Manos Gavras - Xalkiadakis

ΥΠΕΡΧ 

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH | ΤΕΥΧΟΣ 57 | ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2010 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ 

▲ 

ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ 

ΠEρΙβΑΛΛoΝ 

τα παιδιά, το μέλλον 

του τόπου μας, 

δίνουν το σύνθημα 

για ένα καλύτερο 

αύριο 

2 


NEWS 

ΝΕΑ 

ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ 

ΣΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ 

Manos Gavras 

Η ζωή είναι 

ένα όμορφο δώρο 

▲ 

Ο Κρητικός που κατάφερε να σταματήσει τον Αττίλα 

ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΖΕΥΓΑΔΕΣ / ΡΟΚΑ, ΕΝΑ ΑΠΟΡΘΗΤΟ ΟΧΥΡΟ ΣΤΗΝ ΚΙΣΑΜΟ 

Κρήτη: γη 

και άνθρωποι

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 

8 «Χαλκιαδάκης» 

NEWS 

12 Φωτογραφήματα 

Φωτογραφίες και κείμενα: Ν. Ψιλάκης 

20 Ανακύκλωση 

22 Κρήτη: γη και άνθρωποι 

Η έκθεση της Έφης στη Χερσόνησο 

26 Περιβάλλον 

28 Manos Gavras 

Η ζωή είναι ένα όμορφο δώρο. 

Tης Έφης Ψιλάκη 

38 Ο Κρητικός που κατάφερε 

να σταμάτησει τον Αττίλα 

Του Νίκου Ψιλάκη 

46 Οι τελευταίοι ζευγάδες 

Tης Έφης Ψιλάκη 

58 Spinalonga, stato da mar 

Toυ Κωστή Μαυρικάκη 

64 Η μεταφορά των προυκιών 


70 Η ζωή του βοσκού χθές 

Της Ευαγγελίας Γεωργεδάκη 

74 ΡΟΚΑ 

Ένα απόρθητο οχυρό στην Κίσαμο 


26 46 59 

38 

70 

12 

Tριμηνιαία έκδοση 

των Σ/M XAΛKIAΔAKH 

τηλ. 2810 824 140 

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο 

Διανέμεται δωρεάν από 

τα καταστήματα της εταιρείας 

Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: 

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ 

Eκδοτική φροντίδα: 

Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων 

της A.E. XAΛKIAΔAKH 

Φωτογραφία εξωφύλλου: 

ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ 

Σύμβουλος έκδοσης: 

NIKOΣ ΨIΛAKHΣ 

Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων 

της A.E. XAΛKIAΔAKH: 

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ 

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ 

Σχεδίαση εντύπου: 

NIKOΣ NTPETAKHΣ 

Φωτοστοιχειοθεσία 

Mακέτες - Eκτύπωση: 

TYΠΟΚΡΕΤΑ 

BI.ΠE. Hρακλείου 

Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν 

κατ’ ανάγκην και την άποψη 

της εταιρείας ή του περιοδικού.

30 

ρόνια 

αλκιαδάκης 

Δυο μήνες γιορτής και προσφορών 

Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης ετοιμάζονται να γιορτάσουν μαζί σας τα 30 χρόνια λειτουργίας 

τους. Τότε, το 1980, η αρχική ιδέα φάνηκε τολμηρή. Σε μια πόλη και σε ένα νησί με παραδοσιακές 

εμπορικές δομές μια νέα αντίληψη φαινόταν παρακινδυνευμένη. Δεν ήταν όμως… Καμιά δραστηριότητα 

δεν θα μπορούσε να είναι (και δεν είναι τελικά) ποτέ σταθερή και αμετάβλητη. 

6▲ 

Τριάντα χρόνια μετά η μοντέρνα ιδέα του 1980 

έχει γίνει παράδοση. Οι άνθρωποι της εταιρείας 

ήξεραν να συνδυάζουν το καινούργιο με την παραδοσιακή 

νοοτροπία. Άλλωστε και οι ίδιοι οι δημιουργοί 

της σημερινής αλυσίδας δεν ήρθαν στον 

τόπο μας ούτε από κάποιον άλλο πλανήτη, ούτε από κάποια άλλη 

περιοχή του κόσμου. Ήταν και είναι σαρξ εκ της σαρκός αυτής της 

κοινωνίας. Εμποτισμένοι με τις ίδιες αξίες, γαλουχημένοι με τις 

ίδιες παραδόσεις, μεγαλωμένοι με τον κρητικό αέρα που αναπνέουμε 

όλοι μας. 

Ο καινούργιος τρόπος αγορών έγινε παράδοση επειδή τα κριτήρια 

δεν ήταν αμιγώς εμπορικά. Δεν έλειψε η κοινωνική ευαισθησία 

ποτέ. Και, ακόμη, ξέραμε από το ξεκίνημα ότι για να είναι 

κάποιος καλά πρέπει και το σύνολο, οι άλλοι δίπλα του, να είναι 

καλά. Αυτό αποτελεί και το μικρό μυστικό μας. Στηρίξαμε την παραγωγή, 

τον μικρό και τον μεγάλο επιχειρηματία που δίνει τον δικό 

του αγώνα στον ίδιο τόπο με μας. Τα προϊόντα της Κρήτης ήταν 

πάντα στην πρώτη γραμμή. Και είναι. Και θα είναι… 

Δεν μας ενδιέφερε ποτέ ποιος ήταν ο παραγωγός, αν ήταν μικρός 

ή μεγάλος, αν ήταν απλά ένας γυναικείος συνεταιρισμός που 

αναζητούσε διέξοδο στην αγορά. Μας αρκούσε να παράγονται 

ποιοτικά προϊόντα. Γι’ αυτό και καθιερώσαμε τα ειδικά τμήματα με 

τα τοπικά προϊόντα. Στους χώρους αυτούς τα ποιοτικά προϊόντα 

του νησιού μας δεν παίζουν απλά πρωταγωνιστικό ρόλο, αλλά 

προβάλλονται κατ’ αποκλειστικότητα… Ακόμη κι όταν γνωρίζαμε 

ότι κάποιο προϊόν δεν μπορεί να πετύχει τους στόχους του δημιουργού 

του, αυτό είχε θέση στα ράφια μας, του δίναμε την ευκαιρία. 

Μόνη προϋπόθεση: η απόλυτη προστασία του καταναλωτή, η 

ποιότητά του. 

Τριάντα χρόνια μετά το ένα (μικρό για τα δεδομένα της εποχής 

μας) κατάστημα επεκτάθηκε. Άνοιξε δεύτερο, τρίτο, τέταρτο. Σήμερα 

είναι 36 και εκτείνονται από το ένα άκρο της Κρήτης μέχρι 

το άλλο. Σ’ αυτόν τον όμορφο κόσμο της μεγάλης αλυσίδας απασχολούνται 

σήμερα πάνω από 900 εργαζόμενοι. Και όλοι μαζί 

συναποτελούν μια μεγάλη οικογένεια με συνοχή και στόχους. 

Όμως εμείς αισθανόμαστε ότι η μεγάλη αυτή οικογένεια δεν αποτελείται 

μόνο από 900 ή 1000 εργαζόμενους. Συμπεριλαμβάνουμε 

σ’ αυτούς τους προμηθευτές μας. Από τον απλό παραγωγό 

κηπευτικών μέχρι τον βιοτέχνη και τον βιομήχανο. Και περισσότερο 

ακόμη συμπεριλαμβάνουμε τους ανθρώπους που αποτελούν 

αληθινό στήριγμά μας, αυτούς που άλλοι τους λένε «πελάτες» 

αλλά εμείς τους αισθανόμαστε σαν συνεργάτες και φίλους. Μας 

κοιτάζουν στα μάτια. Και τους κοιτάζουμε στα μάτια. Ξέρουμε ότι 

μας ενώνει μια σχέση εμπιστοσύνης, μας ενώνει ο τόπος, οι κοινές 

αξίες. 

Φέτος, λοιπόν, συμπληρώνονται 30 χρόνια. Τα τριάντα πρώτα 

χρόνια. Μπορεί να είναι δύσκολες οι εποχές, αλλά αυτό μας κάνει 

πιο αποφασιστικούς όλους. Και κυρίως, δεν μας πτοεί… Επιμένουμε 

σε μια κοινή προσπάθεια ξέροντας πως η έξοδος από την 

κρίση απαιτεί μεγαλύτερη προσπάθεια. Επομένως, μια σχέση εμπιστοσύνης 

είναι πιο αναγκαία από ποτέ. 

Φέτος, λοιπόν, γιορτάζουμε. Οι δυο τελευταίοι μήνες του χρόνου 

είναι αφιερωμένοι όχι μόνο σε μια επέτειο, αλλά και σε μια σχέση 

που οικοδομήθηκε και συντηρήθηκε για τριάντα ολόκληρα χρόνια 

με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Συνεχίζοντας να στηρίζουμε την 

τοπική οικονομία και τον τοπικό καταναλωτή, γεμίζουμε τα καταστήματα 

με εντυπωσιακές προσφορές, εκπλήξεις και δώρα. 

Γεμίζουμε τις καρδιές μας με αισιοδοξία και δίνουμε τις ίδιες 

υποσχέσεις, όπως και τότε, πριν από τριάντα χρόνια: σεβασμό, 

εμπιστοσύνη, στήριξη της οικονομίας της Κρήτης. 

Και φυσικά δεν παραλείπουμε να πούμε σε όλους ένα μεγάλο ευχαριστώ.


NEWS1 

2NEA 

καταστήματα 

Χαλκιαδακης 

το 2010 

Παρά τις δύσκολες οικονομικές συγκυρίες, η 

Χαλκιαδάκης Α.Ε., υλοποιώντας το πρόγραμμα 

ανάπτυξης, εγκαινίασε φέτος το καλοκαίρι δύο 

νέα καταστήματα στην πόλη του Ηρακλείου. 

ΝΕΑ 

ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΟΣ 

ΝΕΑ 

ΑΛΑΤΣΑΤΑ 

▲ 

Πιο συγκεκριμένα, τόσο στην Ηροδότου & Διονύσου 

στη Ν. Αλικαρνασσό όσο και στη Μονής & Μαλίων στα 

Νέα Αλάτσατα, τα νέα καταστήματα είναι έτοιμα να εξυπηρετήσουν 

τους πελάτες της περιοχής, παρέχοντας 

τη γνωστή ποιότητα προϊόντων των super markets 

Χαλκιαδάκης στις καλύτερες τιμές. 

8


NEWS2 

Δεκάδες νικητές 

κάθε μήνα πλούσια δώρα 

και εκπλήξεις! 

Η ποιότητα των προϊόντων και οι καλύτερες προσφορές είναι 

δεδομένα 

για τα super makets Χαλκιαδάκης. Οι αγορές ανταμείβονται επιπλέον συμμετέχοντας κάθε μήνα 

σε κληρώσεις ακόμα και για προϊόντα πολύ μικρής χρηματικής αξίας. Τα επιπλέον μεγάλα δώρα 

που μπορεί να κερδίσει κανείς δίνουν τεράστια, απροσδόκητη χαρά στους νικητές, σε πολλούς 

από τους οποίους η τύχη χαμογελά για πρώτη φορά! 

/ Αξίζει να αναφερθεί ότι τον Απρίλιο 3 

τυχεροί πελάτες επιλέγοντας προϊόντα 

L’OREAL έλαβαν μέρος σε κλήρωση και 

κέρδισαν 3 Home Cinema LG και 20 τυχεροί 

που αγόρασαν καφέ ILLY κέρδισαν 

μηχανές espresso FRANCIS 

FRANCIS X1. 

/ Το Μάιο 7 τυχεροί βρήκαν το σχιστό 

κουπόνι και κέρδισαν 7 LSD τηλεοράσεις 

SAMSUNG αγοράζοντας προϊόντα 

PEPSI και 20 τυχεροί που βρήκαν το τυχερό 

σχιστό κουπόνι σε συσκευασίες 

NESTLE κέρδισαν αντίστοιχα 20 NI- 

TENDO wii. 

/ Τον Ιούλιο 3 τυχεροί από Χανιά, Σητεία 

και Ηράκλειο κέρδισαν σε κλήρωση 

αντίστοιχα 3 πλυντήρια WHIRLPOOL 

επιλέγοντας στις αγορές τους απορρυπα- 

ντικά PLANET. Τον ίδιο μήνα 20 

τυχεροί κέρδισαν ποδήλατα mountain 

λαμβάνοντας μέρος σε κλήρωση της 

POWERADE. 

/ Τον Αύγουστο στη μεγάλη κλήρωση 

που έγινε ζωντανά στο Χαλκιαδάκης 

ΜΑΧ της Ν. Αλικαρνασσού, σε συνεργασία 

με τον ΣΚΑΪ Κρήτης, 5 τυχερά ζευγάρια 

που αγόρασαν καφέ Δανδάλη 

κέρδισαν εξ ολοκλήρου πληρωμένες τις 

καλοκαιρινές τους διακοπές στην 

Κάρπαθο για μια εβδομάδα. Τα δώρα 

των τοπικών επιχειρηματιών του νησιού 

και της Α.Ν.Ε.Κ. περιελάμβαναν: μεταφορικά, 

διαμονή, διατροφή και ποτά, 

ενώ οι νικητές είχαν και την ευκαιρία για 

δωρεάν μαθήματα αυτόνομης κατάδυσης 

στα καταγάλανα νερά της Καρπάθου.

Μαστίχα και μαχλέπι 

Μοναστήρι παλιό η Φανερωμένη του Τράχηλα, 

στη βόρεια ακτή της Σητείας, έρημο 

σήμερα. Κάθε καλοκαίρι αποκτά και πάλι 

ζωή. Σπεύδουν οι πιστοί, «καπαρώνουν» 

τα παλιά κελιά, μένουν εκεί για δεκαπέντε 

μέρες, όσο κρατά ο κρητικός Δεκαπενταύγουστος. 

Οι παλιές εικόνες στολίζονται με 

λουλούδια και βότανα, μοσχομυρίζει ο βασιλικός 

και το λιβάνι, υψώνονται τα θυμιάματα 

στον γαλανό ουρανό, ακούγονται από 

μακριά τα δοξαστικά και τα Κυρελέησο... Το 

παλιό αρχονταρίκι λάμπει με τις δαντέλες 

του. Εκεί μένει ο ιερέας που αναλαμβάνει 

κάθε χρόνο τέτοιες μέρες το ρόλο του. 

Αδιάκριτος ο φακός μετατρέπει σε εικόνα 

την προσφορά. Και το διάλογο. Εστιάζει στα 

πρόσωπα, αγωνιά να καταγράψει όχι μόνο 

τις μορφές αλλά και το ήθος. Οι πέντε άρτοι 

που προσφέρονται την παραμονή της μεγάλης 

γιορτής. Καινούργια αρώματα, 

εκείνα του φρεσκοψημένου γλυκού ψωμιού, 

η κανέλα, η μαστίχα, το μαχλέπι, η μυρωδιά 

της θείας ευχαριστίας. 

Παναγία Φανερωμένη του Τράχηλα. Παλιό 

μοναστήρι που για δεκαπέντε μέρες κάθε 

χρόνο ζωντανεύει. Με τους Κρητικούς Δεκαπενταριστές 

να είναι εκεί, πιστοί στο ετήσιο 

ραντεβού τους, άξιοι συνεχιστές μιας 

παμπάλαιας παράδοσης. 

◗ 

12

ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ 

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ 

N

N ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ 

Αχ, Ελλάδα, 

σ’ αγαπώ! 

Σαν σύνθημα γραμμένο στον τοίχο… «Η 

πιο γλυκιά πατρίδα είναι η καρδιά». Όπως 

το είπε ο δικός μας ο Μανώλης Ρασούλης. 

Υπάρχει, άραγε, μεγαλύτερη επιτυχία 

για έναν δημιουργό; Να γίνεται ο στίχος 

του σύνθημα, να τον τραγουδούν στις γειτονιές 

και στις ρούγες. Και στο τέλος κάποιοι 

να τον υιοθετούν σε τέτοιο βαθμό, 

ώστε να τον κάνουν σύνθημα. 

Θυμάμαι τα χρόνια του στρατού. Πέντ-έξι 

φαντάροι καθισμένοι στην ταβέρνα του 

Πατάπα, κάπου σε μια πλατεία του ολόδροσου 

Αιγαίου, σαμιώτικο κρασί μυρωδάτο, 

μεζεδάκια, ευχές (εξήντα και μία, 

παιδιά!) και στο πικ–απ η υπέροχη Χαρούλα 

να τραγουδά σε στίχους του Ρασούλη: 

«Έλα στην παρέα μας φαντάρε…». 

Το τραγούδι συνέχιζε… «Ξέχνα καψόνια 

και σκοπιές…». Αλλά, πώς να ξεχάσεις τα 

καψόνια και τις σκοπιές, εσύ ο αγουροξυπνημένος 

από το «γερμανικό νούμερο» 

(δύο με τέσσερις τη νύχτα); Πώς να ξεχάσεις 

τα καψόνια και αυτόν τον άθλιο Χρυσοσπ… 

(όνομα λοχαγού) που σε είχε 

βάλει να πλένεις όλη τη μέρα καζάνια; 

Δεν αφήσαμε τη Χαρούλα μοναχή. Τη συνοδεύσαμε 

με άγριες φωνές, όσο πιο δυνατά 

μπορούσαμε. Το τραγούδι τέλειωσε 

κάποτε, αλλά εμείς… εκεί! 

«Πατάπα, από την αρχή, το ίδιο». Και ξανάρχιζε, 

δυο τρεις, τέσσερις φορές. Από 

το βάθος ακούγονταν φωνές: «Ένα καραφάκι 

στα παιδιά από μένα». Κι αμέσως… 

άλλες προσφορές «Κι από μένα, κι από 

μένα». 

Με την επόμενη τζούφια άδεια (με τέχνασμα, 

δεν το ξεχνώ) συνάντησα τον Ρασούλη 

στην Αθήνα. Οδός Νικηφόρου 

Ουρανού, λίγο πάνω από το πάρκο. 

- Μανώλη, σου χρωστώ ένα κέρασμα, του 

είπα. Ή, μάλλον, εσύ μου το χρωστάς! 

Στην ουσία δεν χρωστούσε κανείς. Ο καλλιτέχνης 

έκανε τη δουλειά του και απογείωνε 

με ένα παιγνίδι των λέξεων. 

Στις αρχές του Σεπτέμβρη που περνούσα 

από ένα ωραίο κρητικό χωριό (Μυρσίνη 

το όνομά του) είδα γραμμένο με μπογιά το 

σύνθημα για τη γλυκιά πατρίδα που λέγεται 

καρδιά. Μου μίλησε στην καρδιά ο 

ίδιος ο Ρασούλης. Όχι μόνο για το τραγούδι 

αλλά και γι’ αυτή την απίστευτη ικανότητά 

του να πλέκει σε λέξεις τις πιο 

όμορφες εικόνες. Χωρίς να το καταλάβω 

εστίασα το φακό μου στον τοίχο, θυμήθηκα 

το ταβερνάκι του Πατάπα, τα βάσανα 

του στρατού (τότε που δεν ήταν… κολέγιο 

η θητεία) και άρχισα να σιγοτραγουδώ… 

Αχ, Ελλάδα, σ’ αγαπώ! 

ΥΓ.. Τον Ρασούλη τον φωτογράφησα σε 

αίθουσα αεροδρομίου, μπροστά σ’ έναν 

αδρό τοίχο φωτισμένο από το θείο φως 

του απογεύματος. 

◗ 

Αχ, Ελλάδα, σ' αγαπώ 

και βαθιά σ' ευχαριστώ 

γιατί μ' έμαθες και ξέρω 

ν' ανασαίνω όπου βρεθώ 

να πεθαίνω όπου πατώ 

και να μη σε υποφέρω. 

Αχ, Ελλάδα, θα στο πω 

πριν λαλήσεις πετεινό 

δεκατρείς φορές μ' αρνιέσαι. 

Μ' εκβιάζεις, μου κολλάς 

σαν το νόθο με πετάς 

μα κι απάνω μου κρεμιέσαι. 

Η πιο γλυκιά πατρίδα είναι η καρδιά 

- Οδυσσέα, γύρνα κοντά μου - 

που τ' άγια χώματά της πόνος και χαρά 

καθένας είναι ένας που σύνορο πονά 

κι εγώ είμαι ένας κανένας που σας σεργιανά. 

Καθένας είναι ένας 

που σύνορο πονά 

κι εγώ είμαι ένας κανένας 

που σας σεργιανά.

ΥΠΕΡ Χ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2010 

◗


Η ρίζα λυκ- 

Γλυκοχαράζει στην ανατολή, σε κάποιο ψήλωμα 

του Νομού Λασιθίου. Παρακολουθώ 

τις ψαρόβαρκες, απολαμβάνω τον ήλιο 

που αναδύεται από το πέλαγο σαν ένας τεράστιος 

κιτρινόλευκος δίσκος και συλλογίζομαι 

τη… ρίζα λυκ! Λύκτος και Λύκαστος, 

πόλεις της Κρήτης. Λυκία, χώρα της Ανατολής. 

Λυκαυγές και λυκόφως. Και αμφιλύκη. 

Ύμνος στο φως! Κι αν η Λυκία θεωρήθηκε 

ως χώρα του φωτός, τι μπορεί να είναι η 

Λύκτος και η Λύκαστος; Πόλεις του φωτός, 

βέβαια! 

Ο ήλιος ανηφορίζει στο θόλο του, νομίζω 

πως στο βάθος βλέπω τη νεαρή μορφή 

που λέγεται Φαέθων να κοιτάζει από τα 

ύψη και να χορταίνει την ομορφιά του κόσμου. 

Πόσο δίκιο είχε ο Καζαντζάκης όταν 

μονολογούσε, μάλλον συνεπαρμένος, 

«όμορφη που ’ναι η Κρήτη». Νομίζω πως 

το πρωινό ξύπνημα την κάνει πιο όμορφη… 

Λυκαυγές, λοιπόν. Και λυκόφως. Η ρίζα 

λυκ-. Η ξεχασμένη γοητεία της λέξης. Ήχοι 

και χρώματα. Και αυτό το υπέροχο ροδόχρωμα 

της ανατολής. 

Όμορφη που ’ναι η Κρήτη… Όμορφη! 

◗


Η Ελλάδα της θάλασσας 

Κατάπλους ή απόπλους; Οι ώρες μοιάζουν, οι μέρες μοιάζουν, τα καλοκαίρια μοιάζουν σαν 

σταγόνες νερού θαλασσινού. Οι ναύτες ξέρουν να πετούν το σκοινί, απολαμβάνουν το στροβίλισμα 

στον αέρα πριν το δουν να προσγειώνεται κάθε φορά στη στεριά. Για τη ναυτοσύνη 

δεν είναι ούτε ρουτίνα, ούτε συνήθεια, μάλλον μοιάζει με τελετουργία που δεν ξεφτίζει ποτέ. 

Στιγμές από τη ζωή ενός ελληνικού λιμανιού, η νησιώτικη Ελλάδα μπορεί να συντηρεί το μύθο 

της, τα πλεούμενα έρχονται και φεύγουν τώρα και χιλιάδες χρόνια στα ίδια λιμάνια. 

Λίγη ώρα μετά την ανατολή (το λυκόφως που λέγαμε…) και η δύσκολη δουλειά της θάλασσας 

απαιτεί εγρήγορση. Το χοντρό ναυτικό σκοινί ανακατεύεται με τα νερά του λιμανιού, οι 

επιβάτες μπορούν να γεμίζουν τους κόσμους τους με την ομορφιά της ζωής και τον πυρετό 

της πρωινής εργασίας. 

Καλημέρα, Ελλάδα της θάλασσας. Των νησιών, της καρδιάς μας!


◗ 

Του χρόνου πάλι 

Αφιέρωμα σε ένα καλοκαίρι που πέρασε. Εικόνα Ελλάδας 

το χταπόδι στον ήλιο. Οι βάρκες, οι ψαράδες 

και ο παραλιακός οικισμός που ξαποσταίνει παραδομένος 

στην απογευματινή ραθυμία. Λιόπαστα, μελίχλωρα, 

λιοψημένα. Σας αφήνω να διαλέξετε τις 

λέξεις. Κάποια θα βρείτε να ταιριάζει στα γούστα 

σας. 

Χταπόδια στην απλώστρα του ήλιου, χταποδάκι στα 

κάρβουνα. Αντίο, ελληνικό καλοκαίρι. Καλημέρα, 

ήπιε χειμώνα του Αιγαίου. 

Του χρόνου πάλι.


Αποσπερίδας απόηχος 

Πόσο άδειοι μπορεί να είναι οι δρόμοι όταν 

δεν αντηχούν στους παλιωμένους τοίχους 

οι παιδικές φωνές; Απαντήσεις δεν υπάρχουν. 

Ίσως να υπάρχουν μόνο απορημένα 

βλέμματα που κοιτάζουν με καλοσύνη τον 

παράξενο ξένο με το φωτογραφικό φακό 

τον αδιάκριτο. 

Απλώς θυμήθηκα πως είχα ξαναπεράσει 

από δω. Πριν από 10 χρόνια; Πριν από 20; 

Πάντως, είχα ξαναπεράσει. Χωρίς φακούς. 

Μόνο που τότε τα σκαλοπάτια ήταν γεμάτα, 

έτσι όπως συνηθιζόταν παλιότερα στα 

χωριά μας. Να κάθονται οι γυναίκες στις 

άκρες των δρόμων, σε πεζούλια, σε πέτρες, 

σε δοκάρια και ν’ αποσπερίζουν κουβεντιάζοντας, 

να λένε ιστορίες και να 

διασώζουν το ήθος λες και ήταν μικρές τελετουργίες 

μύησης. 

Είναι μια γωνιά στον Ξιδά (επιμένω να 

αγαπώ τα χωριά με τα ονόματά τους, όχι 

με τις πλαστογραφήσεις της μνήμης). 

Ακόμη κι όταν βασιλεύει η μοναξιά, το 

χωριό είναι όμορφο… 

◗◗


ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ 

Οι μαθητές στηρίζουν 

την ανακύκλωση στα s/m Χαλκιαδάκης 

Μόνο παράδειγμα προς μίμηση, κυρίως για τους μεγαλύτερους, θα μπορούσε ν’ αποτελέσει η προσπάθεια των μαθητών 

του 5ου Γυμνασίου στις Μεσαμπελιές για συλλογή ανακυκλώσιμων υλικών & τηγανισμένου λαδιού. Οι μαθητές 

πήραν την πρωτοβουλία και, με το συντονισμό των καθηγητών τους, συνέλεξαν άχρηστες ηλεκτρικές συσκευές 

και δεκάδες μπουκάλια τηγανισμένου λαδιού, τα οποία παρέδωσαν στα κατάλληλα δοχεία στο κοντινότερο κατάστημα 

Χαλκιαδάκης επί της Ούλαφ Πάλμε. 

Για τους ανθρώπους των 

Σ/Μ Χαλκιαδάκης ήταν 

μια ευχάριστη έκπληξη. 

Είδαμε κι εμείς στα πρόσωπα 

αυ -τών των παιδιών 

μια καλύτερη γενιά, είδαμε τους 

μελλοντικούς πολίτες που θα σέβονται 

και θα προστατεύουν αποτελεσματικά το 

περιβάλλον. Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία 

χρόνια γίνεται σε πολλά σχολεία της 

πατρίδας μας πολύ σοβαρή προσπάθεια 

για παροχή πραγματικής παιδείας. Και, 

φυσικά, παιδεία δεν είναι μόνο η συσσώρευση 

χρήσιμων (ή και.. λιγότερο 

χρήσιμων) γνώ- σεων αλλά η διάπλαση 

▲ 

τα παιδιά, 

το μέλλον του 

τόπου μας, δίνουν 

το σύνθημα για 

ένα καλύτερο 

αύριο 

πολιτών με υπόβαθρο, 

κουλτούρα, κοινωνικές 

και περιβαλλοντικές ευαισθησίες. 

Στο 5ο Γυμνάσιο φαίνεται να γίνεται 

καλή δουλειά. Το υποκατάστημα ΧΑΛ- 

ΚΙΑΔΑΚΗΣ στην περιοχή γιόρτασε μαζί 

με τα παιδιά. Ήταν μια από τις λεγόμενες 

«μικρές χαρές» που προφέρει η ζωή. 

Και η χαρά αυτή γίνεται μεγαλύτερη όταν 

προέρχεται από τους αυριανούς πολίτες 

αυτού του τόπου. Το συμβολικό κέρασμα 

που πρόσφερε η διευθύντρια του 

υποκαταστήματος στους μαθητές δεν 

ήταν μια πράξη ανταμοιβής αλλά μια έμπρακτη 

συμπαράταξη στον 

αγώνα για ένα καλύτερο περιβάλλον. 

Οι άνθρωποι της εταιρείας έχουν 

αποδείξει πολλές φορές ότι είναι κομμάτι 

αυτής της κοινωνίας. 

Όχι μόνο αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες 

κοινωνικής και περιβαλλοντικής προσφοράς 

αλλά και είναι πρόθυμοι να σταθούν 

δίπλα σε κάθε πολίτη ή σε κάθε 

συλλογική κίνηση με ευγενείς στόχους. 

Μπράβο στους καθηγητές, μπράβο και 

στα παιδιά του 5ου Γυμνασίου Ηρακλείου. 

Και να το ξανακάνουν! 

20

Η ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΣ ΣΤΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟ 

Γη 

ΚΡΗΤΗ 

& 

ΑΝΘΡΩΠΟΙ 

Στις 22 Σεπτεμβρίου άνοιξε τις 

πύλες της στην αίθουσα του Λιμενικού 

Ταμείου Χερσονήσου η έκθεση 

φωτογραφίας της Έφης 

Ψιλάκη με τον γενικό τίτλο «Κρήτη: 

Γη και Άνθρωποι».

| KΡΗΤΗ: ΓΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ 

ΗΚρήτη των χρωμάτων, η Κρήτη του 

ονείρου, η Κρήτη του ανθρώπινου μόχθου. 

Ο φακός της Έφης σταματά με σεβασμό 

στον ιδρώτα του ζευγά, καταγράφει 

το πανηγύρι του θερισμού, υμνεί 

το διάχυτο φως του φθινοπώρου, παρακολουθεί 

την κίνηση της πεταλούδας 

και το παιγνίδι της με τα λουλούδια της 

άνοιξης. Το αιώνιο αυτό παιγνίδι φαίνεται 

να αποτελεί μια πρόκληση για την 

ίδια. Ο φακός δεν παρεμβαίνει στη φύση, απλώς μεταβάλλεται σε 

δυναμικό παρατηρητή της μετουσιώνοντας το χρώμα, το σχήμα, το 

φως σε τέχνη. 

Έχοντας παρακολουθήσει θεωρητικά μαθήματα φωτογραφίας σε 

Πανεπιστήμιο της Ισπανίας η Έφη Ψιλάκη είδε τη φωτογραφία ως 

τέχνη και παράλληλα κατανόησε την έννοια του τεκμηρίου, του 

ντοκουμέντου που εκφράζει μια εποχή με τρόπο άμεσο και εύληπτο. 

Παρακολούθησε τα σεμινάρια της Ελληνικής Φωτογραφικής 

Εταιρείας Κρήτης της οποίας είναι ενεργό μέλος και συμμετέχει σε 

παγκόσμια φωτογραφικά γεγονότα, έχοντας κατακτήσει δεκάδες 

χρυσά μετάλλια και άλλες σημαντικές διακρίσεις. 

Η έκθεση στο Λιμάνι της Χερσονήσου είναι ένα δείγμα της δουλειάς 

των τελευταίων τεσσάρων ετών. Ωστόσο, ο κόσμος που καταγράφει 

μοιάζει να κινείται σε πολλαπλούς χρόνους. Βρήκε τους 

τελευταίους καλλιεργητές δημητριακών, κατέγραψε τις προβιομηχανικές 

τεχνικές και προσπάθησε να συνθέσει με διαφορετικούς 

φωτισμούς, πάντα φυσικούς. Οι άνθρωποι της Κρήτης εμφανίζονται 

στους οικείους χώρους. Στο χωράφι, στο αλώνι, στο καφενείο. 

Και κοντά σε αυτές τις στιγμές της καθημερινότητας 

αισθάνεται κανείς τη γοητεία της τελετής. Ο αγιασμός είναι μια μετάβαση 

από το ανθρώπινο προς το θείο και στη φωτογραφία της 

Έφης το ανθρώπινο πρόσωπο λάμπει λουσμένο στο φως, αναδεικνύοντας 

το ακαταμάχητο εσωτερικό κάλλος. Στα λουλούδια 

του Μαρμακέτου αναδεικνύεται το κοινωνικό περιεχόμενο. Η αγαστή 

συνεργασία των κατοίκων ενός χωριού που εργάζονται εντατικά 

συνεχίζοντας μια πολύ παλιά λατρευτική παράδοση. 

Στην ενότητα με τις πεταλούδες η φωτογραφία φαίνεται να υμνεί 

τη φύση, να αφιερώνεται στα μικρά κλάσματα του χρόνου, την 

ώρα που ένα πολύχρωμο έντομο πλησιάζει το λουλούδι, την ώρα 

που καθίζει σε έναν κρητικό έβενο, την ώρα που προσπαθεί να 

ρουφήξει το νέκταρ από ένα ασήμαντο λουλουδάκι. Εικόνες ζωής, 

μηνύματα περιβαλλοντικής συνείδησης. Ο φακός της Έφης μας 

διδάσκει ότι ο κόσμος μας συντίθεται από αναρίθμητους μικρόκοσμους, 

μικροσυστήματα, που το καθένα λειτουργεί με τους δικούς 

του κανόνες. Μας αποκαλύπτει τη λεπτομέρεια και 

ταυτόχρονα συνθέτει μικρά σύνολα που όσο καλύτερα τα γνωρίζουμε 

τόσο περισσότερο τα αγαπάμε. 

24 

◗

ΥΠΕΡ Χ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2010


ΠEρΙβΑΛΛ á 

Μια όμορφη γιορτή για την παγκόσμια ημέρα 

των ζώων οργανώθηκε στο Χαλκιαδάκης ΜΑΧ 

Ν 

 

Μεγάλη επιτυχία είχε και η γιορτή που διοργανώθηκε 

στον παιδότοπο του Χαλκιαδάκης ΜΑΧ 

στη Νέα Αλικαρνασσό τη Δευτέρα 4 Οκτωβρίου, 

στο ευρύ πλαίσιο των εκδηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν 

υπό την αιγίδα των φιλοζωικών 

σωματείων Creta Animal Welfare και Ζωόφιλη Δράση στο 

Ηράκλειο, για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας των 

Ζώων. 

Δεκάδες παιδιά διασκέδασαν και έμαθαν για τα ζώα μέσα από 

δημιουργικό παιχνίδι, ζωγραφιές και χορό, ενώ είχαν την ευκαιρία 

να δημιουργήσουν καλλιτεχνικές κατασκευές με υλικά 

φιλικά προς το περιβάλ λον. 

▲ 

26 

Τη διοργάνωση ανέλαβε το Angel plans με το παιδικό εργαστήρι 

η Χώρα της Φαντασίας. Υποστηρικτές της εκδήλωσης 

ήταν η AMITA fun και νο νέο κατάστημα COSTIS εντός του 

Χαλκιαδάκης ΜΑΧ, προσφέροντας εκλεκτές γεύσεις σε μικρούς 

και μεγάλους. 

Ευχόμαστε να βάλουμε όλοι μαζί το λιθαράκι και να ευαισθητοποιηθούν 

οι νέες γενιές ώστε να είναι φιλικότερες προς τα ζώα 

για ένα αύριο με λιγότερα αδέσποτα και μία πιο πολιτισμένη 

εικόνα στις πόλεις μας. 

Ë

◗ 

Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΗΘΟΠΟΙΟΣ ΠΟΥ ΚΑΝΕΙ ΚΑΡΙΕΡΑ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ 

MANOS GAVRAS 

Η ζωή είναι 

ένα όμορφο δώρο!

| Η ΖΩΗ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΟΜΟΡΦΟ ΔΩΡΟ 

Ξεκίνησε από τις αλάνες του Ηρακλείου. 

Στη Β΄ Λυκείου του ζήτησαν να 

παίξει ένα ρόλο στο σχολικό θέατρο. 

Για να το αποφύγει ζήτησε να κάνει… 

τον ταμία της θεατρικής ομάδας. Χρειάστηκε 

να πλάσει πολλά όνειρα, να 

φανταστεί τον εαυτό του οικονομολόγο, 

μέχρι να απογειωθεί στο χώρο 

του θεάματος. Από τότε η πτήση συνεχίζεται. 

Τώρα ο Μάνος χτίζει τα όνειρά 

του στη Μητρόπολη του παγκόσμιου 

θεάματος… 

| Tης Έφης Ψιλάκη 

Ξεκίνησε από την Κρήτη παίζοντας ποδόσφαιρο 

στις αλάνες και κατέληξε στην 

Αμερική παίζοντας (όχι ποδόσφαιρο βέβαια, 

αλλά το δύσκολο παιγνίδι του θεάματος) 

πλάι σε πασίγνωστους ηθοποιούς. 

Ο λόγος για τον Μάνο Γαβρά, 

τον Ηρακλειώτη που έφτασε μέχρι το 

Λος Άντζελες, ξεκινώντας μια λαμπρή 

καριέρα. 

Υπάρχουν άραγε συνταγές επιτυχίες; 

Για τον Μάνο τα πράγματα είναι απλά. Εφοδιασμένος με πλούσιο 

ταλέντο, έπρεπε να δουλέψει σκληρά. Και να έχει «άστρο», 

όπως λέμε στην απλή γλώσσα. Πάντως, ο νεαρός ηθοποιός 

από την Κρήτη έχει καταφέρει πράγματα που για κάποιους άλλους 

θα μπορούσε να είναι άπιαστα όνειρα. 

Η μέχρι τώρα πορεία του περιλαμβάνει συμμετοχές σε επιτυχημένες 

ταινίες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, σκηνοθεσία 

δύο ντοκιμαντέρ και ενός μιούζικαλ και διδασκαλία σε 

σχολές υποκριτικής. Και είναι μόνο στην αρχή… 

Αυτή την περίοδο βρίσκεται στη Νέα Υόρκη όπου κάνει casting 

για ταινίες αλλά στο μυαλό του είναι πάντα η Ελλάδα. Σύμφωνα 

με τον ίδιο εμείς οι Έλληνες, ακόμα και με τόσες δυσκολίες και 

οικονομικά προβλήματα, ξέρουμε να ζούμε και να βρίσκουμε 

μικρές στιγμές ευτυχίας για να γλεντήσουμε και να πούμε 

«όπα» σαν ένας σύγχρονος Ζορμπάς, με τα πόδια ξυπόλητα 

αλλά την καρδιά γεμάτη... 

Τον συνάντησα στο τελευταίο ταξίδι του. Καλοκαιριάτικα. Όσο 

κι αν ήταν πιεσμένος, όσο κι αν ετοίμαζε το ταξίδι της επιστροφής, 

καταφέραμε να τα πούμε. Μεγάλο προσόν το να ξέρεις να 

διαχειρίζεσαι το χρόνο. Να τον χωρίζεις σε ώρες διακοπών, 

συντροφιάς με τους φίλους, δηλαδή σε χρόνο δουλειάς και 

χρόνο ζωής. Ο Μάνος επιστρέφει στην πόλη του, επιστρέφει 

στα παλιά σοκάκια που έχουν αλλάξει, μιλά για όλα με την 

άνεση ενός ανθρώπου που μπορεί να κάνει το βίωμα τέχνη. 

Δεν είναι τυχαίο πρόσωπο ο Μάνος Γαβράς, όπως δεν είναι 

τυχαίο και το γεγονός ότι δεν περιορίστηκε σε μια καριέρα στη 

μίζερη νεοελληνική πραγματικότητα, αλλά άνοιξε τα φτερά του. 

Αναλογίζομαι ότι πολλοί ταλαντούχοι παρέμειναν ισοβίως… ταλαντούχοι 

επειδή τους κατάπιε το σκοτάδι των μικρών (και μικρόψυχων) 

κυκλωμάτων. 

Λόγος μεστός, χωρίς υπεκφυγές, πνευματώδης, περιγραφικός. 

Τον ακούω να λέει ότι «η ζωή είναι ένα όμορφο δώρο που 

όμως διαρκεί λίγο» και σκέφτομαι πόσες ζωές αναλώθηκαν 

άδικα, πόσα απλά και συγχρόνως σπουδαία νοήματα κρύβει 

αυτή η ολιγόλεξη φράση. Νομίζω, Μάνο, ότι μια ζωή διαρκεί περισσότερο 

όταν ξέρεις να τη γεμίζεις, να μην την σπαταλάς σε 

δεύτερα πράγματα. Να, όπως ξέρεις να τη γεμίζεις εσύ! 

Ο Μάνος μπορεί να κινείται με μεγάλη άνεση ανάμεσα στο 

όνειρο και την πράξη, μπορεί να βλέπει καθαρά τον κόσμο και 

να διακρίνει τους στόχους του. Άλλωστε, σε ένα τόσο δύσκολο 

χώρο δεν έχει δικαίωμα να μην ονειρεύεται, όπως δεν έχει δικαίωμα 

και να μην… πατά τα πόδια του στη γη. Τη γη που μπο- 

30


31


ρεί να λέγεται Ελλάδα ή Αμερική. «Απού φελά (ωφελεί), παντού 

φελά», λέγανε οι παλιοί εδώ στην Κρήτη. Βήματα σίγουρα, 

λοιπόν. Εμείς να του ευχηθούμε απλά καλοτάξιδος. Όχι μόνο 

όταν ταξιδεύει από τον παλιό κόσμο προς το νέο. Αλλά και όταν 

ανοίγει τα δικά του φτερά για καινούργιους γαλαξίες και καινούργιες 

επιτυχίες. 

Η συζήτηση, λοιπόν, αρχίζει… 

Μίλησέ μας για τα παιδικά σου χρόνια στο Ηράκλειο. 

- Έχω όμορφες αναμνήσεις από τα παιδικά μου χρόνια στο Ηράκλειο. 

Είμαι από τους τυχερούς που πρόλαβαν το παιχνίδι στη 

γειτονιά. Και όταν λέω γειτονιά εννοώ τους δρόμους, τις αλάνες, 

τα πεζοδρόμια των γειτονικών σπιτιών. Κάθε χιλιοστό της… 

Θυμάμαι παίζαμε ποδόσφαιρο και το τέρμα ήταν στη μέση της 

διασταύρωσης Αντιστάσεως και Παπανδρέου. Αν κάποιος περάσει 

τώρα από εκεί και σκεφτεί ότι μερικές δεκαετίες πριν ως 

παιδιά στο σημείο εκείνο είχαμε στήσει γήπεδο, θα καταλάβει 

τι εννοώ. Όταν περνούσε κάποιο αυτοκίνητο, εμείς κάναμε στην 

άκρη και έπειτα συνεχίζαμε το παιχνίδι μας. Τώρα περιμένεις να 

βρεις κενό μεταξύ αυτοκινήτων για να περάσεις στην άλλη 

μεριά του δρόμου. 

Στη γειτονιά μου στεγάζονταν ακόμα τότε η πυροσβεστική υπηρεσία 

και πηγαίναμε συχνά από εκεί. Οι πυροσβέστες μας βοηθούσαν 

να φτιάχνουμε αυτοσχέδια πατίνια και άλλα τέτοια. Είχα 

μια απλή ζωή όπως κάθε άλλο παιδί της γειτονιάς μου αλλά 

πολύ όμορφη. Και φυσικά δεν θα ξεχάσω κατά τις 9 το βράδυ 

τους καλοκαιρινούς μήνες τη μητέρα μου να μου φωνάζει: «Μανόλη, 

το φαγητό είναι έτοιμο»! Συνήθως μπιφτέκια με τηγανητές 

πατάτες που ήταν το μόνιμό μου αίτημα εκείνη την εποχή. 

Ήταν η αποκορύφωση της ημέρας… 

Το μόνο που θυμάμαι ότι δεν μου άρεσε είναι όταν είχαμε τον 

τρύγο το καλοκαίρι και τις ελιές τον χειμώνα. Δεν υπήρξα μεγάλος 

fun του αθλήματος. Παρόλα αυτά πήγαινα για να βοηθώ 

τους γονείς μου. Βέβαια κατάφερνα να την σκαπουλάρω αρκετές 

φορές (γέλια). 

Πώς και πότε γεννήθηκε η ιδέα να γίνεις ηθοποιός; Υπήρξε 

κάποια θεατρική παράσταση ή κάποια κινηματογραφική ταινία 

που σε σημάδεψε; 

Δεν θα το έλεγα με αυτή την έννοια.. Η ιδέα μου ήρθε περίπου 

όταν ήμουν 18-19 και έψαχνα να δω τι είναι αυτό που πραγματικά 

θέλω να κάνω στη ζωή μου. Είχα περάσει από διάφορα 

στάδια όπως η μουσική (στο σχολειό έφτιαχνα μπάντες και 

groups και κάναμε συναυλίες). Επίσης κάποια στιγμή έκανα τον 

εαυτό μου να πιστέψει ότι θέλει να ασχοληθεί με τα οικονομικά. 

Δεν ήταν όμως παρά μια βεβιασμένη απόφαση που προέκυψε 

από ένα αναποφάσιστο εφηβικό μυαλό που βρισκόταν μπροστά 

σε ένα επαγγελματικό αδιέξοδο. Το μόνο που ήξερα πολύ καλά 

ήταν ότι δεν ήθελα να σπαταλήσω τη ζωή μου κάνοντας απλά 

μια δουλειά, αλλά να κάνω επαγγελματικά κάτι για το οποίο έχω 

πάθος. Έτσι λοιπόν ένιωσα την ανάγκη να δοκιμάσω αυτή τη 

μορφή έκφρασης που λέγεται υποκριτική, χωρίς, όμως, να έχω 

κανένα συγκεκριμένο ερέθισμα ή εμπειρία. Αντιθέτως όταν στη 

Β΄ Λυκείου η φιλόλογος μου πρότεινε να παίξω σε ένα θεατρικό 

που ανέβαζαν τότε εγώ της αρνήθηκα ευγενικά και προσφέρθηκα 

να κρατάω το ταμείο της παράστασης. Τώρα που το 

σκέφτομαι, πιο πολύ από το ψώνιο της ηλικίας ξεκίνησα και από 

32


◗◗ 

Ο Μάνος κινείται 

με μεγάλη άνεση ανάμεσα 

στο όνειρο και την πράξη.


μια βαθύτερη φωνή που μου έλεγε να κινηθώ προς τα εκεί περισσότερο 

παρά προς οτιδήποτε άλλο. 

Ηθοποιός σημαίνει φως; 

Να πω το κλασικό; Και ρεύμα και τηλέφωνο και τώρα αέριο. 

(γέλια). Σίγουρα είναι και αυτό μέρος της δουλειάς αλλά πολύ 

δευτερεύον όπως το αντιλαμβάνομαι εγώ. Ένας ηθοποιός που 

είναι πραγματικά ηθοποιός και όχι «επώνυμος» χρειάζεται όσο 

φως είναι αρκετό για να προβάλει και να πάει παρακάτω τη 

δουλειά του. Τουλάχιστον αυτοί οι άνθρωποι με αφορούν 

εμένα ως καλλιτέχνες. Όλα τα υπόλοιπα αφορούν τους tv stars 

και τους magazine stars που δεν έχουν καμία σχέση με τη δουλειά 

του ηθοποιού. 

Όπως διαβάζουμε στο βιογραφικό σου, έχεις σκηνοθετήσει 

δύο ντοκιμαντέρ και ένα μιούζικαλ και έχεις διδάξει σε σχολές 

υποκριτικής. Πόσο γοητευτικό είναι να βρίσκεται κανείς 

πίσω από την κάμερα; 

Όσο γοητευτικό είναι το να βρίσκεται και μπροστά. Πολλές 

φορές και περισσότερο γοητευτικό. Το θέμα δεν είναι αν η 

θέση σου είναι μπροστά ή πίσω από την κάμερα αλλά κατά 

πόσο αισθάνεσαι ότι «δημιουργείς». Αυτό είναι που σε κάνει 

να πετάς πραγματικά. Έχω βρεθεί σε όλες τις θέσεις κατά καιρούς: 

του σεναριογράφου, του σκηνοθέτη, του παραγωγού, του 

πρωταγωνιστή. Δεν είχε να κάνει με τη θέση που είχα στο project 

την εκάστοτε φορά, αλλά με το ίδιο το project και πόσο με 

αντιπροσώπευε. Παρόλα αυτά, αν είχα να διαλέξω θα διάλεγα 

του ηθοποιού. Εκεί για μένα παντρεύονται όλα, το κείμενο, η εικόνα, 

ο χαρακτήρας, τα συναισθήματα. 

Εκτός από την υποκριτική, τι άλλη εκπαίδευση έχεις λάβει; 

Έχω εκπαιδευτεί σε διαφορετικά είδη χορού, σε φωνητική, μουσικά 

όργανα, σκηνοθεσία και παραγωγή κινηματογράφου, 

γραφή σεναρίου, ξένες γλώσσες, καθώς και συγκεκριμένες 

προφορές και διαλέκτους. 

Ποιος είναι ο αγαπημένος σου ρόλος; 

Δεν έχω κάποιο συγκεκριμένο μοτίβο. Έχει και πάλι να κάνει 

με το project. Σε γενικές γραμμές, πάντως, μου αρέσει να παίζω 

αντιφατικούς χαρακτήρες. Αυτό που λέμε ιδιαίτερους ανθρώπους 

και πολυεπίπεδους χαρακτήρες. 

Και ποιος είναι ο ρόλος που θα ήθελες να παίξεις; 

Ένας από τους ρόλους που θα ήθελα να παίξω θα ήταν ένας 

αληθινός χαρακτήρας. Κάποιος κατά προτίμηση που είναι 

ακόμα εν ζωή, με τον οποίο θα μπορούσα να καθίσω ώρες ψάχνοντας 

τις πτυχές της ζωής του και έτσι να κάνω μια έγκυρη 

έρευνα και προσέγγιση πριν αρχίσω να χτίζω τον ρόλο. Δεν 

έχει να κάνει απαραίτητα με το αν αυτός ο άνθρωπος μεγαλούργησε 

στη ζωή του ή απλά απέτυχε. Κάθε άνθρωπος είναι 

ένας ήρωας μέσα του. Μικρός, μεγάλος, σημαντικός ή ασήμαντος. 

Δεν έχει σημασία. Δεν παύει να έχει ζήσει σαν ένας 

ακόμα ήρωας. 

Αν μπορούσες να διαλέξεις μερικούς ηθοποιούς με τους 

οποίους θα ήθελες να συνεργαστείς, ποιοι θα ήταν αυτοί; 

Αν μιλάμε για Έλληνες συναδέλφους δεν θέλω να αναφερθώ 

ονομαστικά για ευνόητους λόγους. Υπάρχουν όμως πολλοί ταλαντούχοι 

ηθοποιοί που με αρκετούς είχα την τύχη να συνερ- 

34


◗◗ 

Ό,τι κατακτάμε γίνεται 

αυτόματα φύση μας 

και μετά κοιτάμε πάλι 

μπροστά... 

35


γαστώ ήδη και με άλλους ελπίζω στο μέλλον. Από το εξωτερικό 

τώρα σίγουρα το όνομα του Daniel Day Lewis, του Robert 

Downey Junior, του Edward Norton, του Robert Duvall, του Vincent 

Cassel, του Javier Bardem, της Julian Moore, της Meryl 

Streep και αρκετών άλλων ανήκει σε αυτό που θα λέγαμε 

dream team για μένα. Αλλά ας το αφήσουμε στο όνειρο αυτό! 

(γέλια) 

Τι ήταν το πιο περίεργο ή το πιο απαιτητικό πράγμα που χρειάστηκε 

να κάνεις για κάποιο ρόλο; 

Επειδή είμαι φανατικός στο να χτίσω ένα ρόλο όταν έρχεται η 

ώρα, πραγματικά δεν υπάρχουν πολλά πράγματα που θεωρώ 

περίεργα ή απαιτητικά. 

Μίλησέ μου για τις συνθήκες δουλειάς. Πώς κατάφερες εσύ, 

ένας Έλληνας, να φτάσεις στην παγκόσμια μητρόπολη του 

θεάματος; 

Με Delta Airlines! (γέλια) 

Ειλικρινά δεν νιώθω ότι έχω φτάσει κάπου και μακάρι να μην 

το νιώσω ποτέ. Έτσι κι αλλιώς κάθε τι που κατακτάμε γίνεται 

αυτόματα φύση μας και μετά απλά κοιτάμε μπροστά. Αυτή είναι 

η φύση μας. Όχι από αχαριστία, καθόλου. Είμαι πολύ ευγνώμων 

για ό,τι έχω ζήσει ως τώρα. Απλά θέλω μόνο να έχω την 

υγεία μου για να ζήσω κι άλλες δυνατές εμπειρίες. Τίποτα άλλο. 

Η ζωή είναι ένα πολύ όμορφο δώρο μικρής διάρκειας από ένα 

ανώτερο ον και πρέπει να το παίρνουμε, να λέμε ευχαριστώ και 

να το χαιρόμαστε όσο περισσότερο γίνεται. Πάντα με ευγνωμοσύνη, 

αγάπη και ταπεινότητα. Ο λόγος που στα λέω αυτά 

είναι γιατί έτσι ακριβώς αντιλαμβάνομαι τη δουλειά μου. Όχι ως 

δουλειά αλλά ως ένα δώρο. Μια ζωή μέσα στη ζωή μου που 

στην ουσία είναι ένα και το αυτό. 

Δεν είμαι εδώ για να κατακτήσω τίποτα και δεν θέλω να αποδείξω 

τίποτα σε κανέναν. Ίσως κάποιος συμμαθητής μου μπορεί 

να μην έφυγε ποτέ από το Ηράκλειο, να μην έχει ζήσει 

τίποτα από όλα αυτά που έχω ζήσει εγώ, αλλά να έχει τα παιδιά 

του και την οικογένειά του και να νιώθει 10 φορές πιο τυχερός 

και ευτυχισμένος από εμένα. Κι έτσι είναι. Εγώ λοιπόν 

ζω τη δική μου ευτυχία, που δεν είναι ανταγωνιστική ούτε συγκρίσιμη, 

αλλά προσωπική και αφορά στο πώς χαίρομαι εγώ 

αυτό το δώρο που μου έχει δοθεί και λέγεται ζωή. 

Όσον αναφορά τώρα στις συνθήκες δουλειάς στην Αμερική, 

δεν νομίζω ότι είναι ανάγκη να αναφερθώ. Είναι κοινή λογική 

ότι στην Αμερική, και στο εξωτερικό γενικότερα, τα πράγματα 

λειτουργούν πολύ πιο επαγγελματικά, αξιοκρατικά, οι συνθήκες 

και οι αποδοχές είναι πολύ καλύτερες, και γενικά αισθάνεσαι 

ότι παλεύεις για ένα ανώτερο σκοπό και ότι ανά πάσα 

στιγμή είσαι ανοιχτός σε μεγάλες ευκαιρίες άσχετα με το αν δεν 

έρθουν ποτέ. Υπάρχουν όμως... 

Αυτά όμως όσον αφορά στις συνθήκες εργασίας. Γιατί υπάρχει 

και αυτό που λέμε τρόπος ζωής. Εκεί λοιπόν έχουμε τα εύσημα 

στην Ελλάδα. Ακόμα και με τόσες δυσκολίες και 

οικονομικά προβλήματα και όλα τα αρνητικά και τα χούγια που 

κουβαλάμε, ξέρουμε να ζούμε και να βρίσκουμε μικρές στιγμές 

ευτυχίας για να γλεντήσουμε και να πούμε «όπα» σαν ένας σύγχρονος 

Ζορμπάς, με τα πόδια ξυπόλητα αλλά την καρδιά γεμάτη... 

Αυτό δεν υπάρχει στην Αμερική… 

Τελικά πόσο μεγάλη είναι η απόσταση ανάμεσα στην Ελλάδα 

και το Hollywood; 

15 ώρες με το αεροπλάνο, 15 δεκαετίες σε χρόνο, αλλά ίσως 

και 15 λεπτά... Ποιος ξέρει, ο χρόνος γίνεται υποκειμενικός αν 

το θελήσουμε. Από εμάς εξαρτάται. 

Προτεραιότητα για μένα όταν αναλαμβάνω ένα ρόλο έχει ο χαρακτήρας 

που φτιάχνω και πώς θα τον υποδυθώ όσο πιο πιστά 

και αληθινά μπορώ και να μην λειτουργώ ως Μάνος. 

Μία από τις τελευταίες προσθήκες στο βιογραφικό σου είναι 

η συνεργασία με τον Alan Poul, έναν από τους σκηνοθέτες 

της εξαιρετικής σειράς Six Feet Under, και με την Jennifer 

Lopez στην ταινία The Back-up Plan. Πόσο διαφορετικό και 

πόσο δύσκολο είναι να συμμετέχει κανείς σε μία χολιγουντιανή 

παραγωγή; 

Oι δυο λέξεις που ανέφερες είναι το κλειδί και η απάντηση. 

Είναι πολύ «δύσκολο». Αν κάποιος δεν έχει περάσει τη διαδικασία 

δεν θα καταλάβει πόσο. Η λέξη ανταγωνισμός σε αυτό το 

επίπεδο αποκτά άλλη σημασία που πρέπει να τη νιώσεις για να 

καταλάβεις. 

Όταν όμως επιτέλους καταφέρεις να περάσεις, τότε πας στο 

«διαφορετικό». Που είναι τόσο μαγικό. Αισθάνεσαι σαν πρίγκιπας. 

Μιλώντας πάντα φυσικά για μια μεγάλη παραγωγή σαν 

κι αυτή. Σε προσέχουν όλοι σαν να είσαι από γυαλί, όλα είναι 

στη θέση τους, τα πάντα λειτουργούν ρολόι, έχεις όλες τις ανέ- 

36


σεις και τις πολυτέλειες. όχι γιατί σε αγαπούν ή σε θεωρούν 

ξεχωριστό αλλά γιατί απλά έτσι είναι. Αυτές είναι οι συνθήκες 

για να μπορείς κι εσύ να δώσεις τον καλύτερο εαυτό σου χωρίς 

νεύρα, άγχος και stress. Είναι μέρος της διαδικασίας. Για δύο 

μέρες και δύο μικρές σκηνές που γυρίσαμε με την Jennifer 

Lopez, μου φέρθηκαν σαν να ήμουν ο πρωταγωνιστής της ταινίας. 

Με δικό μου διπλό trailer, προσωπικό οδηγό, menu για να 

μπορώ να παραγγείλω ακόμα και vegetarian στον προσωπικό 

μου χώρο. Ένα ευχαριστώ σε όλους τους συνεργάτες, συμπεριλαμβανομένης 

και της Jennifer. Ξέρω ότι το περιγράφω ως 

ιδανικό αλλά δεν μπορώ να του βρω λάθος από τη στιγμή που 

δεν είχε. 

Τελικά υπάρχει... υποστηρικτικό σχέδιο για τον ελληνικό κινηματογράφο; 

Δεν υπάρχει, αν εννοείς κάτι από τον δημόσιο τομέα ή από 

καμιά ακαδημία σινεμά ή από κάποιον κρατικό φορέα. Αν και 

πρόσφατα δημιουργήθηκε Ακαδημία Κινηματογράφου, που δεν 

έχει προλάβει ακόμα να δείξει τις δυνατότητές της. Έχουν εμπλακεί, 

όμως, αρκετοί αξιόλογοι άνθρωποι και παρά τους χαλεπούς 

καιρούς που ζούμε, ελπίζω κάποια στιγμή να φανούν 

σημαντικά αποτελέσματα. 

Από την άλλη μεριά υπάρχουν κάποια σημαντικά βήματα από 

μία-δυο εταιρίες παραγωγής που από όσο ξέρω σχεδιάζουν 

για το μέλλον τη δημιουργία αρκετών ταινιών σε σχέση με τα 

προηγούμενα χρόνια και με αρκετά υψηλό επίπεδο παραγωγής. 

Επίσης υπάρχει και μια μικρή κίνηση όσον αφορά σε συμπαραγωγές 

από ελληνικής πλευράς κάποιων ξένων ταινιών. 

Όλα αυτά βέβαια από τον ιδιωτικό τομέα. Μένει να δούμε τα 

αποτελέσματα. Όπως και να έχει, όμως, πιστεύω ότι η επόμενη 

δεκαετία του ελληνικού cinema θα είναι κλάσεις ανώτερη από 

τις προηγούμενες δεκαετίες με περισσότερες και πιο αξιόλογες 

παραγωγές. 

Ποιες είναι οι πιο ευχάριστες στιγμές ενός ηθοποιού; 

Όταν μαθαίνει ότι πήρε ένα ρόλο που επιθυμούσε πολύ… 

Η ώρα που ζει τον ρόλο του (μιλάμε για μικρές σε διάρκεια στιγμές 

που όμως σου δίνουν μια απερίγραπτη αίσθηση και σε κάνουν 

μερικές φορές να νιώθεις ότι πραγματικά πετάς)… Και 

τέλος, ειδικά όταν το αποτέλεσμα είναι καλό, είναι το χειροκρότημα 

και η αποδοχή του κόσμου στην πρεμιέρα, είτε μια 

απλή κουβέντα από έναν περαστικό στο δρόμο. 

Και οι λιγότερο ευχάριστες; 

Όταν χάνεις έναν ρόλο που ήθελες πολύ. 

Όταν έχεις μείνει εκτός δουλειάς. 

Όταν η δουλειά που έχεις κάνει δεν τυγχάνει αποδοχής από τον 

κόσμο. 

Τι περιλαμβάνουν τα σχέδιά σου για το μέλλον; 

Αυτό το διάστημα έχω φτιάξει τη βάση μου στη Νέα Υόρκη 

όπου και κάνω castings. Τον ερχόμενο Οκτώβριο και Νοέμβριο 

θα συμμετάσχω σε δύο αμερικανικές ταινίες με δύο πολύ δύσκολους, 

διαφορετικούς μεταξύ τους και ιδιαίτερα ενδιαφέροντες 

ρόλους. Για οτιδήποτε άλλο δεν ξέρω. 

Η κάθε μέρα μπορεί να σου αλλάξει την επόμενη. Αυτή ,άλλωστε, 

είναι και η φύση της δουλειάς που επέλεξα. x 

37

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ ΜΠΙΚΑΚΗ 

ΑΠΟ ΤΑ ΑΣΤΕΡΟΥΣΙΑ 

Ο Κρητικός που 

κατάφερε 

να σταματήσει 

τον Αττίλα 

ΚΑΤΕΣΤΡΕΨΕ ΕΝΑΝ ΟΥΛΑΜΟ 

ΑΡΜΑΤΩΝ ΜΑΧΗΣ 

ΚΑΙ ΔΙΕΛΥΣΕ EΝΑ ΤΑΓΜΑ 

ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΠΕΖΙΚΟΥ!!! 

TOY | Nίκου Ψιλάκη 

◗◗ 

38

Συγκλονίστηκα με την ιστορία του Μανώλη 

Μπικάκη, ενός Κρητικού από τον Αμύγδαλο 

Αστερουσίων, που δεν είναι πια στη ζωή. Δεν 

τον ήξερα, δεν ήξερα τίποτα για τη ζωή και τη 

δράση του. Κάποιος φίλος μου έστειλε ένα κείμενο 

από το διαδίκτυο, όπου περιγράφεται η 

δράση του. Έτσι άρχισε μια μικρή έρευνα γύρω 

από μια εντυπωσιακή μορφή της κυπριακής 

τραγωδίας. Επειδή στο αρχικό κείμενο αναφερόταν 

ότι καταγόταν από την Ασί Γωνιά, αναζήτησα 

εκεί τους συγγενείς του. Τελικά τους 

βρήκα στον κάμπο της Μεσαράς, όπου έχουν 

μετοικήσει οι κάτοικοι των έρημων σήμερα 

ποιμενικών οικισμών των Αστερουσίων. 

Ποιος ήταν, λοιπόν, ο Μπικάκης; 

Ένας απλός Έλληνας στρατιώτης 

που τα έβαλε με ολόκληρο στρατό 

και ξεκλήρισε έναν ουλαμό αρμάτων 

μάχης και ένα τμήμα του 

τουρκικού πεζικού. Βρέθηκε με 

ελάχιστα πολεμοφόδια μέσα σε 

έναν απίστευτο καταιγισμό 

πυρών. Ήξερε καλά πως κανένα 

βλήμα δεν έπρεπε να πάει χαμένο. 

Δεν είχε δικαίωμα να αστοχήσει. Και τα κατάφερε! 

Κατέστρεψε εχθρικά τανκς, γκρέμισε, πυρπόλησε. Ήταν οι 

μέρες που η Χούντα της Αθήνας είχε προδώσει την Κύπρο 

μέσα σε ένα απίστευτο μίγμα ανοησίας και έπαρσης. 

Μετά από μια ραδιοφωνική εκπομπή άρχισε να ξετυλίγεται 

μπροστά μου, σαν ταινία κινηματογραφική, η ζωή ενός ανθρώπου 

που κατάφερε να γλιτώσει μέσα από τα δόντια του 

Αττίλα, αλλά τον κατάπιε το θηρίο που λέγεται άσφαλτος μια 

θλιβερή ημέρα του 1994, όταν ο Μανώλης ήταν μόλις 40 

χρονών! Με τη βοήθεια των συγγενών του μίλησα με την 

αγαπημένη του σύντροφο, τη Νίκη (όχι Ελένη όπως γράφεται 

στο διαδίκτυο). Είναι μια ευγενέστατη Κυρία με πλατύ χαμόγελο, 

είναι το μικρό κορίτσι που σκεφτόταν ο ήρωας της 

Κύπρου εκείνες τις δύσκολες ημέρες του 1974. 

Ο Μανώλης Μπικάκης είναι το παλικαρόπουλο που 20 χρονών 

τα έβαλε μόνος του με ολόκληρο τον Αττίλα! Διέλυσε 

έξι τανκς μέσα σε λίγα λεπτά, σε μια κρίσιμη στιγμή της κυπριακής 

ιστορίας, λίγο πριν την ανακωχή. 

Τα παιδικά χρόνια 

Τούτο το «ρεπορτάζ» γράφεται, λοιπόν, με μεγάλη καθυστέρηση. 

Δεν ξέρω αν είχε μιλήσει ο Μανώλης ποτέ δημοσίως, 

αν είχε αναφερθεί στα απίθανα περιστατικά που 

συνέθεσαν το μωσαϊκό της ζωής του. Ζήτησα από την κυρία 

Νίκη να ξεδιπλώσει το κουβάρι των δικών της αναμνήσεων, 

να μεταφέρει τις αφηγήσεις του Μανώλη της, αφού υπήρξε 

το πιο κοντινό του πρόσωπο. Επίσης, πολλές πληροφορίες 

οφείλονται στην αδελφή του Κατερίνα, τον ανιψιό του 

Γιώργη Σπιθάκη, στη θεία του και σε άλλους συγγενείς και 

φίλους της οικογένειας. Ίσως να ενδιαφέρει πολύ λίγο η 

προ του 1974 ζωή του Μπικάκη, αφού τα συγκλονιστικά γεγονότα 

εκείνου του Αυγούστου επισκιάζουν κάθε άλλη περίοδο. 

39

| Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΠΟΥ ΚΑΤΑΦΕΡΕ ΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗΣΕΙ ΤΟΝ ΑΤΤΙΛΑ 

να περιγράψει το σκηνικό. Με συγκινεί καθώς διαβάζω το γράμμα 

της: «Αν θέλεις να γράψεις ένα βιβλίο, έλα να με βρεις να σου διηγηθώ 

ιστορίες που ούτε στα παραμύθια δεν τις έχεις ακούσει…» 

Ναι, κυρία Κατίνα, γιατί και οι ζωές μας μοιάζουν με παραμύθια. Και 

περισσότερο η ζωή του Μανώλη. Συνεχίζει η Κατίνα: 

«Έχει ο πατέρας μου ένα αδελφό στους Στόλους [χωριό της Μεσαράς], 

εκεί τον πήρε και ετελείωσε το Δημοτικό. Πήγαινε στο σχολείο 

όταν δεν ήταν άρρωστος, δηλαδή αρά και πού». 

Η περιπέτεια δεν τελειώνει. Πηγαίνει σε άλλον συγγενή, στον Άγιο 

Θωμά. Ζωή χωρίς λύτρωση για ένα παιδί που δεν υπήρξε ουσιαστικός 

θύτης αλλά άτυχο θύμα μιας κακιάς στιγμής. Έτσι κυλούν οι 

μήνες και το παιδί μεγαλώνει χωρίς τη μητρική στοργή… 

Κατίνα: «…Μετά αγοράσαμε ένα σπίτι στο Ασήμι, πήγε η αδελφή μου 

και του έκανε παρέα… άρχισε να μαθαίνει επιπλοποιός. Πήγαινε η 

μητέρα μας να το δει. Όταν έφευγε εκείνη την ακολουθούσε δυο και 

| Οι γονείς του. Κάτω, σε οικογενειακές στιγμές. 

Ωστόσο, η ζωή αυτού του ανθρώπου ήταν μια διαρκής περιπέτεια. 

Ήταν μόλις 11 χρονών όταν έφευγε πικραμένος και απελπισμένος 

από το χωριό του. Ένα παιδικό παιγνίδι ήταν αιτία. Δυο ξαδελφάκια 

περιεργάζονταν ένα όπλο. Το βρήκαν στα βουνά, στη μάντρα της οικογένειας. 

Το όπλο εκπυρσοκρότησε. Το παιδί που βρέθηκε απέναντι 

από την κάνη διαλύθηκε κυριολεκτικά. 

Η Κατίνα, η αδελφή του Μανώλη, είχε την καλοσύνη να μου στείλει 

ένα εκπληκτικό κείμενό της, ένα γράμμα οκτώ σελίδων τετραδίου. 

Εξιστορεί τα γεγονότα με τον ατόφιο λαϊκό λόγο που γίνεται συγκλονιστικός 

στην απλότητά του. Γράφει η Κατίνα: 

«Το 1966 διακοπές του Πάσχα, ο αδελφός μου, 11 χρονών, και τα 

δυο παιδιά του θείου μου, έξι το μικρό και οκτώ το άλλο, πήγαν στη 

μάντρα όπου είχαμε τα πρόβατα. Εκεί ήταν η μάνα τους και έφτιαχνε 

το γάλα. Βρήκαν ένα όπλο στη μάντρα, το περιεργαζότανε, πήρε 

φωτιά αυτό και σκοτώθηκε το 6 χρονών Αντωνιό. Δεν περιγράφεται 

τι έγινε αφού εβρέθηκε το όπλο στο χέρι του Μανώλη». 

Θρήνος στον Αμύγδαλο. Ο Μανώλης δεν επιστρέφει στο χωριό. 

Πώς μπορεί να σκεφτεί ένα 11χρονο παιδί ότι η ουσιαστική ευθύνη 

ανήκε όχι στα παιδιά, ανήκε σε άλλους, ίσως σε ένα κακό παιγνίδι 

της τύχης; Λίγες μέρες μετά φεύγει και από το χωριό. Από τη στεναχώρια 

αρρωσταίνει. Νιώθει σαν χαμένος σε έναν κόσμο που δεν 

μπορούσε να του παράσχει ουσιαστική στήριξη. Η Κατίνα δεν τολμά 

τρία χιλιόμετρα έξω από το χωριό. Η μάνα φοβόταν, του έλεγε: 

- Γύρισε, παιδί μου, πίσω γιατί είσαι μοναχός και μακριά και δεν 

κάνει να είσαι μόνος… 

Και της έλεγε: 

- Άσε με ακόμη λίγο…” 

Δεν είχε χορτάσει την αγκαλιά της μάνας. 

Δεν πήγε στο γάμο της Κατίνας ο Μανώλης. Δεν ξαναπήγε στο 

χωριό, όπου όλα του θύμιζαν εκείνη τη φρικτή κατάληξη ενός παιγνιδιού. 

Άλλωστε, όλα τα παιδιά παίζουν με τα όπλα. Συνήθως, 

όμως, τα όπλα είναι ψεύτικα. 

Για πρώτη φορά ξαναγύρισε στον Αμύγδαλο μετά την απόλυσή του 

από το στρατό. Αλλά τότε δεν ήταν το Μανωλιό του 1966. Ήταν ο 

ήρωας της Κύπρου! 

Μόνος εναντίον όλων! 

Προσπαθώ να ανασυνθέσω την εποχή του χαμού, τις πικρές ημέρες 

του Ελληνισμού, βασιζόμενος κυρίως στις πληροφορίες που 

πρόθυμα (και πρόσχαρα) μου έδωσε η Νίκη, στις μνήμες των στενών 

συγγενών του και στις τοπογραφικές και ιστορικές πληροφορίες 

που έλαβα από τον καλό μου φίλο, τον ιστορικό ερευνητή 

Κωστή Κοκκινόφτα (επιστημονικό συνεργάτη στο Πολιτιστικό Ίδρυμα της Μονής Κύκκου). 

40

| Οι συνηθισμένες αναμνηστικές 

φωτογραφίες από το στρατό.. 


◗ 

Τελικά, ο Μπικάκης 

ήταν αλάνθαστος. 

Δεν του περίσσευε ούτε ένα βόλι. 

Κύπρος 1974. Μια μέρα μετά τη μεγάλη γιορτή της Παναγιάς, Αύγουστος 

μήνας. Ο Μανώλης Μπικάκης είναι μόλις 20 χρονών (είχε 

γεννηθεί το 1954), παλικάρι γεροδεμένο. Υπηρετούσε στις Ειδικές 

Δυνάμεις, ήταν ένας από τους καταδρομείς εκείνους που είχαν μεταφερθεί 

από τα Χανιά στην Κύπρο για να αντιμετωπίσουν τους εισβολείς 

του Αττίλα. Κανείς δεν ήξερε πού θα πήγαιναν όταν 

επιβιβάστηκαν στο αεροπλάνο. Τους είπαν απλά ότι επρόκειτο να 

πάνε στη Ρόδο. Η μετάβαση στην Κύπρο και η περιπέτεια της προσγείωσης 

των ελληνικών πολεμικών αεροπλάνων συνιστούν λεπτομέρειες 

που δεν χωρούν σε αυτό το κείμενο, έχουν άλλωστε 

γραφτεί πολλές φορές. Στην Κρήτη η οικογένειά του δεν ήξερε τίποτα. 

Όταν άκουσαν όμως για αλεξιπτωτιστές που έφυγαν από τα 

Χανιά, οι συγγενείς πάγωσαν. Ήξεραν ότι ο Μανώλης θα ήταν ένας 

απ’ αυτούς. «Τηλεφωνώ στη μονάδα του, λέει τώρα η Κατίνα, δεν 

απαντούσε κανείς. Μετά από πεντέξι μέρες μου είπαν πως δεν μπορούν 

να μιλήσουν και πως είναι καλά… Έλιωνα χωρίς να ξέρω τι γινόταν 

όσο περνούσαν οι μέρες. Ξαναπαίρνω μια μέρα τηλέφωνο 

και τους ζητώ ευθέως να μου πουν αν είναι σκοτωμένος, αιχμάλωτος, 

αν είναι ζωντανός. Και μου λέγανε πάντα: δεν ξέρομε, δεν μπορούμε, 

όταν είναι κάτι θα ειδοποιήσουν τον πατέρα του…» 

Εκείνη τη μέρα του Αυγούστου, λοιπόν, ο Μανώλης βρέθηκε στη 

Λευκωσία, κοντά στη Σχολή Γρηγορίου, σε θέση άμυνας. Από την 

προ-προηγούμενη μέρα είχε αρχίσει το δεύτερο μέρος της τραγωδίας. 

Η επέλαση των εισβολέων, η προσπάθεια κατάληψης της Αμμοχώστου, 

ο εγκλωβισμός των χωριών προς την περιοχή της 

Καρπασίας. Οι μάχες γύρω από τη Λευκωσία είναι σκληρές. Οι 

Τούρκοι προσπαθούν με κάθε τρόπο να εξασφαλίσουν τον έλεγχο 

όσο το δυνατόν περισσότερων εδαφών, να στραγγαλίσουν την 

Πρωτεύουσα, να την αποκλείσουν από μεγάλα τμήματα της ενδοχώρας. 

Σήμερα, με τη γνώση των γεγονότων που ακολούθησαν, 

μπορούμε να κατανοήσομε τους λόγους. Το ίδιο βράδυ επρόκειτο να 

υπογραφεί ανακωχή. 

Ο Μανώλης βρέθηκε με ένα συνάδελφό του στη γραμμή του πυρός. 

Είχε διασπαστεί η μοίρα και είχαν απλωθεί οι άνδρες για να απο- 

41


κρούσουν καλύτερα τις εχθρικές επιθέσεις. Μέσα στη βροχή από 

σφαίρες, στις συνεχείς εκρήξεις και στα πυρά του εχθρού οι δυο 

σύντροφοι χάνονται μεταξύ τους. Οι λόγοι είναι άγνωστοι, αλλά κατανοητοί. 

Λίγο να μετακινήθηκαν προς αντίθετες κατευθύνσεις, λίγο 

να άλλαξαν θέσεις… Άλλωστε οι Τούρκοι είχαν την αεροπορική υπεροπλία. 

Μαχητικά και βομβαρδιστικά πετούσαν διαρκώς προς κάθε 

κατεύθυνση. 

Αληθινή κόλαση ο τόπος που σήμερα περιγράφεται απλά ως «νεκρή 

ζώνη». Το εικοσάχρονο παλικάρι από την Κρήτη έχει ένα αντιαρματικό 

όπλο ΠΑΟ στον ώμο του και μόλις οκτώ βλήματα στη διάθεσή 

του. Όπως είπαμε, ο άλλος στρατιώτης, Μπινιχάκης το όνομά του, 

είχε χαθεί. Τον φώναξε μερικές φορές ο Μανώλης αλλά απόκριση 

δεν πήρε. Ήταν, άλλωστε, πολύ δύσκολο να ακούσει κανείς ανθρώπινη 

φωνή μέσα σε εκκωφαντικούς ήχους και πυροβολισμούς. 

Συγκλονίστηκε ο Μανώλης. Μπροστά στις μπούκες των αρμάτων 

σκεφτόταν αυτό το άτυχο παιδί, το σύντροφό του, που πίστευε ότι 

χτυπήθηκε από βόλι εχθρικό. Αψήφησε τον καταιγισμό και άρχισε 

να ψάχνει για το άψυχο κουφάρι του. Δεν έβρισκε τίποτα. Ωστόσο, 

ένας ουλαμός αρμάτων προχωρούσε προς το μέρος του. Βρίσκονταν 

μόλις 300 μέτρα μακριά. Ήταν ζήτημα χρόνου να χαθεί κι ό ίδιος. 

Έρποντας κινήθηκε προς το όπλο και τα οκτώ βόλια που είχε στη 

διάθεσή του. Πήρε ένα, όπλισε. 

«Βρισκόταν μέσα σε κάτι χαρακώματα ο Μανώλης, όταν είδε τα άρματα 

μάχης να κατευθύνονται προς το μέρος του», λέει η Νίκη. 

«Χωρίς να χάσει καιρό σημαδεύει το πρώτο και το πετυχαίνει»… 

Ήταν ένα θηρίο Μ48, αμερικάνικης κατασκευής. Από τα πιο βαριά 

που χρησιμοποιήθηκαν στην εισβολή. Η βολή του παλικαριού από 

τα Αστερούσια κάνει συντρίμμια το αμερικάνικο θηρίο. 

Αυτή ήταν η αρχή. Ο εικοσάχρονος πολεμιστής βρίσκεται πια ανάμεσα 

σε διασταυρούμενα πυρά. Προσπαθούν όλοι να τον πετύχουν. 

Εκείνος, λες κι είναι μεθυσμένος (θυμάστε το «αθάνατο κρασί του 

21» που έγραφε ο μεγάλος Παλαμάς;) Δεν υπολογίζει το θάνατο. 

Έπρεπε να υπερασπιστεί ένα λόφο και να μην αφήσει τους Τούρκους 

να περάσουν. Η περιοχή βρίσκεται κοντά στο σημερινό κόμβο 

«Κολοκασίδης», σε ένα στρατηγικό σημείο για τον έλεγχο της 

πόλης. Πολύ κοντά ήταν ο δρόμος προς Μόρφου και Γερόλακκο και 

περνούσε δίπλα από τη σχολή Γρηγορίου. Κι εκεί στο Γερόλακκο 

ήταν η βάση της ΕΛΔΥΚ, της Ελληνικής Δύναμης Κύπρου. 

Μόνος ο στρατιώτης Μπικάκης απέναντι σε ολόκληρο στρατό. Λέγεται 

πως απέναντί του βρίσκονταν έξι ή οκτώ άρματα μάχης που 

καθάριζαν το έδαφος και ακολουθούσε το τουρκικό πεζικό, ένα ολόκληρο 

τάγμα. Σέρνεται στο χώμα για να μη γίνει αντιληπτός. Είχε 

αρχίσει να πλησιάζει το δεύτερο άρμα. Στέκεται παλικαρίσια απέναντί 

του, το σημαδεύει, πυροβολεί. Εύστοχη και τούτη η βολή. Το 

42


| Επίσημες πιστοποιήσεις. Ωστόσο, η δράση του ήταν πολύ μεγαλύτερη. 

θηρίο Μ48 γίνεται συντρίμμια και τα καύσιμά του αρπάζουν φωτιά. 

Του μένουν πια μόνο έξι βλήματα. Έπρεπε να διατηρήσει την ψυχραιμία 

του και, κυρίως, να είναι απόλυτα εύστοχος. Σημαδεύει το 

τρίτο τανκ. Πάει κι αυτό! Ο Μανώλης μετακινείται από τη μια θέση 

στην άλλη. Κουβαλά το όπλο, μεταφέρει τις βολίδες, γλιστρά ανάμεσα 

στις σφαίρες, αιφνιδιάζει τους απέναντι. 

Δυο άλλα άρματα μάχης, αυτά που ακολουθούσαν, αλλάζουν κατεύθυνση. 

Κανείς δεν έμαθε αν τα πληρώματά τους φοβήθηκαν ή αν 

προσπάθησαν να μετακινηθούν για να αντιμετωπίσουν τον απρόσμενο 

αντίπαλο. Η Νίκη δεν είναι σίγουρη για τις λεπτομέρειες, ούτε 

για την ακριβή διαδοχή των γεγονότων. Ο Μανώλης απέφευγε να 

μιλά πολύ γι’ αυτά, τα θεωρούσε όλα πολύ φυσιολογικά, πίστευε 

απλά ότι «έκανε αυτό που έπρεπε να κάνει». Είναι, όμως, σίγουρη 

ότι κατέστρεψε και το επόμενο άρμα, αυτό που ακολουθούσε, δηλαδή 

το έκτο. Ένα άλλο άρμα ξεμυτίζει από το κτήριο του σχολείου, 

όπου κρυβόταν. Μόλις εμφανίστηκε το βάζει ο Μανώλης στο στόχαστρο. 

Αλάθητος σκοπευτής ο Μπικάκης. Φωτιές ξεπετάγονται 

μέσα από τα διαλυμένα σιδερικά. 

Οι βολίδες τέλειωναν πια. Έμεναν μόλις τρεις. Έμενε κι ένα τανκ. Οι 

μαρτυρίες από δω και μετά είναι μπερδεμένες. Κρίμα που δεν ζει ο 

ίδιος να τις ξεκαθαρίσει και να δώσει την εικόνα ενός ήρωα, ενός 

παλικαριού που περιφρόνησε τον θάνατο. Τελοσπάντων, ο Μανώλης 

κατάφερε να εγκλωβίσει στο στόχαστρό του και το έκτο άρμα 

μάχης. Το επίσημο χαρτί που του έδωσε το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας 

κάνει λόγο για τέσσερα. Λίγη σημασία έχει, αλήθεια, αν κατέστρεψε 

τέσσερα ή έξι άρματα μάχης συνολικά. Αλλά, το χαρτί αυτό 

υπογράφηκε λίγες ημέρες μετά, τον Σεπτέμβρη. Ήταν δύσκολο να 

γίνει ακριβής αποτίμηση. 

Το τουρκικό τάγμα διασκορπίστηκε. Βρήκαν ένα κτήριο και κατέφυγαν 

εκεί με τη βοήθεια της αεροπορίας. Όσο για τον Μπικάκη… 

αυτός ήταν πραγματικά άφαντος. Ήξερε να κρύβεται, να μετακινείται, 

να μη δίνει στόχο. Όπως έλεγε μετά, πίστευε ότι είχε ξεγελάσει 

τους Τούρκους που δεν ήξεραν τι είχαν να αντιμετωπίσουν, δεν ήξεραν 

πόσος στρατός, πόσοι βαρεοπλίτες κρύβονταν στο λόφο. Και 

ξαφνιάστηκαν γιατί ήξεραν ότι η περιοχή είχε θεωρηθεί προσπελάσιμη 

μετά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις της αεροπορίας τους. 

Μετακινούμενος διαρκώς ο Μανώλης με το βαρύ όπλο ΠΑΟ (Πυροβόλο 

Άνευ Οπισθοδρομήσεως) στον ώμο και με μόνο δυο βολίδες 

στη διάθεσή του, βλέπει τους άνδρες του πεζικού να 

καταφεύγουν στο κτήριο. Οι δυο βολίδες αρκούσαν να τους πετσοκόψει. 

Δεν του έμενε πια τίποτα. Ήταν ολομόναχος, χωρίς πυρομαχικά, 

χωρίς ελπίδα. 

«Μου έλεγε ότι πίστευε στη σωτηρία του», θυμάται η Νίκη. «Προσπάθησε 

να κρυφτεί. Πέρασαν κάμποσες μέρες, νομίζω τέσσερις ή 

43


πέντε, και οι άλλοι στρατιώτες, οι σύντροφοί του, νόμιζαν πως ήταν 

σκοτωμένος. Ο Μανώλης ήξερε να επιβιώνει σε πολύ αντίξοες συνθήκες, 

άλλωστε ήταν τέτοια η εκπαίδευσή του. Πολλές φορές μου 

έλεγε ότι δεν είχε βάλει τίποτε στο στόμα του, ούτε φαγητό, ούτε 

νερό…» Χωρίς νερό, λοιπόν. Και ήταν Αύγουστος μήνας. Στο θερμό 

κλίμα της Κύπρου. 

Όταν η περιπέτειά του έφτασε στο τέλος της ο μικρός ήρωας ήταν 

εξαντλημένος… 

«Μόλις είδε τους συντρόφους του ζήτησε φαΐ και νερό…» 

Η Νίκη 

Επιστρέφοντας από την Κύπρο ο ήρωας του 1974 πήγε στην Αγιά 

Φωτιά της Μεσαράς κι από κει στην Αθήνα. Τη Νίκη την ήξερε από 

πριν αλλά εκείνη ήταν κοριτσάκι ακόμη, κόρη μαραγκού που είχε 

τύχει να συναντήσει τον Μανώλη και να τον συμπαθήσει. Έρωτας 

μετά τη μάχη. Η άλλη πλευρά της ζωής. Ή, μάλλον, η ίδια η ζωή που 

δείχνει πότε το σκληρό πρόσωπό 

της και πότε καλοσυνεύει 

και χαμογελά. 

Κλέβει ο Μανώλης τη Νίκη, 

έτσι όπως έκαναν στην Κρήτη 

του παλιού καιρού και τη φέρνει 

στην Κρήτη. Η οικογένεια 

της κοπελιάς δεν αντιδρά, τον 

καλοδέχεται. Ο γάμος έγινε 

στην Κρήτη. 

Από τότε οι δρόμοι τους δεν 

χώρισαν πια. Ως τον Οκτώβριο 

του 1994. Εκείνος δούλευε 

στην Τρίπολη εκείνη την εποχή. 

Ένα Σάββατο ξεκίνησε για να 

τη συναντήσει. Δεν έφτασε 

ποτέ στον προορισμό του. Ένα 

μεγάλο φορτηγό, μια νταλίκα… 

Τροχαίο. Έτσι γιατί μια λέξη 

μπορεί να κλείσει το βιβλίο 

μιας ολόκληρης ζωής. Τροχαίο! Ο Μανώλης άφησε πίσω του δυο 

παιδιά. Αν ζούσε σήμερα, στα 56 του, θα ήταν παππούς. Και θα μπορούσε 

να λέει στα εγγόνια του παραμύθια, σαν εκείνα που άκουγε 

στα Αστερούσια όταν ήταν κι εκείνος παιδί. Πιθανόν, όμως, να μην 

τους έλεγε ποτέ, ή να μην τους έλεγε συχνά, τη δική του ιστορία που 

μοιάζει σαν συναρπαστικό παραμύθι. Έτσι γιατί πίστευε ότι έκανε 

αυτό που έπρεπε να κάνει. Είναι λόγια δικά του. Και η Νίκη του δεν 

θα τα ξεχάσει ποτέ. Σκέφτεται, όμως, πόσο δύσκολη ήταν η ζωή και 

πόσο σκληρή απέναντί του: «Αν ζούσε θα χαιρόταν τώρα το εγγονάκι 

μας», λέει. 

Αν ο Μανώλης… 

Η περιοχή στην οποία πολέμησε ο Μπικάκης υπήρξε κρίσιμη για την 

τελική έκβαση της εισβολής. Σήμερα καλύπτεται από τη «νεκρή 

ζώνη». Η σκόνη του χρόνου καλύπτει τα βήματα των ανθρώπων, 

μια περιοχή χωρίς ζωή. Και του Μανώλη τα βήματα από τη σκόνη 

του χρόνου καλύπτονται. Οι συμπολεμιστές και οι συγγενείς του 

λένε με καμάρι ότι με τα χέρια, το μάτι, το μυαλό και την παλικαριά 

του σταμάτησε την τουρκική επέλαση. Αυτός ο ένας! Η αλήθεια είναι 

ότι δόθηκαν στην περιοχή του Αγίου Δομετίου σκληρές μάχες ανάμεσα 

στην ΕΛΔΥΚ και τους εισβολείς. Ακολούθησαν οδομαχίες 

σκληρές και άγριες. Μια από τις πιο σημαντικές άμυνες ήταν αυτή 

του Μανώλη. Αν κατάφερναν να περνούσαν οι Τούρκοι εκείνη τη 

μέρα θα ήταν αλλιώς η Κύπρος σήμερα. Η Πρωτεύουσα, η Λευκωσία, 

θα ήταν κλεισμένη ασφυκτικά. Ο κυκλικός κόμβος Κολοκασίδη 

που βρίσκεται στα δυτικά της πόλης, στο προάστειο Άγιος Δομέτιος, 

οδηγούσε στο αεροδρόμιο της Λευκωσίας, αυτό το αεροδρόμιο που 

από τότε παραμένει φάντασμα. Νεκρό κι εκείνο. Όπως και η «Σχολή 

Γρηγορίου», ένα εκπαιδευτήριο που από τότε παραμένει με τα σημάδια 

των εκρήξεων και των βολίδων μέσα στη νεκρή ζώνη. Το 

τάγμα του πεζικού που είχε ξεπαστρέψει ο Μπικάκης είχε καταφύγει 

στο σχολή. Το ισόγειο και έναν από τους ορόφους της είχε σημαδέψει 

με τις δυο τελευταίες βολίδες του ο Κρητικός. Ποταμοί αιμάτων, 

κραυγές και δάκρυα στοίχειωσαν σε ένα κτήριο που είχε ως 

προορισμό του την παιδεία… 

Για να επανέλθουμε: κανείς δεν ξέρει τι θα είχε συμβεί στη Λευκωσία 

αν ο Μπικάκης δεν ήταν τόσο τολμηρός και τόσο εύστοχος. 

Μένομε, λοιπόν, σ’ αυτή την 

εκτίμηση που λέει ότι οι Τούρκοι 

θα έλεγχαν ένα πολύ μεγαλύτερο 

κομμάτι της Λευκωσίας 

και ότι η ζωή στην διχοτομημένη 

πόλη θα ήταν πιο μαρτυρική, 

σχεδόν αβίωτη… Η 

κατάληψη της περιοχής θα σήμαινε 

τον εγκλωβισμό της 

πόλης και από τα δυτικά, με 

μόνο πλέον άνοιγμά της το 

νότιο. 

Σαν ήρωας 

από τα παλιά… 

Το αρχικό (καλογραμμένο και 

λεπτομερές) κείμενο για τον 

Μανώλη Μπικάκη δημοσιεύτηκε 

στο διαδίκτυο από τον «Σύλλογο για τα ανθρώπινα δικαιώματα 

οικογενειών αγνοουμένων και πεσόντων κυπριακής τραγωδίας 

1974». Στάθηκε πλοηγός για τη έρευνά μου. 

Ύστερα από μια σύντομη ραδιοφωνική εκπομπή διαπίστωσα ότι την 

ιστορία του την ξέρουν πολλοί, οι συγγενείς, οι φίλοι, οι κοντοχωριανοί, 

οι συμπολεμιστές του (που τον τιμούν και τον σέβονται). Την 

ξέρουν και όσοι Έλληνες υπηρέτησαν έκτοτε στην Κύπρο. Τη λένε 

με θαυμασμό, όσο κι αν ξέρουν αποσπασματικά κάποια από τα στοιχεία 

που τη συνθέτουν. Μίλησα με πάνω από δεκαπέντε ανθρώπους. 

Στα μάτια τους ο Μπικάκης δεν είναι ένας κοινός θνητός αλλά 

ένας υπερφυσικός άνθρωπος που ζωντανεύει όλες εκείνες τις παλιές 

ιστορίες, όσες ακούγονται στην Κρήτη από την εποχή της Τουρκοκρατίας. 

Να, σαν τον άλλο μεθυσμένο με το κρασί της Λευτεριάς, 

τον Ξωπατέρα. Ένα δημοτικό τραγούδι περιγράφει τη μάχη του λέγοντας 

ότι οι σφαίρες περνούσαν δίπλα από το κορμί του σαν μύγες, 

χωρίς να τον πετυχαίνουν. 

Έτσι κι ο Μπικάκης. Καμιά σφαίρα δεν τον βρήκε. Και όπως λέει ο 

άγνωστός μου συγγραφέας του διαδικτύου, ο ίδιος ενσαρκώνει τη 

δύναμη του ανθρώπου απέναντι στη μηχανή. 

Αλήθεια, θυμήθηκε να τιμήσει κανείς αυτόν τον ήρωα; x 

44

ΥΠΕΡ Χ ΑΝΟΙΞΗ 2010

Οι τελευταίοι ζευγάδες… 

Μερικές δεκαετίες πριν από σήμερα, τέτοιες μέρες, η αγροτική Ελλάδα ζούσε στον πυρετό της σποράς. 

Καθώς ο αγροτικός εκσυγχρονισμός είχε μάλλον αργήσει και σε πολλές περιοχές η διαμόρφωση του 

εδάφους δεν ευνοούσε τη χρήση μηχανημάτων, οι Έλληνες χωρικοί συνέχιζαν να χρησιμοποιούν το 

ησιόδειο άροτρο. Ακόμη και οι συμβουλές που μας άφησε ο ποιητής – αγρότης, ο Ησίοδος, αποτελούσαν 

ένα άγραφο ευαγγέλιο για τους καλλιεργητές της γης. 

| ΚΕΙΜΕΝΟ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ | Έφη Ψιλάκη 

46

◗◗ 

47

| ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΖΕΥΓΑΔΕΣ 

Σήμερα το όργωμα της γης με τον παραδοσιακό 

τρόπο αποτελεί σπάνιο φαινόμενο. 

Μπορεί να το συναντήσει κανείς σε 

μερικά νησιά, στη γη που δεν έχει επηρεάσει 

η τουριστική υπερ-εκμετάλλευση. 

Μερικοί ηλικιωμένοι νησιώτες αρνούνται 

να υποταχθούν στις προσταγές των καιρών 

και επιμένουν να σπέρνουν και να 

θερίζουν. Άλλοτε με δυο βόδια και τον 

ζυγό, άλλοτε με γαϊδουράκια (τα λιγοστά 

που έχουν απομείνει), άλλοτε με μουλάρια και άλλοτε (σε σπανιότερες 

περιπτώσεις) με άλογα. 

Ίσως να ήμουν τυχερή που κατάφερα να ζήσω τη μυσταγωγία του 

οργώματος στα ορεινά της Κρήτης, στο Απάνω Μεραμπέλλο, μια 

περιοχή με επικλινείς εκτάσεις αλλά και με μεγάλη παράδοση στην 

καλλιέργεια της γης. Πάνε δυο χρόνια από τότε. Αργότερα που το 

κουβέντιασα με τους φίλους μου κατάλαβα ότι ήμουν η μόνη από 

έναν κύκλο νέων που είχα καταφέρει να δω το ζευγά σε ώρα εργασίας, 

να ακούσω τα παραγγέλματα προς τα βόδια, να καταγράψω 

σε ψηφιακή εικόνα την τέχνη των λεπτών και επιδέξιων 

χειρισμών που απαιτούνται για να οργωθεί ένα χωράφι. Και δεν 

θα ξεχάσω πώς κατάφερνε ο ζευγάς να οργώνει τη γη γύρω από 

τα ελαιόδεντρα χωρίς να πληγώνει τις ρίζες. Οι υπόλοιποι είχαν 

ακούσει από τους γονείς, οι περισσότεροι από παππούδες και γιαγιάδες 

για το όργωμα. Ή ακόμη κι από τα σχολικά βιβλία. 

48

| Εικόνες από έναν κόσμο που χάθηκε. 


◗◗ 

Μόνο αν είσαι τυχερός 

μπορεί να συναντήσεις 

ζευγά στην Κρήτη. 

49

| Ο μπάρμπα Δημήτρης επί το έργον... 


Από τότε αναζητώ τέτοιες εικόνες. Σε μερικά νησιά του Αιγαίου 

βλέπω θημωνιές και αλώνια. Σε πολλά κυκλαδονήσια μπορούν 

να συνυπάρχουν οι εποχές, το μακρινό χθες με το σήμερα. Όπως 

και σε πολλές περιοχές της Κρήτης επιβιώνουν συνήθειες από 

άλλους καιρούς. 

Στην Κασταμονίτσα ο μπάρμπα-Δημήτρης πελεκούσε το ξύλο του 

πουρναριού για να φτιάξει αλέτρι. Είναι ο τελευταίος που ξέρει να 

φτιάχνει ξύλινα άροτρα. Παρακολούθησα έκθαμβη τη δουλειά του. 

Σαν μυσταγωγία μου φάνηκε. Όλα ήταν λιτά και όμορφα. Τα εργαλεία 

απλά, ένα τσεκούρι, ένα πριόνι, ένα σφυρί, ο ξυλοφάς 

(είδος λίμας που λειαίνει το ξύλο). Μεταλλικά καρφιά βάζει πολύ 

λίγα. Στηρίζει όλη την κατασκευή στο καλό ταίριασμα των ξύλων. 

Μόνο το υνί είναι μεταλλικό, το κάτω αιχμηρό μέρος του αρότρου, 

αυτό που σκίζει τη γη για να τη γονιμοποιήσει. Τον ρώτησα πώς 

ονομάζονται τα διάφορα μέρη και τα εξαρτήματα του αρότρου. Κι 

άκουσα πάλι τη μουσική των λέξεων που μας έρχεται αναλλοίωτη 

από το χθες. Η έχερη, το σταβάρι, η σπάθη, τα παρούθια… 

Η ελληνική Λαογραφία έχει προλάβει κι έχει καταγράψει όλες 

αυτές τις λέξεις – ποιήματα και μάλιστα σε πολλές περιοχές της 

χώρας. Άλλο είναι, όμως, να τις διαβάζει κανείς σε ένα βιβλίο, σε 

μια μελέτη, κι άλλο να ακούει έναν άνθρωπο να τις λέει όπως τις 

έλεγε και ο παππούς του, με τη 

φυσικότητα του βιώματος. Ο 

μπάρμπα–Δημήτρης δεν οργώνει 

πια τη γη του. Έχουν περάσει 

τα χρόνια, έχει κλείσει τα 88 κι 

ας φαίνεται 70. Το αλέτρι το 

έφτιαξε για θυμητάρι... 

Καθώς παρακολουθώ τη δουλειά 

του, μου λέει πως έψαξε 

πολύ καιρό για να βρει το κατάλληλο 

ξύλο: πουρνάρι για να αντέχει. 

Και πως το κόβουν μόνο 

στη λίγωση του φεγγαριού για 

να μη σαπίσει. Θυμάται την εποχή που κάθε χρόνο το καλοκαίρι 

επισκεύαζε το παλιό αλέτρι ή έφτιαχνε καινούργιο για να οργώσει 

τη γη. Όχι πολύ παλιά. Εκείνος σταμάτησε να οργώνει και να σπέρνει 

στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Μέχρι τότε κάθε σπίτι είχε 

και τον αλωνότοπό του, κάθε νοικοκύρης είχε και την αγελάδα 

του. Κι όποιος είχε μόνο μια αγελάδα (οι περισσότεροι στο χωριό) 

έπρεπε να βρει κάποιον άλλο και να συνεργαστεί: τον συζευτή. 

Έτσι σχημάτιζαν ένα ζευγάρι με αγελάδες και το χρησιμοποιούσε 

πότε ο ένας και πότε ο άλλος. Συνεργατικοί θεσμοί που 

διατηρήθηκαν στο χρόνο και δημιούργησαν ακατάλυτους 

κανόνες εθιμικής 

συμπεριφοράς. Οι συζευτάδες 

ένιωθαν να έχουν 

μια βαθύτερη σχέση 

και σέβονταν ο ένας 

τον άλλον. Η συνεργασία 

τους έπρεπε να είναι άριστη. 

Και, σχεδόν 

πάντα, ήταν. Έπρεπε να μοιραστούν ακριβοδίκαια 

τις καλές ημέρες του φθινοπώρου 

για να σπείρουν. Μερικές φορές οι άλλοι πείραζαν 

τους συζευτάδες και τους έλεγαν συμπεθέρους. 

Το πείραγμα και το γέλιο κάνουν πιο ωραία τη ζωή και 

πιο εύκολη τη δουλειά. 

Όλα είναι απλά 

και όμορφα. 

Αρκούν λίγα εργαλεία 

και σκληρό ξύλο 

για να φτιαχτεί 

ένα αλέτρι. 

◗◗ 

51


| Η ευλογία των δημητριακών καρπών.. 

Η τελετουργία της σποράς 

Τόσο στην Κρήτη όσο και στα υπόλοιπα νησιά η σπορά αρχίζει 

αμέσως μετά τα πρωτοβρόχια, συνήθως Οκτώβριο μήνα. «Οκτώβρη 

και δεν έσπειρες, οκτώ σακιά δεν έβγαλες», λέει η πανελλήνια 

παροιμία. Κι αν δεν βρέξει τον Οκτώβρη, αλλοίμονο! Το φάσμα 

της πείνας αρχίζει να πλανάται. Λιτανείες και δεήσεις παντού για 

να ξορκίσουν το κακό. Αλλού οι άνθρωποι θυμούνται τα παλιά 

έθιμα, σαν κι εκείνο της Περπερούνας, που γίνεται και την άνοιξη 

(όταν σταματήσουν οι βροχές χωρίς να έχουν ωριμάσει τα γεννήματα) 

αλλά και το φθινόπωρο (όταν αργούν τα πρωτοβρόχια). 

Στολίζουν με πρασινάδες ένα κορίτσι (6-10 ετών περίπου) και το 

περιφέρουν σε όλα τα σπίτια του χωριού τραγουδώντας να 

«δώσει μια βροχή 

για βροχή βασιλικιά, 

(ε)δω στα στάρια στα κριθάρια 

στα λιανά τα παρασπόρια». 

Και στην Κοζάνη; 

«Περπερούνα περπατεί 

περπατεί καμαρουτή 

κι του Θεού παρακαλεί: 

Θε μου ρίξι μια βρουχή 

δρουσερή κι σιγανή 

να φυτρώσουν τα χορτάρια 

και να γίνουν τα σιτάρια. 

Κάθε στάχυ κι κιλό… 

Μάρις, μπάρις τα νιρά 

λίμνις, λίμνις τα κρασιά». 

. 

Κι η κάθε νοικοκυρά τρέχει να ρίξει με μια κανάτα λίγο νερό στο 

κεφάλι της Περπερούνας. Ο νόμος της ομοιότητας! Όπως πέφτει 

το νερό από το κανάτι στο κεφάλι του κοριτσιού, θα πέσει και από 

τον ουρανό. Κι όπως είναι στα πράσινα ντυμένο το κορίτσι, έτσι θα 

ντυθεί στα πράσινα, θα βλαστήσει και η γη. Πάνε πολλά χρόνια, 

όμως, από τότε που ντύθηκε για τελευταία φορά ένα κορίτσι με 

πράσινα φύλλα… 

Η προετοιμασία για τη σπορά αρχίζει στην αρχή ή στα μέσα του Σεπτέμβρη. 

Συνήθως τη μέρα του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου). Οι 

ζευγάδες πάνε σακουλάκια με σπόρο στην εκκλησία. Άλλοι βάζουν 

κι ένα ρόδι μαζί. Ο παπάς διαβάζει την ευχή του σπόρου. Κι 

ο νόμος της ομοιότητας επιβάλλει επανάληψη του παραδείγματος 

του ροδιού. Όπως είναι γεμάτο με σπόρια το ρόδι, έτσι θα γεμίσουν 

με σπόρους τα χωράφια, τα σακιά, οι αποθήκες. Κατόπιν 

ανακατεύουν τον ευλογημένο σπόρο με τον υπόλοιπο. Μέχρι το 

1970 περίπου ήταν πολύ συνηθισμένη η ευλογία των σπορικών. 

Σήμερα γίνεται όλο και πιο σπάνια. Ίσως να οφείλεται στο γεγονός 

ότι παλιότερα ο κάθε αγρότης έπρεπε μόνος του να φροντίζει 

για τα σπορικά του, να τα διαλέγει από τα καλύτερα φυτά για να 

βελτιώνει διαρκώς την ποιότητα της παραγωγής του. Σήμερα 

αυτοί που σπέρνουν με μηχανές αγοράζουν έτοιμους τους σπόρους. 

Σε μερικές περιπτώσεις όμως οι παλιοί ζευγάδες φροντίζουν 

να πηγαίνουν τα σπορικά τους στην εκκλησία και να ζητούν 

από τον παπά να τους διαβάσει την ευχή. Ο παπά Γιώργης, ένας 

παραδοσιακός ιερέας από την Κρήτη, μου έδωσε την ευκαιρία να 

βρεθώ σε ένα τέτοιο γεγονός. 

Παρακολουθώ τον κυρ Μανώλη στο Μεραμπέλλο. Κι όταν καθίζει 

να ξαποστάσει (πράγμα σπάνιο - είναι νευρώδης και αεικίνητος), 

52


| Σπορά στο Μεραμπέλλο.. 

κουβεντιάζουμε. Το ίδιο και με τον μπάρμπα Δημήτρη και με όλους 

τους ζευγάδες που έχω συναντήσει στη νησιωτική Ελλάδα. Έτσι 

ζωντανεύουν μπροστά μου όσα έχω διαβάσει σε λαογραφικές 

περιγραφές. 

Η σπορά δεν αρχίζει ποτέ αν δεν είναι γέμωση του φεγγαριού. 

Αλλιώς δεν θα πάει καλά η σοδειά. Δεν πρέπει να είναι Τρίτη η 

πρώτη μέρα της σποράς, την Τρίτη 

δεν αρχίζουν ποτέ σπουδαίες δουλειές, 

πιστεύουν πως είναι γρουσούζικη 

μέρα. Κι όταν βρεθεί η κατάλληλη 

μέρα είτε γίνεται αγιασμός στο χωράφι, 

είτε αρχίζει με επίκληση της 

βοήθειας του θεού. Από το προηγούμενο 

βράδυ έχει φροντίσει να ταΐσει 

καλά τα βόδια («ε τα καημένα κι αυτά 

ζόρι που τραβάνε», λέει με αληθινή 

συμπάθεια ο κυρ Μανώλης). Έχει 

φροντίσει και το σποροσάκι, ένα 

υφαντό ή πάνινο σακούλι μέσα στο 

οποίο βάζουν το σιτάρι ή το κριθάρι 

που υπολογίζουν ότι θα χρειαστούν 

την επόμενη μέρα. Μέσα στο ίδιο σακούλι 

υπάρχει συνήθως κι ένα ρόδι 

ολόκληρο, ροδοκόκκινο και ζωηρό. 

Αυτό θα μείνει εκεί μέχρι να τελειώσει 

η σπορά. Και την τελευταία μέρα 

το πετούν στο χωράφι με δύναμη για 

να σπάσει και να σκορπιστούν οι καρποί 

του παντού. Όπως γινόταν κάποτε 

και στους γάμους, μετά την επιστροφή 

του νεόνυμφου ζευγαριού από την εκκλησία. 

Και πάλι ο νόμος της ομοιότητας, 

σκέφτομαι… 

Τον πρώτο καρπό που σπέρνουν τον 

πετούν ψηλά. Για να ψηλώσουν αναλόγως 

και τα σπαρτά! Στο τέλος πετούν 

ψηλά και το σποροσάκι για τον 

ίδιο λόγο. Μερικές φορές «γητεύουν» 

◗ 

τα πουλιά να μην πάνε να φάνε το 

στάρι πριν φυτρώσει. 

Εκείνο που με εντυπωσιάζει περισσότερο 

είναι η σχέση του ζευγά με τα 

βόδια. Θυμάμαι πως οι Μυκηναίοι Έλληνες 

έδιναν ονόματα στα βόδια. Το 

ίδιο κάνουν και οι νεότεροι. Κανέλα 

και Ρούσσα και Στεφανοκέρης είναι 

ονομασίες που προέρχονται από το 

χρώμα των ζώων και από το σχήμα 

των κεράτων τους. Ο κυρ Μανόλης τα χαϊδεύει τα ζώα του, τους 

μιλά, τους τραγουδά, η σπορά είναι απλώς ένα κουραστικό πανηγύρι. 

Ξεχωρίζω τα λόγια του: 

«Έλα, έλα, έλα γεια σας 

κι όλα τα άχερα δικά σας». 

Εικόνες που αναδύονται 

από το χθες, εμπειρίες 

χιλιάδων χρόνων. 

Το σιδερένιο αλέτρι του ανοίγει τη γη. Το δρομολόγιο των ζώων 

και του ζευγολάτη είναι συνεχές, ακατάπαυστο. Πάνω – κάτω, 

πέρα – δώθε. Τα ζώα φαίνονται εκπαιδευμένα. Όταν είναι να στρίψουν 

κοντοστέκεται το ένα, αυτό που βρίσκεται από την εσωτερική 

πλευρά. Το άλλο κάνει μεγαλύτερο κύκλο για να σχηματίσει 

γωνία 180 μοιρών. Κι όταν είναι να «παραβολιάσουν» επιβραδύνουν 

το βήμα τους. Εκείνη την ώρα ο ζευγάς προσπαθεί να οργώσει 

τη γη κοντά σε κάποια ξερολιθιά, 

όσο πιο κοντά γίνεται. Ας μην 

φανταστείτε πως όλα αυτά τα κάνουν 

μόνα τους· ο ζευγολάτης κρατά με το 

ένα χέρι την έχερη (λαβή του αρότρου) 

και με το άλλο τα σκοινιά με τα 

οποία καθοδηγεί τα ζώα. 

Όταν βρεθούν δίπλα σε δέντρο αρχίζει 

μια διαδικασία περικύκλωσης. Ο 

καλός ζευγάς δεν πληγώνει ποτέ τα 

δέντρα. Στη Μεσόγειο η καλλιεργήσιμη 

γη δεν είναι άφθονη. Και στις περισσότερες 

περιπτώσεις δεν είναι 

επίπεδη. Ανάμεσα στα σπαρτά υπάρχουν 

δέντρα, ελιές ή οπωροφόρα. Η 

μια καλλιέργεια δεν μπορεί να αποβαίνει 

εις βάρος της άλλης. Οι πολύ 

αραιοί ελαιώνες σπέρνονται, αλλά 

σπέρνονται τελευταίοι για να μπορούν 

να μαζευτούν οι ελιές πριν φυτρώσουν 

τα σπαρτά. Ο καλός ζευγάς, 

ο τεχνίτης και νοικοκύρης, φαίνεται 

στις λεπτομέρειες, πώς «παραβολιάζει», 

πώς γυροβολιάζει τα δέντρα. 

Εικόνες που αναδύονται από το χθες 

και ενσωματώνουν εμπειρίες χιλιάδων 

χρόνων. Από τότε που ο άνθρωπος 

έκανε το πρώτο μεγάλο βήμα 

πολιτισμού ανακαλύπτοντας την καλλιέργεια 

της γης και την αποθήκευση 

των καρπών. Ο κυρ Μανόλης είναι 

ίσως ο τελευταίος Έλληνας που τρώει 

ψωμί ποτισμένο με τον ιδρώτα του. Τα 

κάνει όλα μόνος του στο πλαίσιο της 

οικογενειακής συνεργασίας. Σπέρνει 

ο ίδιος, θερίζει με τη γυναίκα του, ζυμώνουν 

και φουρνίζουν. Η τελευταία 

αχτίδα ενός πανάρχαιου φωτός που 

φώτισε τις κοινωνίες της αυτοκατανάλωσης. 

Καθώς μεταφέρω τώρα τις εικόνες 

προσπαθώντας να τις μετατρέψω σε 

γραπτό λόγο, σε κείμενο, αντιλαλεί στ’ αυτιά μου το τραγούδι και 

τα αρχαιοπρεπέστατα παραγγέλματα. Όταν θέλει να οργώσει πιο 

κοντά στην ξερολιθιά, πιο μέσα, φωνάζει «έσω». Έτσι απλά, σα 

να μιλά τη γλώσσα του Ομήρου. Τα παραγγέλματα «έα», «ία» και 

τα άλλα που κάποτε αντηχούσαν στους ελληνικούς αγρούς μπορεί 

να φαίνονται ακατανόητα για το σημερινό άνθρωπο. Αποτελούν 

όμως μια πολύτιμη παρακαταθήκη που χάνεται, λέξεις που 

ακούγονται σχεδόν απαράλλακτες τώρα και πολλούς αιώνες. 

54

ΥΠΕΡ Χ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2010


Η κληρονομιά του Βουζύγη 

Δεν ξέρω πόσοι από μας θα δουν ξανά εικόνες σαν αυτές του 

Απάνω Μεραμπέλλου ή της Κασταμονίτσας. Οι τελευταίοι ζευγάδες 

αισθάνονται το βάρος του χρόνου και ένας – ένας σταματούν 

τη δουλειά. Στις περιοχές αυτές μπορεί να μην καλλιεργηθεί ποτέ 

ξανά σιτάρι και κριθάρι. Οι νόμοι της αγοράς δεν το επιτρέπουν. Οι 

στρεμματικές αποδόσεις είναι μικρές και ο κόπος μεγάλος, δυσανάλογος 

με τα οφέλη. 

Καθώς παρακολουθούσα τον κυρ Μανώλη στο Μεραμπέλλο προσπαθούσα 

να θυμηθώ ανάλογες εικόνες από τους ελληνικούς μύθους. 

Τη Δήμητρα, τον Κρητικό εραστή της τον Ιασίωνα, τον 

Τριπτόλεμο από την Αττική, τον Βουζύγη, τον Οδυσσέα από την 

Ιθάκη. Όλοι συνδέονται κατά κάποιον τρόπο με τη σπορά και το 

όργωμα της γης. Ο Ιασίων και η Δήμητρα ξάπλωσαν σε ένα τρεις 

φορές οργωμένο χωράφι της Κρήτης. Σε σημερινές μελέτες διαβάζω 

πως έκαναν το ίδιο και οι αγρότες του παλιού καιρού για να 

μεταφέρουν γονιμότητα στη γη. 

Ο Βουζύγης ήταν ο μυθικός εφευρέτης του ζυγού, αυτός είχε ζέψει 

πρώτος τα βόδια και είχε αλλάξει τον τρόπο καλλιέργειας. Αυτός 

είχε εισηγηθεί έναν παράξενο νόμο που έλεγε πως απαγορεύεται 

να σκοτώνουν αγελάδες και ταύρους επειδή χρησιμοποιούνται 

για την καλλιέργεια της γης. Είναι απίστευτο κι όμως αυτός ο 

άγραφος νόμος εθιμικού δικαίου ίσχυσε μέχρι και πριν από έναν 

αιώνα σε πολλές ελληνικές περιοχές. 

Ο Οδυσσέας έμεινε στον κόσμο του μύθου για τα κατορθώματά 

του στην Τροία (όπως ο Δούρειος Ίππος) και για τις περιπέτειες 

της επιστροφής στην πατρίδα του. Ωστόσο, μια από τις πρώτες 

πράξεις που αναφέρονται σ’ αυτόν σχετίζεται με το όργωμα. Δεν 

ήθελε να πάει στον πόλεμο της Τροίας. Κι όταν πήγε να τον ψάχνει 

ο Παλαμήδης ως απεσταλμένος των Αχαιών, έζεψε ένα βόδι και 

ένα άλογο, άρχισε να οργώνει τη γη και να σπέρνει… αλάτι. Δεν 

υπήρχε, ίσως, καλύτερος τρόπος για να αποδείξει ότι είχε σαλέψει 

ο νους του. Η εικόνα ήταν απολύτως κατανοητή σ’ όλους τους 

Έλληνες. Προδόθηκε όμως όταν ο Παλαμήδης πήρε ένα νήπιο, 

τον γιο του τον Τηλέμαχο, και τον έβαλε μπροστά στο υνί. Σταμάτησε, 

καθώς, αν συνέχιζε, θα το σκότωνε. 

Οι εικόνες της σποράς που μας παραδίδει ο Όμηρος είναι πραγματικά 

εντυπωσιακές. Μια τέτοια σκηνή φιλοτέχνησε ο Ήφαιστος 

στην ασπίδα του Αχιλλέα: 

«…Κι έβαζε ακόμα απάνω [στην ασπίδα] νιόσκαφτο, παχύ πλατύ 

χωράφι 

μ’ αφράτο χώμα, τριπλογύριστο. Πολλοί ζευγάδες μέσα 

φέρναν τριγύρω τα ζευγάρια τους κι οργώναν δώθε-κείθε. 

Και κάθε που γυρίζαν κι έφταναν στου χωραφιού την άκρα, 

τους ζύγων’ ένας και τους έδινε γλυκό κρασί μια κούπα…» 

(Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη – Ι. Κακριδή) 

Οι τελευταίοι ζευγάδες λιγοστεύουν. Οι πεζούλες, οι αναβαθμίδες, 

τα επικλινή εδάφη του μεσογειακού χώρου δεν καλλιεργούνται 

πια. Ας συγκροτήσουν τουλάχιστον, μαζί με τις τελευταίες 

εικόνες, μια παρακαταθήκη μνήμης. x 

◗◗ 

Παρόμοιες εικόνες συναντάμε 

στον Όμηρο, στον Ησίοδο, 

σε κείμενα της κλασικής εποχής. 

56

SPINALONGA 

STATO DA MAR 

|Toυ Κωστή Ε. Μαυρικάκη 

◗◗

Πριν από 341 χρόνια, ο ισλαμικός στρατός με επικεφαλής τον πρωθυπουργό της Οθωμανικής 

Αυτοκρατορίας, τον Μεγάλο Βεζίρη Φαζίλ Ζαδέ Αχμέτ Κιοπρουλού, εισερχόταν 

θριαμβευτής, μετά από συνθήκη παράδοσης στο ρημαγμένο Μεγάλο Κάστρο, στο Χάνδακα 

του Μοροζίνι. Είχε προηγηθεί μια κοσμοϊστορική 22χρονη πολιορκία, που για τα 

δεδομένα της εποχής ισοδυναμούσε με παγκόσμιο πόλεμο που κινητοποίησε όλες τις ευρωπαϊκές 

αυλές ενάντια στους Οθωμανούς για να μην χαθεί το τελευταίο προπύργιο της 

χριστιανοσύνης. Η Σπιναλόγκα μαζί με τη Σούδα και τη Γραμβούσα ήταν τα τρία φρούρια 

που, μετά τις εξαντλητικές διαπραγματεύσεις για την παράδοσή τους, κόντεψαν να 

ακυρώσουν την τελευταία στιγμή τη συνθήκη παράδοσης, αφού ο Κιοπρουλού δεν αντέγραψε 

στο τουρκικό κείμενο της συνθήκης ότι τα τρία φρούρια θα εξακολουθούσαν 

να παραμένουν στην κυριότητα της Βενετίας, όπως είχε συμφωνηθεί. 

Eίναι φρούρια που, 

όσο κι αν έχουν 

ερειπωθεί, όσο κι 

αν οι αιώνες και οι 

τρικυμιές ρίγωσαν 

τα τείχη τους, διατηρούν 

στην καταστροφή 

τους κάτι το 

περήφανο, το γοητευτικό 

και το προκλητικό. 

Μια ιαχή πολέμου και μια ανάταση 

αντίστασης κάνουν σπαραξικάρδια και επιβλητική 

τη σιωπή τους για το παρόν και για 

τους καιρούς που θα ’ρθουν. 

Στις γκρεμισμένες επάλξεις τους, στις ορφανές 

από κανόνια κανονιοθυρίδες τους, 

στους ρηγματωμένους προμαχώνες τους, 

στις ντάπιες και στις σκοπιές τις χορταριασμένες, 

θαρρείς πως βλέπεις την ψυχή 

τους να πετρώνει σα μια βίγλα των οριζόντων, 

όπως στις εποχές που αυτά ιερουργούσαν 

στον πόλεμο και στην ειρήνη, μέσα 

από την πολυτάραχη ιστορική τους διαδρομή, 

πάνω σε γλαυκές θάλασσες και σε 

αφύλακτες ακτές του ελληνικού αρχιπελάγους. 

Ένα απ’ αυτά, το επιθαλάσσιο οχυρό της 

Σπιναλόγκας, μοναδικό δείγμα επάκτιας 

αναγεννησιακής φρουριακής αρχιτεκτονικής, 

βιγλίζει αιώνες τώρα στην είσοδο του 

κόλπου της Ελούντας, του τεκτονικού βυθίσματος 

που γέμισε με τα ειρηνικά και 

ήσυχα νερά στην μεγάλη ώρα της κυοφορίας 

του κόσμου για να γίνει ένα ασφαλές 

λιμάνι ανά τους αιώνες. Εδώ η Γαληνότατη 

| Francesco Morosini: 

Ο γενικός αρχιστράτηγος των 

ενετικών δυνάμεων στην 

Κρήτη, o Capitan Generale και 

μετέπειτα Δόγης της Βενετίας, 

μετά τη συνθήκη παράδοσης 

του Χάνδακα, επιθεώρησε τα 

τρία φρούρια που παρέμειναν 

στην κυριότητα της 

Δημοκρατίας (Σπιναλόγκα, 

Σούδα και Γραμβούσα) και 

όρισε προβλεπτές για την 

οργάνωσή τους ως μόνες 

εναπομένουσες στρατιωτικές 

βάσεις τους στην Κρήτη. 

Από τη Σπιναλόγκα πέρασε το 

πρώτο δεκαήμερο του 

Οκτωβρίου 1669 με τη γαλέρα 

Santa Felicita. 

Δημοκρατία της Βενετίας αποφάσισε να 

«οχυρώσει» την αρχόμενη παρακμή της 

μετά την απώλεια της Κύπρου από τους 

Οθωμανούς για να προασπίσει το μονοπώλιο 

των θαλάσσιων δρόμων της Ανατολής. 

Το φρουριακό οχυρό, παρά την 

ατμόσφαιρα του «τετελεσμένου», κρατά 

μιαν αγέρωχη πρόζα σαν τους μαρμαρωμένους 

εκείνους σιδερόφρακτους Βενετσιάνους 

που την οχύρωσαν και που δεν 

έχουν αφήσει από τα χέρια τους, και στο 

θάνατο ακόμα, το βαρύ ξίφος υπεράσπισης 

της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας του Αδρία. 

Κάτω από μιαν αυγουστιάτικη φωτοπλημμύρα, 

ενός γλαυκού και απέραντου ουρανού, 

κάτω από έναν ανελέητο ασπιδοφόρο 

ήλιο, ο οχυρός περίβολος με το δρόμο περιπολεί 

περιμετρικά το νησί και οδηγεί τους 

καθημερινά χιλιάδες επισκέπτες του καλοκαιριού 

στα κρημνοπρεπή και υψίπυργα 

επιθαλάσσια τείχη της που, μετά από πάμπολλες 

αντεγκλήσεις και διαφωνίες, το 

Κολλέγιο, η Γερουσία και το Συμβούλιο 

των Δέκα επικύρωσαν την ανοικοδόμησή 

τους μέσα στο Palazzo Ducale, με τις 

φωνές του Δόγη, που αντιδρούσε, να 

ακούγονται μέχρι και τη γέφυρα Rialto του 

μεγάλου καναλιού της Βενετίας… 

Μέσα σε μια σκηνική οπτασία, με την απεραντοσύνη 

του πελάγους από τα ανατολικά, 

η ψυχή και το βλέμμα πάνω στο φρούριο 

νοιώθουν στην ενατένισή τους μιαν ήρεμη 

και μαζί ιλαρή ολοκλήρωση. Αισθάνεσαι 

τον εαυτό σου πάνω στα τείχη λησμονημένο 

από τον καιρό. Σκύβοντας από τις 

59

| ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ 

Ένα πέπλο μελαγχολίας καλύπτει τα κάστρα του παρελθόντος. 

◗ 

60


| Ο νότιος προμαχώνας 

Barbariga πίσω από την καμπάνα 

του Αγίου Γεωργίου. 

| Η σημαία της Γαληνοτάτης 

Δημοκρατίας της Βενετίας με 

το σύμβολό της, το φτερωτό 

λιοντάρι του Αγίου Μάρκου. 

| Αριστερά: Το ανάγλυφο 

λιοντάρι του Αγ. Μάρκου, 

σύμβολο της Δημοκρατίας, 

δεσπόζει στην εξωτερική όψη 

του νότιου προμαχώνα 

Barbariga, με την ανάγλυφη 

επιγραφή PAX TIBI MARCE 

EVANGELISTA MEUS 

(Ειρήνη σε σένα, ευαγγελιστή 

Μάρκε). 

επάλξεις βλέπεις το τείχος να πέφτει κάθετα 

πάνω στις αφιλόξενες φλέβες των τεφροκόκινων 

βράχων και των θαλασσινών 

σπηλιών που ρίχνουν τον ίσκιο τους πάνω 

στην μπλαβοπράσινη θάλασσα και την ίδια 

τη θάλασσα τόσο χαμηλά κάτω απ’ τα πόδια 

σου που νοιώθεις ίλιγγο στο κοίταγμά της. 

Συλλογιέσαι τους μονοκόμματους σκληρούς 

πολεμιστές, μισθοφόρους και τυχοδιώκτες, 

με τα μεγάλα ακόντιά τους και τις 

ατσαλόπλεχτες στολές να πηγαινοέρχονται 

πάνω σ’ αυτές τις επάλξεις κοιτάζοντας 

ανατολικά κατά τη θάλασσα, αναμένοντας 

τις πειρατικές γαλέρες, τα τουρκικά γαλλιόνια 

και μπρικαντίνια με τους σιδερόφραχτους 

πολεμιστές τους… 

Όλοι αυτοί φαίνονται πιο κοντινοί κι απ’ 

τους σημερινούς κατοίκους, τους τουρίστες 

και τους θαμώνες των καταστημάτων και 

των ξενοδοχείων της κοσμοπολίτικης 

Ελούντας, της Πλάκας και του Αγίου Νικολάου 

που κατά εκατοντάδες την επισκέπτονται 

καθημερινά το καλοκαίρι… 

Συνήθως όλα τα κάστρα του παρελθόντος 

είναι λίγο πολύ τυλιγμένα σ’ ένα μελαγχολικό 

πέπλο, που όμως κανείς δεν τα αφήνει 

χωρίς μια κρυφή ανακούφιση. Και τούτο 

γιατί πεθαίνουν γέρικα και ξεπεσμένα, 

αργά και απελπιστικά. Αντίθετα η Σπιναλόγκα 

έχει τελευτήσει «εν πλήρει ζωή», 

όπως η Πομπηία από την καυτή λάβα της 

Αίτνας… 

Δεν έζησε για να μεταμορφωθεί και να 

προσαρμόσει στο απορροφητικό παρόν την 

ταυτότητά της. Είναι και σήμερα αυθεντική, 

όπως και τότε, μέχρι που η Σερενίσιμα την 

είχε σαν τελευταίο αποκούμπι των εμπορικών 

δρόμων της στο Λεβάντε, μέχρι και την 

ολέθρια γι’ αυτήν συνθήκη του Πασάροβιτς 

το 1715, όταν οριστικά, «σαν έτοιμη από 

καιρό», αποχαιρέτησε την Ανατολή... 

Οι αιφνίδιοι θάνατοι των κάστρων, όπως 

και των ανθρώπων, δεν αλλοιώνουν. Ακινητοποιούν 

μιαν έκφραση, ένα αποτύπωμα, 

και το μετουσιώνουν σ’ αιωνιότητα. 

Η Σπιναλόγκα, χωρίς ζωή, ζει μια ζωή αυταπάτης 

και ζωντανού θρύλου. Πάνω από 

τα επιθαλάσσια τείχη της επιζούν ακόμη ο 

ρυθμός και το πνεύμα που επιστάτησαν 

στην οικοδόμησή τους. Το φρούριο έχει τη 

μυστηριώδη εκείνη ατμόσφαιρα που διατηρεί 

η σκηνή μετά το τέλος του θεάτρου: 

Θαρρεί κανείς, σε κάθε στιγμή, πως θα δει 

να παρελαύνουν, σιωπηλά κι αργά, μπροστά 

του πρόσωπα της ιστορίας και του 

ονείρου. Η σιγή της δεν έχει την οριστικότητα 

και την τελεσιδικία των τάφων, αλλά 

δονείται συνεχώς από αόρατες παρουσίες. 

Η Σπιναλόγκα είναι σα να ζει έξω και πέρα 

από τους καιρούς και τα σύνορα του χρόνου. 

Ζει στην άχρονη μονιμότητα μιας αιωνιότητας 

που την καθόρισε για να είναι 

61


| Ο βόρειος επιθαλάσσιος 

προμαχώνας Michiel της Σπιναλόγκας 

από την δυτική πλευρά. 

«Οι φλέβες του βράχου κατέβαιναν από ψηλά, στριμμένα κλήματα, 

γυμνά πολύκλωνα ζωντανεύοντας στ' άγγιγμα του νερού, 

καθώς το μάτι ακολουθώντας τις πάλευε να ξεφύγει 

το κουραστικό λίκνισμα χάνοντας δύναμη ολοένα. 

Από το μέρος του ήλιου ένας μακρύς γιαλός ολάνοιχτος 

και το φως τρίβοντας διαμαντικά στα μεγάλα τείχη». 

( Γ. Σεφέρης, Ο Βασιλιάς της Ασίνης). 

αιώνια. Σήμερα, αιώνες μετά, αν κάνεις τα χέρια χωνί και φωνάξεις 

πάνω απ’ τις επάλξεις και τα τείχη, νομίζεις ότι θα σ’ ακούσουν οι 

Ενετοί αξιωματούχοι μηχανικοί Bressani και Orsini που επόπτευαν 

την ανοικοδόμησή τους, έτσι όπως όταν ο Σατωμπριάν φώναξε 

τρεις φορές πάνω από τα ερείπια της αρχαίας Σπάρτης «Λεωνίδαααα!...». 

Ο Ζακ ντε Λακρετέλ στις εντυπώσεις του από την Ελλάδα μιλά με 

κάποια περιφρόνηση για τα βενετσιάνικα κάστρα, μη βρίσκοντας κανένα 

δεσμό ανάμεσα σ’ αυτά και στο ελληνικό τοπίο, και ειρωνεύεται 

ελαφρά τον Μωρίς Μπαρές που θέλησε να ξεθάψει και να εξάρει 

τις αναμνήσεις της βενετοκρατίας στην Ελλάδα. Όμως, αυτά τα πετρωμένα 

απ’ τον καιρό κάστρα δίνουν μιαν απερίγραπτη συγκίνηση. 

Εκτός από την ερήμωση που έφερε πάνω τους ο καιρός, νοιώθει 

κανείς γι’ αυτά την πικρή οδύνη της εξορίας τους. Η Σπιναλόγκα, 

αυτό το αλίκλειστο οχυρό, αντί να ορθώνεται πεισματικά με τις επάλξεις 

και τους προμαχώνες του σε πείσμα των αιώνων, μου φαίνεται 

σα να περιμένει υπομονετικά με απελπισία και με παράπονο. Σα 

να βιγλίζει τους ορίζοντες από τ’ ανατολικά κατά την απεραντοσύνη 

του πελάγους με την αγωνιώδη προσδοκία να δει ξανά τις γαλέρες 

της Βενετίας με το φτερωτό λιοντάρι του Αγίου Μάρκου στα καραβόπανά 

τους, να τη ζυγώνουν. Μάταια όμως... Γλάροι και θαλασσοπούλια 

μόνο κρώζουν πάνω από τις άδειες επάλξεις και τις 

κανονιοθυρίδες. Απαίσιες αράχνες σφραγίζουν όλο και περισσότερο 

με τα γλοιώδη τους πλέγματα τη σιωπή που γεμίζει τις σκοπιές 

πάνω από τις οχυρώσεις. Οι γαλέρες και οι σιδερόφραχτοι γαλεώτοι 

που προσδοκά το φρούριο αναπαύονται κάτω από τις σκιές των 

κυμάτων στους βυθούς του ελληνικού αρχιπελάγους και το μεγάλο 

αρσενάλε της Βενετίας δε ναυπηγεί πια για τη σημαία του Αγίου 

Μάρκου, που έπαψε να κυματίζει εδώ και σχεδόν τρεις αιώνες στο 

Λεβάντε… 

Στη Σπιναλόγκα είναι παρούσα η πιο δυνατή συνιστώσα της αιωνιότητας. 

Αυτό το διαρκές και μοναδικό συνταρακτικό αποτύπωμα 

και η συναρπαστική ιστορική της διαδρομή με αποκορύφωση τον 

τελευταίο αιώνα όταν μετατράπηκε σε αποικία χανσενικών, όπως 

ανεπανάληπτα αποδόθηκε στο καταπληκτικό λογοτεχνικό αριστούργημα 

«Το Νησί» της Victoria Hislop που έγινε σχεδόν παγκόσμιο 

best seller, είναι αυτά που αναμφίβολα την κατατάσσουν στους 

μοναδικούς πρεσβευτές για την ειρηνική συνύπαρξη των λαών στον 

παρόντα αιώνα. Σήμερα η ανθρωπότητα, που έχει όλο και μεγαλύτερη 

επίγνωση και συνείδηση της ενότητας των ανθρωπίνων αξιών, 

θεωρεί όλα τα μνημεία σαν κοινή κληρονομιά και ευθύνη της για τις 

μελλοντικές γενιές. Για τούτο η προσπάθεια ένταξής της σήμερα 

στον κατάλογο προστασίας της UNESCO, ως μνημείο παγκόσμιας 

πολιτιστικής κληρονομιάς, είναι μια εθνική υπόθεση με πολυποίκιλους 

συμβολισμούς. x 

Κωστής Ε. Μαυρικάκης 

Πολιτικός Μηχανικός 

komavr@otenet.gr 

62

Γάμοι του παλιού καιρού στην Κρήτη 

Η μεταφορά 

των προυκιών 

Φωτογραφίες από μιαν εποχή που πέρασε αφήνοντας 

μόνο αμυδρές εικόνες, περισσότερο γνωστές σήμερα 

από αφηγήσεις και περιγραφές. Ιδού, λοιπόν, η αξία 

μιας φωτογραφίας όταν την εκλαμβάνει κανείς ως τεκμήριο 

της παρελθούσας ζωής… Κοιτάζοντας τη λεπτομέρεια 

καταλαβαίνει κανείς καλύτερα το σύνολο, 

κατανοεί την ίδια τη ζωή σε παλιότερες εποχές. 

| Του Νίκου Ψιλάκη 

64

◗◗ 

65

| Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΩΝ ΠΡΟΥΚΙΩΝ 

Íσως κάποιοι Κρητικοί μεγαλύτερης ηλικίας να θυμούνται 

ακόμη τις περίφημες πομπές των κρητικών γάμων. Τις 

πολυπρόσωπες συνοδείες που αποτελούσαν γεγονότα 

ιδιαίτερης σημασίας για τις μικρές κοινωνίες της υπαίθρου. 

Είναι φωτογραφίες από γάμους της δεκαετίας του 

1940 και του 1950, τότε που οι φωτογράφοι ήταν πολύ 

λίγοι. Πιο συγκεκριμένα, είναι όχι οι πομπές των γαμηλίων 

τελετών, αλλά οι ομάδες των «προυκολόγων» ή 

«προυκάρηδων», αυτών που ήταν επιφορτισμένοι με τη 

μεταφορά της νυφικής προίκας. Επειδή αυτής της μορφής 

οι πομπές ήταν πολύ συνηθισμένες στα κρητικά χωριά, οι ντόπιοι 

φωτογράφοι δεν τις απαθανάτιζαν. Μόνον οι ξένοι που ζούσαν ένα 

θεαματικό έθιμο προσπαθούσαν να τις κρατήσουν στη μνήμη ως 

εξωτικά βιώματα. Η μια φωτογραφία, αυτή με το γαϊδουράκι, ανήκει 

σε ξένο (μάλλον Γάλλο) που ήρθε στην Κρήτη γύρω στο 1950. 

Δεν γνωρίζομε τίποτε γι’ αυτήν. Και φυσικά δεν γνωρίζουμε τον 

τόπο τον οποίο απεικονίζει. Οι άλλες προέρχονται από χωριό της 

Μεσαράς (Πετροκεφάλι). Κάποιος Γερμανός αξιωματικός που βρισκόταν 

εκεί κατά την περίοδο της ναζιστικής κατοχής εντυπωσιάστηκε 

παρακολουθώντας ένα γάμο και τράβηξε μερικές 

φωτογραφίες. Όπως φαίνεται, χρησιμοποίησε μηχανή μεσαίου 

φορμά (6Χ6, αν κρίνομε από το τετράγωνο σχήμα τους). Έτσι δεν 

κράτησε μόνο στη δική του μνήμη το γεγονός αλλά τροφοδότησε 

και τη δική μας, τη συλλογική μνήμη, με ζωντανές μαρτυρίες και τεκμήρια 

του παρελθόντος. 

Σε όλες απεικονίζονται εικόνες σχεδόν τυπικές για την εποχή τους. 

Είναι η μεταφορά της προίκας που προηγείται της γαμήλιας τελετής. 

Αλλού με γαϊδούρια και μουλάρια, όταν η νύφη πήγαινε μακριά, σε 

άλλο χωριό. Αλλού με τα πόδια, όταν το πατρικό σπίτι δεν ήταν μακριά. 

Καθένας που ακολουθούσε κρατούσε κι από ένα αντικείμενο. 

Ρούχο ή οικιακή συσκευή: μια πατανία, ένα πήλινο τσικάλι, μια καρέκλα 

ξύλινη, το σταμνί και το προσώμι, το κόσκινο, το τυλιγάδι, το 

στρώμα, τα μικρά και τα μεγάλα αντικείμενα που ήταν απολύτως 

απαραίτητα για ένα αγροτικό ή κτηνοτροφικό νοικοκυριό… Όλα αυτά 

αποτελούσαν τη «μαγιά» για το καινούργιο σπιτικό. Τα γαϊδουράκια 

φορτωμένα ως πάνω. Μέσα στα κοφίνια και τα καλαμένια «κανισκάρια» 

βρίσκονταν συνήθως τα ασπρόρουχα και άλλα ενδύματα ή 

αντικείμενα πολύτιμα εκείνη την εποχή. 

◗ 

Όταν η φωτογραφία 

γίνεται ντοκουμέντο... 

66


Σε άλλα κοφίνια ήταν κλεισμένες οι όρνιθες. Πεντ-έξι, ή και παραπάνω, 

ανάλογα με τη δυνατότητα του πατρικού οίκου. Και ένας πετεινός 

φυσικά για να μην είναι άγονα τα αυγά όταν θα κλωσούσαν 

οι όρνιθες. Πάνω από το κοφίνι έδεναν ένα πρόχειρο ύφασμα για 

να μη φεύγουν τα ζωντανά. Σπίτι χωρίς «κούμο» για τα πουλερικά 

δεν μπορούσε να υπάρξει. Συνήθως κάποιος από τη συνοδεία 

έσερνε και μιαν αίγα ή ένα πρόβατο. Η οικόσιτη κτηνοτροφία δεν 

ήταν επαγγελματική δραστηριότητα για πολλά από τα καθαρά αγροτικά 

νοικοκυριά αλλά τρόπος επιβίωσης. Και οι συνεισφέρουσες 

πατρικές οικογένειες έπρεπε να βοηθήσουν τα παιδιά τους στο ξεκίνημα 

της καινούργιας ζωής. 

Μερικές μέρες πριν, ίσως και μια βδομάδα, οι «γ-εδικοί» της νύφης 

είχαν φροντίσει να δείξουν στον κόσμο τα καλούδια της «καινούργιας 

νοικοκεράς». Είχαν απλώσει παντού τα προυκιά, να τα δουν οι 

συγγενείς κι οι φίλοι. Για λίγες μέρες το σπίτι ήταν μια ατελείωτη 

έκθεση χειροτεχνίας. Δεν έδινε «εξετάσεις» απέναντι στις τοπικές 

κοινωνίες μόνο η νύφη. Έδινε όλη η οικογένεια! Αν υπήρχε και 

«άλλο θηλυκό κοπέλι» στο σπίτι, η έκθεση της προίκας της μιας 

κόρης αποτελούσε κάτι σαν… κάλεσμα υποψηφίων γαμπρών και για 

την άλλη. Ή και τις άλλες… 

Όπως είναι φυσικό, οι «προυκολόγοι» ανήκαν εξ ολοκλήρου στο 

σόι του γαμπρού. Αν ήταν από άλλο χωριό, όπως στη μια φωτογραφία 

μας, τότε η διαδικασία θύμιζε αληθινό πανηγύρι. Την ορισμένη 

γι’ αυτό το σκοπό μέρα μαζεύονταν οι στενοί συγγενείς και οι 

φίλοι και ξεκινούσαν έχοντας μπροστά τους τη λύρα, ή την ασκομαντούρα. 

Αν δεν υπήρχε οργανοπαίχτης έδινε κι έπαιρνε το τραγούδι. 

Της στράτας και του γάμου. Όσο μακρινό κι αν ήταν το 

δρομολόγιο, η ώρα της διαδρομής περνούσε ευχάριστα. Με μαντινάδες 

που τις επαναλάμβαναν όλοι. 

Όταν έφταναν στο σπίτι της νύφης, έσμιγαν τα σόγια, έσμιγαν και τα 

τραγούδια τους. Στην πόρτα τους περίμενε το πρώτο κέρασμα. Τα 

καλοψίκια με τη ρακή τους ή το κρασί με το μεζέ του. Καρύδια κι 

αμύγδαλα με σταφίδες και ζυμωτά καλορίζικα δεν έλειπαν ποτέ. Τα 

συνόδευαν πάντα οι ευχές όλων. Τις πιο πολλές τις έλεγαν με μαντινάδες: 

Τ’ ανέφαλο που πέρασε βαστά νερά και χιόνια 

ας είναι καλορίζικα τση νύφης τα σεντόνια. 

Οι συγγενείς του γαμπρού μπορούν τούτη την ώρα 

να αισθάνονται τη νύφη δική τους: 

Μάνα τση νύφης, κράτηξε χαρτί και καλαμάρι 

και γράψε πως σου παίρνουνε το πι’ ακριβό βλαστάρι. 

Αλλά γέλιο χωρίς δάκρυ δεν υπάρχει. Η επικείμενη οριστική αναχώρηση 

από τον πατρικό οίκο φόρτιζε επικίνδυνα το κλίμα. 

Μισεύγεις, μήλο τση μηλιάς, φεύγεις, νερό τση κρήνης, 

και το σταμνί μας τ’ αδειανό χωρίς δροσά τ’ αφήνεις. 

67

| Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΩΝ ΠΡΟΥΚΙΩΝ 

Στο κόνισμα τση Παναγιάς πιάσε να προσκυνήσεις 

τη μάνα που σε γέννησε μην τη ξελησμονήσεις. 

Η μεταφορά των προυκιών ήταν ενταγμένη στο επίσημο τελετουργικό 

του κρητικού γάμου. Καθώς ήταν ορισμένη από καιρό η μέρα 

αυτή, οι ετοιμασίες άρχιζαν πολύ πριν. Μαζεύονταν οι κοπελιές του 

χωριού, έπλυναν, άπλωναν, σιδέρωναν, δίπλωναν. Δεν ήταν έθιμο 

παντού να απλώνονται τα ρούχα στο πατρικό σπίτι. Αυτό γινόταν 

συνήθως όταν υπήρχαν κι άλλα απάντρευτα κορίτσια. Στις περισσότερες 

περιπτώσεις τα πολυμελή συνεργεία που ετοίμαζαν την 

προίκα τοποθετούσαν τη «ρουχική» μέσα σε μεγάλα υφαντά τσουβάλια 

λευκού χρώματος. Ωστόσο, άφηναν πάντα μερικά κομμάτια, 

τα πιο όμορφα, έξω από τα σακιά. Αυτά θα αποτελούσαν την πιο 

εύγλωττη μαρτυρία για τη νοικοκυροσύνη της νύφης. Σε μερικές περιπτώσεις 

οι προυκολόγοι, που ήθελαν να παινέψουν τη νύφη που 

έπαιρναν, μετέφεραν ξεδίπλωτα κάμποσα προυκιά, τα κρατούσαν 

επιδεικτικά για να φαίνονται, για να τα βλέπουν όλοι στο δρόμο. Μια 

καλή κεντημένη κουβέρτα ή ένα πρωτότυπο σχέδιο υφαντού το κρατούσαν 

δυο ή τέσσερις κοπελιές, μια από κάθε γωνία. Καθώς προχωρούσαν 

τις σταματούσαν οι περαστικοί για να θαυμάσουν κι 

εκείνοι την πιτηδειοσύνη της νύφης. 

Σε πολλά χωριά της Κρήτης οι κανόνες για τη μεταφορά ήταν πιο 

αυστηροί. Δεν μπορούσε να μεταφέρει ο καθένας ό,τι ήθελε. Τα μεταξωτά 

και τα λευκά τα κουβαλούσαν οι γυναίκες. Οι ανύπαντρες 

συνήθως. 

Όπως είναι φυσικό, στην πρώτη – πρώτη σειρά της γαμήλιας πομπής 

βρισκόταν ένα παιδί «μανοκυρουδάτο» (να έχει μάνα και κύρη, 

ο αμφιθαλής παις της αρχαιότητας, να είναι δηλαδή τυχερό και να 

μην έχει γνωρίσει το μίασμα του θανάτου). Αυτό κρατούσε την εικόνα. 

Υποχρέωση της μάνας ήταν να στέλνει στην κόρη της ένα εικόνισμα, 

ευλογία και ευχή μαζί. Συχνά ήταν υποχρέωση και της 

οικογένειας του γαμπρού, ιδιαίτερα όταν υπήρχε οικογενειακός 

άγιος που έπρεπε να τον τιμούν και να τον γιορτάζουν οι απόγονοι. 

Επομένως, ο παραλήπτης της εικόνας ήταν υποχρεωμένος να τηρεί 

χωρίς παρεκκλίσεις το οικογενειακό εορταστικό έθιμο. Αν δεν 

υπήρχε τέτοιος άγιος, ο «κύρης» της νύφης παράγγελνε στο ζωγράφο 

ή αγόραζε τον άγιο που είχε το όνομα του γαμπρού του. Γι’ 

αυτό και σε όλα τα κρητικά σπίτια υπήρχε, σαν εφέστια θεότητα, ο 

συνονόματος του σπιτονοικοκύρη άγιος. Στις αρχές του 20ου 

αιώνα κυκλοφορούσαν στο εμπόρια άφθονες έτοιμες εικόνες και 

σε καλή τιμή. Ήταν ρωσικές χαλκογραφίες κολλημένες πάνω σε 

ξύλο. Ωστόσο, επειδή τα έθιμα δεν ήταν παντού τα ίδια, σε πολλές 

περιοχές οι προυκολόοι συνορίζονταν ποιος θα πάρει το πολύτιμο 

κόνισμα, όπως και τα άλλα συμβολικά αντικείμενα. 

Είναι αλήθεια ότι το έθιμο της μεταφοράς των προυκιών, όχι και 

τόσο γνωστό σήμερα αλλά και όχι ιδιαίτερα μελετημένο από τη Λαογραφία, 

ήταν από τα πιο συγκλονιστικά του εθιμικού βίου των Κρητικών. 

Ιδιαίτερα όσον αφορά στα συμβολικά χαρακτηριστικά του, 

που τα συναντάμε παντού. Η μάνα ήταν υποχρεωμένη να στείλει 

στην κόρη της το προζύμι για το καθημερινό ψωμί. Ήταν κάτι σαν 

ομφάλιος λώρος που συνέχιζε να δένει τη μάνα με την κόρη. Κι αν 

σκεφτούμε ότι το ίδιο είχε κάνει και η δική της μάνα, βλέπομε πολύ 

καθαρά τους κρίκους μιας μακράς αλυσίδας συγγενικών δεσμών 

σε μια εξαίσια συμβολική έκφραση. Η μάνα έπρεπε να φροντίσει 

για το λύχνο, για το φως. Μπορούσε να ήταν πολύτιμος, μεταλλικός 

ή πήλινος. Αλλά όσο φτωχή κι αν ήταν, έπρεπε να προσφέρει στην 

κόρη της το λυχνάρι, δηλαδή το φως. Όπως και το λάδι. Σπιτικό 

χωρίς το πιθάρι με το λάδι δεν μπορούσε να στηθεί. Λάδι (πάντα 

λιόλαδο) πρόσφεραν και οι δυο πατρικές οικογένειες. Και του γαμπρού 

και της νύφης. Το σταμνί με το νερό έπρεπε να προέρχεται 

από το σπίτι της νύφης. 

Το κρητικό ήθος απαιτούσε να δίνονται χωρίς βαρυγκώμια όλα τα 

διαθέσιμα αγαθά (προυκιά και άλλα χαρίσματα) στο καινούργιο ζευγάρι. 

Οι γονείς πρόσφεραν ό,τι μπορούσαν με την καρδιά τους. 

Μόνο ένα πράγμα επιτρεπόταν να φύγει από το σπίτι χωρίς την έγκρισή 

τους. Αυτό ήταν… το απαραίτητο κλοπιμαίο! Ένα παράξενο 

έθιμο επέβαλλε την κλοπή. Κάποιος από τη συνοδεία έπρεπε να 

κλέψει… «Για το αντέτι», λέγανε… Δεν είχε σημασία η αξία του αντικειμένου 

που θα έπαιρναν χωρίς να γίνουν αντιληπτοί, αλλά η ίδια 

η πράξη. Μπορεί να ήταν ένα πολύτιμο κόσμημα, ένα ρούχο, ένα 

υφαντό, μπορεί να ήταν και ένα κρεμμύδι! Συχνά, όμως, δεν υπήρχε 

μόνο ένας κλέφτης στην παρέα, αλλά περισσότεροι. Προσπαθούσαν 

να χάνονται από τα μάτια των συγγενών για να… αρπάξουν ό,τι 

έβρισκαν μπροστά τους. Γι’ αυτό και την ώρα που έφευγε η πομπή 

με τα προυκιά καμπόσοι συγγενείς της νύφης παραφύλαγαν εκτελώντας 

χρέη… φρουράς σε όλα τα δωμάτια του σπιτιού. Μπορούσαν 

να εμποδίσουν την κλοπή και να την αποτρέψουν αλλά, από τη 

στιγμή που κάποιος κατάφερνε να πάρει στα χέρια του ένα αντικείμενο, 

δεν είχαν δικαίωμα να του το αποσπάσουν από τα χέρια. Λέγεται 

ότι στις περιοχές όπου υπήρχε το έθιμο, οι οικείοι της νύφης 

άφηναν σε κοινή θέα αντικείμενα τα οποία επιθυμούσαν οι ίδιοι να 

προσφέρουν για να αποτρέψουν την «κλοπή» άλλων. 

68


Όταν έφταναν αυτές οι χαρούμενες συνοδείες στον προορισμό 

τους, στο σπίτι του νέου ζευγαριού, στηνόταν γλέντι. Όχι με σπατάλες 

και αλόγιστη κατανάλωση κρέατος όπως θα φανταζόταν κάποιος 

σήμερα. Τη μέρα που μετέφεραν «τα προυκιά τση νύφης», 

λίγες μέρες πριν από το γάμο, έσφαζαν και τα ζώα για το μεγάλο 

τραπέζι. Επειδή, λοιπόν, τα εντόσθια των ζώων δεν άντεχαν μέχρι 

την Κυριακή, τότε που θα άναβαν τους φούρνους και θα έστηναν τα 

καζάνια για το βραστό, φρόντιζαν να τηγανίσουν τα συκώτια και να 

μαγειρέψουν τις κοιλιές. Συνήθως μαγείρευαν κοιλιές με τα ροβίθια… 

Υπέροχο γιορταστικό (γαμήλιο) φαγητό, τόσο συνηθισμένο σε 

όλο σχεδόν το νησί. Βέβαια, η γαμήλια τελετή ήταν πολύμορφη. Οι 

γάμοι δεν διαρκούσαν ένα απόγευμα, ή, έστω, μια μέρα. Συνήθως 

◗ 

ΟΙ ΠΡΟΥΚΑΡΗΔΕΣ 

(Μια ωραία έμμετρη περιγραφή των «Προυκάρηδων» 

από τον Στεργιογιάννη γραμμένη το 1957. 

Το έργο του τιμήθηκε την ίδια χρονιά 

στον Ξανθουδίδειο Λαογραφικό Διαγωνισμό της ΕΚΙΜ). 

Τιμή μεγάλη τα προυκιά δίδουνε εις το σπίτι, 

καμώτρα και νοικοκερά δείχνουν πως είν' η νύφη. 

Μαζώνουνται οι κοπελιές, ντακέρνουν και διπλώνουν 

για να σακιάσουν τα προυκιά, καλά τα σιντερώνουν. 

Όντε δ’ ανοίξουν το σακί, το πρώτο που θα πιάσουν: 

«στ’ άνομα του θεού» θα πουν, ετσά θα το σακιάσουν. 

«Έλα ευκή τση μάνας τση, έλα και του κυρού τζη, 

των παπουδολαλάδων τζη, έλα και του νονού τζη». 

Εδά στο κάθ’ ένα προυκιό. που στα σακιά τση βάνουν, 

μιά μαντινάδα λέν’ παλιά, γή μια καινούργια βγάνουν. 

Παινάδια λεν τση νύφης μας, γι’ αυτή, για τα προυκιά τζη, 

για τα νοικοκεράτα τζη και για την ομορφιά τζη. 

Φέρνει η νύφη, τσοι κερνα, πίνουν, ευκές τση δίνουν 

κι απαίνευτο κι αξόμπλιαστο πράμα δε της αφήνουν. 

Τση νύφης πάει η μάννα τζη και φέρνει καλοψίκια, 

σταφίδες και αμύγδαλα, καρύδια και φιντίκια. 

Αυτά τα βάνουν σκορπιστά, ανάμεσα στην προύκα, 

γή σε σακούλια βάνουν τα, μη βάφουνε τα ρούχα. 

Φέρνει και καλορίζικα, που είν’ ευλοημένα, 

απού τον επιτάφιο τα ’χουνε φυλαμένα. 

Εις τα σακιά τα ρίχνουνε, τα ράφτουν ένα - ένα 

και λένε τότες: «τα προυκιά είναι ετοιμασμένα». 

Η νύφη τσοι ευχαριστά, λέει τως στη χαρά ντως 

και να σακιάσουν γλήγορα κι εκείνες τα προυκιά ντως. 

η διαδικασία κρατούσε δυο ολόκληρες βδομάδες γι’ αυτό και οι πιο 

στενοί συγγενείς αποκαλούνταν «καλεσμένοι από οχτώ σ’ οχτώ». 

Οκτώ μέρες πριν και οκτώ μέρες μετά έπρεπε να βρίσκονται επί 

ποδός. Και τα έθιμα δεν ήταν τα ίδια παντού… 

Συνήθως η μεταφορά των προυκιών γινόταν απόγευμα. Το ίδιο 

βράδυ το σπίτι μετατρεπόταν σε έκθεση υφαντών. Τα άπλωναν παντού. 

Για να τα θαυμάσει το καινούργιο σόι. Πατανίες, πατητές, κεντήματα, 

ενδύματα.. Όλα ήταν απλωμένα έτσι που να τα βλέπουν 

όλοι. Ήταν η πιο σημαντική δημόσια εμφάνιση της νύφης. Τα περισσότερα 

υφαντά ήταν φτιαγμένα με τα χέρια της. Και τα κεντήματα 

το ίδιο. Έμπαιναν οι συγγενείς του γαμπρού και άρχιζαν τα παινάδια. 

Η απίθανη γοητεία του λαϊκού λόγου συναντούσε το κάλλος της 

προίκας. Κι όταν σώνονταν τα λόγια άρχιζαν οι μαντινάδες. 

ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΠΡΟΥΚΑΡΗΔΩΝ 

Ανεμαζώνει ο γαμπρός τσοι φίλους, τσοι γνωστούς του 

και τσοι πλια μπορεζάμενους απου τσοι χωργιανούς του. 

Έρχονται με τα χτήματα, καθένας το δικό ντου, 

χοντρά, λιανά, ό,τ' έχουνε γή με τον απατό ντου. 

Όλοι στο σπίτι του γαμπρού μαζώνουντ’ ένας-ένας 

και ξεκινούν όλοι μαζί, δίχως να λείπει ένας. 

Στο κάθ’ ένα χτηματσερό δυο άνθρωποι κλουθούνε, 

σα δα φορτώσουν τα προυκιά, να τα παρακρατούνε. 

Και ο λυράρης του χωργιού κλουθά κι αυτός μαζί ντως 

και παίζει το λυράκι ντου κι ανοίγ’ η όρεξη ντως. 

Στη στράτα χωρατεύγουνε και τραγουδολογούνε, 

φτάνουν στση νύφης την αυλή κι ακριβοχαιρετούνε: 

«Χίλια καλώς εφτάξαμε, χίλια και δυο χιλιάδες, 

στον κάμπο με τα λούλουδα και με τσοι πρασινάδες». 

Εκείνοι πάλι απαντούν με άλλες μαντινιάδες, 

που’ χουν βαθιά νοήματα, πολλές ονοστιμάδες: 

«Καλώς ήρθαν τα σύννεφα και φέραν τον αέρα 

και δροσερέψαν τα κλαδιά, που ’σανε μαραμένα». 

Σάζουν τζοι και ποσάζουν τζοι και τσοι βαγιοκλαδίζουν, 

τραπέζι τώσε στένουνε, ώρα πολλή γλεντίζουν. 

69

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ… ΑΠΟ ΤΗ ΣΦΑΚΙΑΝΗ ΜΑΔΑΡΑ 

Η ζωή 

του βοσκού χθες 

| Της Ευαγγελίας Γεωργεδάκη ◗◗ 

70


Ήταν βραδάκι. Ένας καταγάλανος ουρανός 

και μια όμορφη πλάση γύρω, όταν βγήκα για 

ένα μικρό περίπατο λίγο έξω από το χωριό. 

Ξαφνικά είδα να έρχεται ένας χωριανός με 

το αμάξι του φορτωμένο ζωοτροφές. Σταμάτησε 

σαν με είδε για να μου μιλήσει. 

Bλέπω μπόλικες ζωοτροφές, του 

είπα, σαν με χαιρέτησε. 

-Ναι, μπόλικες. Μα δε ρωτάς και τι 

κούραση έχω; Θαρρώ πως ήταν 

καλύτερα τότε που δεν υπήρχαν 

ζωοτροφές και τα πρόβατα έτρωγαν 

ό,τι έβρισκαν στην εξοχή. 

Αυτά μου είπε κι έφυγε. Κι εγώ με 

τη σκέψη μου γύρισα πολύ πίσω… 

Στο χθες. Κάμποσες δεκαετίες πριν, 

όταν δεν ερχόταν δρόμος στο χωριό, όταν δεν υπήρχαν 

αγροτικά αυτοκίνητα και ζωοτροφές. 

Αλήθεια, σκέφτηκα, πώς ήταν η ζωή του βοσκού χθες; 

Εντελώς διαφορετική από τη σημερινή. Τότε έφευγε ξημέρωμα 

από το σπίτι κι όλη την ημέρα ήταν στο πόδι. Περισσότερο 

την εποχή που γεννούσαν τα πρόβατα ή τα κατσίκια. 

Έπρεπε να προσέχει μήπως πέσει πάνω τους καμιά «βιτσίλα» 

(αετός) που έκανε μεγάλη ζημιά στα μικρά αρνάκια 

και τα κατσικάκια. Έπρεπε να φροντίζει να οδηγεί το κοπάδι 

σε τόπο με καλό χόρτο για να βοσκήσουν. Και μετά, το καλοκαίρι, 

ανέβαζαν τα πρόβατα στα βουνά, ψηλά στις Μαδάρες. 

Είχαν απογαλακτίσει τα αρνιά και ήταν έτοιμοι να 

αρχίσουν την παραγωγή. Έφτιαχναν τυρί και μυζήθρα, πεντανόστιμα 

αλήθεια, γιατί τα ζώα έτρωγαν μόνο χόρτα και μυρωδάτα 

βότανα απ’ αυτά που φυτρώνουν στη Μαδάρα. 

Τα μιτάτα 

Στα παλιότερα χρόνια μαζεύονταν συνήθως δύο ή τρεις βοσκοί 

μαζί σ’ ένα μιτάτο. Συνεργάζονταν μεταξύ τους και μοιράζονταν 

τη δουλειά και το εισόδημα. Το μιτάτο είναι χτίριο 

χτισμένο μόνο με πέτρες χωρίς να ’χει μπει ανάμεσά τους 

λάσπη. Μέσα υπήρχε ένας μεγάλος «πυρόμαχος», όπως τον 

έλεγαν οι γέροι, ή παραστιά. Πάνω στην παραστιά τοποθετούσαν 

ένα πολύ μεγάλο «λαβέντζι», το δοχείο που έβαζαν 

μέσα το γάλα για να φθιάξουν το τυρί. Αριστερά και δεξιά 

υπήρχε πεζούλα, χτισμένη συνήθως μόνο με πέτρες, για να 

κάθονται ή και να κοιμούνται καμιά φορά φτιάχνοντας πρόχειρα 

στρώματα με ξερούς θάμνους. Ένα τραπέζι βρισκόταν 

πάντα στη μέση κατασκευασμένο συνήθως από τον βοσκό, 

με χοντρές σανίδες που τις έφθιαχνε ο ίδιος από ξύλο κυπαρισσιού. 

Σε μια μεριά του κτηρίου υπάρχει η «ξεπορταρέ», 

71

| Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΒΟΣΚΟΥ 

ένα πολύ χοντρό, καλά πελεκημένο ξύλο από κυπαρίσσι. Έχει 

φάρδος μέχρι τη μέση περίπου, γύρω στους 40-45 πόντους και 

στενεύει μέχρι να φθάσει στο τέλος γύρω στους 20. Εκεί έβαζαν 

το καλούπι με το τυρί, που μόλις είχε βγει από το λαβέντζι. Από 

κάτω υπήρχε ένα δοχείο για να μαζεύει τον χουμά, τα απόνερα 

που βγαίνουν όταν στεγνώνει το τυρί. 

Μια πόρτα στην άκρη του ενός τοίχου οδηγεί στον «τυροκόμο», 

ένα άλλο δωμάτιο του μιτάτου. Εκεί έβαζαν οι βοσκοί του παλιού 

καιρού το τυρί, μέχρι να «καταστέσει», να στεγνώσει και να είναι 

έτοιμο για την αγορά. Έχει πολύ λίγο φως και πολλή υγρασία, ό,τι 

χρειάζεται για να ωριμάσει το τυρί. 

Τότε, βέβαια, δεν υπήρχαν ψυγεία. Υπήρχαν όμως τα φυσικά ψυγεία, 

τα μεγάλα και δροσερά σπήλια με νερό μέσα. Εκεί πήγαιναν 

τη μυζήθρα, ώσπου να περάσει ο καιρός, να κλείσει το μιτάτο και 

να πάρει ο καθένας το δικό του μερίδιο, ανάλογα με το πόσα πρόβατα 

ή κατσίκια είχε. 

◗ 

Η χαρά της ζωής 

Δουλειά πολλή, άρμεγμα πρωί-βράδυ (αυτό γίνεται και σήμερα) 

και πολλή φροντίδα, όση που χρειάζεται το τυρί μέχρι να καταστέσει. 

Κι όμως! Είχε κι αυτή η ζωή τις χάρες της και την ομορφιά 

της. Όταν κούρευαν τα πρόβατα μαζεύονταν 20-30 άτομα, δούλευαν 

όλοι μαζί και μετά το κούρεμα των προβάτων έστρωναν 

τραπέζι κάτω από τη δροσιά μεγάλων πρίνων. Μπόλικο βραστό 

κρέας, τσιγαριαστό, μυζηθρόπιτες, μπόλικο κρασί και με την πολύ 

καλή διάθεση όλων δεν αργούσε να ανάψει το γλέντι. Εκεί, κάτω 

από αιωνόβιους πρίνους, αντηχούσε το ριζίτικο τραγούδι, καθάριο, 

όμορφο, αρμονικό. Αντηχούσαν οι μαντινάδες και οι ευχές. 

Να… χιλιάσει ο βοσκός τα πρόβατα, να ’ναι πάντα γερός, αυτός 

και η οικογένειά του. 

Σκληρή ζωή και δύσκολη. Κι όμως, όσοι την έζησαν κρατούν στη 

μνήμη τους με νοσταλγία την απλή ομορφιά της. x 

Ευαγγελία Γεωργεδάκη / Άγιος Ιωάννης Σφακίων 

Δύσκολη ζωή. 

Άρμεγμα πρωί και βράδυ. 

Αλλά οι άνθρωποι ήξεραν 

να απολαμβάνουν τις χαρές της. 

72

ΡΟΚΑ 

Ένα απόρθητο 

οχυρό 

στην Κίσαμο 

◗◗ 

Οι παλιότεροι πολιτισμοί άφησαν τα ίχνη 

τους πάνω στη σκληρή πέτρα της Κισάμου. 

Τοπίο παράξενο, όπως λέει και τ’ όνομά 

του: Τρουλί. Ή και Ρόκα, όπως ήταν γνωστό 

πριν από κάμποσους αιώνες. Ρόκα λέγεται 

και το μικρό χωριό που είναι χτισμένο στα 

ριζά του. Τοπίο οχυρό, σχεδόν απροσπέλαστο. 

Αρκούσε να γίνουν κάποιες παρεμβάσεις, 

να χτιστούν τείχη. Μεγάλοι γκρεμοί και 

απότομες κλίσεις του εδάφους καθιστούσαν 

απαγορευτικό το ανέβασμα σε όποιον 

προσπαθούσε να ανηφορίσει ως εδώ. Φυσικό 

οχυρό απόρθητο η Ρόκα… 

74


Τα ίχνη της ανθρώπινης παρουσίας χάνονται 

καθώς οι αρχαιολογικές πληροφορίες 

δεν είναι επαρκείς. Είναι 

σίγουρο, όμως, ότι οι Βυζαντινοί, που 

είχαν κατανοήσει καλά τον σημαίνοντα 

στρατηγικό ρόλο της Κρήτης, είχαν οχυρώσει 

το ύψωμα. Κατέστρεψαν όμως τα 

ίχνη των παλαιότερων πολιτισμών, τα 

κατάλοιπα που πρέπει να θεωρείται βέβαιο 

ότι υπήρχαν παντού και χρονολογούνταν 

από την προϊστορική εποχή. Έτσι γίνεται κάθε φορά. Τα 

νεότερα κτίσματα καταστρέφουν τα προηγούμενα αλλά δεν τα 

αφανίζουν. Αυτό μπορεί να καυχηθεί ότι το έχει πετύχει μόνο ο 

σημερινός άνθρωπος με τα τεχνικά μέσα που διαθέτει. 

Φαίνεται πως οι Μινωίτες, με την ιδιαίτερη αγάπη που είχαν στα 

βουνά, ανηφόρισαν πρώτοι στη Ρόκα. Να υπήρχε κάποιο ιερό κορυφής 

εκεί; Να έπαιζε ρόλο στο αμυντικό σύστημα της Κρήτης ως 

τόπος ορατός από πολλά άλλα υψώματα; Να ήταν και τα δυο, ή και 

άλλα που δεν μπορούμε να τα ξέρομε σήμερα; Εξετάζοντας μόνο 

τη γεωμορφολογία του χώρου πιθανολογούμε ότι δεν θα μπορούσε 

να απουσιάζει η Ρόκα από το μινωικό σύστημα τηλεειδοποίησης: 

Στα υψώματα άναβαν φωτιές και μέσα σε ελάχιστο 

χρόνο όλο το νησί μπορούσε να γνωρίζει πράγματα πολύ σημαντικά… 

Οι Βυζαντινοί ακολούθησαν τα ίχνη των προηγούμενων πολιτισμών. 

Το ύψωμα της Ρόκας φαίνεται ότι απέκτησε ζωή. Λαξευτές 

δεξαμενές, ναοί, μονοπάτια, πύλες εισόδου. Μέχρι και 

κατάλοιπα θεάτρου σημειώνει ότι είχε δει εδώ ο σπουδαίος Ιταλός 

ενετολόγος Γκιουζέπε Γκερόλα που ήρθε στην Κρήτη στις 

αρχές του 20ου αιώνα. 

75

| ΡΌΚΑ; ΈΝΑ ΑΠΌΡΘΗΤΟ ΟΧΥΡΌ ΣΤΗΝ ΚΊΣΑΜΟ. 

◗ 

Περπατώντας ανάμεσα στις πεσμένες πέτρες μπορούμε να υποθέσομε 

πού βρίσκονταν τα αρχαία μονοπάτια, να αναζητήσομε 

τους άξονες επικοινωνίας, να δούμε τα λαξεύματα στους βράχους, 

να αναζητήσομε τη θέση των σπιτιών που μπορεί να σωριάστηκαν 

πολλές φορές στη γη, αλλά οι πέτρες, το οικοδομικό υλικό τους, 

χρησιμοποιήθηκε ξανά και ξανά σε μεταγενέστερα έργα. 

Ο Άγγλος πλοίαρχος Σπραττ, που επισκέφτηκε την Κρήτη κατά τη 

δεκαετία του 1850, έστησε εκεί τη σκηνή του και εξερεύνησε την 

περιοχή αναζητώντας τα ίχνη μιας αρχαίας πόλης και ένα ιερό, της 

Αρτέμιδος. Ο παθιασμένος αυτός αναζητητής των αρχαίων καταλοίπων 

παρατήρησε τις αρχαίες αναβαθμίδες, διάβασε τις επιγραφές 

στα παλιά εκκλησάκια και μας άφησε ενδιαφέρουσες 

πληροφορίες για τη μορφή που είχε το τοπίο στα χρόνια του. Γράφει, 

για τις αρχαίες αναβαθμίδες στις οποίες είχε δει κομμάτια από 

μάρμαρα και θεμέλια κτηρίων: «Μερικές από τις αρχαιότερες κατοικίες 

ήταν κτισμένες στην απότομη βάση του ψηλού βράχου, η 

επιφάνεια του οποίου ήταν λαξευμένη ώστε να αποτελεί την πίσω 

πλευρά των κτηρίων. Σώζονται οι εσοχές που ήταν λαξευμένες 

στην πρόσοψή του και χρησίμευαν ως ντουλάπια ή ως υποδοχές 

για τα δοκάρια της οροφής». 

Τοπίο σημαδιακό η Ρόκα. Από αυτά που μένουν στη θύμηση, που 

δεν ξεχνιούνται. Και, όπως είναι φυσικό, οι θαμμένοι πολιτισμοί 

περιμένουν τους ειδικούς, περιμένουν τη στοργή και τη φροντίδα 

του σύγχρονου ανθρώπου που απλώς αρκείται να θεωρεί τον 

εαυτό του «κληρονόμο» του παρελθόντος. Ψ 

Τοπίο σημαδιακό η Ρόκα. 

Από αυτά που μένουν στη θύμηση, 

που δεν ξεχνιούνται. 

76

Kαλημέρα! Mε γεύσεις από Kρήτη στο ποτήρι σας! 

H BIOXYM AE ιδρύθηκε το 1956 στα Xανιά Kρήτης. Eδώ και 50 χρόνια διαθέτει φρέσκο συμπυκνωμένο χυμό όχι μόνο 

στο Nομό Xανίων, στην Kρήτη και σε ολόκληρη την Eλλάδα αλλά και στο εξωτερικό. 

H BIOXYM AE είναι ένα από τα λιγοστά εργοστάσια στην Eλλάδα που ασχολούνται παράλληλα με τη μεταποίηση των 

εσπεριδοειδών και την τυποποίηση των χυμών. Παραλαμβάνει και εκχυμώνει φρέσκα κρητικά εσπεριδοειδή (πορτοκάλια, 

μανταρίνια, λεμόνια, γκρέιπ φρουτ) και στη συνέχεια τα διαθέτει είτε σε μορφή ημιέτοιμων προϊόντων όπως τους 

συμπυκνωμένους χυμούς πορτοκαλιού, μανταρινιού, λεμονιού, γρέιπ φρουτ και τα αιθέρια έλαια των παραπάνω εσπεριδοειδών, 

είτε στην επεξεργασμένη μορφή των ημιέτοιμων προϊόντων για την παρασκευή φυσικών χυμών και νέκταρ 

σε συσκευασία TETRABRIX και ζαχαρούχων χυμών σε συσκευασία γυάλινων φιαλλών των 840 γρ, 910 γρ., 1850 γρ., 

2.000 γρ. και δοχεία (κάνιστρα). 

Θερίσου 1, Xανιά | τηλ.: 28210 96861, 93957, 93022 | fax: 28210 95132 | e-mail: bioxym@otenet.gr 

Oι ζαχαρούχοι χυμοί 

φέρουν το εμπορικό 

σήμα της εταιρείας 

“BIOXYM” 

ενώ οι φυσικοί χυμοί 

και τα νέκταρ φέρουν το 

λογότυπο της 

“CRETA FRESH”


78

Manos Gavras - Xalkiadakis

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?