

prezydent, który umawiał się na randki i rok 

po śmierci żony Olgi ożenił się z aktorką Dagmarą 

Veškrnovą, stając się celem ataków niemal 

wszystkich tabloidów Republiki. 

Osobiste refleksje dotyczące życia państwa 

Havlów stanowią tylko niewielką część historii 

opowiedzianej w „Tylko krótko proszę”. Wiele 

pytań zaprojektował Karel Hvíždàla tak, by 

czytelnik poznał opinie Václava Havla na temat 

pokojowego przejęcia władzy, kwestii gospodarczych, 

także kulisów życia na Hradczanach 

(siedzibie prezydentów Republiki). Ta część 

książki pozwala dostrzec takiego Havla, jakiego 

do tej pory nikt poza, ludźmi mu bliskimi, nie 

poznał. Havel zestresowany cotygodniowymi 

spotkaniami z premierem Vaclavem Klausem, 

Havel, który irytuje się koniecznością ciągłego 

pisania przemówień na wszelkie możliwe 

okazje, Havel ciągle w siebie wątpiący: w swe 

umiejętności językowe, które budziły jednak 

obiektywny podziw podczas wizyt zagranicznych, 

niezwykle dbający o dobre relacje wśród 

współpracowników i z dezaprobatą wypowiadający 

się na temat mechanizmów współczesnej 

polityki, w szczególności jej medialnego, brutalnego 

i nieczystego oblicza. 

Z tych zadziwiających niekiedy wspominków 

wyłania się również obraz człowieka 

sprzyjającego wszelkim inicjatywom kulturalnym 

i skorego do spotkań z muzykami, aktorami. 

Warto przypomnieć, że to Václav Havel 

zaprosił na Hradczany muzyków z The Rolling 

Stones, że do dziś przyjaźni się z Robertem 

Redfordem, że będąc zafascynowanym osobowością 

Sharon Stone, nazwał ją „cudem”. 

Słabość Vaclava Havla do świata kultury i 

ludzi kultury nie była tylko właściwa okresowi 

jego prezydentury. To swoista, choć rozumiana 

pozytywnie, słabość człowieka, który do polityki 

przeszedł ze świata literatury i sztuki właśnie. 

Jego ówczesny życiorys, światopogląd i przyzwyczajenia 

były nieraz twardo konfrontowane 

z rzeczywistością „postliteracką”.


To kolejny paradoks czasów i życiorysu 

Václava Havla, który przed procesem demokratyzacji 

sowieckich krajów satelickich był 

częściej obecny w świadomości literackiej i teatralnej 

czytelnika i widza niż obecnie. 

Przypomnieć warto, że w połowie lat 

osiemdziesiątych zaczęły ukazywać się w Polsce, 

publikowane w drugim obiegu sztuki Havla. 

W 1984 roku nakładem Niezależnej Oficyny 

Wydawniczej ukazali się „Spiskowcy i inne 

utwory dramatyczne”. Trzy lata później, w roku 

1987, również nakładem Niezależnej Oficyny 

Wydawniczej, ukazało się „Kuszenie: sztuka w 

dziesięciu obrazach”. Rok 1991, czyli już po wydarzeniach 

„aksamitnej rewolucji” w Czechach 

i zmianach systemowych w Polsce spowodowanych 

porozumieniami zawartymi przy „okrągłym 

stole”, przynosi fantastyczne wydarzenie, 

publikację zbioru dramatów Václava Havla pod 

wspólnym tytułem „Teatr”. Tworzą go zamieszczone 

chronologicznie, według dat powstania: 

„Audiencja”, „Wernisaż”, „Protest”, „Largo 

desolato”, „Kuszenie” oraz „Rewaloryzacja”. 

Również nieco wcześniej w 1987 „Largo desolato” 

wraz z „Kuszeniem” ukazało się w drugim 

obiegu, wydane nakładem wydawnictwa Nowa. 

Jednak najwcześniejszą publikowaną w Polsce 

sztuką było „Powiadomienie”, drukowane w 

całości na łamach czwartego numeru Dialogu 

z 1966 roku. Dwa lata później w Teatrze Kameralnym 

w Krakowie ma miejsce premiera 

„Puzuka”, w reżyserii Bohdana Hussakowskiego. 

Bardzo ważnym wydarzeniem były premierowe 

inscenizacje „Audiencji”, „Wernisażu” 

oraz „Protestu” w reżyserii Feliksa Falka, mające 

miejsce w Teatrze Powszechnym w Warszawie 

23 listopada 1981 roku. W końcu lat osiemdziesiątych 

wystawione zostały kolejne sztuki. 

Ponownie przez Teatr Powszechny z Warszawy, 

potem krakowski Teatr 38, który w lutym 1988 

roku ma w repertuarze „Audiencję” w reżyserii 

Piotra Szczerskiego. 

Aura dramatopisarza nie zanikła jednak i w 

dalszym ciągu unosi się nad Václavem Havlem. 

Wnikliwy czytelnik dostrzeże ją również w 

„Tylko krótko proszę”. Pobrzmiewają tam echa 

dramaturgii absurdu, zarówno na płaszczyźnie 

poruszanych wątków, jak i samego języka, do 

którego wprowadza Havel znane 

ze swoich dramatów liczne powtórzenia. 

Są one szczególnie widoczne, 

gdy skoncentruje się czytelnik 

na perspektywie czasowej, 

towarzyszącej zainicjowanemu 

przez Hvíždàlę przedsięwzięciu. 

Dominującą optyką jest ta 

reprezentowana przez zapiski 

datowane na rok 2005. Wówczas 

Václav Havel wraz żoną przebywa w Stanach 

Zjednoczonych. Tam bardzo często spotyka się 

z małżeństwem Clintonów (wspomina prywatne 

rozmowy z Hillary, którą namawia do uczestnictwa 

w polityce), także z Madeleine Albright. 

Przede wszystkim jednak każdego dnia stara się 

odwiedzać przygotowany dla niego w Bibliotece 

Kongresu USA gabinet, w którym odpowiada 

na pytania Karela Hvíždàli. 

Stany Zjednoczone, panujący tam klimat, 

nie w sensie meteorologicznym, lecz więzi międzyludzkich, 

jak wnioskować można z lektury, 

zbawiennie wpływa na Havla. Transoceaniczna 

perspektywa pozwala nieco inaczej postrzegać 

to, co w istocie konstytuuje pozostałą część 

książki, której ramy wyznaczają lata 1993-2003, 

choć w licznych retrospekcjach powraca czeski 

prezydent do roku 1989, a nawet lat pięćdziesiątych. 

Spięta klamrą chronologiczności historia, 

opowiedziana przez Václava Havla, z silnie 

zaznaczoną perspektywą amerykańsko-czeską 

zdaje się być w istocie realizacją jednego z planów 

dramatopisarza-polityka. Kilkakrotnie na 

kartach „Tylko krótko proszę” dzieli się Havel z 

czytelnikiem zamiarem napisania sztuki teatralnej, 

w której opisane byłyby losy polityka po 

wielu latach próbującego zaadaptować się ponownie 

w społeczeństwie ludzi „nie polityków”. 

Nawet to przychodzi mu jednak z trudnościami. 

Dlaczego? Obserwując najnowszą historię 

Republiki Czeskiej widać, że nawet w byciu 

byłym prezydentem Havel jest prekursorem. I 

nawet teraz prosi się go o liczne wypowiedzi, 

komentarze, głosy w sprawie. Często Havel wygłasza 

je z własnej inicjatywy, jako osoba prywatna, 

znajduje się wówczas nagle w centrum 

zainteresowania. Najlepszym przykładem niech 

będzie wizyta w Krakowie. 

Mimo upływu lat i czasu, który przeżył będąc 

aktywnym politykiem, w Václavie Havlu 

nadal drzemie dramaturg, może nie tak zdecydowany 

jak niegdyś absurdysta, z pewnością 

jednak dostrzegalny. Ostatecznie przekonują 

mnie o tym niektóre z zapisków, wielokrotnie na 

kartach książki powtarzane, pośród nich znajdują 

się te o „szczupaku z Lan, którego pani M. 

lub E. mogłaby upiec w oryginalny sposób dla 

parlamentarnego konwentu 

seniorów”, dalej o „Panu 

Řechtáčce, którego prezydent 

prosi o naprawę, napełnienie 

i odesłanie zapalniczki”. Pośród 

innych, licznych powtórzeń 

najczęściej uchwytne są 

te dotyczące „składziku, gdzie 

jest odkurzacz i mieszka też 

nietoperz. Żarówka jest do-


zwolona, ale tylko taka, żeby go nie 

obudziła i nie drażniła”. 

Powracające frazy, jakże podobne 

do ulubionego przez Václava Havla 

powtarzania wypowiedzi 

bohaterów obecnych 

w projektowanych przez 

siebie światach przedstawionych, 

sygnalizują, 

iż plan napisania sztuki 

teatralnej o byłym polityku, 

dążącym do bycia 

zwykłym obywatelem, 

chyba się zrealizował. 

„Tylko krótko proszę” 

jest takim heterogenicznym 

tworem, w którym 

wiele z dramatu faktu, 

konwencji ponownie 

zyskującej na popularności. 

Nad opisanymi w 

książce Václava Havla 

i Karela Hvíždàli zdarzeniami 

unosi się aura 

paradoksu, na co zwraca 

uwagę również tytuł książki, 

którego znaczenie odkrywa przed 

czytelnikiem były prezydent. Ale, 

jak wiadomo, to niemal wrodzona 

właściwość czeskiego dramatopisarza, 

dysydenta, prezydenta, 

zwykłego obywatela, który w odpowiedzi na 

jedno z przedostatnich pytań, dotyczące odczuć 

towarzyszących kończącej się ostatniej kadencji 

prezydenckiej, stwierdza: „Niemal nic w moim 

życiu nie odbywa się normalnie [...]. Ostatni 

wieczór spędzaliśmy z przyjaciółmi z teatrów i 

kolegami Daszy w knajpce niedaleko Hradu, a 

o północy wyszliśmy na plac, żeby zobaczyć, jak 

opuszczają z masztu prezydencki sztandar. Podeszli 

do mnie ochroniarze i powiedzieli, że już 

kończą, ale żebym się nie obawiał, bo do rana 

mnie jeszcze będą pilnowali. Bardzo mi tej nocy 

ulżyło i jestem szczęśliwy, że już nie niosę tego 

brzemienia. Nie ukrywam jednak, że ten koniec 

był dość dziwny. I oczywiście inspirujący dla 

mojej learowskiej sztuki o odejściu z funkcji”. 

Václav Havel, 

Tylko krótko proszę. 

Rozmowa z Karelem Hvíždàlą, 

zapiski, dokumenty, 

Wyd. Znak, 

Kraków 2007.



Jak zabić człowieka 

w czasach pokoju? 

Tytuł niniejszego tekstu nie służy zmyleniu 

czytelnika, choć tak mogłoby się wydawać. Sugeruje 

bowiem, że powieść Christiana Jungersena 

„Wyjątek” to instruktaż skutecznej zbrodni 

i zakrojonego na szeroką skalę ludobójstwa w 

czasach pokoju. Tak, oczywiście, nie jest. Z pewnością 

mówienie o powieści duńskiego pisarza, 

że jest to poradnik zabijania, byłoby ogromnym 

nadużyciem. Jungersen nie bawi się w łatwą 

sensację, w powieść kryminalną z fajerwerkami, 

czy w zapis akcji, w której trup ściele się gęsto, 

krew tworzy kałuże, a mściciel lub mścicielka 

dumnym spojrzeniem komunikuje swoją skuteczność. 

Czytelnik szukający takich właśnie 

atrakcji poczuje się rozczarowany. 

Śmierć, o której pisze Jungersen, 

ma wymiar o wiele poważniejszy, 

odarta jest z rozrywkowej formuły, 

jaką nadała jej współcześnie kultura 

popularna. Chodzi bowiem o autentyczne 

masowe zbrodnie z czasów 

wojny w Jugosławii, o prywatne dramaty 

prowadzące do morderstwa, 

o śmierć w wymiarze symbolicznym 

– społeczne zabijanie drugiego 

człowieka poprzez wrzucanie go w 

niebyt, niepewność, poczucie winy. 

Autorowi „Wyjątku” udaje się świetnie 

pokazać, jak rodzi się i dojrzewa 

zło, jak łatwo na nie przystajemy, 

przymykamy na nie oczy lub nawet 

w nim uczestniczymy, jak trudno się 

wycofać i jak łatwo grupa wywiera 

wpływ na jednostkę. I zabija – odwróconymi 

plecami, niechęcią, milczeniem, 

ignorowaniem, drobnymi 

złośliwościami. Jungersena interesuje 

osaczenie drugiego człowieka w 

czasach pokoju, w sytuacji nie ekstremalnej, 

ale codziennej, zwyczajnej. 

Wtedy, gdy zło odsłania swoją 

przeciętność. Znajdziemy tutaj dużo 

opisów eksperymentów z psychologii 

społecznej i psychologii zła, przykłady 

zbrodniczych działań z okresu 

II wojny światowej czy wojny w Jugosławii. 

Wszędzie okrucieństwo jest efektem 

działań człowieka, który – odwołam się tutaj do 

tytułu książki Slavenki Drakulić – „nie skrzywdziłby 

nawet muchy”, wszędzie odsłania się to, 

co urąga ważności życia i śmierci, a co Hannah 

Arendt nazywa „banalnością zła”. 

Christian Jungersen projektuje sytuację zamknięcia, 

klasyczną, można by tak rzec, dla wytworzenia 

się relacji między grupą a jednostką. 

Większość akcji książki dzieje się w Duńskim 

Centrum Informacji Ludobójstwa, miejscu 

pracy czterech kobiet, które są głównymi bohaterkami 

książki. Jungersen pokazuje je nie tylko 

w środowisku zawodowym, ale też 

odsłania ich prywatne życie. Pozwala to 

na bardzo wiarygodne udowodnienie 

dość oczywistej, ale często ignorowanej 

prawdy, że obie sfery życia wzajemnie 

na siebie wpływają. Człowiek nieszczęśliwy, 

stłamszony w pracy nie będzie 

radosny i spełniony w życiu rodzinnym. 

I odwrotnie – problemy domowe 

mogą powodować obniżenie jakości i 

skuteczności wykonywanych zadań w 

miejscu pracy. 

Iben i Malene są przyjaciółkami. 

Malene ma problemy zdrowotne, Iben 

często jej pomaga. Obie bardzo chętnie 

spędzają ze sobą czas. Malene ma tendencje 

do uzależniania od siebie ludzi, 

chce ich mieć na wyłączność. Tak jest 

w przypadku jej chłopaka, Rasmusa, 

ale też w przypadku przyjaciółki. Ta 

ostatnia czuje wdzięczność w stosunku 

do Malene – to ona pomogła jej w 

znalezieniu pracy. Iben podczas pobytu 

w Afryce została porwana, wówczas 

ukazało się, że w sytuacji krytycznej 

przejęła rolę przywódcy grupy i dzięki 

jej działaniu doszło do uwolnienia. 

Kobieta nie potrafi zapomnieć siebie, 

gdy była ofiarą, dlatego bardzo szybko 

ogarnia ją paniczny strach, gdy otrzymuje 

anonim. Mail podobnej treści 

przychodzi do Malene. Okazuje się, 

że ktoś grozi obu kobietom śmiercią.


W trakcie prowadzonego prywatnie śledztwa 

wychodzi na jaw, że anonimy mogą mieć 

związek z ich pracą i z opublikowanymi tekstami 

na temat zbrodniarzy wojennych z byłej 

Jugosławii. Camilla jest starsza, zajmuje niższe 

stanowisko, bardziej towarzyszy obu młodym 

kobietom w pracy, niż w aktywnie uczestniczy 

w towarzyskiej relacji. Prawdziwa więź przyjaźni 

jest między Iben i Malene, ale Camilla jest 

akceptowana. Okazuje się, że niepozorna kobieta 

to źródło tajemnicy. Kiedyś spotykała się z 

mężczyzną, który brał udział w wojnie w Jugosławii 

i miał na swoim koncie liczne zbrodnie. 

Jest jeszcze czwarta bohaterka – Anne-Lise. 

Jej miejsce pracy to biblioteka. Kobieta zostaje 

oddzielona od innych pracowników zamkniętymi 

drzwiami. Jest ignorowana, lekceważona, 

na jej temat rozpuszczane są plotki, wokół niej 

narasta atmosfera niechęci i podejrzeń. Z wesołej, 

pełnej zapału, aktywnej kobiety zamienia 

się w kłębek nerwów. W przypadku Anne-Lise 

mamy do czynienia z systematycznie stosowanym 

mobbingiem. 

W miejscu pracy toczy się więc 

walka o wpływy. Słabsi zostają zdominowani 

przez silniejszego, nieśmiałość 

przegrywa z przebojowością, żebranie 

o szacunek i tolerancję spotyka się z 

niechęcią i odrzuceniem. Mała wojna 

o uprzywilejowane miejsce toczy się 

też w kontaktach z przełożonymi. Rywalizacją 

objęta jest również przestrzeń 

prywatna. Iben dojrzewa do uwolnienia 

się od wpływu Malene. Obie kobiety 

muszą przyznać się przed sobą, który 

mężczyzna i z jakich powodów jest dla 

nich ważny. Niezbędne staje się, by wywalczyły 

sobie odrobinę prywatności, 

prawo do czasu, z którego nie zdadzą 

relacji przyjaciółce. Camilla zmaga się z 

przeszłością. Przed nią stoi konieczność 

odrzucenia mężczyzny-zbrodniarza i 

zaakceptowanie siebie, uznanie własnej 

wartości. Anne-Lise obumierająca w 

metaforyczny sposób za sprawą złośliwości 

w pracy, wraca do życia, gdy 

szykany mijają. W jej przypadku mamy 

do czynienia niemal z powtórnymi narodzinami. 

Praca - miejsce, w którym 

coraz bardziej brakowało powietrza, 

zamienia się w przestrzeń, gdzie można 

oddychać pełną piersią. Anne-Lise jest 

nareszcie wolna. 

Christian Jungersen interesująco 

prowadzi narrację. Kolejne rozdziały 

książki, podporządkowane innej bohaterce, 

nie tylko umożliwiają zaprezentowanie wielu 

punktów widzenia, ale też odsłaniają powody 

takich a nie innych zachowań. W efekcie jesteśmy 

zaskakiwani nie tylko fabularnie, lecz także 

emocjonalnie. W momencie, gdy uznajemy 

którąś z bohaterek za postać negatywną, ujawniane 

są fakty, które pozwalają usprawiedliwić 

jej decyzje. Powyższe zwroty akcji powodują, że 

fabuła trzyma w napięciu, mimo że dzieje się 

w otoczeniu zwyczajnym, codziennym, zwykle 

domowym lub biurowym. Jungersen nie stroni 

zresztą od szczegółowych opisów. 

Duński pisarz nie tylko pokazuje, 

że w sytuacji krytycznej grupa 

wywiera wpływ na jednostkę. Pokazuje 

też, jak łatwo zniszczyć człowieka, 

usprawiedliwiając się, że tak 

naprawdę nie zrobiło się przeciwko 

niemu nic złego. W „Wyjątku” mowa 

więc o zabijaniu dosłownym, ale też 

o uśmiercaniu emocjonalnym, społeczym, 

zawodowym. Lekarz, z którym 

konsultuje się Anne-Lise, mówi: „W 

mojej praktyce lekarskiej mam kontakt 

z dziećmi cierpiącymi na poważne 

schorzenia i urazy psychiczne 

spowodowane mobbingiem. [...] O 

mobbingu wśród dorosłych nie mówi 

się tak wiele, chociaż jest równie powszechny. 

Być może uważacie, że 

przesadzam. Ale ja po prostu sprawę 

mobbingu wśród moich pacjentów 

traktuję tak samo poważnie, jak raka 

czy choroby serca. I wiem, że powinienem 

tak właśnie do tego podchodzić. 

[...] W rzeczywistości ludzie 

zabijają się nawzajem. Bez względu 

na to, jak wielkie środki przeznaczy 

się na profilaktykę i uświadamianie 

skutków, to i tak trzeba spojrzeć 

prawdzie w oczy: to leży w ludzkiej 

naturze” (s. 283). Nic więc dziwnego, 

że Anne-Lise czuje się osaczona 

młodością, nagle – choć nie czuła się 

wcześniej stara – przytłoczona swoim wiekiem, 

że ma wrażenie, iż cały świat jest po stronie 

tych, które są jej agresorkami w pracy. Nie widzi 

dla siebie żadnej nadziei. To dlatego tak istotna 

jest scena, gdy Iben przyznając rację Anne-Lise, 

a zaprzeczając Malene, symbolicznie przecina 

węzeł zła. Junkersenowi udaje się pokazać, 

że trudne decyzje, których efektem może być 

przeciwstawienie się lub poddanie się grupie, 

podejmujemy codziennie. I to z nich wywodzi 

się nasza wewnętrzna siła. Zanim Iben podejmie 

właściwą decyzję, zastanawia się: „Dziwne. 

To, co mam teraz zrobić, jest przeciwieństwem 

tego, czego nauczyłam się ze wszystkich filmów 

i książek, które przeczytałam. Przecież wierzę, 

że żadna grupa nie ma prawa niszczyć innych 

jednostek. Taka jest nasza ideologia DCIL. A ja 

mam teraz dokonać wyboru pomiędzy ideolo-


gią a współczuciem dla mojej najlepszej przyjaciółki, 

między ideologią i przyjaźnią” (s. 455). 

Jungersen sugeruje, że nie tylko inni nas zabijają 

– często z uśmiechem na ustach, ale też, że 

my bylibyśmy zdolni do zabijania. Anne-Lise z 

rozpaczą wykrzykuje: „Ja nie chciałam być taka. 

To Malene i Iben mnie taką zrobiły. Stałam się 

zła. Tak jak mówi Iben, nigdy nie zdołam sama 

się z tego wyrwać. Czuję, że mogłabym kogoś 

zabić. Mogłabym zostać morderczynią” (s. 609). 

Reakcją na zło staje się więc zło. Ofiara nie ma 

szans na to, by pozostać nieskażoną. 

Jungersen daje też pocieszenie. Jego bohaterowie 

nie tylko są potwierdzeniem teorii, że 

w każdym człowieku tkwi zło, ale też, że znajdziemy 

w nim pokłady dobra. To dlatego żadnej 

postaci nie przedstawia w czarno-białych 

barwach. Unika jednoznaczności. Zamiast niej 

natykamy na różne odcienie szarości. Przyjaźń 

Malene i Iben ma w sobie dużo interesowności, 

hierarchiczności, ale jednocześnie zdaje najwyższą 

próbę – oddania życia za drugą osobę. Malene 

niszczy drugiego człowieka, jej frustracje 

znajdują ujście w utrudnianiu życia koleżance 

w pracy, jest podła, ale też samotna, opuszczona, 

wiecznie zmuszona do walki o każdy dzień 

bez bólu. Iben z kolei nie potrafi pogodzić się 

z traumą afrykańskich wspomnień, chętnie 

wspiera przyjaciółkę w psychicznym znęcaniu 

się nad Anne-Lise, ale to ona jako pierwsza 

przeciwstawia się grupie. Camilla jest typowym 

przykładem kogoś, kto ze strachu przed utratą 

wygody i spokoju nie robi nic, gdy komuś 

obok dzieje się krzywda, odruchowo staje po 

stronie silniejszego, z drugiej jednak strony to 

samotna kobieta, bezskutecznie zmagająca się 

z kompleksami i źle ulokowaną miłością. Anne-Lise 

z kolei jest ofiarą, ale jednocześnie, gdy 

dowiaduje się o śmierci Malene, nie odczuwa 

żadnych emocji, a jeśli już to bliskie są one zadowoleniu. 

„Wyjątek” to powieść obyczajowa, thriller 

psychologiczny i kryminał biurowy w jednym. 

Mamy tu przyjaźń, miłość, nienawiść, zbrodnię, 

tajemnicę i dość specyficzny happy end. 

Dość specyficzny, bo okazuje się, że kibicujemy, 

wspieramy i doskonale rozumiemy bohaterkę 

mocno powiązaną ze zbrodnią. Jungersen na 

koniec daje nam żartobliwego pstryczka w noc: 

a widzisz? jesteś taki sam! wcale nie jesteś lepszy! 

zło także jest w tobie! 

Christian Jungersen, 

Wyjątek, 

przeł. Iwona Zimnicka, 

Wyd. W.A.B., 

Warszawa 2007.


Marek Jędrasik 

Zniewolenie przez 

metaforę 

Książka Ewy Bińczyk „Obraz, który zniewala” 

przedstawia poglądy współczesnych 

myślicieli, podważających esencjalistyczno-referencyjny 

model języka. Autorka opisuje poglądy 

Josefa Mitterera, Ludwiga Wittgensteina, 

Stanleya Fisha oraz Bruna Latoura, a wszystko 

to w perspektywie metafory „obrazu języka, 

który nas zniewala”. Dobrym wprowadzeniem 

do tematu książki jest późna filozofia Wittgensteina. 

Myśliciel ten, badając istotę formalizmu 

językowego, dochodzi do wniosku, że metafizycznej 

natury znaku nie ma. Odkrywa, że nie 

istnieje nieporównywalna istota, specyficzna 

esencja języka czy znaku, która gwarantuje jego 

jedność. W związku z tym język jawi się dla 

Wittgensteina jako zbiór różnego rodzaju gier 

językowych, definiowanych jako całości złożone 

z działań werbalnych i pozawerbalnych. Są one 

tak ściśle ze sobą splecione, że nie można ich 

oddzielić od siebie, wyodrębniając niezależne 

części. Sama gra językowa staje się w ten sposób 

formą lub inaczej pewnym sposobem życia. 

Kategoria ta ma przedstawiać kontekstualność 

języka w sensie niemożliwości jego całkowitego 

wyodrębnienia z systemu działań pozawerbalnych. 

Taka możliwość występuje tylko wtedy, 

gdy znaczenia stają się niezależnie istniejącymi 

obiektami. Wittgenstein odrzuca obraz 

znaczenia, rozumianego jako „bryła”, w sensie 

określonych jednoznacznie naturalnych granic 

pewnego obiektu. Dla niego „znaczenie” staje 

się rodzajem zastosowania znaku lub funkcjami, 

jakie on spełnia w kontekście pozawerbalnym 

gry językowej. 

W swoich ostatnich notatkach „O pewności” 

Wittgenstein dostrzega, że gry językowe 

tworzą system. Dzięki tej kategorii Wittgenstein 

w jakiś sposób przenosi pojęcie gry językowej, 

rozpatrywanej do tej pory z perspektywy 

indywidualnego podmiotu, na poziom perspektywy 

zbiorowej, społecznej. Przestają one 

być rozumiane z punktu widzenia indywiduum 

osobowego, ale zaczynają być odnoszone do 

systemu społecznego. 

Dzięki temu pojęcie to można porównać 

z kategorią sieci, autorstwa dalej omawianego 

przez Ewę Bińczyk myśliciela Bruno Latoura, 

lub też do wspólnoty interpretacyjnej, występującej 

w poglądach literaturoznawcy Stanleya 

Fisha. Ten ostatni przyjmuje całkowity prymat 

interpretacji, która „czyni niedostępnym niezależny 

lub nieinterpretowany tekst, a niewyobrażalnym 

niezależnego, dowolnie interpretującego 

czytelnika”. Fish zaznacza również: „Błędem 

jest myśleć o interpretacji jako o działaniu 

potrzebującym ograniczeń, albowiem sama interpretacja 

jest w istocie rzeczy strukturą ograniczeń”. 

Widać to również w następujących 

słowach: „wszystkie przedmioty są tworzone, 

nie zaś odkrywane, są tworzone poprzez strategie 

interpretacyjne, które wprawiamy w ruch”. 

Interpretacja nie jest tu więc czynnością czysto 

werbalną określonego pojedynczego podmiotu. 

Raczej podmiot jest tu jedynie medium, za 

pomocą którego następuje interpretacja, odniesiona 

w ostateczności przez Fisha do wspólnot 

interpretacyjnych. Czytamy: „Komunikacja 

ma miejsce zawsze w obrębie kontekstu jakiejś 

praktyki, formy życia, która towarzyszy danej 

wspólnocie interpretacyjnej”. Jak Bińczyk sama 

stwierdza, dla Fisha podmiot jest pojęty nie tylko 

jako splot przekonań i pragnień, ale stanowi 

również efekt zastanych przesądzeń i instytucji. 

„Jest więc produktem społecznych i kulturowych 

wzorców myślenia”. Tak więc „nasza aktywność 

interpretacyjna już zawsze a priori warunkowana 

jest i ograniczana przez przesądzenia, które 

ją wyprzedzają”. To one tworzą kontekst rozumiany 

dynamicznie, będący: „rojem milczących 

czy niewypowiedzianych założeń, które jednocześnie 

porządkują świat i zmieniają się w reakcje 

na porządek, które same wprowadzają”. To 

dzięki nim: „Znaczenia pojawiają się, kiedy już 

dokonaliśmy określonego, wyuczonego w ramach 

danej wspólnoty, aktu interpretacji. Tekst 

nie istnieje niezależnie od swoich odczytań, 

dopiero w ramach interpretacji jest on konstytuowany, 

pojawia się jako obiekt znaczący dla 

nas”. Dla Fisha nie tylko cały świat potoczny 

jest zbiorem konwencjonalnych konstruk-


tów, ale również wszelkie działania podmiotu 

są konwencjonalnym zachowaniem w takim 

stopniu, w jakim daje się je zinterpretować w 

ramach pewnych społecznych instytucji. Z tej 

perspektywy każda tożsamość i różnica 

nie jest czymś, co znajdujemy w rzeczywistości, 

ale czymś, co w sposób konwencjonalny 

ustanawiamy jako pewną normę 

interpretacyjną. Czynimy to nie my, ale za 

pomocą nas instytucje wspólnoty. 

Powyższy pogląd jest zbieżny ze stanowiskiem 

francuskiego myśliciela Bruno 

Latoura. Jest on twórcą teorii aktorasieci. 

Ewa Bińczyk uważa jego poglądy za 

najbardziej radykalną formę odrzucającą 

esencjalistyczną ontologię oraz oparte na 

niej wszelkie formy dualizującego sposobu 

funkcjonowania rzeczywistości. Teoria 

aktora-sieci stanowi zasadę procesów 

kształtowania się obiektów oraz różnic 

pomiędzy nimi. Jest więc to idea dynamicznej 

rzeczywistości, w której nie ma 

nic danego, nic zastanego z góry. Nie ma 

statycznych struktur, tworzonych przez 

zdefiniowane wcześniej obiekty. Nie ma 

też statycznego, wyznaczającego określone 

miejsce kontekstu. Relacje są ustanawiane 

poprzez cyrkulowanie w sieci. Jest to teoria 

badająca procesy budowania sieci referencji 

poprzez różnego rodzaju translacje. 

Dla Latoura fakt, czyli obiekt, to zawsze 

efekt stabilizowania się pewnych relacji, 

konkretnych fragmentów sieci, w ramach 

sieci szerszej. Według myśliciela nie jest 

ona siecią ani przyrodniczą, ani społeczną, 

ani dyskursywną. Można powiedzieć, 

że posiada jednocześnie powyższe trzy 

wymiary, których nigdy nie można całkowicie 

zredukować do pozostałych. Dzięki 

takim poglądom Latour nie należy ani 

do realistów, ani do konstruktywistów 

społecznych, ani do pantekstualistów, do 

których zaliczyć można na przykład Fisha. 

Hybrydyczna sieć fabrykuje obiekty 

mieszane, wymykające się klasycznym 

opozycjom filozofów, takim jak podmiotprzedmiot, 

żywe-martwe, osobowe-bezosobowe. 

Są to obiekty o nieustalonym 

statusie ontologicznym, generowane 

przez całą sieć powiązań, która dzięki 

ich trwaniu jest zawiązywana, ustalana 

i stabilizowana. Owe obiekty są więc efektem 

serii translacji, będących mediacją, tworzeniem 

związków do tej pory nieistniejących poprzez 

przemieszczenia oraz modyfikację, likwidującą 

niewspółmierności heterogenetycznego materiału. 

Powyższe obiekty mogą ulegać antropomorfizacji, 

stając się aktorami, samodzielnie 

działającymi obiektami. Ich działanie jest niczym 

innym jak tworzeniem dalszych translacji, 

czyli rozbudowywaniem dalszych fragmentów 

sieci, której aktywnymi węzłami teraz się stają. 

Stanowiska powyższych myślicieli 

ukazują oczywisty związek 

pomiędzy esencjalizmem ontologicznym 

a referencyjnością języka. 

Antyesencjalizm jest stanowiskiem 

odrzucającym istnienie naturalnych 

istot, specyficznych natur obiektów, 

dzięki którym posiadają one jednoznacznie 

wyznaczone granice własnej 

tożsamości. Po ich odrzuceniu 

obiekty stają się teraz zrelatywizowane, 

określone przez kontekst nie 

tylko społeczny, ale również przyrodniczy 

czy językowy. Jak z tego 

można wnioskować, odrzucenie referencyjnego 

modelu języka wynika z 

zanegowania własnych natur, obiektywizujących 

tożsamość obiektów. 

Po takiej negacji znaki nie mogą być 

odnoszone do swoich znaczeń jako 

autonomicznych obiektów, niezależnie 

czy są one natury intelektualnej, 

ogólnej czy też natury konkretnej. 

W taki oto sposób zostają jednocześnie 

przekroczone stanowiska 

realizmu, konceptualizmu i nominalizmu, 

które ustanawiają znaczenie 

za autonomicznie istniejący obiekt. 

Tak więc znaczenia stają się z natury 

kontekstowe lub, w terminologii Latoura, 

sieciowe. Oznacza to odrzucenie 

autonomiczności języka, nie 

tylko wyrażającego się w poszukiwaniu 

istoty znaku, formalizmu, symbolizmu 

samego w sobie, ale również 

poprzez odrzucenie wszelkich pantekstualizmów 

lub paninterpretacjonizmów 

redukujących całą rzeczywistość 

do tekstu czy interpretacji. 

Trzeba uznać, że dualizm pomiędzy 

rzeczywistością a językiem definiuje 

wzajemnie obie sfery, które nabierają 

funkcjonalnego znaczenia tylko 

poprzez wzajemne odniesienia do 

siebie. Z punktu widzenia Latoura 

wszelki pantekstualizm a la Stanley 

Fish jest uprawianiem w dalszym 

ciągu pewnego rodzaju odwrotnej 

metafizyki esencjalizmu. Przyjmuje 

on w sposób ukryty istnienie autonomicznej 

natury znaku, tekstu, języka, w takim stopniu, w 

jakim nie są one definiowane przez funkcje różnych 

odniesień do rzeczywistości. W związku z 

tym trzeba zachowywać ów dualizm pomiędzy 

formalizmem a realnością, dualizm definicyjny 

dla obu stron, wręcz konstytuujący rzeczywistą, 

społeczną tożsamość obu tych sfer.


Oczywiście, że trzeba go traktować jako zestaw 

relacji funkcjonalnych, wyznaczony przez 

potrzeby wspólnoty kulturowej, nie zaś jako 

dualizm pomiędzy dwoma samodzielnie istniejącymi 

naturami, istotami, esencjami znaku 

jako znaku oraz bytu jako bytu. Sama autorka w 

drugim rozdziale swojej książki wpada jednak 

w sidła powyższej metafizyki. W rozdziale tym 

opisuje hipotezę istnienia kultur przedreferencyjnych, 

synkretycznych, operujących myśleniem 

metamorficznym, magicznym. Powyższy 

konstrukt antropologiczno-socjologiczny ma 

według niej poddać w wątpliwość uniwersalność 

modelu referencyjnego języka. Jednak 

funkcja spełniona przez tę hipotezę jest wręcz 

odwrotna do zamierzonej, co widać wyraźnie 

na przykładzie używanych w tym rozdziale 

metafor „sklejenia języka ze światem” i „rozklejenia 

słowa od świata”. Pierwsza z przenośni 

odnosi się do kultur pierwotnych, hipotetycznie 

przedreferencyjnych, druga zaś – do kultur, w 

których funkcjonuje model referencyjno-esencjalny 

języka, zaś ich uzus sugeruje istnienie 

niezależnych świata i języka, co – jednocześnie 

– kwestionują myśliciele opisani w dalszej części 

książki. Sugestia ta jest wzmacniana poprzez 

nazywanie kultur przedreferencyjnych kulturami 

magicznymi. Do powyższych konstruktów 

warto odnieść teorię czynności językowych 

Johna L. Austina, dzięki czemu, jak uważam, 

możliwa jest zlikwidowania retoryki egzotycznego 

myślenia magicznego, metamorficznego 

lub też wielokanałowego. Sama autorka podsumowuje 

badania Austina następująco: „W 

efekcie okazało się, że nie da 

się utrzymać pojęcia czystego 

konstatywu jako wypowiedzi 

niezależnej od kontekstu, celu 

i sytuacji. [...] Pod wpływem 

trudności w znalezieniu jasnego 

kryterium oddzielającego 

performatywy od konstatacji 

Austin opracował teorię czynności 

językowych. Mówi ona, 

że każda czynność językowa 

jest zarazem czynnością lokacyjną 

(wypowiadaniem zdań 

wyposażonych w jakiś sens i 

jakieś odniesienie), illokucyjną 

(wypowiadaniem zdań mających 

pewną konwencjonalną 

moc, tj. zdań informujących, 

rozkazujących, ostrzegających, 

przyrzekających) oraz perlokucyjną 

(wypowiadaniem zdań 

powodujących skutki w sferze 

uczuć, myśli, działań)”. Jak 

widać, na podstawie teorii Austina 

nie da się obronić hipotezy, 

że istnieją kultury wielofunkcyjnego 

(Gellner) używania wypowiedzi (wielokanałowe) 

w opozycji do kultur jednokanałowych. 

Wszystkie kultury używają 

języka w sposób wielofunkcyjny. Nie da 

się również obronić hipotezy takiego 

istnienia kultur, które posiadałoby cechę 

funkcjonowania w nim specyficznego 

myślenia magicznego, metamorficznego 

czy tym podobnych. 

W świetle teorii Austina takie interpretacje 

można uznać jedynie za błędne 

sposoby opisywania działań językowych 

w modelu referencyjnym. W kulturach 

silnie zintegrowanych, w których wypowiedzi 

są z natury bardziej kontekstowe, 

mają one silnie rozwiniętą stronę illokucyjną 

i perlokucyjną. Strony te w ujęciu 

klasycznej antropologii, rozwijającej paradygmat 

ewolucyjny, jawiły się często 

jako wiara w magiczną siłę słowa. W ten 

sposób złożony kontekst funkcjonalny 

wypowiedzi był redukowany do irracjonalnego 

zaangażowania użytkownika. 

Sama stabilność i integralność kultur archaicznych 

prowadziła zaś do powstania 

u opisujących z zewnątrz daną kulturę 

antropologów złudzenia powszechności 

używania języka w sposób magiczny. 

Deprecjonowano w ten sposób bardziej złożony 

sposób użycia mowy, w którym zwraca się 

większą uwagę na wielość form retorycznego 

oddziaływania na słuchaczy. Taką wiedzę o 

socjotechnicznych funkcjach słowa posiadali 

dawni szamani i kapłani. Jawiła się ona dla antropologów, 

przyjmujących referencyjny model 

języka, jako myślenie magiczne, nie rozróżniające 

słowa oraz jego znaczenia. 

Z punktu widzenia niereferencyjnego modelu 

wydzielenie specyficznego typu kultury 

archaiczno-magicznej nie powinno jednak wystąpić. 

Taki podział jest również niemożliwy z 

perspektywy faktów przedstawionych w książce 

„Metafory w naszym języku” Georga Lakoffa i 

Marka Jonhsona. Ukazują oni na wielu przykładach 

powszechność i systemowość użycia 

metafor we współczesnej cywilizacji. Można w 

oparciu o nie jedynie stwierdzić, że oparty na 

referencyjnym modelu języka opis korzystania 

z metafor prowadzi na manowce myślenia 

magicznego. Sam podział na kultury magiczne 

i niemagiczne trzeba uznać za atawistyczne 

pozostałości paradygmatu ewolucyjnego, funkcjonującego 

w antropologii klasycznej. Jednym 

z motywów wprowadzenia przez Ewę Bińczyk 

tego konstruktu antropologicznego jest próba 

odpowiedzi na pytanie, z jakich przyczyn referencyjny 

obraz języka zdominował naszą kulturę. 

Autorka przedstawia hipotezę, że było to


efektem przejścia z kultur o przekazie ustnym, 

utożsamianych z kulturami przedreferencyjnymi, 

do kultur o przekazie pisemnym. Przekaz 

pisemny w jakiś sposób uniezależniał wypowiedzi 

od szerszego kontekstu społecznego, 

co prowadziło do wzmacniania referencyjnego 

modelu jego opisu. Sądzę, iż jest to słuszna hipoteza, 

gdy przyjmiemy ją za jeden z czynników 

ważnych, ale nie zasadniczych, dla tworzenia 

powyższego obrazu języka. Według mnie 

ważniejsze są raczej przyczyny, wynikające z 

rozwijania przez filozofię projektu poznania 

całkowicie autonomicznego, niepodważalnego, 

obiektywnego. Tutaj znajduje się zasadnicze 

źródło rozwijania esencjalistycznej ontologii i 

dualistycznego, referencyjnego modelu języka. 

Josef Mitterer rekonstruuje ten dualistyczny 

sposób mówienia, przenikający, 

według tego myśliciela, całą europejską 

tradycję intelektualną. Samo 

jednak określenie tego dyskursu jako 

„praktyki argumentowania, techniki 

mówienia” lub „sposobu mówienia” 

sprowadza go do przypadkowego, 

incydentalnego zdarzenia funkcjonującego 

w europejskiej wspólnocie 

kulturowej. Wówczas pomijany jest 

problem, dlaczego tak długo technika 

ta była efektywnie rozwijana 

i stosowana w europejskiej tradycji 

intelektualnej. A w końcu, jeżeli 

uznamy za Latourem, że każda identyczność, 

czy różnica powszechnie 

używana, jest efektem stabilizowania 

się pewnej sieci w określonej wspólnocie, 

to musimy postawić pytanie, 

jakie są przyczyny tej stabilizacji. 

Prawdopodobnie wynika to z funkcji, 

jakie spełniają te różnice i identyczności, 

nie tylko w wąsko rozumianej 

jedynie dyskursywnej sieci, ale 

w całej kulturze jako globalnej sieci 

dyskursywno-socjologiczno-przyrodniczej, 

jak ją określał Latour. W 

końcu dualizujący sposób mówienia 

wynika z projektu intelektualnego, 

rozwijanego przez kulturę europejską 

od początku filozofii greckiej. Jego celem 

było skonstruowanie warunków ontologicznych, 

które usprawiedliwiają ideę wiedzy całkowicie 

obiektywnej, absolutnie prawdziwej. Ta 

jest wtedy możliwa, gdy całkowicie odróżnimy 

od siebie podmiot poznania od przedmiotu. 

Gdyby przedmiot poznania warunkował podmiot, 

wtedy w zakresie tej determinacji, nie 

byłby poznany obiektywnie, sam w sobie. Tak 

więc absolutyzacja różnicy pomiędzy językiem 

a światem, znakiem a bytem, jest warunkiem 

poznania i posiadania wiedzy obiektywnej. Nie 

jest to kaprys wyboru jakiegoś podmiotu, który 

uległ zniewoleniu czy zauroczeniu przez pewien 

obraz, ale efekt rozwijania wielopokoleniowo 

pojęcia wiedzy obiektywnej, która ukształtowała 

całą europejską tradycję intelektualną. Sama 

esencjalistyczna ontologia była konstruowana 

jako gwarant takiego poznania. W efekcie istnienia 

niezależnych bytów jako swoistych natur 

zaistniała możliwość ustawicznego całkowitego 

wyodrębniania przedmiotów poznania od reszty 

świata. Dzięki temu poznaje się całkowicie i 

dokładnie różne fragmenty rzeczywistości, bez 

konieczności poznawania ich wszystkich. 

Esencjalizm jest również w europejskiej 

tradycji intelektualnej podstawą używania argumentacji 

logicznej. Metafizyka zbudowana 

na ich podstawie gwarantuje na poziomie bytu 

całkowitą jednoznaczność naszych wypowiedzi 

(a tylko dzięki temu może funkcjonować prawo 

sprzeczności oraz logiczne wnioskowanie, jak 

zauważył Dunst Szkot, odrzucając wieloznaczność 

czy analogiczność bytu). Ta jednoznaczność 

wyrażeń, według Nietzschego, jest niczym 

innym niż postulatem istnienia logicznych 

tożsamości oraz różnic. Mogą one być rozpatrywane 

w różnych aspektach: jako obiekty formalne, 

ontologiczne, aksjologiczne, poznawcze. 

Absolutna tożsamość logiczna na poziomie 

ontologicznym staje się swoistą naturą, istotą, 

esencją, samoistną, autonomiczną substancją. 

Zaś absolutna różnica okazuje się całkowitym 

wykluczaniem przeciwstawnych obiektów. To 

przeciwieństwa, opozycje, dualizmy, które dzięki 

temu gwarantują całkowitą autonomiczność 

absolutnych tożsamości. One nie są niczym innym 

niż bytami samymi w sobie, istniejącymi 

całkowicie niezależnie od reszty innych bytów. 

To gwarantuje całkowitą jednoznaczność nie 

tylko poznawczo-ontologiczną, ale i aksjologiczną. 

A przecież tylko dzięki jednoznacznej 

różnicy pomiędzy dobrem a złem moralność 

funkcjonuje w praktyce społecznej – i to jest 

podstawa spójności każdej wspólnoty kulturowej. 

Tak więc za referencyjnym modelem języka 

stoi system różnych funkcji, które stabilizowały 

europejską wspólnotę kulturową, system, który, 

za Latourem, można nazwać siecią dyskursywno-socjologiczno-przyrodniczą. 

Stanowi 

ona dynamiczny układ utrzymywania pewnej 

równowagi, której gwarantem jest jej trwanie. 

Można powiedzieć, że z tego punktu widzenia 

krytyka modelu referencyjno-esencjalistycznego 

języka zawsze musi być incydentalna, lokalna, 

zależna w swym istnieniu od jego funkcjonowania. 

Widać to dokładnie na przykładzie myśli 

Latoura, gdy chce swemu modelowi nadać 

wymiar aksjologiczno-polityczny. Próba ta 

jest w pewnym sensie jego odwrotem od tego


wszystkiego, co wyraził w ramach swojej teorii 

aktora-sieci. W końcu każdy dyskurs moralny 

jest możliwy w wyniku ukrycia sieci jako formy 

fabrykacji tożsamości podmiotu. Latour z 

jednej strony ukazuje, że każda tożsamość, w 

tym podmiotowa, jest efektem stabilizowania 

się powiązań sieci realno-społeczno-językowej, 

a z drugiej strony chce, aby podmiot kontrolował 

politycznie rozwój powyższej sieci. Oczywiście, 

wtedy przyjmujemy w sposób ukryty, że 

ów podmiot działań politycznych jest już poza 

siecią. Jego działania są teraz wyznaczone tylko 

świadomością zagrożeń, jakie niesie niekontrolowana 

rozbudowa sieci. Widać z 

tych sprzeczności lokalność teorii Latoura 

dotyczącej – z punktu widzenia stabilności 

realnej – sieci, która jest tożsama 

z całą cywilizacją europejską. Latour nie 

zauważa, że jego kategoria puryfikacji, 

oczyszczania, której efektem jest absolutyzowanie 

niezależności obiektów, a więc 

tworzenie różnego rodzaju dualizmów i 

przeciwieństw, to nic innego, jak jeden 

z mechanizmów stabilizowania sieci 

poprzez kształtowanie tzw. „czarnych 

skrzynek”, tworzących złudzenie obiektywności 

tożsamości. Ewa Bińczyk tak 

opisuje wspomnianą kategorię: „Czarna 

skrzynka [...] to fakt, technika, procedura 

lub instytucja, która nie jest już kwestionowana. 

Jest to wszystko, czego proces 

fabrykacji się zakończył. Zapewnia ona 

wysoki poziom stabilności połączeń w 

sieci. [...] Poprzez czarne skrzynki praca 

techniczna czy naukowa staje się niewidoczna 

dzięki osiągniętemu sukcesowi 

[...], dzięki niej pewne rzeczy nie wymagają 

negocjowania na nowo. Dopóki 

nie jest ona »otwierana«, to znaczy nie 

problematyzuje się składających się na 

nią powiązań, jest ona autonomiczna i 

niezależna”. 

Jak widać, wszelkie absolutne w swej obiektywności 

tożsamości i różnice są niczym innym 

jak „czarnymi skrzynkami” Latoura. Dalej on 

sam stwierdza, że skutkiem tego następuje stabilizacja 

sieci oraz powyższych obiektów. Jeżeli 

tak jest, to w jakim sensie mam rozumieć metaforę 

Bińczyk „obrazu, który mnie zniewala”? 

Może lepiej byłoby mówić o „sieci, która mnie 

zniewala”. Problem jednak leży w tym, że używając 

takiej metafory zakładam samoistne, a 

więc esencjalne, moje istnienie, niezależne od 

sieci, której jestem lokalnym stabilnym węzłem. 

Obraz referencyjny języka, według Ewy Bińczyk, 

blokuje bardziej adekwatną refleksję nad 

nim. Jednak o jakiej adekwatności można mówić, 

po przyjęciu stanowiska reprezentowanych 

przez nią myślicieli! Chyba nie w sensie klasycznej 

teorii prawdy. Poprzez takie stwierdzenie 

chcę jedynie ukazać całkowitą niewspółmierność 

dwóch różnych punktów widzenia rzeczywistości, 

które autorka ciągle miesza. Jeden z 

nich można uznać za socjotechnologiczny, gdyż 

rozpatruje tożsamości i różnice w perspektywie 

funkcjonalno-technicznego instrumentalizmu. 

Owe obiekty i różnice między nimi są zawsze 

względne, definiowane przez funkcje, realizowane 

w kontekście lub sieci – i w takich ramach 

rozwija się niereferencyjny model i antyesencjalizm. 

Drugi punkt widzenia można określić 

jako moralno-podmiotowy, wyznaczony 

przez funkcje ideologiczne, 

spełniane wobec wspólnoty. Jednym 

słowem, mamy tu zawsze do czynienia 

z dyskursem, opartym na mitach 

korzystnych dla trwania społeczeństwa. 

Mity te służą społeczeństwu 

do ukrycia pewnej socjotechniki, co 

właśnie czyni referencyjny model języka 

oraz esencjalizm. Ewa Bińczyk 

nie zauważa tych dwóch funkcjonalnie 

niewspółmiernych dyskursów, 

być może dlatego, że rozpatruje zbyt 

lokalne sieci w ramach nauki i filozofii 

europejskiej – a może dlatego, 

że ulega zniewoleniu przez metafory, 

których sama używa. 

Ewa Bińczyk, 

Obraz, który nas zniewala. 

Współczesne ujęcie języka 

wobec esencjalizmu i problemu 

referencji. 

Wyd. Universitas, 

Kraków 2007.


Grzegorz Skwierczyński 

Cena 

Jeszcze ciebie nie znałem 

po goleniu smarowałem się wodą „Staropolska” 

z Grochowskiej do roboty jechało się trójką na Targówek 

a szóstką do matki na Żoliborz 

sierpień był jak zwykle chłodny i upalny 

w Domach Centrum poprosiłem o chustkę dla babci 

mówiąc: cena nie gra roli 

Owoce lasu (manifest komunistyczny) 

Na biurku stoją 

jogurty – owoce lasu 

i na talerzyku leży banan 

zastanawiam się destrukcyjnie 

ile musieli nakraść 

zanim to trafiło na moje biurko 

księżycowe banany 

i owoce lasu 

kto je rwał 

kto sobie włosy 

wyrwał 

Nieskończoność 

Jakby mnie spytać 

to nie mam ideałów 

nawet nie mam 

ulubionej piosenki 

a mój ulubiony film 

traktuje o zboczeńcach 

nie mam też poglądów 

politycznych 

ani sprecyzowanych poglądów 

religijnych 

nie mam prawa jazdy 

ani prawa do uprawiania malarstwa 

(wiem co mówię) 

mam 50 lat 

i całe życie boję się 

żeby mnie nie pobito 

i zabito 

siedzę pochylony 

oparty łokciem o kolano 

i kciukiem kreślę 

na głowie coraz szersze 

kręgi i znaki 

nieskończoności


Szczuzi 

Kończy się dzień 

drapieżni ludzie prości 

idą spać 

budzą się drapieżnicy 

wyrafinowani – 

szczuzi 

i nietopezi 

Byłem w Mokobodach 

Byłem na grobie babci 

na miss mogile 

poprosiłem o to o czym wiem 

a o czym nie chciałbym by się dowiedziano 

i poczułem na sobie ciepłe słońce 

byłem w ośrodku 

i dostałem zastrzyk w dupę 

byłem u fryzjera 

gdzie siedziało sto bab 

w balejażach jak cholera 

róża na grobie 

pnie się jak krzyż 

to co bolało 

było dokładnie zamaskowane 

Grzegorz Skwierczyński – ur. w 1954 r. Studiował nauki polityczne na Uniwersytecie 

Warszawskim. W latach 80. i 90. mieszkał z rodziną w Olsztynie. Publikował wówczas 

w „Gazecie Olsztyńskiej”, „Dzienniku Pojezierza” i w innych miejscach. Po śmierci 

żony Danuty, od kilku lat przebywającej w Australii, został pozbawiony praw rodzicielskich. 

Był umieszczany w różnego rodzaju ośrodkach, podobnie, jak w różnego rodzaju 

ośrodkach innego typu był umieszczany, będąc dzieckiem. Ostatnie lata życia spędził w 

rodzinnych stronach w Mokobodach pod Siedlcami. Tam tworzył. Zmarł w październiku 

2005 roku. Jego wiersze są wynikiem obserwacji świata zewnętrznego i analizy świata 

wewnętrznego. Są jedynym mostem pomiędzy dwoma światami rozdzielonymi szeregiem 

sprzeczności. Schizofrenia. Schizofrenia rozpoczyna się w momencie zgody na niezgodę, 

jest wystawieniem białej flagi, która przybiera czarny kolor. Schizofrenia nie istnieje. 

Adres strony internetowej: http://non-skwierczynski.com


Waldemar Jocher 

punkty walki (jeśli patrzeć to na własne oczy) 

siedzimy w lesie, deszcz wywołuje nas pojedynczo, 

po kolei. może też dźwiga tajemnicę? oczy mamy jasne, 

obolałe od słońca. jego zaproszenie niesie ulgę – 

dzięki niemu czas i przestrzeń bez znaczenia; 

każdy z nas staje się nośnikiem całego świata. 

chłopcy, szukają męskich pomysłów i na pomysłach 

wszystko się kończy. nie ma dziewczyn i to jest 

dobra wiadomość, bo trwałość egoizmu stoi w sprzeczności 

z tym lasem – drzewa niczego nie podpowiedzą. wracamy. 

ulotny system naszych dróg (pod nimi mieszkań wiele) 

myśli wyssane z mlekiem matki. wędrujące 

po okolicach świata, sprzedają mnie tanio 

na ulotnych bazarach. tam piasek, bruk, sen. 

wczoraj wykopałem twój grób. mówię ci 

o tym dopiero dzisiaj, byś nie miał czasu 

wyrzeźbić w ziemi śladów uciekających stóp. 

dziś o tym nie myślmy, bądźmy o jedną chwilę 

dalej. ktoś zapewne odkupi naszą paranoję, 

te myśli są mało warte. tańsze niż hojność matek.


słońce pije dziś gdzie indziej 

na ławce szklanka. obserwacje nieba 

wciąż pozostają jej wtórną funkcją – 

u mnie odwrotnie. słońce, o sobie 

mówi tyle, że nie jest słońcem – 

samo pragnieniem siebie nazywa. 

pragnienie dziś spóźnia się na spotkanie. 

tymczasem z drugiej strony rynku 

chmury poddają w wątpliwość istnienie 

tego, co widziałem wcześniej i nie jest 

to kwestia zmiany ławki czy też braku 

dopełnienia czystej kiedyś szklanki. 

Waldemar Jocher – ur. w 1970 r., 

mieszka w Prudniku (województwo opolskie). 

Z wykształcenia ekonomista, obecnie 

pracownik samorządowy. Animator i 

założyciel lokalnej Grupy Inicjatyw Twórczych 

w Prudniku. Na koncie publikacje 

w „Zwojach Literackich”, „Akancie”, 

„Wspólnocie” oraz w Internecie. Na ukończeniu 

składania debiutanckiego tomiku 

poezji, z nieukończoną nadzieją na jego 

wydanie. Lubi jeść, czasem palić. Nie lubi 

być zjadanym i wypalanym. Zajmuje go 

poezja: R. Wojaczka, T. Karpowicza, E. 

Sonnenberg, A. Sosnowskiego, M. Podgórnik, 

A. Wiedemanna i Z. Herberta. Czasem 

z nimi jada i podpala wyobraźnię.


Marek Parulski 

Badiou. 

Dyskurs krytyczny czy rozpętanie? 

Usunąć podstawową treść jakiegoś systemu, 

to usunąć za jednym zamachem całą jego 

strukturę. Oto formalne miejsce logicznej 

schizofrenii Badiou. Błędem fundującym ten 

rodzaj samobójczej samozwrotności procedur 

byłaby charakterystyczna dla nowożytnej racjonalistycznej 

filozofii podejrzliwość wobec fable 

(bajka). Filozofia pada ofiarą swego własnego 

ratio, wikłając swój dyskurs w drugorzędną 

partykularność. Zmartwychwstanie 

Jezusa uznane zostaje za point de 

fable (moment bajkowy) chrześcijaństwa: 

„...cała reszta – narodzenie, nauczanie, 

śmierć – m o ż e jeszcze się broni”. A 

przecież Zmartwychwstanie, które jest 

perspektywą panoramiczną, w górę i w 

dół, wszerz i wzdłuż (Ukrzyżowanie), nie 

może być traktowane jako jeden z wielu 

porządków. Ono funduje tutaj wszystkie 

porządki, a zarazem je znosi: porządek 

życia, porządek materii, każdy względny 

porządek strukturalny – historię, politykę, 

stosunki społeczne. Czy Badiou tego 

nie rozumie? Niekoniecznie. Poszukuje 

przecież Wydarzenia, Pojedynczości, 

Uniwersalizmu – dla partykularnej 

rzeczywistości, rządzącej się logiką i 

zasadą powszechnego ekwiwalentu ekonomicznego, 

w ogólnej kapitałowej homogeniczności, 

opanowującej terytoria, 

wspólnoty, tożsamości, podmiotowość. 

Homogenizacja, kosmopolityzm, rynek, 

kulturalizm, postmodernizm, globalizacja, 

mniejszości, nacjonalizmy współczesne, 

fałszywa abstrakcyjna ideologiczna 

ogólność – to synonimy ponowoczesnej 

katastrofy. Śmierć Prawdy spowodowała, 

że: „system: kultura – technika – zarządzanie 

– seksualność [...] zajmuje miejsce 

systemu: sztuka – nauka – polityka – miłość”. 

Należy odwrócić tą tendencję. W 

tym celu Badiou proponuje paradoksalną 

procedurę postępowania: kopiowanie struktury 

chrześcijaństwa połączone z jej wymazywaniem. 

Ten gest całkowitej dekonstrukcyjnej swobody 

zdradza, być może, ponowoczesny charakter 

jego reakcji na ponowoczesność. 

Dlaczego Badiou wybrał św. Pawła do 

wszystkich swoich operacji? Ze względu na 

sposób, w jaki ten sytuował się w stosunku do 

„oficjalnych” apostołów Chrystusa, do zbiurokratyzowanego 

już nieco, „urzędowego” chrześcijaństwa, 

będącego formą zawłaszczania Wydarzenia 

(również w sensie politycznym). Także 

z powodu zde-centrowanego wymiaru 

działalności apostoła, odwoływania się 

do małych grup poszczególnych społeczności, 

poziomu pod-strukturalnego 

danej wspólnoty. To pozwalało pokonywać 

zarówno istniejące w niej podziały, 

jak i „obowiązującą” tam jedność, której 

wyrazem zewnętrznym była jakaś 

„oficjalna” religijność i polityczność. 

Tak rozumiany Paweł byłby deskrypcją 

myśli politycznej samego Badiou. 

By ukryć swą procedurę, a przy okazji 

„wyjąć” z chrześcijaństwa jego wywrotowy 

potencjał, który wiąże wyłącznie 

z Pawłem, i przenieść do przestrzeni 

postsekularnej myśli, dokonuje inwersji 

kanonicznych momentów chrześcijańskiej 

doktryny. Zmartwychwstanie 

(resurection) Chrystusa traktuje jako 

matrycę dla po-wstania (re-surrection) 

podmiotu (co miało nastąpić podczas 

słynnej podróży Pawła do Damaszku). 

Badiou zamienia miejscami, również w 

sensie czasowym, podstawowe elementy 

zachodzącego procesu. Na drodze 

do Damaszku Paweł p r z e s t a ł być 

podmiotem, a nie s t a w a ł się nim. 

Tylko tak mógł uzyskać d o s t ę p do 

perspektywy Zmartwychwstania. Stary 

podmiot, wyrażający wszystkie różnice 

świata antycznego, rozpadł się. W 

to miejsce, owszem, pojawia się nowy 

podmiot – ale jako projekt – określający 

skończony, względny, ograniczony 

sposób partycypacji. W Zmartwychwstaniu. 

Ten podmiot nie wyczerpuje całego 

wymiaru autentyczności Pawłowego doświadczenia, 

lecz oznacza decyzję teologiczną, akt 

racjonalizacji nowej ekonomii zbawienia. Można 

byłoby powiedzieć, że Paweł zastane światy


kulturowe, umysłowe, społeczne i polityczne 

pokrywa nową mapą. Inicjuje nową podzielność. 

W tym kontekście dwa pytania Badiou 

zostały nieprawidłowo postawione. Czym o d z 

n a c z a się podmiot? To podmiot „odznacza”, 

nie ujawniając przy tym ani zakresu, ani rodzaju 

nowego podziału. Natomiast pytanie: „Kto 

jest podmiotem procesu prawdy?”, to językowy 

chwyt współczesnej psychologii, zabieg czysto 

ideologiczny, ustanawiający grunt właściwy dla 

podmiotu politycznego w ogólnym sensie. 

Paweł jest dla Badiou pojazdem służącym 

do nie w pełni przemyślanego transferu, 

wehikułem czasu własnej konstrukcji. Teksty 

Pawła, jako jedyne w Nowym Testamencie nie 

noszące śladów epoki, jej idiomów i okoliczności 

historycznych, a więc uniwersalne i p o 

n a d -czasowe, pozwalają w autorze widzieć 

kogoś nam współczesnego. Paweł byłby 

punktem osobliwym, luką w konfiguracji 

czasu, pokonującą jego inscenizacje. To 

pozwala Badiou na nakładanie na siebie 

czasów i myślenie analogiczne. Jak każda 

jednoznaczna, uproszczona procedura, 

postępowanie to może przynieść dwa 

przeciwstawne wyniki. Jeden oznaczałby 

zwycięstwo nad czasem i zwiększenie 

„inżynieryjnego” dostępu do rzeczywistości. 

Jej zasadnicze elementy podlegałyby 

produkcji i reprodukcji, do tego oba 

procesy wchodziłyby bez trudu w rudymentarny 

zakres świadomości podmiotu. 

I drugi wynik. Jeśli czas nie istnieje, to 

uzyskujemy całkowity kolaps możliwości, 

zero struktury i zero przemieszczeń, a 

w nie mogącym przekraczać siebie „tutaj 

i teraz” nie funkcjonowałaby jakakolwiek 

forma mediacji socjologicznego procesu. 

Stany równowagi „dotykałyby” procesów 

rozpadu w uwolnionej z ograniczeń 

struktury permanencji. Fragmenty „mętnej”, 

wedle Badiou, Księgi Apokalipsy 

moglibyśmy uznać za sugestię takiego 

osobliwego stanu rzeczy i swoiste memento. 

Badiou fascynuje stan b e z mediacji. 

Mówi nam o tym bez przerwy za pomocą 

figury Pawła, traktując wybiórczo 

składniki chrześcijaństwa. Chrystus jest 

wydarzeniem, a nie funkcją (poznania 

bądź objawienia). Jest wydarzeniem, które 

nam się wydarza. Wyłomem w Języku 

i Wiedzy. Przekracza dyskurs żydowski 

i grecki. Niezależnie od tego, czy Paweł podzielał 

ślepy entuzjazm Badiou, czy nie, jesteśmy 

ewidentnie wprowadzani w błąd. By to się 

udało, musielibyśmy dodatkowo wywołać u siebie 

napady wtórnego analfabetyzmu. Z jednej 

strony bowiem twierdzi się, że Paweł w miejsce 

wszystkich unieważnionych dawnych dyskursów 

wprowadza nowy, chrześcijański. Z drugiej, 

sugeruje się, iż jest to dyskurs obywający się bez 

mechanizmu mediacji. To sprzeczność sama w 

sobie. Gdyby Badiou mówił o wypieraniu dyskursów 

przez wydarzenie (a nie język, z zawsze 

mediującym znakiem), od biedy moglibyśmy to 

przyjąć. W rzeczy samej, a może o to mu właśnie 

chodzi. Jesteśmy wraz z nim w ponowoczesności, 

w której nastąpiła śmierć wydarzenia. 

Jedna z przyczyn wchodząca tu w grę to nadprodukcja 

dyskursów, odpowiedzialna za wypłukiwanie 

z całego układu substancji i treści. 

Dialektycznie na to patrząc sytuacja przedstawiałaby 

się więc dokładnie odwrotnie niż w całym 

schemacie Badiou. Wielu interpretatorów 

sądzi dziś, iż to współczesna „nierzeczywistość” 

choruje na brak mediacji, a wydarzenie mogłoby 

ją właśnie naszemu światu przywrócić. Poza 

tym, c o mediować? – nie ma esencji. W 

innym miejscu przedstawię odmienny 

opis składowych tej sytuacji. 

Czy sama p o t r z e b a wydarzenia 

z a p o w i a d a jego n a d e j ś c i e ? 

Wydarzenie (Chrystus) jest przecież 

Nadejściem. Zatem wydarzenie zapowiadałoby 

się samo w tym rozszczepieniu. 

Ale czy już to nie byłoby mediacją? 

Grzęzawisko sprzeczności i przeciwsprzeczności, 

które przynosi „przypowieść” 

Badiou, jego „wehikuł czasu” łączący 

stare i nowe pojęcia. Jak zatem 

należałoby wywołać „i m p a s j ę z y - 

k a” w przeniesionej do ponowoczesności 

sytuacji, gdzie to nie Wyjątek 

(dyskurs żydowski), ani Całość (dyskurs 

grecki), a atrofia zarazem jednego 

i drugiego, ustanawia swój własny tryb 

panowania. Na czym jednakże polega 

własna propozycja Badiou, czym 

jest i co zawiera j e g o wydarzenie? 

Wszak dyskurs s y n o w s k i, jakim 

był dyskurs chrześcijański a la św. Paweł, 

miał uderzyć w zastane o j c o s - 

t w a (judaizm, greckość), w każde kulturowe 

i polityczne „a priori”. Z czego 

skonstruować zatem atak, doprowadzić 

do pęknięcia n i e z r ó ż n i c o w a - 

n i a tej niefiguratywnej formy polityczności, 

odpowiedzialnej między 

innymi za pacyfikację wydarzenia właśnie, 

które zawsze wyprzedza i uprzedza 

jako różnicę. Już sama różnica, jako 

pojęcie i system, poprzez który artykułowała się 

nowoczesność, w swoistym akcie dekonstrukcji, 

czyniła wydarzenie przezroczystym, pozbawiając 

je zarówno metafizycznej, politycznej jak i 

realnej treści. Niezróżnicowanie definiuje ponowoczesne 

a priori, które w sposób ukryty prze-


jęło i kontynuuje dawne praktyki „ojcowskie”. 

Podejmując w tym celu wszystkie podstawowe 

dialektyczne gry transpozycji. Można przecież 

niezróżnicowanie wywieść wprost z uniwersalizmu 

i przeorientowania, na jakim ufundował 

się chrześcijański dyskurs „synowski”, oddolnie 

i od wewnątrz rozsadzający zastane uwarunkowania. 

Tylko w wydaniu Pawła być może przybrał 

on zresztą tę właśnie formę. Poddając dialektycznemu 

prześwietleniu wewnętrzną grę w 

Trójcy Świętej dałoby się być może prześledzić 

tajemny mechanizm sukcesji dyskursów. Wnioski 

za to mogłyby się okazać mało atrakcyjne 

dla naszej woli politycznej, gdyż zostałaby ona 

pozbawiona swego przedmiotu i uzasadnienia 

fundującego ją złudzenia, świadczącego o rzeczywistym 

charakterze każdej zmiany. 

Wszelkiego rodzaju rewolucje byłyby 

jedynie elementami modalnych pseudo-przekształceń 

w ramach szerszych, 

„niezmiennych” systemów. 

Niewątpliwie ponowoczesność 

odtwarza formalnie, ale i realnie, dwie 

pozycje układu, poprzedzającego i determinującego 

dyskurs chrześcijański, 

symbolizowane przez figury Greka i 

Żyda. Grecka Całość to odpowiednik 

ponowoczesnego modelu cyrkulacji 

skończonego materiału w skończonym 

obiegu. Badiou nieprawidłowo 

lokuje to, co najbardziej greckie na 

powierzchni systemu, w takich wtórnych 

jego kategoriach jak: poznanie i 

prawda, rozum i wiedza. Już na długo 

przed chrześcijaństwem, zwłaszcza w 

projekcie Platońskim, określały one 

nowe figury społeczne, tworzące dla 

greckiej formy racjonalizmu opartego 

na idei skończoności instytucjonalne 

ramy komunikacyjne. Badiou, 

pisząc, że grecki podmiot zależał w 

istotny sposób od takiego predykatu 

jak terytorium, nie rozumie Greka i 

greckiego uniwersalizmu, wyprowadzonego 

nie tylko z idei skończoności 

każdego terytorium, ale i c a ł e g o 

Kosmosu. I to pod każdym względem: 

ontologicznym, aksjologicznym, socjologicznym. 

Gdybyśmy dodali – przestrzennym, 

nie dodalibyśmy niczego 

nowego; przestrzeń to kategoria w 

ogólnym sensie aksjologiczna. Kosmos zatem 

był dla Greka zaledwie jakąś składową Kultury. 

Współczesny kulturalizm i konstruktywizm 

społeczny (obiekty realne daje się sprowadzić 

do artefaktów kultury) mają w jakiejś mierze 

greckie pochodzenie. Dyskurs żydowski z kolei 

przejawia się dzisiaj w nadprodukcji znakowej. 

Nikt lepiej niż Żydzi nie rozumiał idei znaku, 

pisma, języka. W najistotniejszym sensie tego 

słowa Żydzi byli zawsze nie mniej oderwani 

od terytorium niż Grecy. Gdzie indziej tylko 

ulokowali swój Kosmos – konstytuowały go 

z n a k i. O ile dla stoika na przykład kosmos był 

domem, o tyle dla Żyda ojczyzną były l i t e - 

r y, alfabetu hebrajskiego oczywiście. Obie te 

cywilizacje wyrażały w ten sposób, można powiedzieć 

za pomocą kryptojęzyka (wszechświat 

u Greków i pismo u Żydów ), własne kosmosy 

społeczne. A zatem dzisiaj znajdujemy się dokładnie 

w „tym samym momencie”, co rodzące 

się chrześcijaństwo. Badiou w swoisty sposób 

chciałby zdyskontować ten fakt. 

Oczywiście nie mamy do czynienia z klonem 

sytuacji historycznej. Uniwersalizm chrześcijański 

ustanawiał się na „obaleniu i 

odwróceniu” dwóch typów starożytnej 

skończoności (Całości i Znaku). Chrześcijańska 

Nieskończoność uczyniła z bytu 

i języka ostateczne horyzonty wszystkich 

praktyk społecznych. To wydarzenie jako 

r e a l n o ś ć (Badiou) zmieniło położenie 

podmiotu względem języka. Ponowoczesność 

przywróciła wymiar skończoności 

zarówno językowi jak i całości. To dlatego 

można powiedzieć, że znajdujemy się w 

tym samym „momencie” co historyczne 

chrześcijaństwo. Realność jako wydarzenie 

byłaby traktowana na prawach ekscesu 

we wszystkich tych trzech światach: 

greckim, żydowskim i naszym. Jest owym 

słynnym „skandalem” i „głupstwem”. We 

współczesnym krajobrazie nie odnajdziemy 

już jednakże rudymentów filozoficznego 

rozumu. Figura antyfilozofa, jaką był 

św. Paweł, nie ma dziś zastosowania. Filozof, 

wiedza – te konstrukty społeczne jako 

formy mediacji dziś nie funkcjonują. Nie 

tylko one zresztą. Współczesna zasada 

mediacji ulokowała się w swoim własnym 

zniesieniu – symulacji i niezróżnicowaniu. 

A więc wbrew pozorom mediacja nie 

umiera w tym zniesieniu, odeszła tylko od 

zewnętrznych form swego wyrazu. Atak 

na World Trade Center można uznać za 

poglądowy dowód na zmianę mechanizmu, 

w jaki nowoczesne społeczeństwo 

siebie zapośrednicza. Jego „właściwym” 

celem było przecież wprowadzenie Wydarzenia 

(Baudrillardowskiej stawki, realności 

Badiou) do społeczeństwa symulacji. 

Diagnoza związana z wydarzeniem jest zresztą 

o wiele bardziej radykalna, jego siła skierowana 

zostaje przeciwko nowej zasadzie, na jakiej 

społeczeństwo symuluje swoje własne istnienie. 

Atak działał zgodnie z odwróconą formułą 

McLuhana. Jej standardowa postać: medium is 

message (środek przekazu jest przekazem) opi-


suje wewnętrzną cyrkulację samoodniesienia 

bez desygnatu. Logika uderzenia 11 września 

opierała się na odwrotnym porządku: przekaz 

jest środkiem przekazu. Tylko na pozór mamy 

tu do czynienia z tym samym równaniem. W 

oryginalnej McLuhanowskiej formule środek 

przekazu „wyprzedza” (w tradycyjnych kategoriach 

to ujmując – w sensie ontycznym, w 

nowoczesnych – technologicznym) sam przekaz, 

zamieniając go w siebie. Rzeczywistość nie 

istnieje. Ale nie w dramatycznym Baudrillardowskim 

znaczeniu, tylko jako dawny system 

mediacji. Środek przekazu odsyła już tylko do 

siebie w niekończącej się pętli. Jest hiperbolą 

samego społeczeństwa i jego praktyk komunikacyjnych. 

Baudrillard ma tylko częściowo rację, 

gdy stwierdza, iż informacja doprowadziła 

do zaniku komunikacji. W rzeczywistości komunikacja 

została przekroczona przez swoje 

uogólnienie, które inaczej mataforyzuje uniwersum 

społeczne. Wydarzenie narusza status 

i tryb tej mataforyzacji. Jego strategia jest następująca: 

przekaz staje się środkiem przekazu. 

Występują tu dwie procedury: w pierwszym 

kroku coś, co „nie istnieje” (Pawłowy dyskurs 

rehabilituje to, co nieistniejące), jakaś „treść”, 

„zjawisko”, „byt” wykluczone przez nowy model 

mediacji, poprzez operację mimikry przyjmuje 

postać środka przekazu. Przekaz, niezauważony, 

przedostaje się do „środka” systemu. W drugim 

kroku następuje coś w rodzaju dekompresji: wydarzenie 

„wybucha” zrzucając z siebie kokon symulacji 

– wnosząc ze sobą realność, zewnętrzność 

i przestrzeń. „Głupstwo” i „skandal”. 

Czy rzeczywiście Badiou chodzi tylko o 

kontestację aktualnego stanu rzeczy? Jakie 

mogą być rzeczywiste konsekwencje wszystkich 

operacji wchodzących w skład jego metody 

„odrywania”. Od początku uznaje się wszystkie 

treści chrześcijaństwa za point de fable. Jednocześnie, 

pod pozorem chrześcijańskiej egzegezy, 

ukrywa się konstrukcję własną, nowe wydarzenie. 

Chrześcijaństwo jest używane czysto retorycznie, 

jako poglądowy model strukturalny. A 

właściwie jako aksjologiczny parawan dla innej 

doktryny. Badiou jednakże nie podaje explicite 

treści s w o j e g o Wydarzenia, wytwarzając 

jedynie ogólną sugestię homologicznego, 

filogenetycznego związku z treścią chrześcijaństwa. 

Wyżej była mowa o tym, iż niemożliwe 

jest „przepisanie” części jednego systemu 

do drugiego po odrzuceniu jego podstawowej 

treści. Zmartwychwstanie nie tylko stanowi 

generalne przesłanie, treść Dobrej Nowiny, ale 

również spaja cały system formalnie. Bez treści 

cudzej i własnej Wydarzenie a la Badiou oznacza 

permanentny stan b e z mediacji. Wszystkie 

wymiary rzeczywistości – jakościowy, multiplikatywny, 

symboliczny – przestają istnieć. Jednostka 

zapędzana jest do pracy symbolicznej. 

Ona sama, jak i wszystkie jej strukturalne partycypacje, 

są używane bezpośrednio do funkcji 

symbolicznych całości. Indywiduum uczestniczy 

równocześnie w pochodzie symbolicznym i 

w pochodzie egzemplifikacji wszystkich stanów 

rzeczywistości. Ta mordercza praca symbolizowania 

pokrywa się z procesem ucieleśniania 

całego zakresu możliwości. Aby mogła się zrealizować 

potrzeba demonstratywności systemu, 

każdy musi go indywidualnie urzeczywistniać. 

Proces symbolizacji, oraz sam, szczelny bez mediacji, 

proces socjologiczny, muszą f i z y c z n i e 

eksploatować wszystkie złożone w indywiduum 

zasoby pozytywności i negatywności. Katastrofa 

nie awizuje się poprzez całościową estetyzację i 

organizację. Każda negatywność, bez możliwości 

formy oraz katalizującej i inwersywnej pracy 

metafory (która zmienia „prędkości”, zwroty i 

skale procesu socjologicznego), staje się r e a l - 

n a dla pojedynczej zmysłowości. Byłby to 

świat, który nie wytwarza swego przesunięcia. 

Świat bez metryki, z której mogłaby się wyłonić 

„odległość” między skrajnościami. Niezbędna 

między nimi mediacja. To rozpętanie b e z p o - 

ś r e d n i o ś c i jej ruchu w ksobnej asymbolicznej 

konwulsji. 

Alan Badiou, 

Święty Paweł. 

Ustanowienie uniwersalizmu, 

przeł. Paweł Mościcki i Julian Kutyła, 

seria Krytyki Politycznej, 

Wyd. korporacja ha!art., 

Kraków 2007. 

Marek Parulski – ur. w 1952, zaczął 

mówić w wieku czterech lat, pisać zdania 

w sensie kultury po czterdziestce. Za 

bazę swej krytyki filozoficznej przyjął Kratylosa 

zasadę podważania wszelkich językowych 

identyczności, przejawiających 

zawsze płynny, iluzoryczny, tymczasowy 

i arbitralny charakter. Tropi niejawne, 

modalno-sieciowe praktyki językowo-kulturowe. 

W trakcie studiów matematycznych 

podał dowód metageometrycznego 

(„iluzjonistycznego”) statusu wszelkich 

systemów formalnych matematyki. Inne 

intelektualne koneksje: Kaspar Hauser (figura 

filozofii na dowolnym salonie), logika 

sceptycka (każde skonwencjonalizowane 

rozumowanie jest sprzeczne), Emile Cioran 

(pogarda dla złudzeń zbiorowych i indywidualnych). 

Redaktor „Portretu”.


Dawid Markiewicz 

huana 

rozkapryszona modelka z butelką coca-coli, 

którą pije przez słomkę jak czternastoletnia dziewczynka 

z reklamy. mówi, że nie będzie pozować, zwłaszcza do zdjęć. 

potem widzę ją siedzącą przy stole, macza herbatnika w kawie 

przeglądając archiwalne numery „vogue’a” i „vanity fair” 

ze zdjęciami sadomasochistycznych kobiet newtona. 

wiem, że nigdy nie założy stroju z lateksu, ale w majtkach 

i żółtej, rozciągniętej koszulce sex pistols wygląda równie 

atrakcyjnie. świeżo farbowane włosy zasłaniają jej twarz. 

to naprawdę uroczy widok. 

gdybym był polikarpem, 

mógłbym rozmawiać ze śmiercią 

musisz wiedzieć, moja miła, że nasze ciała są słabsze 

niż ci się wydaje. nie jesteś już młoda i niejedno widziałaś. 

mistrz spotkał cię po kłótni z sąsiadką z pola. wyglądałaś 

jak po sparingowej walce z bruce’m lee, więc nie dziw mu się, 

że nie wiedział, co mówi. w końcu miał swoje lata. Wiedział 

natomiast, że trzeba być miłym dla kobiet i pod żadnym pozorem 

ich nie bić, dlatego poddał się bez walki. 

dla mnie wciąż jesteś za stara, chociaż od naszego ostatniego 

spotkania minęło wiele lat i przybyło mi kilka kilogramów 

doświadczeń. nie dam się nabrać na twoje sztuczki, 

nie wyjdę ci naprzeciw i nie będziemy ze sobą rozmawiać. 

od mistrza nauczyłem się trzymać przeciwnika na dystans. 

poza tym figurujemy w zupełnie innych kategoriach 

wagowych. musisz też wiedzieć, że od kiedy rozstałem się 

z anką unikam demonicznych kobiet.


james dean pozuje do zdjęć 

jak się czułeś tego deszczowego dnia, podglądany 

przez tego gościa przy płocie? widział dokładnie tyle, ile chciał. 

ulica tonęła w deszczu. twoja przygarbiona sylwetka odbijała się 

w kałuży. szedłeś szybko, szczelnie zawinięty w nieprzemakalny płaszcz. 

migawka szybko rejestrowała obraz. 

chesterfield wilgotniał w kąciku ust. mijałeś znajome lokale, sklepy 

i sale kinowe. właściwie nie lubiłeś pozować 

do zdjęć, ale czego nie robi się dla sławy. 

patrzyłeś w rozedrgany portret pod nogami, rozdeptując go 

z głośnym chlupnięciem. trochę nieśmiało rozglądałeś się na boki. 

autobus już czekał. ostatni raz odwiedziłeś rodzinne fairmont. 

miałeś dwadzieścia cztery lata i jeszcze nie wiedziałeś, 

że za pięćdziesiąt parę lat później ktoś będzie mógł wytrzeć sobie okulary 

ściereczką z twoim zdjęciem, jeśli tylko wpłaci 15 złotych 

na konto użytkownika allegro. 

Dawid Markiewicz – ur. w 1982 r., 

mieszka w Czeladzi. Redaktor naczelny 

magazynu literackiego „Fatalista”, poeta, 

autor dwóch arkuszy poetyckich: 

„Ponury klown puszcza nocą latawce” i 

„Poranek jest tam, gdzie otwieram oczy” 

oraz tomiku poezji „Absynt”. Publikował 

m.in. w „Śląsku”, „Pro Arte”, „Plamie”, 

„Akancie”, „Akcencie”, „Lampie”, „Odrze”, 

„Kursywie”, „Tygodniu Trybunalskim”. 

Ukończył filologię polską z dziennikarstwem 

w Piotrkowie Trybunalskim. W 

chwili obecnej dokształca się fotograficznie 

w policealnej szkole „Fotoedukacja” w 

Piotrowicach. Jego ulubionym fotografem 

jest Helmut Newton. Interesuje się także 

muzyką, filmem i chińską sztuką walki z 

klasztoru Shaolin.


Przeplatam refleksje 

fajerwerkami 

Z Tomaszem Jamrozińskim rozmawia Urszula Pawlicka 

Zapraszając do drugiego albumu 

wierszy „Przylądek do skrócenia” powiedziałeś: 

„Planowałem słonecznie, 

ale też niepokojąco”. Mam wrażenie, 

że „niepokój” dominował nad blaskiem 

słońca. Czy zatem słowo „planowałem” 

można rozwinąć do stwierdzenia: 

„planowałem, ale nie do końca 

zrealizowałem”? 

W porównaniu z debiutem to rzecz bardzo 

radosna, a tym samym bardziej przystępna. 

Wystarczy rzut oka. W „Przylądku” sprawa wygląda 

tak, że tylko to, co wewnątrz, jest słoneczne, 

a niepokój przychodzi z zewnątrz, bierze się 

z tego, co obce. Otaczający świat, czyli inność, 

pcha się na pierwszy plan, to łatwo wyczytać i 

stąd wrażenie obfitości wspomnianego niepokoju. 

Słońce jest tam do odnalezienia, ale na 

własną rękę trzeba je odkrywać. Wówczas moja 

opowieść stanie się twoją. Niepokój to także 

wątki nostalgiczne, które są obowiązkowe, według 

mnie, dla poezji jako takiej. 

Po wydaniu tomu „Stenogramy” 

Twoja poezja kojarzona jest ze stworzoną 

przez Ciebie postacią tomaszka. 

Pojawia się on również i w tym 

albumie. Czy pisząc wiersze czułeś 

potrzebę powrotu tego bohatera lirycznego? 

Czy tomaszek jest nadal 

Twoim narzędziem do wyrażania 

problemów współczesnego życia, czy 

może pojawił się już tylko jako znak 

rozpoznawczy Twojego sposobu opisu 

świata? 

Musiałem rozliczyć pewien motyw, wytłumaczyć 

go i zarazem z wielkim hukiem pożegnać, 

lokując tomaszka raczej po stronie trudnej 

pamięci, pamięci tego, co przykre. Dzięki 

figurze Tomasza łatwiej mi było stanąć z boku i 

nabrać dystansu do siebie i rzeczywistości. Tak, 

„tomaszek” jest świetnym narzędziem, choć nie 

zamierzam się nim dłużej wysługiwać. 

W opinii Marka Parulskiego nt. 

Twojego nowego tomu znalazły się 

słowa: „Jamroziński bierze rozbrat 

ze swoim poetycko-egzystencjalnym 

wcieleniem-tomaszkiem”. Czy można 

zatem uznać, że tomaszek jest Twoim 

lirycznym alter ego? 

Po prostu, to jest bohater części wierszy. 

Pan Parulski ładnie i precyzyjnie to nazwał – 

wcieleniem, niech tak zostanie. Tomaszek to 

twór papierowy, choć bardzo żywy i daleki od 

sztuczności. Swego czasu bliski mojemu życiu, 

bo ratujący mnie z prawdziwych opresji, nie tylko 

literackich. Wiersze zakładają, przynajmniej 

dla mnie, szczerość, a pamiętamy jak to jest z 

wszelkiego rodzaju autobiografizmami, z reguły 

są zafałszowane, więc „tomaszek” to sprytny 

wybieg. 

Michał Tabaczyński w recenzji 

ze „Stenogramów”, która ukazała 

się w „Undergruncie” przyrównał 

Jamrozińskiego tomaszka do Herbertowskiego 

Cogito. Pan Cogito 

jest wezwaniem do wierności zasad i 

fundamentalnych wartości pomimo 

wielu trudności i zmagań. Jakie zatem 

przesłanie niesie ze sobą Twoja postać 

tomaszka? 

Żadnego. Nie Pan Cogito, jeśli już to Pan 

Lekka Trauma, więc gdzie tu miejsce na prze-


słanie!? Przy okazji jest też moim dupochronem 

literackim, załatwia słynny problem z podmiotem 

i językiem służącym do opisu doświadczeń. 

Album wierszy „Przylądek do 

skrócenia” rozpoczyna wiersz „Exodus” 

słowami: „Historie lata są niepowtarzalne. 

Tym bardziej te, które 

/ dotyczą tomaszka, które już zimują 

pod twoim dachem”. W przytoczonych 

wersach dostrzec można niezwykłą 

bliskość, jaką zbudowałeś pomiędzy 

swoim bohaterem lirycznym, 

a jego odbiorcą. 

Czy exodus oznacza 

tutaj wyjście 

Twoich historii 

w świat, do innych 

ludzi, do 

mnie, do czytelnika? 

może już sam tytuł „Nowi lunatycy” 

jest po części odpowiedzią na pytanie? 

Jest to ostatni wiersz z tomaszkiem w tle, 

jaki napisałem. Mocne pożegnanie, przejście do 

nowej epoki. Z wielu przyczyn „Nowi lunatycy” 

spisani w Zakopanem to bardzo istotny tekst. 

W „Przylądku do skrócenia” 

współczesny świat rysuje się dość pesymistycznie. 

Czy realia, w jakich żyjemy, 

można podsumować w słowach: 

jedyne, co pewne i satysfakcjonujące 

Gratuluję interpretacji, 

jest bardzo 

bliska mojemu założeniu 

redakcyjnemu. 

Tom zaczynam od 

podania ręki, od wyjścia 

naprzeciw. Wers 

ten sprytnie odnosi 

się także do historii 

osobistej, do momentu, 

w jakim pojawiła się bardzo ważna dla mnie 

osoba. „Stenogramy” były zimnym i radykalnym 

projektem, chociaż nie do końca wyrachowanym, 

grą o inną stawkę, przekonaniem, że 

mogę pisać w ekstremalnym stylu, jak się dzisiaj 

mówi hardcoreòwym. 

W wierszu „nowi lunatycy” padają 

słowa zdające się mieć charakter 

przełomowy w Twoim „związku” z 

tomaszkiem: „Już nie boję się odwracania 

plecami, bo z tomaszkiem rozbrat, 

dług przeszłości spłacony”. Jak 

czytelnik ma rozumieć te słowa? Czy 

była to chęć zakończenia historii o tomaszku 

(mimo iż pojawi się jeszcze w 

niejednym wierszu), który okazał się 

„wewnętrznym głosem sumienia”? A 

fot. archiwum Portretu 

to fakt, że „sprzedawczynie wiedzą, 

że zamiast Sophii może być Kadarka” 

[nasłuch]? 

Tak, to wielki plus częstochowskich realiów, 

można sprawdzić w sklepie o wdzięcznej nazwie 

Szarotka, choć ostatnio nie piję jakiegokolwiek 

wina. Kilka innych małych radości również dałoby 

się wyciągnąć, ale w przypadku tamtego 

wiersza chodziło o zaakcentowanie, że dopiero 

w zamknięciu, w odizolowaniu nam najlepiej. 

Najpełniej zbliżamy się do siebie, gdy za oknem 

chłód i brud, gdy zakreślimy sobie wrogie terytorium, 

przed jakim będziemy się bronić. To 

jak sakralny obrządek dzielenia świata na strefy 

sacrum i profanum. Intymność musi pozostać 

ukryta i zabezpieczona na wypadek agresji z zewnątrz. 

Stąd pomysł na umieszczenie zakochanych 

pod ziemią, gdzie paradoksalnie znajdują


komfort. Kilka wierszy eksploatuje ten dwuznaczny 

koncept, proszę się przyjrzeć. 

Tomaszek jest ofiarą współczesnego 

życia. Szybkie tempo i nowe 

technologie powodują, że tęskni on 

za spokojnym dzieciństwem. W wierszu 

„Astygmatyk” piszesz: „To nieprawda, 

że klocki wyszły z mody”. 

Czy uważasz zatem, że metaforyczne 

„klocki” mogą uchronić młode pokolenie 

przed chorobami globalnej wioski? 

Nie znam się na technologiach ani globalnych 

wioskach, co najwyżej znam kilka wiosek 

na południu kraju, ale żadna z nich nie okazała 

się globalna, najczęściej zapadła. Samo dzieciństwo 

wspominam z rozrzewnieniem, to prawda. 

Tam jest źródło mocy. 

Przywoływany już przeze mnie 

Michał Tabaczyński stwierdził, że 

dramat tomaszka tkwi w języku (zwątpienie 

w język) i poza językiem (tęsknota, 

rozłąka, oczekiwanie). Bohater 

liryczny odczuwa zatem cierpienie od 

wewnątrz i z zewnątrz. Szczęście to 

zjawisko „nie z tego świata”? 

Tabaczyński pisał wtedy o „Stenogramach” 

(ciekaw byłbym tego, co o sądzi o nowych wierszach). 

„Przylądek” opowiada o cierpieniach 

przychodzących z zewnątrz. Szczęście jest zjawiskiem 

z tego świata, z tego świata w środku, 

którego rzeczywistość może zaledwie nosić 

znamiona, często tylko śladowe ilości, jakiegoś 

fragmentu tylko dotyka. Na przykład, wczoraj 

okazało się, że maślanka pomaga na kaszel. 

Tabaczyński użył też wyrażenia: 

„tomaszek/Tomasz”. Czy zgadzasz 

się z postawionym przez niego znakiem 

dysfunkcji? 

Proponuję oddzielić grubą kreską, tak będzie 

najlepiej dla zdrowia psychicznego. 

W „Przylądku do skrócenia” część 

„wyimki” otwierają słowa Jezusa z Nazaretu: 

„Nie troszczcie się zbytnio o 

jutro, bo jutrzejszy dzień sam o siebie 

troszczyć się będzie. Dosyć ma dzień 

swojej biedy”. Motto jest zapowiedzią 

wierszy dość pesymistycznych, wręcz 

dekadenckich. Podobne uczucia wywołują 

tytuły wierszy, które zdają 

się być wyrwaną kartką z kalendarza 

przeciętnego człowieka. Czy tak postrzegasz 

życie, że jeden „dzień jest 

wydalaniem toksyn”, drugi „dniem 

żywienia obaw”, a trzeci „zaklinaniem 

obecności”? 

Napisałem parę innych wierszy z tego cyklu 

„Dni”, ale wypadły, na przykład „Dzień odbierania 

awizo”. W żadnym razie nie są pesymistyczne, 

no chyba że dla kogoś codzienność 

rysuje się tylko w szarości. Dni żyją swoim rytmem, 

głównie po to, żeby zbytnio nie wybiegać 

w przyszłość. O tych skłonnościach do zamartwiania 

się o jutro są wyimki, stąd słowa Chrystusa 

i mądrość przekazana w prostej formule. 

Kilka wierszy z „Przylądka do 

skrócenia” rozpoczyna się dedykacją. 

Czy osoby, do których kierujesz swój 

utwór, były dla Ciebie inspiracją? Co 

dawało Ci natchnienie i w jakich okolicznościach 

powstawały wiersze? 

Wiersz dla Marcina Zegadło to ślad wielu 

godzin wspólnych rozmów, nocnych pogaduszek, 

nie tylko o literaturze. Kontekst rodziców 

przy wierszu o dzieciństwie chyba nie wymaga 

komentarza, a co do Kasi, mojej od pół 

roku żony i, jak się złożyło, siostry Marcina, 

to właściwie większość wierszy z „Przylądka” 

mógłbym jej dedykować. Nie chcę jednak czytelnikowi 

odbierać prawa do zagarnięcia tych 

wierszy, niech odnosi je do swoich spraw, nie 

wymagam wchodzenia w moją skórę. 

W tomiku „Stenogramy” poruszasz 

problem związany ze zwątpieniem 

w język. Czy zgadzasz się z postawioną 

tezą: Tomasz Jamroziński, 

pisząc w wierszu „Stenogram”: „tomaszek 

od dość dawna spodziewał 

się takiego jałowego obrotu języka”, 

zrzuca ciężar odpowiedzialności za


niemożność wypowiedzenia myśli na 

swojego bohatera lirycznego? 

Wiele zrzucałem na bohatera, wspominałem 

już o tym. Język jest giętki, ale nigdy nie 

powie, co myśli głowa, bo jest na odwrót – głowa 

myśli językiem. Lepiej już, jak będzie się 

wdzięczył dla samego wyginania albo niech 

stara się ubierać doświadczenia. U mnie jest i 

wdzięczenie, i zapis przeżycia. Czasami z tego 

wyginania biorą się ciekawe rzeczy, na przykład 

przepowiednie. Piszesz, że będzie gorzej, chociaż 

myślisz „jest super”, i nie wiedzieć czemu, 

za chwilę jest gorzej. Jakbyś pisała samospełniające 

się klątwy. Coś siedzi w tobie i musi wyleźć 

przy pierwszej lepszej okazji. Zwykle pisze się 

o tym, że czujesz to gorzej, ten brak, lecz gdy 

wszystko gra, ciężko jest pisać mocne wiersze. 

Piszę o niepokojach, o przylądkach do skrócenia, 

które przeszkadzają miłości, radości, ale 

sama radość jest we wnętrzu i niech tak zostanie, 

amen. 

Zbigniew Herbert powiedział: 

„Nieszczęśliwie nie ma teraz w Polsce 

cenzury, nieszczęśliwie – ponieważ 

ukształtowałem swój styl tak, by 

cenzurę zwodzić. Przywykłem pisać 

poważnie, tragiczne wiersze, teraz 

piszę o swoim ciele, chorobach, bezwstydnie…”. 

Twoja poezja, współczesna 

poezja w ogóle, wydaje się pobierać 

swoją moc i definicję właśnie z tej 

drugiej części wypowiedzi Herberta. 

Zgadzasz się z takim rozpoznaniem, 

„przewartościowaniem wartości”? 

za oknem okazuje się odzwierciedleniem 

stanu emocjonalnego podmiotu 

lirycznego. Wiersze zdają się tworzyć 

fabułę dobrego thrilleru, w którym 

bohater cierpi na schizofrenię. Wiosna: 

„słowa tomaszka lądują daleko 

poza mną” [„Parzysty”]. Zima: „to 

był tamten dawny tomaszek (…) trzymam 

zaciśnięte mocno powieki” [„W 

okamgnieniu”]. Kim jest ta postać 

„walcząca” z tomaszkiem? Czy jego 

„powrót na zimę” jest zapowiedzią 

kolejnego tomiku, a wraz z nim kolejnych 

zmagań podmiotu lirycznego ze 

swoim wewnętrznym głosem? 

Jeśli w ogóle będzie ciąg dalszy, bo póki co 

odwróciłem się od poezji, to postacią walczącą z 

tomaszkiem mógłby zostać, dajmy na to, Jamrozek, 

kolejne wcielenie autorskie. A nuż się wykluje! 

(śmiech) Co do spostrzeżenia z dobrym 

thrillerem, tak chciałem i skoro to zauważyłaś, 

to znak, że wyszło i fabuła kręci się należycie. 

Warto budować opowieść za pomocą wierszy, 

a nie ograniczać się do pisania wciąż tego samego 

wiersza na różne sposoby. Pomimo tego, 

że zwykle piszę samopas, pilnuję konstrukcji 

całej książki, układam ją w trakcie pisania, tak, 

żeby było ciekawiej, żeby kawałki refleksyjne 

przeplatały się z fajerwerkami. Między innymi 

właśnie pogoda za oknem przydaje się do tworzenia 

tej przeplotki. 

Dziękuję za rozmowę. 

Tylko to ma sens, pisanie o ciele i chorobach 

jest prawdziwe. Zasłanianie się powołaniem do 

pisania o uniwersalnych prawdach z domieszką 

patetycznego tonu to zabieg sztuczny i zalatujący 

koturnem. Pożal się Boże, wieszczenie. Stoję 

po stronie wywłaszczenia, choćby trąciło bezwstydem. 

Nie oznacza to, że chciałbym odejść 

od kultury, wręcz przeciwnie chcę powrócić do 

wartości, ale śmiało i współcześnie, bez balastu, 

jakim jest tradycyjne opakowanie. Nie zamierzam 

bawić się w Zagajewskiego, kultura wymaga 

świeżego podejścia. 

W nowym tomie Twojej poezji wyraźnie 

widać przebieg pór roku (od 

jesieni, przez lato, do zimy). Pogoda 

Tomasz Jamroziński – rocznik 1978. 

Poeta częstochowski, choć nigdy nie rymował, 

czego dowodem debiutancki zbiór 

wierszy „stenogramy” (seria Ha!artu, Kraków 

2004) oraz utwory poetyckie drukowane 

w wielu pismach literackich. Poza 

tym publikował recenzje krytyczne m.in. 

w „Studium” i „FA-arcie”, ostatnio także 

prozę w „Opcjach”. Powinien kończyć 

doktorat z literaturoznawstwa na UJ. Pracuje 

w południowej części kraju. W 2007 

roku w „Portrecie” ukazał się jego tom 

wierszy „Przylądek do skrócenia”.


Psuję 

przyzwyczajenia 

Z Tomaszem Pułką rozmawia Urszula Pawlicka 

Na zaproszeniu na poetycki wieczór 

w Krakowie, jeszcze przed wydaniem 

debiutanckiego albumu „Rewers”, 

napisałeś: „Będzie browar, będą 

wiersze, będzie fajnie”. Nie spytam, 

czy było fajnie, bo zapewne tak. Ciekawi 

mnie natomiast Twój stosunek 

do tego, co robisz. Wtedy 

miałeś 17 lat, czym dla 

Ciebie było pisanie wierszy? 

Grą ze słowem, droczeniem 

się ze światem, 

tańcem z metaforą? Teraz 

wydałeś drugi tom poezji, 

czy nadal uważasz, że jest 

„fajnie”? 

Jako siedemnastolatek podchodziłem 

do pisania w bardzo 

żywy, spontaniczny, ale jednocześnie 

ironiczny sposób. I to się ani 

trochę nie zmieniło. Pisząc „Rewers” 

bardziej interesowały mnie 

kwestie języka, różnorodność dostępnych 

poetyk - wszystko było 

pisane na szybko, na raz, od jednego 

ogniska; i - jak sądzę z perspektywy 

czasu - to stanowi dobrą 

stronę tamtej książeczki, choć 

jej chaotyczność może być denerwująca. 

Czy nadal jest „fajnie”? 

Tak, jest fajnie, ale już znacznie 

spokojniej. Chillout i drinki na 

sennym afterparty. 

Łucja Abalar w recenzji z albumu 

„Rewers” [„Red”] zarzuciła Ci brak 

umiejętności pointowania, stopniowania 

napięcia i kondensowania 

rzeczywistości. Napisała również, 

że: „Poezja to nie tylko tworzenie 

pięknych zdań”. Jakiś czas temu w 

rozmowie z Ryszardem Chłopkiem 

powiedziałeś, że album, który przygotowujesz 

(„Paralaksa w weekend”) 

różni się bardzo od poprzedniego. 

„Bardziej przemyślany, wycyzelowany, 

już nie na jednym natchnieniu”. 

Czy to znaczy, 

że powoli dojrzewasz do 

poezji? Czy wprowadzona 

interpunkcja jest jedną z 

broni, którą użyłeś przed 

zarzucanymi atakami o 

„brak umiejętności”? 

Interpunkcja nie jest żadną 

„bronią” ani innowacją. Przecież w 

„Rewersie” też zdarzają się teksty 

z zachowaniem jej zasad. A czy 

dojrzewam? No, chyba tak; powolutku 

się rozwijam. Jeśli „Rewers” 

był zbieraniem emocji, zrywaniem 

garściami, to koncepcja „Paralaksy” 

opiera się na ich suszeniu, o czym 

zresztą traktuje wprowadzające 

motto. 

„[...] Ile umiera piękna 

pod spojrzeniem? Ile traci 

świat na naturalności, wiedząc, 

że podglądam?” - pytania 

z wiersza Szlosarka („*** [z udawaną 

skruchą]”) mogłyby być zadane 

Tobie, ponieważ słowo „podglądanie” 

uczyniłeś w swojej poezji słowemkluczem. 

Jednak obserwowany przez 

Ciebie świat nie emanuje pięknem, a 

raczej nudą pogłębianą przez szarość


miejskiego życia. A więc, ile 

„traci świat na naturalności?”, 

oraz - czy nie czujesz 

się winny odbierając ludziom 

intymność? 

Dziwi mnie, jak większośc krytyków 

uczepiła się tego „podglądania” 

(śmiech). „Ile traci świat na naturalności?” 

- nie wiem, czy traci cokolwiek. 

Dla mnie „świat” jest tylko podskórną 

świadomością, że nigdy go nie 

zobaczę. A podglądanie jest bardziej 

namacalne od zwykłego patrzenia. 

Co do twierdzenia, że obserwowany 

przeze mnie świat „nie emanuje 

pięknem, a raczej nudą pogłębianą 

przez szarość miejskiego życia”, to - 

szczerze przyznam - nie widzę tego. 

Chyba jeszcze nie zdarzyło mi się wartościować 

(w pisaniu). Kategorie ładny/brzydki, biały/ 

czarny zdecydowanie odstawiamy na bok. Interesują 

nas chłodne, puste i cierpkie emocje. 

Takie są najbardziej wyraziste. 

Czy chciałbyś żyć we wnętrzu 

szklanki, zakładając, że nigdy się nie 

stłucze? Być oddzielony ścianą szkła 

od paradoksów świata zewnętrznego? 

A może wystarczy Ci choć na chwilę 

zanurzyć się w muszli? Wyciszyć nerwy 

i być na plaży, gdzie „piasek miesza 

się z gwiazdami jej skóra zrzuca kolor 

jak zakrzepnięta krew”? 

Ja jestem bardzo, bardzo spokojnym człowiekiem; 

nie mam w sobie za grosz porywczości. 

I chciałbym, ale czegoś zupełnie innego - 

raczej wyjść poza siebie, poza tę szklankę. Bo 

jeśli piszę, to w większości przypadków po to, 

by poczuć coś bardziej. 

Do pustej szklanki „wlewamy” 

nasze życie. Napełniamy ją do momentu, 

aż nadejdzie „dzień zwrotu”. 

Okazuje się jednak, że „przez denko 

gaśnie ten słowotok”. Czy tak 

właśnie postrzegasz sens naszego 

życia? Czy wszystko, co osiągamy, 

staje się niczym w obliczu śmierci? 

t 

No tak... Ale - na szczęście - zostaje poezja 

i dobro! (śmiech) A serio – „śmierć jest 

taką małą dziewczynką, z luźnym warkoczykiem...”, 

więc lepiej się nią zaopiekować, zabrać 

na huśtawki. 

Tytuł wiersza „Wybieganie z 

raju” informuje, że Raj okazał się 

Anty-Rajem. Nie wygnanie, jak 

Adam i Ewa, lecz wybieganie z 

niego na własne życzenie. 

Ucieczka, 

ale dokąd? Piszesz: 

„Przyspiesz kroku, ta 

cegła obrasta sadzą”. 

Gdzie będziesz, gdy 

„ta niebieska cegła 

ulegnie dewastacji”? 

Czy liczysz na inny 

świat, bardziej „rajski” 

od raju? 

Jak to w tym wierszyku 

stoi: „Każde dopowiedzenie 

kończy się na brzegu 

ławki, martwieje”, więc nie 

odpowiem; bo i sam nie 

wiem. „Wybieganie z raju” 

ma dla mnie zupełnie inną 

oś, biblijną (bo rozmawiają 

Adam i wąż), ale wobec innego 

układu pojęć. Raczej 

kolor ścian, nowe meble i 

serwetki. 

Swoje układanie wierszy nazwałeś 

kiedyś „słowotokiem”. Powiedziałeś 

również w rozmowie z 

Ryszardem Chłopkiem, że pisanie 

Cię męczy. Czy to nie jest tak, że 

po napisaniu wiersza czujesz ulgę i 

zostawiasz czytelnika na pastwę języka 

(jak to określił Czesław Markiewicz 

w recenzji z „Rewersu” w 

„Wakacie”)? Czy nie boisz się, że 

czytelnik również może się męczyć 

czytając „słowotok”? 

W przypadku „Rewersu” - tak, to był 

słowotok. Podświadomie kontrolowany, ale 

słowotok. I racja - po napisaniu jest już w


porządku; dalsze losy tekstu już mnie nie 

interesują. Męczy sam proces pisania. A 

czytelnik? Chyba jest tak, że podświadomie 

piszemy to, co sami chcielibyśmy przeczytać. 

Czesław Markiewicz recenzję 

z „Rewersu” kończy pytaniem: 

„Czyżby więc Tomasz Pułka uprawiał 

antypoezję?” Od razu pada 

odpowiedź: „Jeśli tak, to jest w tej 

szufladce Rimbaudem” Słowo „jeśli” 

oznacza tylko przypuszczenie. 

Czy zatem 

uprawiasz 

antypoezję? 

Nie mam 

pojęcia. Ale 

- mówiąc 

brzydko - 

zawsze najbardziej 

w 

poezji brakowało 

mi 

s w o i s t e g o 

„rozpierdolu”, 

więc 

może i tak. 

Tyle, że - o 

ironio – 

„Paralaksa” 

jest na tyle 

spokojną 

książeczką, 

że powyższe 

słowa tracą 

na wiarygodności. 

Tytuł pierwszego albumu wierszy 

„Rewers” został wytłumaczony 

jako poszukiwanie „awersu świata”. 

Próba odnalezienia świata innego, 

jak sam powiedziałeś „górnolotnego”. 

Czy tytuł nowego tomiku 

„Paralaksa w weekend” oznacza, że 

znalazłeś sposób na jego odkrycie? 

Podglądanie obiektów z dwóch 

różnych kierunków? Ale co z paralaksą? 

Efektem niepokrywania się 

tych dwóch światów? 

Mhm, tak. Są takie książki w centrach 

handlowych, jak np. „Szachy w weekend”, albo 

„Golf w jedno popołudnie”. Tytuł „Paralaksa 

w weekend” jest wybitnie niegramatyczny (bo 

z jednej strony „zjawisko paralaksy omówione 

w weekend”, a z drugiej „paralaksa, która wytworzyła 

się podczas weekendu”), ale - jak sądzę 

- stanowi dosyć dobre wprowadzenie do tego, 

o czym traktuje książeczka. Zresztą są jeszcze 

dwa wiersze z paralaksą w tytule. Dlaczego 

obrazy się nie pokrywają? Bo „albo mleko na 

schodach, albo wieczór bezludny na statku”, a 

najciekawsze to, co jest pomiędzy nimi. 

„Jakby człowiek 

wcale nie 

był metaforą, a 

ledwie przedłużeniem 

klucza, 

co wychodzi poza 

dziurkę” („Oswajanie 

snu”). Muszę 

przyznać, że 

słowa te zaintrygowały 

mnie. 

Poddajesz w 

wątpliwość myśl 

niemieckiego pisarza 

Novalisa, 

który twierdził, 

że „Człowiek to 

metafora”. Jednak 

słowo „jakby” 

spowodowało, że 

Twoja sentencja 

nie przekonuje 

mnie. Czy mógłbyś 

wytłumaczyć, 

co jest tą „dziurką” i tym samym zaspokoić 

moją ciekawość? 

fot. Magdalena Dziadkowiec 

Są dwie wielkie konwencje - ta świata, i 

ta literacka, papierowa. A „dziurka” to właśnie 

one, wpisane w siebie. Myślę, że człowiek sięga 

troszkę dalej, poza nie. Poza definiowalne. Jest 

taki fajny tekst Maxa Blacka „Metafora”.


W „Paralaksie w weekend” pojawiają 

się różne formy utworów. Przechodzisz 

ze słowotoku do oszczędności 

słów. Z dłuższych opisów do 

migawkowych scen. Czy te eksperymenty 

ze strukturą wiersza są znakiem 

poszukiwania formy? Która z 

nich pozostanie w Tobie na dłużej? 

Żadna, oczywiście. Trzeba w sobie ciągle 

psuć przyzwyczajenia. 

Większość Twoich wierszy jest 

bardzo osobista, przez co wydają się 

być wiarygodnymi. Jednak utwór 

„Wierszyk pani od szminek z drogerii 

Uroda” burzy moje dotychczasowe 

spostrzeżenia. Nagle podmiotem lirycznym 

staje się „pani od szminek”. 

Ubrałeś maskę „ckliwej kioskarki używającej 

nachalnych perfum”. Zabieg 

ten poddał w wątpliwość szczerość 

pozostałych wierszy. Kogo grasz? 

jest błędne. Symboliczne bycie przeciw, 

naznaczenie pewnego rodzaju 

odwróceniem tego, co bywa traktowane 

jako norma. Może już od urodzenia, 

za sprawą nazwiska, jesteś przeznaczony 

do buntowania się wobec 

konwenansów? 

O tak. Za chwilę przekłuję sobie nos agrafką 

i pójdę podpalać samochody (śmiech). 


Ależ nikogo. Pani od szminek istnieje naprawdę, 

ma przypiętą do żakietu plakietkę z 

imieniem „Dagmara” i pracuje w drogerii, w 

Krakowie, na ulicy Królewskiej. 

Seria wierszy o Tomasie Halfce zajęła 

I miejsce w kategorii „Po debiucie” 

w konkursie „…jak liść 2006”. Nie jest 

to pierwsza nagroda, którą zgarnąłeś 

i, jak sądzę, nie ostatnia, skoro uważa 

się, że jesteś obiecującym poetą. Czy 

nie czujesz teraz presji i obowiązku 

tworzenia? Czy można by powiedzieć, 

że jesteś „skazany na sukces”? 

Och, już wolałbym być „prison break” 

(śmiech). Żadnej presji, ani obowiązku, nie czuję. 

Nie mam jeszcze fanek (śmiech). 

Na koniec żartobliwie: Twoje nazwisko 

pisane jest z błędem ortograficznym, 

zamiast „ó” pojawia się „u”. 

Podejrzewam, że wiele razy musiałeś 

zaznaczać, że napisanie Twojego nazwiska 

zgodnie z regułami ortografii 

Tomasz Pułka – ur. w 1988 r.; mieszka 

i studiuje w Krakowie. Zadebiutował 

tomem wierszy „Rewers” (2006). Laureat 

trzeciej edycji Dżonki – Nagrody Literackiej 

im. Stachy Zawiszanki (2007). W 2007 

roku w „Portrecie” ukazał się jego drugi 

tom poetycki „Paralaksa w weekend”.


TEATR 

„W.B.”, na podstawie „Przebudzenia się wiosny” Franka Wedekinda 

w tłumaczeniu z epoki, opracowanie tekstu, 

reżyseria i opracowanie muzyczne 

Jacek Jabrzyk. 

Scena Margines. 

Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie. 

Premiera 06.10.2007.


Miłosz Babecki 

Tragedia. Ostatnia stała w świecie 

zmiennych 

Przestrzeń literacka i teatralna podobnie do 

muzycznej, filmowej, telewizyjnej determinowane 

są różnorodnego rodzaju modami. Trwa 

wciąż passa na modę, której istotą jest szokowanie 

odbiorcy łamaniem wszelkich tabu: norm i 

konwencji, zwłaszcza obyczajowych. Pobrzmiewają 

gdzieś jeszcze echa dyskusji o seksrealistach, 

brutalistach. Przemija zaś moda na pokoleniowość 

i generacyjność, pojęcia 

tak popularne i często spotykane w 

dyskusjach o najmłodszej polskiej 

literaturze, dramaturgii, o coraz to 

młodszych debiutantach. 

Młodość ta związana z wiekiem 

nastoletnim nie jest już tak 

buntownicza jak niegdyś. Noszenie 

określonych strojów, nie jest już 

zakazane, zmienia się paradygmat 

kulturowy, przesunięciu ulegają 

wszelkie granice. Również muzyka, 

jej charakter i potencjał ukryty 

w słowie, od dawna nie mają już 

tego samego ciężaru gatunkowego. 

Normy obyczajowe wpisane w 

wiek młodzieńczy, nastoletni, są 

także odmienne od kanonu właściwego 

„odległym” generacjom. 

Obecnie ludzie młodzi nie odczuwają 

tych samych rozterek związanych 

z wkraczaniem w dorosłość, 

które odczuwali ich dziadkowie 

czy rodzice. Rytuał inicjacji seksualnej 

od dawna przestał być tą granicą, za którą 

rozpościerała się dorosłość. W wieku mediów 

elektronicznych wszystko jest odkryte, uwidocznione, 

odarte z tajemnicy i wystawione na 

widok publiczny. Upadek słowa pisanego spowodował 

również kryzys literatury w rozumieniu 

choćby romantycznym. Dziś brak już książek 

określanych mianem zbójeckich. Literatura 

nie powoduje tego szczególnego, gdyż intelektualnego, 

konstruktywnego fermentu. Jakikolwiek 

ferment jest wyłącznie efektem działań 

sztabu kreatywnych, którzy wymyślają slogany: 

oburzająca, obrazoburcza, skandalizująca. 

Brak tabu w świecie dryfujących obrazów 

wyznacza również horyzont możliwych odczytań 

dzieł, nie tylko literackich, lecz także scenicznych, 

wystawionych na odbiór współczesnego 

widza. Wszelkie spisane dotąd refleksje, 

wiążą się nierozerwalnie z premierowym przedstawieniem 

„W.B.” w reżyserii Jacka Jabrzyka, 

wystawionym na deskach Sceny Margines Teatru 

im. Stefana Jaracza w Olsztynie. 

Sztuka jest reżyserską adaptacją tekstu 

Franka Wedekinda „Przebudzenie się wiosny”, 

powstałego w 1891 roku. Choć na scenie 

dominującą postacią jest nastolatka Wendla 

Bergman, widz styka się z grupą rówieśników, 

których łączy nie tylko wiek, nie tylko wspólna 

szkoła i więzy koleżeńskie. Przede wszystkim 

postaci połączone są niewidzialną nicią niepokojów, 

przesądów, wahań, pierwszych miłości 

i namiętności. Nicią, która niczym pajęczyna 

oplata ich serca i umysły. 

Powie ktoś, być może, że nic w tym nadzwyczajnego, 

że to już było, że to wpisane w kanon 

zachowań młodzieńczych. Być może. Znajduję 

przecież opinie i wypowiedzi, które tekst 

Wedekinda nazywają zwietrzałym. A krytycy 

„Tragedii dziecięcej” (podtytuł sztuki) wskazują, 

że przekaz nie koresponduje z konstruktem 

świadomościowym dzisiejszych nastolatków, 

którzy być może nie zdają sobie nawet sprawy z 

istnienia miejsc, takich jak teatry. Warto zatem 

zastanowić się nad ładunkiem emocjonalnym 

przedstawienia oraz aktualnością przekazu. 

Z tekstu Wedekinda Jacek Jabrzyk „wybiera” 

grupę nastolatków, pośród których czołowe 

miejsca zajmują: wspomniana już Wendla, także 

jej koledzy Melchior i Maurycy. To postaci zdecydowanie 

dominujące w swoim, rówieśniczym 

środowisku. Z drugiej strony, ich antagonistkami 

są dwie toksyczne matki. Jedna zakłamana 

„ortodewotka”, druga rozwiązła i prowokacyjna 

w zachowaniu. Pole konfliktu, wyznaczają, czyniąc 

je wielowymiarowymi, relacje pomiędzy 

rówieśnikami, przy czym kategoria płci raczej 

mąci obraz niż go klaruje, oraz kategoria wieku, 

która zasadnym czyni pogląd o uniwersalnej i 

ponadczasowej już chyba różnicy pokoleń (choć 

zastanawia wiek matek, które będąc młodymi 

wciąż rodzicielkami, przejawiają zupełny brak 

zrozumienia dla dociekań swych dzieci, a może 

tak perfekcyjnie kłamią?). 

W świecie bohaterów ogromnie ważny jest


odległość, dokładnie taka, by matka mogła wręczyć 

córce prezent. Ale ten dystans rośnie w zastraszającym 

tempie. Dłoń nie została podana, 

matka wybrała drogę konfrontacji. 

Relacje z toksyczną rodzicielką wpływają 

również na kontakty Melchiora i 

Maurycego. Chłopcy, nie mogąc odnaleźć 

trwałego wzorca zachowań, który 

ukształtowałby ich i określił w relacjach 

do siebie i do płci przeciwnej, popadają w 

konflikty ze sobą, z własnymi sumieniami. 

Mają problemy z określeniem własnej 

tożsamości seksualnej. Jeden „głuchnie 

i ślepnie”. Postanawia każdą chwilę poświęcać 

nauce. Drugi odpowiedzi szuka 

w literaturze. Znamienna jest scena, w 

której chwytając „Fausta”, ciska nim o ziemię. 

Literatura nie przystaje do życia. Nie 

zastąpi poprawnych i satysfakcjonujących 

więzi z drugim człowiekiem. Co zrobić, 

by takimi one pozostały? Na to pytanie 

nie znajdują bohaterowie odpowiedzi. 

Rozwiązania nie podsuwa również 

Wedekind, nie oferuje go także Jabrzyk, 

wszak nie to jest rolą dramatopisarza ani 

reżysera. Ich działania mają zmusić do 

myślenia widza. Pomocna zdaje się być 

rozluźniona kompozycja utworu. Jedna ze 

również język, przy pomocy którego konceptualizują 

oni swą przestrzeń i oznaczają swoje w 

niej miejsce, istotne są również rekwizyty. 

Główna bohaterka, Wendla, 

rozdarta w relacji z matką oraz w 

relacji ze szkolnym kolegą, stara się 

rozpoznać własne pragnienia, przede 

wszystkim jednak odkryć przyczyny, 

które powodują, że światem dorosłych 

rządzą kłamstwa i niedomówienia. 

One bowiem pozwalają manipulować 

młodymi. Ci, by wyzwolić 

się z mocy swych „prześladowców”, 

by wyplątać się z matni kłamstw, 

szukają dowodu pozwalającego obnażyć 

zakłamanie opiekunów. Instrumentem 

służącym zdemaskowaniu 

kłamstwa, zatrzymaniu nie 

wygłaszanych, lecz wypluwanych, 

wygodnych prawd, są fakty. 

Okazuje się, że pytania kierowane 

do matek, już nie o granice 

dzieciństwa, o rodzące się pożądanie, 

lecz o szczerość w kontaktach z 

drugim człowiekiem, traktowane są 

jak brutalne ataki zdemoralizowanej 

młodzieży, wymierzone w moralny 

porządek i prawdy wiary. Tak dzieje 

się w przypadku Wendli i jej 

matki. Symboliczny jest przeto 

spór bohaterek wiedziony w jednej 

z pierwszych odsłon. Spór 

o rekwizyt, o rzecz, o sukienkę, 

która niczym zasłona milczenia 

ma raz na zawsze zostać spuszczona 

i uchronić matkę przed 

dociekliwymi pytaniami córki. 

Bohaterki dzieli niewielka 

fot. Tomasz Modrzejewski. 

scen przedstawia losy bohaterów z perspektyw 

czasu. Jedna z dziewcząt poszukując miłości i 

szczęścia, być może także bezpieczeństwa, zabrnęła 

w ślepy życiowy zaułek, stając się panią 

do towarzystwa. Wendla Bergman zgwałcona, 

zachodzi w ciążę. Jej szkolni koledzy wiodą 

nie lepsze życie. Zaspokojenia poszukują w 

mrokach nocnego knajpianego życia. 

Istotna dla klimatu sztuki i relacji panujących 

pomiędzy bohaterami jest jedna z ostat-


nich scen. To swoista klamra spinająca przedstawienie. 

Główne jej bohaterki to powtórnie 

Wendla i jej Matka. Ta ewoluowała, wyzwoliła 

się z pęt mentalnej niewoli. Jej postawa, ubiór 

pozwalają sądzić, że w kolejnych związkach z 

mężczyznami poszukuje fizycznej satysfakcji. 

Wstrząsający jest fakt, że dopiero wówczas zdobywa 

się na szczerość w stosunku do swej córki. 

Ta zaś sprawia wrażenie zatrzymanej w kadrze. 

Tak jakby ktoś uwięził ją w życiowej stopklatce. 

W krótkiej koszuli nocnej, już nie sukience, o 

którą walczyła z matką, lecz w białej szpitalnej, 

nienawistnym wzrokiem mierzy rodzicielkę. 

Przekonana o nadchodzącej śmierci – wyniku 

rzekomo śmiertelnej choroby, wydobywa prawdę. 

Nie grozi jej śmierć, przeciwnie, nosi w sobie 

nowe życie. 

Symboliczny szpitalny półmrok ostatniej 

sceny spowija losy postaci, żyjących na deskach 

Sceny Margines. Uporczywy brak porozumienia 

jest piętnem odciśniętym przez dorosłych 

na życiu młodych bohaterów. Dorośli nie są dla 

nich partnerami do rozmowy. Wypowiadane 

przez nich gotowe formułki i puste znaczeniowo 

frazy są zniekształconym przez emocjonalną 

przepaść echem wołania o pomoc. 

Bohaterowie Wedekinda zostali dotknięci 

syndromem „socjozy”, o której pisał myśląc o 

najnowszym pokoleniu polskich dramatopisarzy, 

Przemysław Czapliński. Socjalna patologia 

więzi mimo z górą stu lat jest tak samo obecna 

u Wedekinda. 

Ostatnie z pytań, które nasuwa się po wizycie 

w teatrze, każe nawiązać do początku 

rozważań. „Przebudzenie się wiosny. Tragedia 

dziecięca” – metaforyka przebudzenia się jest aż 

nadto czytelna. Oto wkracza w dorosłość nowe, 

młode pokolenie. Dlaczego Wedekind zdefiniował 

je jako tragiczne. Czy może inaczej, jak 

dziś postrzegać ów tragizm? Młodzi u Franka 

Wedekinda ukrywali się przed wzrokiem dorosłych 

w mrokach wieczoru, pośród drzew. 

Młodzi dziś całą swą intymność wystawiają na 

sprzedaż. Najtragiczniejsze jest chyba to, że zarówno 

wtedy, jak i teraz nie znajdują oni swoich 

przewodników. Ostatnie z pytań niech będzie 

odpowiedzią dla tych, którzy uważali, że tekst 

Wedekinda skorodował, że całe stulecie dotknęło 

jego treść erozją wietrzenia. Czy tragedia 

człowieka może spowszednieć… 

Miłosz Babecki – sekretarz redakcji 

„Portretu”; bada możliwości traktowania 

dramatu i teatru współczesnego jako 

przestrzeni medialnej, środowiska nowoczesnego 

komunikowania masowego. 

Analizuje również instrumenty kreowania 

rzeczywistości właściwe mediom elektronicznym, 

przeniesione przez dramatopisarzy 

do świata przedstawionego tekstów 

dramatycznych. Krytyk zjawisk literackich, 

teatralnych i kulturowych, wykładowca 

akademicki. Autor esejów poświęconych 

umasowieniu i propagandyzacji 

kultury współczesnej. 

fot. Tomasz Modrzejewski.


Tragedii towarzyszy ludzka bezradność 

Z Jackiem Jabrzykiem, reżyserem teatralnym, 

rozmawia Miłosz Babecki 

„W.B.”, Pana wizja sztuki Franka 

Wedekinda, historia nastolatków 

wydobywających się z mroków tabu 

dorosłości, seksualności wyrasta ze 

światopoglądu, przekonań i sposobu 

postrzegania relacji międzyludzkich, 

międzypokoleniowych artysty posądzanego 

w końcu XIX wieku o zadawanie 

gwałtu konserwatywnej moralności. 

Tymczasem obecnie rytuał 

wkraczania w dorosłość jednoznacznie 

wiązany z inicjacją seksualną został 

zbanalizowany, sprymitywizowany. 

Przestaje mieć tak zasadnicze 

znaczenie dla współczesnych nastolatków. 

Pytanie zatem o uniwersalizm 

sztuki Wedekinda, jej ładunek, który 

tak jak niegdyś eksploduje w świadomości 

odbiorcy czy tylko 

budzi uśmieszek? 

Rzecz w tym, że eksplozja 

i uśmieszek idą tu w parze. 

Wedekind jest ironistą. Czyli 

uśmieszek jest uderzeniem. 

Samo pokazanie dorosłych 

jeszcze ich nie ośmiesza. Gdyby 

tak było, to byłaby karykatura, 

jakiś banał. Uderzenie 

w pewne sztampy dorosłości, 

zakłamanie im towarzyszące 

następuje niejako przy okazji. 

Gdyby było inaczej, myślę, że 

Wedekind nie umieściłby w 

podtytule słowa tragedia. Ono 

niesie ze sobą pewne zobowiązania. 

Tragedii towarzyszy 

ludzka bezradność. Młodzi i 

dorośli u Wedekinda są bezradni. 

Każdy z nich walczy o 

swoje i w gruncie rzeczy chce 

dobrze. A dzieje się zupełnie 

inaczej. Towarzyszy temu 

wszystkiemu jakiś determinizm 

– czasu, natury, przemijania. 

Można by tu przywołać 

fragment z Koheleta „pokolenie przychodzi i 

pokolenie odchodzi…”, ale wtedy zaraz pojawia 

się patos. U Wedekinda go nie ma, bo udało mu 

się uchwycić pewne relacje, można powiedzieć 

pospolite, i zderzając je odpowiednio uzyskać 

tragedię. Te relacje pęcznieją, ciśnienie rośnie i 

to nas śmieszy. Sama tragedia jest niepozorna, 

nieoczekiwana. To jest uniwersalne. 

Jeszcze dygresja. „Przebudzenie…” jest jednym 

z pierwszych utworów Wedekinda. Można 

powiedzieć, że dużo w nim nieporadności, że 

jest nie do końca spójny. Ale ja osobiście myślę, 

że to atut. Jest coś fantastycznego w pierwszych 

utworach wielkich autorów. Jakaś ogromna 

walka z materią literacką. Są one rozedrgane, 

zostawiają całe przestrzenie niedopowiedzeń, 

co w przypadku dramatów jest skarbem. Podobna 

sytuacja jest z „Płatonowem” Czechowa, 

który osobiście uważał ten utwór za nieudany. 

Tymczasem, patrząc z naszej perspektywy, on 

właściwie nic nowego później nie 

napisał. Rozwijał obecne już tam 

tematy, oczywiście szła z tym w 

parze coraz większa doskonałość 

warsztatowa. Z Wedekindem jest 

podobnie. W „Lulu” możemy odnaleźć 

wątki i dalsze losy postaci 

z „Przebudzenia…”. Ale myślę, że 

ten utwór nie jest już tak świeży i 

dojmujący jak ta pierwsza tragedia 

dziecięca. 

„Przebudzenie się wiosny”, 

w podtytule „Tragedia 

dziecięca”, postrzegano 

jako zbiorowy portret nastolatków. 

Czy ta etykieta 

krytyków nie powinna dziś 

brzmieć inaczej. Czy zamiast 

portretu nie mamy do 

czynienia z pamiątkowym, 

nieco wyblakłym obrazkiem 

w kolorze sepii?


Ja unikałbym określeń typu „zbiorowy portret”. 

Kojarzą mi się one z tematami szkolnych 

rozprawek typu: charakterystyka zbiorowa 

szlachty polskiej, itp. Pomijając fakt, że opis 

zbiorowości jest zawsze dużym uogólnieniem 

i często fałszuje rzeczywistość, mnie interesuje 

tych kilka konkretnych osób, które mają tyleż 

wspólnego z Wedekindem, co z aktorami grającymi 

te role. Biorąc „na warsztat” jakiś dramat 

zawsze zderzamy go z konkretem rzeczywistości 

w postaci tych, a nie innych aktorów. Po analizie 

zawsze następuje interpretacja, czyli wybieranie 

tematów, które nas interesują i którymi 

chcielibyśmy się komunikować z widzami. Inna 

grupa aktorów – inny portret nastolatków. My, 

w tych kilkunastu spotkaniach postaci, znaleźliśmy 

zarówno ekscytację pierwszym zbliżeniem, 

jak i traumę śmierci. Pamiętam opowiadanie 

mojej koleżanki, jak po pierwszym stosunku 

i opóźniającej się menstruacji stała się niemal 

dewotką, tzn. kilka razy dziennie chodziła do 

kościoła, a pomiędzy wizytami odmawiała 

wszystkie znane sobie modlitwy. Do czasu, kiedy 

wszystko wróciło do normy. Każdy dorosły 

człowiek ma pewnie mnóstwo tego typu przeżyć. 

Myślę, że dojrzewanie to czas, kiedy świata 

nie postrzegamy do końca realistycznie. Później 

odkładamy te wspomnienia do najgłębszych 

szufladek pamięci. Myśmy próbowali do tych 

szufladek zajrzeć, bo tekst Wedekinda do tego 

prowokuje. Jeśli jest tam jakiś portret – to nasz, 

grupy ludzi, którzy pracowali nad tym przedstawieniem. 

W przedpremierowych zapowiedziach 

odnajduję informację, iż jest to 

Pana reżyserska adaptacja. Co sprowokowało 

Pana do przeniesienia akcentów? 

Z grupy rówieśniczej wydobywa 

Pan jedną z bohaterek – Wendlę 

Bergman. Co decyduje o jej wyjątkowości, 

odmienności? 

Pierwszy powód jest banalny – ograniczenia 

obsadowe dyktowane sceną, na której miał 

powstać spektakl i jego wielkością. Reszta jest 

tego konsekwencją. 

Podczas pracy nad adaptacją przyjąłem sobie, 

że będę trzymał się tekstu Wedekinda w 

tym konkretnym tłumaczeniu, które wydaje mi 

się najlepszym z istniejących. W związku z tym 

nie wchodziło w grę „miksowanie” postaci ani 

tworzenie nowej historii. Jeden tylko monolog, 

który w oryginale mówi Janek Rilow przepisałem 

dla Melchiego Gabora, ale myślę, że on 

świetnie się z tą postacią łączy. Postanowiłem 

skupić się na wątkach młodych bohaterów. Te, 

które wybrałem, wydają mi się najbardziej wyraziste. 

W trakcie pracy nad adaptacją postać 

Wendli stała się centralną postacią spektaklu. 

Co nie znaczy, że inne są mniej ważne. Poprzez 

to, że Wendla ma sceny z rówieśnikami, a równocześnie 

świetnie przez Wedekinda przeprowadzony 

konflikt z matką, jej wątek stał się osią 

przedstawienia. To, o czym dotąd mówiłem, nie 

wiąże się z przestawianiem akcentów tylko z 

adaptacją. Akcenty przestawialiśmy w przypadku 

postaci matki. Gra ją młoda aktorka, więc jasnym 

było, że odpada konflikt pokoleń (między 

Matką a Wendlą) lub, mówiąc łagodniej, staje 

się drugorzędny. W trakcie pracy zauważyliśmy, 

że ze sceny na scenę Matka i Wendla stają się 

coraz bardziej równorzędnymi partnerkami. Że 

na końcu stają naprzeciw siebie dwie dotknięte 

przez los kobiety – w pełnym tego słowa znaczeniu. 

Że tu już nie ma miejsca na udawanie, 

kokietowanie, matkowanie. Jest miejsce tylko 

na prawdę. Bolesną, drastyczną, ostateczną. Że 

właściwie cały konflikt Wendli z Matką jest 

walką o prawdę, która zakłada partnerstwo. Ten 

dramat dla tych dwóch postaci jest przejściem 

od relacji matka-córka do relacji kobieta-kobieta, 

a właściwie niemożnością tego przejścia. I 

tym tropem poszliśmy. 

Poruszaliśmy już kwestie aktualności 

sztuki, ale odnosząc się do 

kontekstów, z których wyrasta utwór 

Wedekinda nie mogę nie zapytać, co 

w istocie dla Pana kryje się za podtytułem 

„Tragedia dziecięca”, szczególnie 

w takim jak nasz skomercjalizowanym 

świecie przedmiotów i dóbr, i 

co w Pana odczuciu być może tragedią 

dla dzisiejszych nastoletnich? 

Wie Pan, w ubiegłym tygodniu słyszałem w 

radio taką informację. Rzecz miała miejsce, zdaje 

się, w Rzeszowie. Matka pojechała ze swoją 

ciężarną córką na Śląsk i tam, w jednym z gabinetów 

ginekologicznych, zapłaciła za skrobankę. 

Po powrocie do rodzinnego miasta córka nie 

wytrzymała psychicznie i całą historię opowiedziała 

swojemu chłopakowi, który natychmiast 

o całym zajściu powiadomił policję i tak sprawa 

się wydała. Nie chodzi tu tylko o sensacyjną historyjkę, 

która 1:1 zgadza się z Wedekindem. 

Ale o problem, który nadal jest aktualny. Tym 

problemem jest być może lęk przed naruszeniem 

jakiejś struktury. A być może po prostu 

brak komunikacji. Jeden i drugi jest istotny.


Jacek Jabrzyk, fot. Tomasz Modrzejewski 

Uważny widz nie przeoczy z pewnością 

sygnalizowanego przez Pana 

wątku homoseksualnego. Jeden z bohaterów 

– Melchior ma wątpliwości 

może nawet problemy z określeniem 

własnej tożsamości seksualnej. To 

jednak tylko delikatny refleks, mgnienie. 

Jest ono determinowane 

wymogami 

poprawności obyczajowej 

i tylko dlatego 

wzmiankowane? 

Myślę, że seksualność 

młodych postaci na 

początku dramatu nie 

jest do końca świadoma. 

Nimi kierują pożądania, 

pragnienia. Łatwo ulegają 

różnym intymnym sytuacjom. 

Myślę, że byłoby 

dużym uproszczeniem 

dookreślać ich orientacje 

seksualne. Oni dopiero 

wchodzą w tę przestrzeń i 

sam jestem ciekaw, jak to 

wszystko potoczyłoby się 

dalej. Staraliśmy się unikać 

dosłowności, tworzyć temperaturę 

i napięcia pewnych 

sytuacji. Tylko tyle. 

Reszta jest mniej istotna. 

Postać Melchiora Gabora zdaje się 

być silnie wewnętrznie skonfliktowana. 

To bohater, któremu trudno dojść 

do porozumienia z samym sobą. W 

jednej ze scen chłonie wprost „Fausta”. 

Czy to czytelny znak dla dzisiejszego 

młodego odbiorcy wychowanego 

w epoce obrazów, epoce 

postliterackiej? Może bardziej 

przemawiają do niego „Cząstki 

elementarne” Houellebecqa, 

pojawiające się w reżyserii 

Wiktora Rubina w Teatrze 

Polskim w Bydgoszczy? 

Tu akurat z Wiktorem się nie zgadzam. 

Po pierwsze, chłopcy w tekście 

Wedekinda „Fausta” nie czytają, a tylko 

się nań powołują. A po drugie, tu nie 

chodzi, moim zdaniem, o wiadomości z 

dziedziny erotyki, bo takich przecież u 

Goethego by nie znaleźli. Przecież cały 

problem między Melchiorem a Maurycym 

polega na tym, że oni nie potrafią 

wprost wyrazić swoich pragnień. 

Szukają zatem odniesień, modeli, ale 

za każdym razem zamiast się zbliżać, 

oddalają się od siebie. Historia Fausta i 

Małgosi jest dla Maurycego peanem na 

cześć wolnej miłości, ale dla Melchiora,


który jest już po scenie bicia Wendli, jest wielką 

traumą. Chłopcy w tę historię wpisują samych 

siebie. I po to, moim zdaniem, ten „Faust”. 

„Przebudzenie się wiosny” to zatem…? 

Tu jest miejsce na dygresję o tytule, która 

odpowie na to pytanie. Są trzy polskie tytuły 

tego dramatu: dwa przedwojenne („Przebudzenie 

się wiosny” i „Narodziny wiosny”) oraz jeden, 

wspólny dla kilku tłumaczeń powojennych 

(„Przebudzenie wiosny”). Dla mnie najtrafniejszy 

jest ten pierwszy, z „się”. Ten zaimek umiejscawia 

siłę napędową pewnych zdarzeń poza 

wolą człowieka. Jest coś, co dzieje się niezależnie 

od naszych chęci, wyobrażeń, świadomości. 

„Przebudzenie się wiosny” to uaktywnienie takich 

sił ze wszystkimi tego konsekwencjami. 

Dotknęliśmy wielu kwestii związanych 

z Pana widzeniem sztuki Wedekinda. 

Nie zapytałem jednak dotąd 

o Pański sposób pracy z tematem, z 

aktorami. Niektórzy reżyserzy „potrzebują 

społecznej traumy i mechanizmu 

silnego wyparcia, by podnieść 

temperaturę aktu twórczego i odbioru 

spektaklu”. Czego potrzebuje Jacek 

Jabrzyk? 

Nie wiem, skąd ten cytat i pozwoli Pan, że 

nie będę się w niego zagłębiał. Ja zaczynam 

moją drogę w tym zawodzie. Szkoła dała mi 

pewne narzędzia, a teraz muszę się nauczyć z 

nich korzystać. Jedne okazują się bezużyteczne, 

inne przydatne. Praca z aktorem (która dla 

mnie jest podstawą mojej pracy) jest niepowtarzalna, 

za każdym razem indywidualna. Właściwie 

każdy aktor wymaga nowej, swojej własnej 

metody. Dla mnie jest to fascynujące. Staram 

się, aby każda praca była spotkaniem człowieka 

z człowiekiem. Z tego zawsze coś wyniknie. 

Reszta jest reżyserią. 

Dziękuję za rozmowę


Lubię postaci kontrowersyjne 

Z Agnieszką Pawlak, aktorką, rozmawia Nina Olszewska 

Do tej pory w olsztyńskim teatrze 

zagrała Pani tylko gościnnie, „W.B.” 

to Pani pierwsza „etatowa” praca na 

deskach Jaracza. Jak czuje się Pani w 

Olsztynie i w naszym teatrze? 

Zarówno w Olsztynie, jak i w teatrze, czuję 

się bardzo dobrze. To większy teatr, w większym 

mieście i więcej ciekawych spektakli. Zresztą 

jestem tu już od marca, 

od czasu prób do „Ich 

czworo”, czyli nie tak 

krótko, zdążyłam się 

przyzwyczaić i zadomowić. 

Pochodzę 

z Ostródy, więc sam 

Olsztyn nie jest dla 

mnie obcym miejscem. 

których entuzjazm dodawał i pracy nad sztuką, 

i mnie osobiście, mnóstwo energii i zapału. 

„W.B.” to trudna sztuka, na dodatek 

reżyser, Jacek Jabrzyk, postawił na bardzo 

osobistą i indywidualną pracę aktora 

z tekstem. Zadanie mogło nie wydawać 

się łatwym. Jakie są Pani spostrzeżenia, 

refleksje związane z pracą nad sztuką? 

Jak ocenia Pani 

tutejszy zespół, 

warunki, publiczność 

porównując 

je z koszalińskim 

teatrem, w którym 

grała Pani dotychczas? 

Koszaliński teatr 

był moim pierwszym 

miejscem pracy, jednak 

po kilku latach 

uznałam, że nadszedł 

czas na zmianę, to był 

najlepszy moment. 

Teatry trudno porównywać, 

ale ogólnie 

mogę powiedzieć, że 

jestem zadowolona 

z pracy w Olsztynie, 

dobrze pracuje mi 

się z zespołem. Przy 

„W.B.” współpracowałam 

z bardzo 

młodymi aktorami, 

Agnieszka Pawlak, fot. Tomasz Modrzejewski


„W.B.” to faktycznie trudna sztuka, poruszająca 

ważne kwestie, istotne, ponadczasowe 

problemy, a jednocześnie sztuka stara, bo ponadstuletnia, 

więc ciężka chociażby w warstwie 

językowej. Na dodatek odgrywałam w niej dwie 

różne role, co też nie jest łatwym zadaniem aktorskim. 

Jeśli jednak chodzi o tę „indywidualną 

pracę aktora z tekstem”, to nie tylko Jacek 

nakłania aktorów do zaangażowania się w odtwarzanie 

postaci, tego wymaga każda rola, w 

każdej sztuce. Zawsze buduję swoje bohaterki 

poprzez własne doświadczenia, odczucia, przeżycia. 

W pewnym sensie Pani postać jest 

bohaterką negatywną. Matka Wendli 

to zaściankowa, pruderyjna kobieta, 

która nieświadomie prowokuje, powiedzmy, 

„ryzykowne” zachowania 

córki. To taka niby Dulska, trochę 

śmieszna, trochę straszna. Pani druga 

spektaklowa postać to też matka, 

tym razem uwodząca kolegę syna, 

czyli również bohaterka jeśli nie kontrowersyjna, 

to budząca mieszane 

uczucia. Czy odgrywanie podobnych 

postaw to dla aktora zadanie trudne i 

przygnębiające czy raczej satysfakcjonujące? 

Na pewno ciekawiej jest grać postaci złożone, 

trudne, ciekawe, jednak ja staram się nie 

podchodzić do żadnej mojej bohaterki tak po 

prostu pozytywnie lub negatywnie. W odgrywanej 

postaci szuka się raczej dobra, a jeśli jest 

ewidentnie zła, to szuka się przyczyn takiego 

postępowania. Dla aktora lepiej jest grać postaci 

kontrowersyjne, bo jest się z czym zmagać, 

jest czego bronić. Zawsze próbuję usprawiedliwić 

postawy i postępowanie bohaterek, nie 

przyjmuję niczego tak po prostu, nie uznaję, że 

postać jest zła, „bo tak”, i nie przechodzę nad 

tym do porządku. Na pewno nie jest to przygnębiające, 

raczej twórcze. 


Agnieszka Pawlak – ur. w 1976 r., pochodzi 

z Ostródy. Aktorka, śpiewaczka. 

Występowała w teatrach: Muzycznym im. 

Danuty Baduszkowej w Gdyni (1998-2000), 

Operze na Zamku w Szczecinie (2001) 

i Muzycznym w Lublinie (2003). Od roku 

2000 aktorka Bałtyckiego Teatru Dramatycznego 

im. Juliusza Słowackiego w Koszalinie, 

od 2007 roku w Teatrze im. Stefana 

Jaracza w Olsztynie. Zadebiutowała 

w „Przed premierą czyli z życia” Xymeny 

Zaniewskiej i Mariusza Chwedczuka w reż. 

Adama Hanuszkiewicza na scenie Teatru 

Muzycznego im. Danuty Baduszkowej w 

Gdyni. Zdobyła tytuł koszalińskiej aktorki 

sezonu 2004/05 w plebiscycie publiczności. 

Na deskach olsztyńskiego teatru po 

raz pierwszy wystąpiła gościnnie w sztuce 

„Ich czworo”, obecnie gra w „W.B.” dwie 

role matek: pani Bergman i pani Gabor.


Nie graliśmy dzieci 

Z Agnieszką Gizą, aktorką, rozmawia Nina Olszewska 

Wendla to Pani pierwsza rola i 

chyba od razu skok na głęboką wodę, 

gdyż zarówno sztuka, jak i kreacja aktorska 

to materie skomplikowane... 

Pochodzę z Gdańska, mam za sobą liczne 

warsztaty teatralne, więc nie miałam takich 

strasznych problemów z opanowaniem stresu, 

choć oczywiście trudno porównywać te doświadczenia: 

większa publiczność, prawdziwy 

teatr... Jakieś początki jednak już miałam za 

sobą. Myślę, że bycie debiutantem w tej sztuce, 

w tej roli akurat, 

było atutem, bo 

dawało świeżość 

spojrzenia, 

zupełnie inne 

podejście niż 

miałabym na 

przykład za 20 

lat. To sztuka 

o dorastaniu, o 

różnych życiowych 

inicjacjach, 

fakt, że była to 

też moja inicjacja 

w pewnym 

sensie, pomógł 

mi w budowaniu 

postaci. 

Wendla to 14-latka, ale to akurat nie ma nic 

do rzeczy. Mogę powiedzieć, że to ja, Agnieszka 

Giza, dziewczyna, która żyje w domu pełnym 

kłamstwa, która wie już dużo i ma świadomość, 

że jest oszukiwana. Chce dominować w towarzystwie, 

przewodzić, chce być jak matka, zawsze 

piękna, zawsze w centrum. Jednocześnie 

zaczynają buzować hormony, dostrzega płeć 

przeciwną, coś zaczyna się dziać między nią a 

Melchiorem. Wendla robi wszystko, by poznać, 

zdobyć i świat dzieci, i dorosłych. Myślę, że 

Wendla, jej znajomi, ich problemy i zachowania, 

to całkowicie normalne i wciąż aktualne 

zjawiska. 

Czternastoletnia 

Wendla B. 

w i d z i a n a 

Pani oczami 

to... i czy 

rys charakterologiczny 

Wendli, jej 

zachowania 

są w Pani odczuciu 

modelowe 

i często 

występujące 

wśród młodych 

ludzi? 

Agnieszka Giza, fot. Tomasz Modrzejewski.


W jednym z artykułów prasowych 

odnalazłam informację, z której wynika, 

iż sama sztuka i próby przygotowujące 

do jej wystawienia były dla 

aktorów bardzo wyczerpujące. O jaki 

rodzaj wyczerpania chodzi? 

Rzeczywiście, coś o wyczerpującej pracy z 

Jackiem zostało powiedziane w jednym z wywiadów 

żartem i teraz funkcjonuje jako rzecz 

zupełnie serio, a to nieprawda. Nie znęcał się 

nad nami. Faktycznie, urządzał ścieżki zdrowia, 

wykonywaliśmy ćwiczenia fizyczne, ale 

prowadziło to do sytuacji, kiedy dane kwestie 

wygłaszamy tak po prostu, z głębi siebie, a nie 

bawimy się w deklamowanie, sztuczne wygłaszanie 

jakichś zdań. Mieliśmy mówić sobą, a nie 

tekstem. Bardzo nam to pomogło w pracy nad 

sztuką, w zrozumieniu postaci, ale nie należy 

wierzyć w ten mit o wykańczaniu fizycznym. 

Miałam przyjemność być na próbie 

generalnej „W.B.”, na której widzami 

byli też Pani koledzy ze studium aktorskiego. 

Przypadkiem słyszałam 

wychodząc, jak upominają się wzajemnie, 

żeby nie mówić aktorom, że 

było dobrze, żeby nie zapeszyć, czy teraz, 

już po premierze, dowiedziała się 

Pani, jak otoczenie ocenia Pani grę? 

Nie chcę się dowiadywać, nie pytam: „jak mi 

poszło?”, ale z tego, co wiem, z tego, co widzę w 

czasie spektakli, moi koledzy i koleżanki przychodzą 

na „W.B.” po 3-4 razy, czyli chyba im się 

podoba. Cieszy mnie to, nawet nie ze względu 

na nas, aktorów, ale ze względu na spektakl. 


Reżyser Jacek Jabrzyk stwierdził 

w jednym z wywiadów, że aktorzy nie 

zetknęli się z adaptacją sztuki, tylko 

czystym tekstem, który sami opracowali, 

sami wnieśli coś do niego. Jaki 

ładunek emocjonalny, bagaż doświadczeń 

osobistych, akcenty wnieśli państwo 

do XIX-wiecznego utworu scenicznego? 

Jacek bardzo dużo z nami rozmawiał w czasie 

pracy nad sztuką, opowiadałam mu o swoim 

dzieciństwie, pierwszych doświadczeniach 

z chłopcami, chłopcy opowiadali o dziewczynach... 

My nie graliśmy dzieci, tylko konkretne 

problemy. Wspominaliśmy dzieciństwo, to, 

jak wtedy czuliśmy, jak postrzegaliśmy świat, 

analizowaliśmy swoje emocje. Dzięki temu 

zrozumieliśmy, że ponadstuletni tekst mówi o 

sprawach współczesnych, a problemy Wendli są 

problemami wszystkich dojrzewających dziewcząt. 

Agnieszka Giza – z pochodzenia gdańszczanka, 

z wyboru – przynajmniej aktualnie 

– mieszkanka Olsztyna. Na razie zgłębia 

tajniki sztuki aktorskiej w studium przy 

Teatrze im. Stefana Jaracza. W „W.B.” 

gra tytułową Wendlę Bergman i jest to jej 

pierwsze „prawdziwe” doświadczenie aktorskie.


Marek Jędrasik 

Pod maską przemocy. 

Filozofia równowagi 

Markiza de Sade’a 

Niniejszy tekst został wydrukowany 

w poprzednim numerze ze znaczącymi błędami. 

W związku z tym publikujemy tekst ponownie, 

a Autora przepraszamy za zaistniałe błędy. 

Coraz bardziej oczywistym staje się przekonanie, 

że system filozoficzny Markiza de Sade’a 

znajduje się na poziomie tego, co przemilczał, 

a nie tego, co wyraził bezpośrednio. Byłoby to 

zgodne z poglądami Bataille’a, który już dawno 

zauważył, iż odczytywanie dzieła Sade’a wprost 

to czynność jałowa poznawczo. Jeszcze bardziej 

utwierdziłem się w tej opinii po lekturze pierwszej 

polskiej monografii myśli filozoficznej Markiza 

pod tytułem: „Integralna Potworność. De 

Sade. Filozofia libertynizmu, czyli konsekwencje 

śmierci Boga” autorstwa Bogdana Banasiaka, 

wydanej przez Wydawnictwo Thesaurus w 

2006 roku. Według autora tej pracy najbardziej 

ogólną i podstawową intencją Markiza było 

mówić wszystko, niezależnie od tego, jak by się 

ludzie owej prawdy obawiali. Sade zrealizował 

to, według Banasiaka, w trzech wymiarach, 

które określa jako: „powiedzieć wszystko”, „powiedzieć 

więcej” i „powiedzieć niewyrażalne”. 

W pierwszym wymiarze Markiz objawia się 

jako encyklopedysta ewidencjonujący wszystko, 

co należy do sfery działania zbrodniczego, 

działania publicznie odrzucanego przez społeczeństwo 

jako złe, nieprzyzwoite i niemoralne. 

Można powiedzieć, że jest to opis sfery działań 

praktycznych libertyna. 

Za drugi wymiar realizacji podstawowej intencji 

Markiza, związany z tym pierwszym, 

można uznać opis teoretycznej sfery jego życia, 

czyli kwestii poglądów, które społeczeństwo 

odrzucało jako przekonania niebezpieczne dla 

życia publicznego. Tę sferę określa filozofia libertyńska. 

Trzecim wymiarem realizacji filozofii 

Markiza, według Banasiaka, jest przestrzeń 

wypowiedzenia tego, co niewyrażalne. Jest ono 

takim ze względu na uwolnioną siłę czystej negacji. 

Konsekwentna demistyfikacja miała zrealizować 

absolutną wolność w postaci integralnej 

potworności utożsamianej przez niego ze 

stanem apatii. Siła ta nie tylko niszczy ideę 

Boga, czy Natury, ale również samej tożsamości 

osobowej, wyrażanej w pojęciach Ja i Innego. 

Ten trzeci wymiar, wedle Banasiaka, przekracza 

skrajne formy indywidualizmu, które jako konwencjonalny 

egoizm nadal znajdują się jeszcze 

na poziomie społecznego dyskursu. Jest to wymiar 

myśli, która przekracza nie tylko aspekt 

trwania indywidualnego, ale również gatunkowego. 

Wymiar przekraczający wszelki dyskurs 

werbalny, oparty na założeniu rozumu teoretycznego, 

dążącego do prawdy, na której to idei 

opiera się sam proces demistyfikacji oraz rozumu 

praktycznego dążącego do dobra. Na nich z 

kolei opiera się instynkt przetrwania i reprodukcji 

gatunkowej. Dla Banasiaka to, co nazywamy 

systemem myśli Markiza, jest wynikiem 

przemyślenia wszystkich konsekwencji śmierci 

Boga. Otrzymujemy wówczas ów trzeci wymiar. 

W tej sferze, twierdzi Banasiak, myśl Sade’a 

charakteryzuje heterologiczność, ateologiczność 

i monomania. W pierwszym przypadku mamy 

do czynienia z tym, co całkowicie przypadkowe 

i jednostkowe w myśleniu odrzucającym wszelką 

powszechnie obowiązującą prawdę, której 

ostatecznym fundamentem i założeniem był 

Bóg. W związku z tym, według autora monografii, 

jest to myśl filozoficznie bredząca. Aspekt 

ateologiczny prowadzi do porno-teologii, czyli 

negatywnej teologii bluźnierstwa, wyrażającego 

jedynie absolutne nienasycenie i niespełnienie 

każdej pasji na miarę Boga, którego już nie ma. 

To myśl bluźniąca. Myśl monomana z kolei wyraża 

jedynie jego obsesyjne popędy, czy pragnienia, 

z tego względu, że wspólna miara istnienia 

w postaci Boga przestała obowiązywać. 

Myśli takiej pozostaje jedynie obrona przed 

mrocznymi siłami fantazmatycznych wizji i obsesji. 

Jest to myśl nagabująca, myśl tworząca jedynie 

złudzenie wspólnoty. Dlatego Banasiak 

twierdzi, że Markiz odwoływał się do literatury 

oraz teatru jako form nie tyle wyrażania myśli 

własnej, co raczej tworzenia z własnych fantazmatów 

i zmyśleń pozoru powszechnie obowiązującej 

prawdy. Temu, co ma znaczenie indywidualne, 

jednostkowe, Markiz nadaje 

poprzez literaturę i teatr pozornie powszechne,


uniwersalne znaczenie. W oparciu o przyjęcie 

przez Banasiaka istnienia trzeciego wymiaru 

myśli Markiza, czyli wypowiedzenia tego, co 

niewyrażalne, można sądzić, że również próbuje 

on odczytywać to dzieło „nie wprost”. Jednak 

taki sąd jest mylny. Banasiak zatrzymuje się na 

poziomie negatywnej metafizyki, gdyż interpretuje 

apatię jako wyraz integralnej potworności 

w ramach ukrytego założenia, że można 

przekroczyć metafizykę myśli europejskiej jedynie 

dzięki absolutnej negacji. A przecież ta jest 

absolutna dzięki nieskrępowanym w swym krytycyzmie 

pasjom, namiętnościom i pragnieniom. 

Nie zauważa też, że są one zawsze kierowane 

w sposób ukryty, przez założenia 

metafizyki myślenia logicznego. Takie myślenie 

absolutyzuje nie tylko afirmację, ale również 

negację, i efektem ich funkcjonowania (w interpretacji 

Banasiaka) jest odtworzenie podmiotu 

absolutnie negatywnego, całkowicie suwerennego 

i niezależnego w swej negatywnej autokreacji. 

Jego opozycja do podmiotu społecznego 

dyskursu zatem jest czysto retoryczna, nie wychodząca 

poza stereotypowe uwarunkowania 

dyskursu europejskiej kultury. U Markiza nie 

mamy emocjonalnej głębi tego, co niewyrażalne, 

głębi, która tak naprawdę byłaby jedynie 

efektem absolutyzowania własnej sfery uczuciowej, 

całkowicie nie kontrolowanej przez 

własny rozum. Nie powstaje również u Sade’a 

głębia intelektualno-metafizyczna rozumu w 

wyniku absolutyzowania mocy czystej negacji, 

mającej na celu zrealizowanie absolutnej, całkowicie 

integralnej suwerenności człowieka. Gdyby 

taka była, to powstałby problem retoryczności 

przekroczenia przez Sade’a 

konwencjonalnego ateizmu oraz anarchicznego 

indywidualizmu. Poprzez absolutną negację, 

jaką Banasiak przypisuje Markizowi, to wszystko, 

co zostało przekroczone i obalone, na powrót 

byłoby odtworzone. Jedynie w negatywnej 

formie. Właśnie po odrzuceniu Boga jako absolutnej 

tożsamości trzeba również odrzucić absolutną 

tożsamość logicznego rozumu. A to 

oznacza nie tylko odrzucenie ich tożsamości w 

formie czystej afirmacji, ale również w formie 

nieograniczonej negacji. To samo odnosi się do 

odrzucenia retoryki indywidualizmu, nie tylko 

w formie pozytywnej, ale również negatywnej. 

W efekcie absolutyzacji przez Banasiaka negatywnego 

aspektu systemu Markiza trzeci wymiar 

redukuje się do przekonań, jakie głosili libertyni 

w jego tekstach. Ulega rekonstrukcji 

jedynie dzięki radykalizacji tych poglądów 

przez interpretatora. Istnieje jednak nadal problem 

zasadności założenia, że są to poglądy samego 

Sade’a. Czy można je całkowicie utożsamić 

z jego systemem myśli? Czy takie odczytanie 

dzieła nie byłoby raczej odczytaniem wprost, 

całkowicie jednoznacznym? W takich interpretacjach 

pomija się bowiem całkowicie świadomość 

metajęzykową Markiza, czyli podstawę 

warsztatowego dystansu do literackich bohaterów, 

których sam stworzył, co też jest równoważne 

z odczytywaniem jego tekstów i myśli w 

sposób dosłowny, a nie symboliczny. Powstaje 

więc pytanie, czy w samych tekstach nie znajdują 

się klucze do interpretacji wieloznacznej, 

wręcz alegorycznej? Gdyby ich tam nie było, 

bylibyśmy skazani na całkowitą dowolność odczytania. 

Tak więc, czy w samych tekstach nie 

ma podstaw do potraktowania bohaterów, ich 

poglądów i działań z pewnym dystansem i ironią? 

Z drugiej strony, chodzi również o znalezienie 

takiej interpretacji, która rzeczywiście 

ukaże Markiza jako całkowicie współczesnego 

myśliciela, zastanawiającego się nad aktualnymi 

dla nas problemami. Weźmy dla przykładu 

podstawową kategorię Sade’a, jaką jest pojęcie 

Natury. Jak wiadomo, jej podstawowym prawem, 

według Markiza, jest prawo równowagi: 

w aspekcie fizycznym, aspekcie moralnym i, jak 

sądzę, formalno-literackim, a więc poznawczym. 

Prawo to było wielokrotnie formułowane 

w różnych utworach na przestrzeni całego okresu 

twórczości Sade’a i ogólnie głosi, że całkowita 

suma dobra i zła jest we wszechświecie taka 

sama. Na płaszczyźnie fizycznej zaś wyraża się 

dzięki równowadze pomiędzy procesami powstawania 

i niszczenia, co gwarantuje wieczny 

ruch natury, a na poziomie literackiego warsztatu 

jest wyrażane przez całkowitą formalną symetrię 

pomiędzy czynami i poglądami postaci 

dobrych i złych. Bohaterowie występni reprezentują 

według Sade’a twórczy, aktywny aspekt 

natury, a osobnicy cnotliwi – aspekt zachowawczy, 

bierny. To wynik przekonania Markiza, że 

tych pierwszych można identyfikować jako 

osobników z natury silnych, a tych drugich, 

cnotliwych – jako słabych. Tak więc wyrazem 

świadomości metajęzykowej Sade’a jest jego 

dążenie do zachowania absolutnej formalnej 

symetrii postaw moralnych bohaterów, czyli 

rzeczywistych narzędzi natury. Z tego wynikałoby, 

że sama natura ma nie tylko wymiar czysto 

materialny, ale również formalny. Markiz konstruował 

swoich literackich bohaterów z pełną 

świadomością, że ich czyny i poglądy wynikają 

jedynie z ich uwarunkowań. Tak więc namiętności 

i wyobrażenia postaci powstają w wyniku 

określonej ich pozycji wobec natury i innych 

jednostek. Wraz z takim upadkiem idei prawdy 

zapada się też założenie istnienia jednego świata, 

bytu, rzeczywistości, do której odnoszą się 

bohaterowie w trakcie wspólnego dyskursu. Teraz 

więc wyrażają oni jedynie swoje własne 

konkretne uwarunkowania i swoje miejsce w 

porównaniu z innymi, swoją siłę lub słabość.


Słabi tworzą własną retorykę, retorykę cnoty, co 

stanowi jedynie swoisty apel do mocnych, aby 

nie wykorzystywali swej siły wobec nich. Jednak 

silni, świadomi swej przewagi nad ofiarami, nie 

tylko wykorzystują ją praktycznie, ale również 

na płaszczyźnie psychologicznej, ukazując im 

beznadziejność ich sytuacji. Nie jest to więc już 

tylko napawanie się samym bólem fizycznym 

ofiary, ale również lękiem przed nieodwracalnością 

sytuacji. Można powiedzieć, że z tego 

punktu widzenia każda komunikacja społeczna 

opiera się na nieświadomości oraz ukrywaniu 

rzeczywistych stanowisk i pozycji, jakie zajmują 

wobec siebie uczestnicy zbiorowego dyskursu. 

W świecie de Sade’a jest dokładnie odwrotnie. 

Wszystko dzieje się na poziomie świadomości 

ofiary i kata. Każda z postaci zna z góry swą siłę 

i słabość, dlatego wszelki dyskurs jest skazany 

na niepowodzenie. Skoro nigdy nikt nikogo nie 

przekona do swoich racji, słabemu pozostaje jedynie 

wiara w Boga i jego Opatrzność, a silnemu 

drwiny jako forma dodatkowej rozkoszy. 

Oba te poglądy to jedynie wyraz pragnień kata 

i ofiary oparty na wyobrażeniach wyznaczonych 

przez pozycję w sytuacji, w której obie jednostki 

się znalazły. Każda więc wypowiedź wyraża też 

usytuowanie owych jednostek wobec innych 

osób, która to pozycja jest źródłem namiętności 

warunkujących nasze wyobrażenia i poglądy 

formułowane w języku. Czyli interpretację moralną 

świata tworzoną przez zaangażowany w 

język podmiot. Markiz dobrze wiedział, że w 

dyskursie zawsze kierujemy się moralnością, 

która zmusza nas do solidaryzowania się z tymi, 

a nie innymi osobnikami. Oczywiście zgodnie z 

naszą własną sytuacją. Do identyfikowania się z 

tymi, a nie innymi poglądami. Moralność zawsze 

wyraża strukturę zaangażowania jednostki 

w siebie i innych. A co z tymi niezaangażowanymi, 

którzy osiągnęli stan apatii? 

U Markiza występują trzy rodzaje apatii. 

Apatia cnotliwych wynika z niedostatku sił, 

w efekcie nie podejmują oni żadnych działań 

i są bierni. U ludzi występnych jest ona skutkiem 

nadmiaru energii i aktywności, czego 

wynikiem jest przesyt na skutek nadmiernego 

zaspakajania swoich potrzeb. Są to apatie, które 

w tekstach Markiza występują na poziomie 

semantycznym, na poziomie anegdoty psychologicznej. 

Jest wreszcie apatia będąca wynikiem 

równowagi, w której nie ma nadmiaru lub braku 

w zaspakajaniu swoich potrzeb. Tylko odchylenie 

od stanu równowagi może wytworzyć potrzebę 

– zaangażowanie emocjonalne w treści 

słów pewnego języka. Ten trzeci rodzaj apatii 

nie występuje już na poziomie semantycznym, 

ale jest wyrażany za pomocą czysto formalnej 

struktury samego tekstu. Mamy wówczas do 

czynienia z całkowitą symetrią poglądów oraz 

działań postaci cnotliwych i występnych. Zaangażowany 

w treści czytelnik nie dostrzega 

symetryczności opozycji pomiędzy bohaterami 

negatywnymi i pozytywnymi – to konsekwencja 

identyfikowania się z którymś z typów bohatera 

i odrzucania symetrycznej a przeciwstawnej 

do niego postaci. Na poziomie treści języka 

wyraża się to w asymetryczności traktowania 

wypowiedzi, w które jesteśmy zaangażowani. 

Markiz badając zagadnienie apatii dostrzega 

również, że ta sfera emocjonalnego zaangażowania 

w język, kształtująca podmiotowość, jest 

wytwarzana w celu całkowitego uspołecznienia 

jednostek. Tylko dzięki powstaniu u jednostki 

potrzeby istnienia innego podmiotu, solidarności 

i empatii emocjonalnej z innymi ludźmi, stajemy 

się członkami pewnej wspólnoty komunikacyjno-kulturowej. 

Powyższa sfera w sposób 

naturalny rozprasza energię człowieka dzięki 

istnieniu wyobrażeniowej podmiotowości swojej 

i innych. Bohaterowie negatywni dążą do 

likwidacji tej sfery emocjonalnej, a więc do likwidacji 

negatywnych stanów emocjonalnych 

związanych z samotnością, gdyż to one tworzą 

u jednostki stałą potrzebę kontaktu z innymi. 

Zawsze w jego trakcie porównujemy innych 

z sobą oraz siebie z innymi, która to potrzeba 

została ukształtowana w procesie wychowania 

i wynika z kompleksów powstałych w wyniku 

tego procesu. Sfera emocji związana bowiem 

jest z wyobrażeniem podmiotowości innych 

jako wynikiem naszego zaangażowania w język. 

Tak więc libertyn dążący do likwidacji tej 

własnej emocjonalności w rzeczywistości dąży 

do uniezależnienia się od obrazu innego, kształtowanego 

przez język na poziomie wyobraźni 

moralnej, a więc do likwidacji podmiotowości 

innego, wytworzonej nie tylko intelektualnie, 

ale również emocjonalnie przez wspólnotę 

wychowawczą, której był członkiem. Nie jest 

to tylko proces pozbywania się sumienia, ale 

również potrzeb emocjonalnych związanych 

z komunikowaniem się z innymi jednostkami 

jako podmiotami. W ten sposób to również 

proces likwidowania negatywnych emocji związanych 

z samotnością oraz brakiem komunikacji 

z innymi. Sade opisując proces pozbywania 

się sumienia ukazuje znaczenie powtarzalności 

działań, które tworzą system nawyków emocjonalno-werbalnych, 

tak więc wprowadzając kategorię 

apatii dostrzegł społeczne źródła powstawania 

zaangażowania w podmiotowość własną 

i innych. Stan apatii byłby stanem wyzwolenia 

emocjonalno-intelektualnego od fantazmatów 

tworzonych w jednostce przez społeczeństwo 

za pomocą języka. Wyzwolenie to można zabsolutyzować 

w ramach bezkrytycznego użycia 

negatywnej formy tego, co zostało odrzucone. 

Wtedy mamy jedynie do czynienia z aktem


retoryczno-formalnym i językowym, a nie realnym, 

pragmatycznym, funkcjonalnym dla 

jednostki. Banasiak przypisuje Markizowi taką 

interpretację, kreując go na twórcę negatywnej 

metafizyki, opartej na sile absolutnej negacji. 

Byłoby to słuszne, gdybyśmy utożsamili myśl 

Markiza z poglądami zbrodniczych libertynów 

z jego tekstów, skoro to oni reprezentują poglądy, 

będące jedynie negatywną odwrotnością 

metafizyki bohaterów cnotliwych. Owe postacie 

w takim stopniu wierzą w istnienie Boga, 

absolutnego gwaranta ich realności oraz realności 

społeczeństwa i świata, będących zobiektywizowanym 

porządkiem moralnym, w jakim 

brakuje im sił na samodzielne istnienie, muszą 

się zatem łączyć i tworzyć zbiorowość. Inaczej 

to ujmując, widmowe istnienie istot słabych 

prowadzi do powstania wspólnoty kulturowej 

jako warunku ich przetrwania, a to oznacza, 

że słaba jednostka staje się narzędziem, instrumentem 

trwania innych istot, na tyle słabych, że 

bez kulturowej wspólnoty nie mogłyby istnieć. 

Tak powstaje teza, że istnienie społeczeństwa i 

kultury jest warunkiem przetrwania jednostek 

w sensie biologicznym. Stąd afirmacja kultury 

jako emanacji wspólnoty, opartej na wierze w 

boga i porządek moralny, występująca u istot 

słabych. Paradoksalnie, jednostki absolutnie 

negujące boga i porządek moralny również są 

całkowicie zaangażowane w tę wspólnotę za 

pomocą języka, którego używają do wyrażenia 

owej postawy negatywnej. W końcu wspólnota 

może powstać tylko wtedy, gdy angażujemy się 

w język jako kulturę, nieważne, czy w formie 

pozytywnej, czy też negatywnej. Kultura według 

Markiza, a także Nietzschego, propaguje 

stereotypowe poglądy ludzi cnotliwych, czyli 

z natury słabych, czyniąc z nich wizję świata 

obiektywnego. Wizja ta staje się miarą prawdziwości 

poglądów formułowanych w określonym 

języku wspólnoty. Jednak istnieją jednostki, 

których ze względu na biologiczne uwarunkowania 

nie można w sposób standardowy uspołecznić 

w procesie wychowania. Jako że są one 

nadmiernie silne biologicznie, standardowy system 

nagród i kar, ze względu na inną ich wrażliwość, 

częściowo nie odnosi spodziewanych 

skutków. Tu tkwi źródło powstania jednostek 

ocenianych przez społeczeństwo jako występne, 

złe, czy niemoralne. W niektórych przypadkach 

rekonstruują one system uwarunkowań kulturowych 

wspólnoty, w jakiej funkcjonują, ale w 

formie negatywnej. Jest on symetrycznym światem 

ludzi silnych, tak jak światem ludzi słabych 

jest kultura. Właściwie nie można go nazwać 

jednym światem osobników silnych, ale raczej 

zaznaczyć wielość światów, w których na różne 

sposoby parodiowana jest standardowa rzeczywistość 

kultury osób cnotliwych. Jednostki te i 

ich światy spełniają ważną ideologiczną funkcję 

wobec wspólnoty, tworząc pozorne, stereotypowe 

wyjście poza społeczeństwo i kulturę. Przy 

tym nie jest niezauważane to, iż stanowią również 

część mechanizmu społecznego. 

Sade był świadomy formalizmu językowego. 

Jako literat i filozof musiał też być świadomy 

różnicy pomiędzy językiem a kryptojęzykiem, 

pomiędzy tym, co trzeba objawić i wyrazić, a 

tym, co trzeba ukryć i przemilczeć w tekście, 

aby osiągnąć odpowiedni efekt. 

Można więc uznać Markiza za prekursora 

nie tylko Nietzschego, ale również postmodernistów 

jako że naturę utożsamił z tekstem, 

w pełni retorycznie ją wykorzystując. Uznał, 

że za pomocą literackiej formy lepiej wyrazi 

względność każdego stanowiska filozoficznego, 

każdego sądu i opinii. Wynika z tego, iż prawo 

równowagi natury funkcjonuje na wszystkich 

poziomach jego systemu. Niestety wielu interpretatorów 

jako przesłankę jego twórczości 

przyjmuje interpretację, w której odrzuca się 

prawo równowagi na rzecz przewagi zła nad 

dobrem. Również Bogdan Banasiak, jak sądzę, 

przyjął taką interpretację. Według niej de Sade 

miałby jakoby zmienić swoje przekonania na 

rzecz zasady destrukcji. Główną więc ideą natury 

byłaby teraz destrukcja, a nie harmonia, 

co może wynikać z przyjętego przez interpretatorów 

Sade’a a priori psychologicznego( bo 

opartego na anegdotach historycznych) założenia, 

identyfikującego poglądy Markiza z 

teoriami negatywnych bohaterów jego tekstów. 

Mniemam, że dla takiej asymetrii nie ma żadnych 

podstaw w jego dziele, a wręcz utrudnia 

ona stworzenie spoistego obrazu całego systemu. 

Podejście takie tworzy przeszkodę w połączeniu 

w jedną całość różnych aspektów jego 

myśli oraz różnych poziomów odniesienia: ontologicznego, 

formalnego i moralnego. Markiz 

wielokrotnie konstatuje obojętność i amoralność 

natury jako wyraz funkcjonowania zasady 

na poziomie ontologicznym, która to zasada 

była dla Markiza, na poziomie moralnym, a 

więc indywidualnym, psychologicznym, prawdopodobnie 

koncepcją równowagi emocjonalnej, 

czyli braku zaangażowania w występek 

oraz cnotę. Jedną i drugą Sade lokalizował na 

poziomie stereotypów emocjonalno-intelektualnych 

jako że i występek, i cnota, były dla 

niego wyrazem zaangażowania emocjonalnego 

w określony język, a kultura wytworzyła te opozycje 

jako elementy podmiotowości jednostek 

należących do pewnej wspólnoty. Osobnicy 

słabi reprezentują retorykę absolutnej afirmacji 

cnoty. Bohaterowie silni reprezentują retorykę 

absolutnego zła, będąc jedynie negatywnym 

odbiciem pozytywnej metafizyki słabych. W 

sposób oczywisty symetrię tych dwóch stano-


wisk reprezentują słynne bohaterki Markiza, 

czyli Justyna i Julietta. Wyrażają one stan tautologicznej 

powtarzalności w formie pozytywnej 

i negatywnej wszystkich moralnych ocen, 

ukrytą dzięki naszemu zaangażowaniu w słowa. 

Tylko dzięki temu może zaistnieć fabuła w literackich 

dziełach. Według takiego odczytania 

myśli Markiza, wyrazem naiwności jest próba 

rekonstrukcji jego systemu myślenia w oparciu 

o bezpośrednie identyfikowanie Sade’owskich 

poglądów z przekonaniami wyrażanymi przez 

literackie postacie. I to nie ze wszystkimi, ale 

tymi głoszonymi przez najbardziej występnych 

bohaterów. Tę asymetrię u swoich interpretatorów 

Markiz na pewno ironicznie oceniłby jako 

stereotypową, chrześcijańską grzeszność ich 

myśli. Trzeba raczej trzeba założyć, iż Markiz 

jako literat i filozof identyfikował się z Naturą, 

czyli pewnym stanem równowagi emocjonalnej 

będącej poza fascynacją dobrem i złem. 

W końcu nawet pierwsza nauczycielka Julietty, 

Delbene, utożsamia mądrość ze stanem bycia 

poza skrajnościami dziwactw i chimer. O tej 

identyfikacji z naturą świadczy również zachowanie 

samego Markiza, który zaprzeczał, 

że jest autorem „Nowej Justyny” i „Historii Julietty”. 

Można więc uznać, że według poglądów 

Sade’a autorem tego dzieła była sama natura 

wyrażana poprzez formalną symetrię pomiędzy 

występnymi i cnotliwymi, silnymi i słabymi, aktywnymi 

i biernymi. Z tej perspektywy struktura 

tekstu reprezentowałaby ów model natury, 

a dzięki niemu utożsamiałaby się z nią. Takie 

bycie ponad treściami byłoby również efektem 

całkowicie pragmatycznego użycia języka przez 

Markiza do zaspakajania swoich własnych 

potrzeb. Ta niewyrażalność nie była więc metafizyczna, 

ale pragmatyczna. Wszystko to, co 

jest poza moralnością, stanowi destrukcję dla 

komunikacji, a więc jest niewyrażalne w ramach 

solidarności ze wspólnotą. W ostatecznej 

konsekwencji takiej destrukcji pojawia się idea 

Człowieka Natury, który, skoro zlikwidował 

wszelkie zaangażowanie ideologiczne w język, 

uzyskał stan całkowitej apatii. Świadectwem 

tego może być wypowiedź w „Nowej Justynie”: 

„Natura nie mówi ani słowa”. W takim stanie 

jednostka nie powinna odczuwać negatywnych 

skutków samotności, czyli mieć poczucia, iż 

musi coś przekazać czy też oczekiwać takowej 

komunikacji ze strony innych. 

Czy przemoc wyrażona przez milczenie 

Markiza nie była czasami większa od tej wyrażanej 

bezpośrednio w jego tekstach? Skłaniam 

się do odpowiedzi pozytywnej. W końcu owo 

milczenie imitowało obojętność samej Natury, 

z którą Jedyny się utożsamiał. 

Marek Jędrasik – ur. w 1950 roku w 

Olsztynie, gdzie do dziś mieszka. Od wielu 

lat miłośnik filozofii. Szczególnie filozofii 

antycznej oraz buddyjskiej. Redaktor 

„Portretu”.

Publikacje Wydawnictwa „Portret”: 

Proza: 

Tomasz Białkowski, Dłużyzny (2005) 

Tomasz Białkowski, Leze (2002) 

Tomasz Białkowski, Pogrzeby (2006) 

Hubert Klimko-Dobrzaniecki, Wariat (2007) 

Paweł Jaszczuk, Testament (2007) 

Monika Mostowik, Taka ładna (2004) 

Mariusz Sieniewicz, Prababka (1999) 

Piotr Siwecki, Hyper-Gender (2003) 

Jacek Wangin, Lucka rzecz (2007) 

Joanna Wilengowska, Japońska wioska (1999) 

Grzegorz Wróblewski, Android i anegdota (2007) 

Poezja: 

Maciej Gierszewski, Profile (2006) 

Tomasz Jamroziński, Przylądek do skrócenia (2007) 

Tomasz Karnowski, Wejście w świat (1999) 

Krzysztof Kowalewski, Abdykacja (1999) 

Krzysztof Kowalewski, Wersalka (2003) 

Karolina Madej, von von (1999) 

Anna Piotrowska, Sekutnice (2002) 

Tomasz Pułka, Paralaksa w weekend (2007) 

Iza Smolarek, się lenienie (2006) 

Jacek Uglik, Jeszcze nie całkiem umarły (2005) 

Marcin Włodarski, Po własnych śladach (2005) 

Marcin Włodarski, Sommy (2002) 

Felietony: 

Robert Ostaszewski, Odwieczna, acz nieoficjalna (2002) 

Szkice: 

Tamara Bołdak-Janowska, Szkice dla zielonego wróbla (2004) 

Bernadetta Darska, Ucieczki i powroty. 

Obrazy rzeczywistości w prozie najnowszej (2006) 

Grzegorz Ojcewicz, Skazani na trwanie. 

Odmieńcy XX wieku w esejach Jarosława Mogutina (2007) 

Przekłady: 

Aleš Čar, Awaria, tłum. Wojciech Domachowski [proza] (2006) 

Radek Fridrich, Z dziennika Żybrzyda, 

tłum. Jana i Piotr Kępscy [proza] (2005) 

Amir Or, Wiersz, tłum. Beata Tarnowska [poezja] (2006) 

Ślady. Antologia przekładów Arkadiusza Łuby (2003)

Zapowiedzi 2008: 

Tomasz Białkowski, Mistrzostwo Świata [proza] 

Ewa Berent, Rdza [proza] 

Ewa Furgał, Ekstremizmy [poezja] 

Wojciech Brzoska, przez judasza [poezja] 

„Portret” nr 26 

Maciej Melecki, 

Zawsze wszędzie indziej (wybór wierszy 1995-2007) [poezja] 

Jakobe Mansztajn, wiedeński high life [poezja] 

„Portret” nr 27

www 

portret 

org 

pl

3 - Portret

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?