Pokaż treść!

OSSOLIÑSKI,
MOSKORZOWSKI, SARBIEWSKI
– MOWY POGRZEBOWE
Teksty w dialogu
śp. Stefanii Jankowskiej
(30 X 1914–31 I 2008)

NR 2586

Maria Barłowska
OSSOLIÑSKI,
MOSKORZOWSKI, SARBIEWSKI
– MOWY POGRZEBOWE
Teksty w dialogu
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2008

Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej
Marek Piechota
Recenzent
Krystyna P³achciñska
Finansowanie: Grant KBN nr PB-550/Fil/2005
Redaktor: Barbara Konopka
Projektant ok³adki: Lucjan Dyl¹g
Redaktor techniczny: Ma³gorzata Pleœniar
Korektor: Wies³awa Piskor
Copyright © 2008 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego
Wszelkie prawa zastrze¿one
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-1739-7
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Nak³ad: 250 + 50 egz. Ark. druk. 11,25. Ark.
wyd. 9,0. Przekazano do ³amania w grudniu 2007 r. Podpisano
do druku w kwietniu 2008 r. Papier offset. kl. III,
80 g Cena 14 z³
£amanie: Pracownia Sk³adu Komputerowego
Wydawnictwa Uniwersytetu Œl¹skiego
Druk i oprawa: Czerny Marian. Firma Prywatna GREG
Zak³ad Poligraficzny
ul. Wroc³awska 10, 44-100 Gliwice

Spis treœci
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ossoliñski i Moskorzowski – polemika na pogrzebie . . . . . .
Ossoliñski i Sarbiewski – z praktyki imitacji . . . . . . . . .
7
11
46
Mowy pogrzebowe . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Ossoliñski: mowa na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego . . .
Andrzej Moskorzowski: mowa na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Ossoliñski: mowa na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stanis³aw Sarbiewski: mowa na pogrzebie Jana Bartnickiego . . .
Stanis³aw Sarbiewski: mowa na pogrzebie pani Wereszczyñskiej . .
81
81
84
88
93
97
Komentarz edytorski . . . . . . . . . . . . . . . .
Znaki i skróty przyjête w edycji . . . . . . . . . . . . . .
Zasady transkrypcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opis Ÿróde³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
101
101
103
106

Aparat krytyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Objaœnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ðåçþìe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
131
140
171
177
179
180

WPROWADZENIE
Veritas filia temporis
Ksi¹¿ka ta jest poniek¹d powrotem do rozpoznanego ju¿ mówcy
i tekstów ju¿ kiedyœ czytanych 1 . Powrotem, który ma umo¿liwiæ
inne spojrzenie: skupienie siê na szczegó³ach – zbieraj¹cych jak
w soczewce szersze problemy w miejsce przegl¹dowego ujêcia, d¹-
¿¹cego do uchwycenia ca³oœci. Jest wiêc równie¿ fragmentem i wyborem
w sposób nieunikniony skazanym na arbitralnoœæ. Jak ka¿-
dy wybór – niesie z sob¹ zobowi¹zanie do ujawnienia kszta³tuj¹cej
go motywacji. Najogólniej zosta³a ona wskazana ju¿ w tytule. Przedmiotem
badawczego zainteresowania s¹ dwie mowy pogrzebowe
Jerzego Ossoliñskiego czytane wraz z oracjami Andrzeja Moskorzowskiego
i Stanis³awa Sarbiewskiego, które siê z nimi wi¹¿¹.
Zwi¹zek ten jest dwojakiego rodzaju.
Po pierwsze, przemowa pogrzebowa odczytywana jest w „towarzystwie”
innej mowy, pochodz¹cej z tego samego pogrzebu
– to przypadek oracji Jerzego Ossoliñskiego i Andrzeja Moskorzowskiego.
To najbardziej naturalna, typowa dla ceremonii pogrzebowej
XVII w. sytuacja, gdy na s³owa wyg³aszane w imieniu
rodziny odpowiada ktoœ „od goœci”. Tekst oratorski pozostaje
w takim przypadku przede wszystkim dokumentem okolicznoœci.
1
M. Bar³owska: Jerzy Ossoliñski. Orator polskiego baroku. Katowice 2000.
7

Nawet w postaci zapisu niesie z sob¹ pamiêæ o ca³ej funduj¹cej go
sytuacji retorycznej. Sytuuje siê najbli¿ej nieuchwytnej dziœ dziedziny
oralnoœci – stwarzaj¹cego go ¿ywego s³owa. Zobowi¹zuje do
rozpoznania kontekstu historyczno-kulturowego, podjêcia trudu
odnalezienia szczegó³owych okolicznoœci i uchwycenia ich dynamiki.
Wybór mów Ossoliñskiego i Moskorzowskiego z pogrzebu Stanis³awa
Cikowskiego motywowany jest nie tylko rzadko spotykan¹
mo¿liwoœci¹ zaprezentowania dwu oracji sk³adaj¹cych siê na
jeden „akt pogrzebowy”, ale równie¿ niezwyk³oœci¹ samych okolicznoœci:
polemicznym starciem katolika i arianina.
Po drugie, mowa pogrzebowa zostaje odczytana w relacjach z tekstami,
dla których sta³a siê wzorem – to przypadek mowy Ossoliñskiego
na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego i dwu oracji
Stanis³awa Sarbiewskiego. Poniek¹d zwolniony z zakotwiczenia we
wspó³tworz¹cej go rzeczywistoœci tekst oratorski funkcjonuje ju¿
ca³kowicie w obszarze pisma. To dziêki zapisowi i zwi¹zanym z nim
procesom lektury, mo¿liwoœci wielokrotnego powracania doñ, przepisywania
i wypisywania mo¿e wejœæ w oddzia³ywanie z innymi
tekstami. Utrwalony w piœmie zamiera, by zyskaæ nowe „¿ycie” 2 .
Wybór tekstów mów Ossoliñskiego i Sarbiewskiego jako ilustracji
takiego pokrewieñstwa jest nie tyle specjalnie umotywowany, co
na razie jedyny mo¿liwy. Nieprzedstawiana dot¹d praktyka imitacji
rodzimych mówców to bowiem temat wymagaj¹cy dalszych
badañ 3 .
Ksi¹¿ka ta jest nie tylko œwiadectwem czytania tekstów, ale tak-
¿e starañ, by daæ ka¿demu mo¿liwoœæ ich odczytania. Jej czêœæ druga
zawiera bowiem edycjê piêciu omawianych oracji. Zosta³y one
wydobyte z rêkopisów. W przypadku mów z pogrzebu Stanis³awa
2
Odwo³ujê siê tu do metafory zastosowanej przez H. Dziechciñsk¹ na okreœlenie
funkcjonowania panegiryku w ramach audiosfery i w postaci zapisu
lub druku, z t¹ jednak ró¿nic¹, ¿e jako pierwotny obszar egzystencji w przypadku
oracji zaznacza siê „theatrum ¿ywego s³owa” (zob. H. D z i echciñska:
Ogl¹danie i s³uchanie w kulturze dawnej Polski. Warszawa 1987, s. 76–77).
3
Problem przedstawi³am w referacie Wzorce rodzime w oratorstwie XVII
wieku – poszukiwania podczas konferencji: Proza staropolska znana i nieznana.
Kazimierz, 5–8 IX 2006 r.
8

Cikowskiego, a tak¿e mów Stanis³awa Sarbiewskiego jest to jedyny
mo¿liwy sposób ich poznania, gdy¿ zachowa³y siê tylko w przekazach
rêkopiœmiennych. Mowa Ossoliñskiego na pogrzebie Marcina
Szyszkowskiego zosta³a opublikowana w XVII w. w antologii Mówca
polski... Jana Pisarskiego (1668 r.). Jednak publikacja oparta
na przekazie pochodz¹cym z drugiej rêki musia³a zostaæ potraktowana
na równi z takimi¿ przekazami rêkopiœmiennymi.
Postêpowanie edytora w sytuacji zachowania siê licznych przekazów,
ale niepochodz¹cych od autora, jest szczególnie utrudnione.
Wybór metody obci¹¿ony by³ dodatkowo w¹tpliwoœciami wynikaj¹cymi
z wyjœciowej analizy sytuacji wchodzenia tekstu w obieg
rêkopiœmienny. Mo¿na bowiem zak³adaæ, ¿e tekst zosta³ przez mówcê
zapisany w jakiejœ postaci przed wyg³oszeniem, ¿e by³ spisany
po wyg³oszeniu (w ka¿dym przypadku móg³ siê ró¿niæ od przemowy
rzeczywiœcie wyg³oszonej), albo ¿e zapis pochodzi od osób trzecich
(np. powsta³ w wyniku notowania) – przy czym mo¿liwoœci te
nie musia³y siê wykluczaæ. Uzasadnionym wyborem postêpowania
mo¿e siê wiêc wydawaæ trzymanie siê zasad wydawania utworów
okolicznoœciowych 4 . Jednak w niniejszej edycji podjêta zosta³a próba
udostêpnienia postaci tekstu, która opiera siê na odtworzeniu jego
tradycji. Próbie tej towarzyszy œwiadomoœæ niemo¿noœci sprostania
wszystkim rygorom takiego postêpowania. Ju¿ sama podstawa Ÿród³owa
zosta³a wybrana nie z ca³oœci zachowanych zabytków oratorskich,
lecz z bazy Ÿróde³ oratorstwa w rêkopisach od XVII do
po³owy XVIII w., obejmuj¹cej jedynie oko³o 6000 zapisów oracji,
powsta³ej w wyniku rejestracji manuskryptów zawieraj¹cych szczególnie
liczne przekazy mów.
Wynikiem przeprowadzonego postêpowania tekstologicznego jest
wydanie tekstu popularnej mowy Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie
biskupa Szyszkowskiego w postaci archetypu uzyskanego przez
4
Zob. J. Maciejewski: Zasady edycji okolicznoœciowej literatury politycznej
XVIII w. „Napis” 1997, Seria III, s. 185–192; por. M. Bar³owska:
O badaniu staropolskiego oratorstwa (na przyk³adzie œwieckiego oratorstwa
epoki baroku). W: Retoryka w Polsce. Teoria i praktyka w ostatnim pó³wieczu.
Red. M. Skwara. Szczecin 2006, s. 75–93.
9

zbudowanie na podstawie piêtnastu przekazów stemmy tekstu. Wobec
oracji z pogrzebu Cikowskiego nie uda³o siê ustaliæ szczegó³owych
relacji pomiêdzy przekazami, ale ich analiza pozwala przypuszczaæ,
¿e i tu, przy wejœciu tych tekstów do tradycji rêkopiœmiennej,
le¿a³ jeden przekaz. Jednak nawet w tej sytuacji zestawienie
dwunastu przekazów mowy Ossoliñskiego i dziesiêciu – mowy Moskorzowskiego
umo¿liwia przedstawienie poprawionego w wielu
miejscach tekstu, a tak¿e mo¿e byæ punktem wyjœcia do dalszych
badañ. Publikowane mowy Sarbiewskiego stanowi¹ przypadek
szczególny, gdy¿ podstaw¹ ich wydania jest rêkopis autora. Zachowanie
autografu pozwala zaprezentowaæ dokumenty swady tego
niezbyt znanego mówcy.
Jak ka¿dy fragment, równie¿ i ta ksi¹¿ka niesie w sobie nadziejê,
¿e powstan¹ kiedyœ opracowania i wydania staropolskiego oratorstwa
znacznie pe³niejsze, które przedstawi¹ je wreszcie wspó³czesnemu
czytelnikowi, jemu te¿ pozostawiaj¹c ostateczn¹ ocenê.

Ossoliñski i Moskorzowski –
polemika na pogrzebie
Zapisy mów pogrzebowych to w siedemnastowiecznych rêkopisach
zjawisko tak czêste, ¿e niemal przyt³aczaj¹ce sw¹ obfitoœci¹.
Mnogoœæ oracji tworzonych na tê sam¹ ¿a³obn¹ okolicznoœæ i powielaj¹cych
te same retoryczne schematy zdaje siê oddzia³ywaæ
ujednolicaj¹co na ca³y obraz pogrzebowej swady. A jednak, nawet
przy zachowaniu syntetycznego spojrzenia na oratorstwo pogrzebowe
XVII w., pojawiaj¹ siê w polu widzenia szczegó³y przykuwaj¹ce
uwagê, sw¹ odmiennoœci¹ wyró¿niaj¹ce siê z tego zacieraj¹cego
kszta³ty t³a. Niew¹tpliwie nale¿¹ do nich dwie mowy ¿a-
³obne towarzysz¹ce pogrzebowi podkomorzyca krakowskiego Stanis³awa
Cikowskiego.
Chocia¿ ka¿da oracja ze swej istoty jest wytworem okolicznoœci
i pozostaje integraln¹ czêœci¹ danego wydarzenia czy uroczystoœci,
to w procesie utrwalania tekstu w formie pisanej zwi¹zek ten
ulega rozluŸnieniu, a nawet zatarciu. W poszczególnych przekazach
okreœlenia dotycz¹ce konkretnych okolicznoœci wyg³oszenia
mowy, tzn. czasu, miejsca, a nawet jej bohatera i samego mówcy,
bywaj¹ pomijane albo jako oczywiste, albo jako ju¿ nieistotne – przemowa
zaczyna funkcjonowaæ jako wzór oratorski. Nawet jednak
zachowanie w tytulaturze wszystkich szczegó³ów nie ocala w pe³ni
tego podstawowego zwi¹zku mowy z okolicznoœciami jej wyg³oszenia.
Zwykle bowiem zapisy oracji pogrzebowych, jeœli wystêpuj¹
11

w grupach, to krystalizuj¹ siê wokó³ osoby mówcy, a nie samej uroczystoœci.
Dlatego, mimo ¿e pogrzebowi towarzyszy³o kilka wyst¹pieñ
oratorskich, najczêœciej utrwalone zosta³y pojedyncze
mowy.
Z pogrzebu Cikowskiego nie tylko zachowa³y siê dwie oracje:
wypowiadane od rodziny zapraszanie na „¿a³osny chleb” i kondolencja
od goœci, ale – co zupe³nie wyj¹tkowe – w wiêkszoœci
przekazów wystêpuj¹ one razem (w rêkopisach Ossolineum we
Lwowie: 196, 207, 231, 240 i we Wroc³awiu: 3563, 4502 w rêkopisie
Biblioteki Narodowej BOZ 823, Biblioteki Kórnickiej 1195, Archiwum
G³ównego Akt Dawnych APP 124 oraz Archiwum Historycznego
w Wilnie F. 1135 op 2/46). Samodzielnie zapisano mowê
Ossoliñskiego w rêkopisie BOss 1427 oraz w rêkopisie Biblioteki
Czartoryskich 1881. Mowie Jerzego Ossoliñskiego towarzyszy
mowa Andrzeja Moskorzowskiego okreœlana konsekwentnie jako
„Na tê mowê [...] ex tempore respons”.
Oratio extemporanea zawsze wzbudza³a szczególne uznanie
audytorium i stanowi³a wyzwanie dla mówcy 5 . Potwierdzaj¹
je skrupulatnie odnotowywane w prywatnych rêkopisach przypadki,
gdy mówca musia³ stan¹æ w³aœnie przed takim zadaniem.
Dotycz¹ one nawet s³ynnych oratorów, jak np. Stanis³aw Szczuka;
w rêkopisie 111 BUW zapisano jego Oddawanie upominku od
JKMci ksiê¿nie Radziwi³³owej ex tempore i Respons od JKMci
poselstwom WKsL zgromadzonym z sejmików ex tempore w pokoju
gotowaæ siê kazano. Jednak wyg³oszenie mowy pogrzebowej nie
mog³o byæ dla nikogo zaskoczeniem. Przeciwnie, traktowane jako
wyraz szacunku wyst¹pienie w roli ¿a³obnego oratora wymaga³o
solidnego przygotowania, choæby w postaci potrzebnego do zrealizowania
laudacji opracowania dziejów rodu zmar³ego. Tak wiêc
w przypadku przemowy Moskorzowskiego okreœlenie: ex tempore
musi mieæ nieco inn¹ wymowê. To w nim w³aœnie kryje siê – jak
5
Por. uwagi A.S. Radziwi³³a (M. Bar³owska: Albrycht Stanis³aw Radziwi³³
– mówca o mówcach. W: Teatr wymowy. Formy i przemiany retoryki u¿ytkowej.
Red. J. Sztachelska, J. Maciejowski i E. D¹browicz. Bia³ystok
2004, s. 181–182).
12

mo¿na s¹dziæ – wskazanie polemicznego charakteru wyst¹pienia
wobec mowy poprzednika. Jak jednak mog³o dojœæ do polemiki podczas
pogrzebu Czy w ogóle by³a ona mo¿liwa OdpowiedŸ na te
pytania kryje siê w bli¿szym rozpoznaniu okolicznoœci samego wydarzenia.
Pogrzeb podkomorzyca krakowskiego nie by³ tylko jednym z wielu,
jakie odbywa³y siê wœród szlachty ma³opolskiej. Nad trumn¹
zmar³ego dosz³o do spotkania przedstawicieli dwóch wyznañ: katolików
i arian. I chocia¿ takie spotkanie nie musia³o byæ w pierwszych
dziesi¹tkach lat XVII w. niczym niezwyk³ym, bo skomplikowane
bywa³y relacje wyznaniowe nawet w obrêbie jednej rodziny
6 , to w tym wypadku doprowadzi³o ono do sporu. Byæ mo¿e jego
katalizatorem okaza³a siê ju¿ sama osoba zmar³ego. Zapisom
oracji z jego pogrzebu w rkps. Ossolineum 231 towarzyszy uwaga:
„[...] który urodziwszy siê z ojca i z matki katoliczki da³ siê do
plugawej sekty ariañskiej przewróciæ” (k. 54). Jeœliby tak by³o, to
istotnie by³aby to ju¿ wtedy zmiana wyznania mog¹ca wzbudziæ
sensacjê. Czy jednak mo¿na tej notce zaufaæ Trzeba pamiêtaæ, ¿e
podkomorzyc krakowski pochodzi³ z rodziny nie tylko ariañskiej,
ale takiej, która od dawna stanowi³a podporê zboru. Jego dziadem
by³ Stanis³aw Cikowski, s³ynny dowódca z czasów Zygmunta Augusta,
który po 1563 r. sta³ siê „»g³ow¹ i wodzem« ma³opolskich
unitarian, gorliwym krzewicielem nowej nauki, który nawet w obozie,
na polu walki nie obywa³ siê bez kaznodziejów” 7 . Ojciec, tak-
¿e Stanis³aw, podkomorzy krakowski, jeszcze w latach rokoszu
Zebrzydowskiego wystêpowa³ jako przedstawiciel arian i przeciwnik
Zygmunta III. Zg³asza³ podczas rokoszu osobiste pretensje,
wraz z Hieronimem Moskorzowskim, znanym polemist¹ ariañskim,
by³ przedstawicielem województwa krakowskiego i nawet przewo-
6
W rodzinie Orzechowskich ojciec i jeden z synów byli arianami, matka
i inni synowie kalwinami, jedna z córek z chrztu kalwink¹, a z przekonania
ariank¹, a druga zakonnic¹; syn Jakuba Sienieñskiego, opiekuna Rakowa, by³
jezuit¹ (zob. M. Wajsblum: Ex regestro arianismi. Szkice z dziejów upadku
protestantyzmu w Ma³opolsce. Kraków 1937–1948, s. 48).
7
S. Bodniak: Cikowski Stanis³aw h. Radwan. W: Polski s³ownik biograficzny.
T. 4. Red. W. Konopczyñski. Kraków 1938, s. 73–75.
13

dzi³ jako „starszy” ko³u krakowian 8 . Ale jak ocenia jego biograf, podkomorzy
nigdy nie przejawia³ szczególnej ¿arliwoœci wyznaniowej.
By³ natomiast przez ca³e ¿ycie aktywnym politykiem, kilkakrotnie
pos³owa³ na sejmy, przewodzi³ obradom sejmiku, wyrastaj¹c przez
lata na prawdziwego przywódcê szlachty ma³opolskiej. Okaza³ siê
tak¿e sprawnym administratorem ce³ koronnych. Najwiêksze uznanie
przynios³y mu jednak dwie misje dyplomatyczne: w 1596 r. poselstwo
od senatu i stanów Rzeczypospolitej do Karola Sudermañskiego
i w 1604 r. legacja sprawowana od Zygmunta III do króla
angielskiego. Pomimo tylu zas³ug pozostawa³ nadal tylko podkomorzym
krakowskim. Godnoœæ tê, na któr¹ post¹pi³ po œmierci
ojca, otrzyma³ jeszcze w 1576 r. 9 Pomijanie go przez Zygmunta III
w awansach by³o zapewne jednym z motywów przyst¹pienia Cikowskiego
do rokoszu Zebrzydowskiego.
Najprawdopodobniej wtedy, po przeproszeniu króla (dokona³ tego
w 1608 r.) i przeanalizowaniu swego po³o¿enia, w ostatnim dziesiêcioleciu
¿ycia przeszed³ na katolicyzm. Informacjê o zmianie wyznania
przez podkomorzego krakowskiego, która mia³a siê dokonaæ pod
koniec ¿ycia, poda³ w enkomium Hieronima Ossoliñskiego, opata
pokrzywnickiego, Kasper Cichocki:
Stanislaus Cikowski, succamerarius Cracoviensis, qui per
omnes sectus ferme pervagatus, una cum fratre suo, signum
toti familiae suae receptui dedit et in castra catholicorum
magno iudicio concessit, nec per tot decades annorum, deseranda
sibi esse putavit, vir legatione Anglicana clarus, et de
Repub[lica] in omnibus conventibus optime meritus. Spera-
8
Koñczenie rokoszu jest szkodliwe, a continuatio rokoszu taka. W: J. Czubek:
Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego. T. 3: Proza. Kraków
1918, s. 72: „Skar¿y siê pan Cikowski, ¿e mu zgwa³cono przywilej dany mandaty
surowymi, in contrarium danymi”; A. Strzelecki: Udzia³ i rola ró¿nowierstwa
w rokoszu Zebrzydowskiego (1601–1607). „Reformacja w Polsce”
1935–1936, s. 140, 146.
9
Urzêdnicy województwa krakowskiego XVI–XVIII w. Spisy. Oprac. S. C y -
nerski, A. Falniowska-Gradowska. Red. A. G¹siorowski. Kórnik
1990, s. 80.
14

mus posteritatem eius tanti parentis non degenerem futuram
10 .
Najwa¿niejsza jest jednak towarzysz¹ca jej wiadomoœæ, ¿e
podkomorzy z³o¿y³ wyznanie wiary tak¿e w imieniu swojej rodziny,
a wiêc córki Zofii i jedynego syna Stanis³awa. Podkomorzy krakowski
zmar³ 23 kwietnia 1617 r. Jego córka 12 stycznia 1615 r.
wysz³a za Krzysztofa Ossoliñskiego. Jak zapisa³ ojciec pana
m³odego, Zbigniew Ossoliñski, wesele odby³o siê w Krakowie,
„we dworze ks. biskupa krakowskiego w wielkiej frekwencyji” 11 .
Zapewne ju¿ wtedy, wydaj¹c córkê za wychowanego przez
jezuitów syna wojewody sandomierskiego, który choæ sam nie tak
dawno przeszed³ do Koœcio³a katolickiego, porzucaj¹c wyznanie kalwiñskie,
to odznacza³ siê wielk¹ gorliwoœci¹ w wierze, podkomorzy
krakowski musia³ byæ katolikiem. Opisana przez Cichockiego
zmiana wyznania dokona³aby siê wiêc pomiêdzy rokiem 1608
a 1614.
W jakim okresie ¿ycia zasta³a ta ojcowska decyzja syna, Stanis³awa
Nie uda³o siê ustaliæ daty narodzin podkomorzyca krakowskiego.
Wiadomo tylko, ¿e w 1604 r., gdy podkomorzy krakowski
odbywa³ swe s³ynne poselstwo do Anglii, „w audiencji bra³ udzia³
równie¿ jego ma³y synek, Stanis³aw, który po wstêpnych ceremoniach
powitalnych dokonanych przez ojca z³o¿y³ ksiêciu Walii Henrykowi
»komplement« w imieniu królewicza W³adys³awa” 12 . Zak³adaj¹c,
¿e mia³ wtedy oko³o dziesiêciu lat, trzeba przyj¹æ, ¿e na mocy
ojcowskiej decyzji zosta³ katolikiem w wieku lat kilkunastu. Trudno
przypuszczaæ, by móg³ sprzeciwiæ siê woli ojca za jego ¿ycia.
Raczej powróci³ do wyznania swych przodków po 1617 r., a u³atwi³a
mu to zapewne obecnoœæ we wspólnocie zborowej bliskich
10
K. Cichocki: Alloquiorum Osiecensium sive variorum familiarium sermonum
libri quinque. Kraków: druk. Bazyli Skalski, 1615, s. 11.
11
Z. Ossoliñski: Pamiêtnik. Oprac. i wstêp J. D³ugosz. Warszawa
1983, s. 62.
12
Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI–XVIII stulecia.
Oprac. A. Przyboœ, R. ¯elewski. Kraków 1959, s. 49.
15

krewnych, np. stryja Krzysztofa 13 . Na pewno by³ cz³onkiem zboru
w 1624 r., wzi¹³ bowiem udzia³ w synodzie w Rakowie i ofiarowa³
sumê 100 florenów na druk dzie³a Völkela De vera religione 14 . Jedyny
to co prawda dowód zaanga¿owania podkomorzyca krakowskiego,
o którym Stanis³aw Lubieniecki w Vindiciae pro Unitariorum
in Polonia religionis libertate... zapisa³ tylko, ¿e by³ to „vir
senatore genere et genio” 15 . Uczestniczy³ zapewne jakoœ w ¿yciu
szlacheckiej spo³ecznoœci arian, czego œladem jest mowa, jak¹ wyg³osi³
w 1626 r. Bartosz Siemichowski z podziêkowaniem za upominki
ofiarowane przez podkomorzyca krakowskiego na weselu Cyrulusa
Taszyckiego 16 . Tylko jednemu przekazowi ¿a³obnej oracji,
pochodz¹cemu ze spisanej w pierwszej po³owie XVIII w. sylwy (BK
1195, k. 175–176), towarzyszy data: 1631. Odszed³ wiêc Stanis³aw
Cikowski czternaœcie lat po swoim ojcu, „w pó³ wieku”, jak to okreœli³
Ossoliñski, przemawiaj¹c nad jego grobem 17 .
Jerzy Ossoliñski, œwietnie zapowiadaj¹cy siê wtedy polityk,
ws³awiony ju¿ legacj¹ do Jakuba I, doœwiadczony parlamentarzysta,
ale przede wszystkim wychowanek jezuitów i gorliwy obroñca praw
religii katolickiej, autor s³ynnego sformu³owania, ¿e religia katolicka
jest w Rzeczypospolitej „gospodyni¹”, stan¹³ wiêc nad trumn¹
cz³owieka, który nie tylko umar³ jako arianin, ale sprzeciwi³ siê woli
ojca. Wyg³asza³ mowê w imieniu rodziny zmar³ego. Jednak wbrew
13
Krzysztof Cikowski by³ patronem zboru w Krzelowie (H. Merczyng:
Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Polsce. Przyczynki do dziejów terytorialnego
i chronologicznego rozwoju i upadku reformacji w Rzeczypospolitej.
W: W. Krasiñski: Zarys dziejów i upadku reformacji w Polsce. T. 2, cz. 2.
Warszawa 1905, s. 234).
14
S. Szczotka: Synody arian polskich od za³o¿enia Rakowa do wygnania
z kraju (1569–1662). „Reformacja w Polsce” 1935/1936, s. 72.
15
[S. Lubienicki]: Vindiciae pro Unitariorum in Polonia religionis libertate
ab Equite Polono conscriptae. W: Ch. Sandius: Bibliotheca Antitrinitarorum.
Przedm. L. Szczucki. Warszawa 1967, s. 284.
16
Rkps BN BOZ 823, k. 185 v.
17
Katalog rêkopisów. Zbiory Biblioteki Ordynacji Zamojskiej. T. 2: Rêkopisy
od XVI do XIX wieku. Oprac. B. Smoleñska przy wspó³pr. K. M u -
szyñskiej. Warszawa 1991, BN III, s. 135. Redaktorzy okreœlaj¹ czas pogrzebu
na lata 1630–1633.
16

dominuj¹cej w oracjach pogrzebowych praktyce nie sprecyzowa³,
kogo reprezentuje, wspominaj¹c tylko ogólnie: „tych, od których mówiê”.
A przecie¿, choæ Stanis³aw Cikowski zmar³ bezpotomnie, pozosta³a
po nim wdowa, Dorota z domu B³oñska. By siê przekonaæ,
¿e oratorzy zwykli zauwa¿aæ obecnoœæ „osierocia³ych ma³¿onek”,
wystarczy przywo³aæ mowê Jakuba Sobieskiego z podziêkowaniem
od rodziny na pogrzebie wojewody ruskiego Jana Dani³owicza:
Nie mo¿e jedno byæ w powszechnej w zeœciu z tego œwiata straty,
powszechny te¿ ma byæ luctus, najwiêkszy jednak w osierocia³ej
pozosta³ej ma³¿once, która tak ciê¿kim przyciœniona
od Boga swego krzy¿em si³a ma w nim repiriej pojŸrzawszy
na to W[asz]m[o]œciów moich Mi[³oœ]ciwych Panów zgromadzenie...
18
czy te¿ na pogrzebie Jana Herburta, kasztelana kamienieckiego:
Wszed³ ju¿ Herburt do Herburtów grobu in domum habitationis
suae, osierocia³a z pozosta³ym potomstwem ma³¿onka
Jejm[o]œæ Pani kamieniecka moja M[i³oœ]ci[w]a Pani w tym
tak nieutulonym ¿alu swoim niepoma³u siê krzepi t¹ chrzeœcijañsk¹
uczynnoœci¹ i przyjacielsk¹ ³ask¹ W[asz]m[o]œciów
moich Mi[³oœ]ciwych Panów, i¿eœcie siê do tego ¿a³osnego aktu
stawiæ raczyli... 19
Ossoliñski nie wspomnia³ ani s³owem o ¿alu i rozerwanych przez
œmieræ wiêzach „do¿ywotniej przyjaŸni”. Tradycyjnie koñcz¹ce
mowê w imieniu rodziny zapraszanie na „chleb ¿a³osny” poprzedzi³
co prawda wyrazami ¿alu, ale trudno by je by³o odnieœæ do
¿ony zmar³ego:
18
J. Sobieski: Mowa na pogrzebie Jego M[oœ]ci Pana woiewody ruskiego
w Olesku die 15 Iunii Anno Domini 1628. Jego M[oœ]ci Pana Jakuba Sobieskiego,
krajczego koronnnego. Rkps BOss 400 II, s. 88.
19
Idem: Dziêkowanie Jego M[oœ]ci Pana Jakuba Sobieskiego, wojewody
be³skiego na pogrzebie Jego M[oœ]ci Pana Herburta, kasztelana kamienieckiego
we Lwowie die 21 Februarii Anno 1639. Rkps BOss 400 II, s. 206.
2 Ossoliñski...
17

Ach ciê¿kie rozstanie, nieszczêsne wygnanie! Dalej ¿al i tym,
od których mówiê, s³uchaæ, i mnie samemu mówiæ nie dopuœci.
Amplifikacja op³akiwania dokonana tu przez wprowadzenie figur
eksklamacji i reticentiae jest ostatnim akcentem podkreœlaj¹cym
g³ówn¹ myœl przemowy. Pogrzeb arianina staje siê nie przejœciem
do „grobów ojczystych”, ale aktem ostatecznego odciêcia go
od rodzinnej wspólnoty. Jednoczeœnie wyznaj¹ca unitaryzm Dorota
Cikowska zostaje z tej rodzinnej spo³ecznoœci niejako wy³¹czona.
Wspólnota gwa³townych emocji tu zarysowana mo¿e bowiem obejmowaæ
tylko tych, którzy akceptuj¹ nazwanie takiego pogrzebu
„wygnaniem”, czyli najwyraŸniej katolików, w osobie siostry zmar-
³ego Zofii, jej mê¿a Krzysztofa Ossoliñskiego i jego rodziny. Jest
to ostateczna definicja sytuacji, ku której prowadzi ca³a, przenikniêta
duchem polemiki wyznaniowej, oracja.
Topika miejsca równie¿ otwiera mowê Ossoliñskiego, spaja wiêc
mocn¹ ideow¹ klamr¹ ca³e wyst¹pienie. Na niej opiera siê poœwiêcone
op³akiwaniu egzordium oracji:
Okropnoœæ sama miejsca dzikiego chrzeœcijañskim niezwyczajna
oczom snadnie pokazaæ mo¿e, ¿e ¿al niezwyczajny w sercach
tych byæ musi, którzy mi³ego niedawno brata, staro¿ytnych
przodków przezacnego syna, do s³awy i dzie³ OjczyŸnie
potrzebnych æwiczonego mê¿a cia³o pogrzebli. ¯yczyliby sobie
bez w¹tpienia tej zas³ony, któr¹ dowcipny malarz twarz
pokry³ ojca nieszczêsn¹ córkê cudzemu szczêœciu ofiaruj¹cego,
aby i niebo o przyczynie takiego ¿alu nie wiedzia³o, i ziemia
nie s³ysza³a. Lecz trudno taiæ, co wszytkim wiadomo.
Miejsce pochówku staje siê w s³owach Ossoliñskiego dowodem
niezwyk³oœci ¿alu, bo jego „okropnoœæ” i „dzikoœæ” s¹ nie do zaakceptowania
dla chrzeœcijan. W ten sposób podstoli koronny przywo³a³
temat ariañskich grobów i zwi¹zane z nim, niezwykle wa¿-
ne dla spo³ecznoœci szlacheckiej, kontrowersje.
Temat grobów ariañskich, oceniany ze wspó³czesnej perspektywy,
ujawnia przede wszystkim cechy legendy, która rozwinê³a siê
18

Ryc. 1. Mowa Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego,
rkps Pañstwowego Archiwum Historycznego w Wilnie,
F 1135 op. 2/46, k. 311.
2*
19

w XIX w., znalaz³a wyraz w wielu powieœciach historycznych,
a sta³a siê przejawem „kszta³towania siê polskiej œwiadomoœci historycznej
doby zaborów” 20 . Wiadomoœci o ariañskich grobach przetrwa³y
g³ównie w miejscowych podaniach, a dokonane na pocz¹tku
XIX w. wykopaliska na równi z tradycj¹ lokaln¹ zap³odni³y
zbiorow¹ wyobraŸniê 21 . Wagê tematu ariañskich miejsc pochówku
dokumentuje jego wejœcie ju¿ w XIX w. do encyklopedii. Informacje
zawarte w nich pochodz¹ m.in. od Tadeusza Czackiego, który
odkopa³ ariañskie mogi³y pod Piñczowem. Mia³ on odnaleŸæ w rêkach
zmar³ych tabliczki z napisem: „scio, cui credidi” (wiem, komu
wierzy³em), a obok nich butelki zawieraj¹ce spisany ¿yciorys. Nieliczne
s¹ zachowane do dziœ nagrobki. Po cmentarzu ariañskim
w Rakowie pozosta³a tylko nazwa „Luterska Góra”, a opisuj¹cy zabytki
poariañskie Kielecczyzny Tadeusz Przypkowski wskaza³
uszkodzon¹ p³ytê nagrobn¹ Stanis³awa Szafrañca z Secemina,
skromne, pozbawione dewocyjnych napisów nagrobki zachowane
w Moskorzewie i tajemniczy, prze³amany oœmioboczny s³up w Sancygniowie
22 . We Brniu, gdzie – jak podaj¹ rêkopisy – odby³ siê pogrzeb,
nie pozosta³y ¿adne œlady ani po arianach, ani po samych
Cikowskich 23 . A przecie¿ mia³ siê tam odbyæ nie tylko ariañski pochówek
podkomorzyca krakowskiego. Pod dat¹ „26 Iulii 1617” Zbigniew
Ossoliñski zapisa³: „W tym czasie odprawiliœmy pogrzeb
pana Cikowskiego, podkomorzego krakowskiego, we Brniu” 24 . Jeœli
rozumieæ tê informacjê œciœle, równie¿ jako okreœlenie miejsca pochówku,
to tym mocniej uka¿e siê przywo³any przez Ossoliñskiego
20
J. Tazbir: Rzekome zbory i grobowce braci polskich. „Archiwum Historii
Filozofii i Myœli Spo³ecznej” 1993, T. 38, s. 185.
21
Idem: Bracia polscy w opinii potomnych. W: Idem: Arianie i katolicy.
Warszawa 1971, s. 93.
22
T. Przypkowski: Dysydenckie zabytki Kielecczyzny z XVI–XVII w.
„Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1956, T. 1, s. 215.
23
Z zabytków XVII w. pozosta³y we Brniu tylko bli¿ej nieokreœlone wa³y
szwedzkie. Breñ k. Olesna. W: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 1, z. 5:
Powiat d¹browsko-tarnowski. Oprac. J.E. Dutkiewicz. Warszawa 1951,
s. 2.
24
Z. Ossoliñski: Pamiêtnik..., s. 81.
20

dramatyzm rozdzielenia grobów ojca i syna, pomimo odprawienia
pogrzebu w tej samej miejscowoœci.
Groby arian budzi³y emocje ju¿ u wspó³czesnych. Powszechnie
zarzucano braciom polskim obojêtnoœæ wobec pogrzebów i grobów.
Jerzy Weigel w dziele De confusionibus et scandalis excutatis in
hac Ecclesia Vilnensi opublikowanym w polskim przek³adzie Herbesta
w 1577 r. pisa³: „[...] o groby nie dbaj¹; z ma³¿eñstwa, z pogrzebów;
z wszystkich rzeczy œwiêtych wielkie id¹ zgorszenia i wzgarda
religiej” 25 . Odmienne od przyjêtej przede wszystkim w Koœciele
katolickim ceremonialnoœci sprawowanie pochówków budzi³o niechêæ.
Jak podaje Aleksander Brückner, w 1611 r. Piotr Iwanowicz
Peresiecki oblatowa³ w grodzie ¿ytomirskim swój testament, ka¿¹c
siê pochowaæ „w sadku na folwarku”. W 1648 r. Tobiasz Iwanicki
i Jakub Lubieniecki zostali oskar¿eni m.in. o to, ¿e pochowali ¿onê
Jakuba w ogrodzie w Iwaniczach 26 . Manifestacyjne odciêcie siê
arian od pogrzebowej pompy i g³osz¹cych chwa³ê zmar³ego wspania³ych
nagrobków wi¹za³o siê z ich odmiennym podejœciem do
chrzeœcijañskiej eschatologii. Ze szczególnym oburzeniem przyjmowano
unitariañsk¹ naukê o duszy. Krzysztof Stegman pisa³:
S¹dowi nikt nie mo¿e zaprzeczyæ, kto da³ wiarê Pismu œw.
Nowego Testamentu. Istnieniu dusz po œmierci zaœ mo¿e zaprzeczyæ
ka¿dy i twierdziæ, ¿e w dniu s¹du Bóg nasz da nam
nowe dusze w nowych cia³ach. Nale¿y wiêc stwierdziæ, ¿e
teza o istnieniu dusz po œmierci oparta jest na zbyt zawodnym
fundamencie 27 .
25
Cyt za: A. Brückner: Ró¿nowiercy polscy. Szkice obyczajowe i literackie.
Warszawa 1962, s. 140.
26
Por. np. [5 II] 1639. Testament Jana Siekierzyñskiego: „Cia³o moje œmiertelne
po mej œmierci aby by³o ziemi uczciwie, bez wszelakich obrzêdów oddane
i wed³ug obyczaju nabo¿eñstwa zborów Chrystiañskich pogrzebione,
proszê”. Cyt za: Z. Pietrzyk: Wypisy Stanis³awa Kota do dziejów Rakowa.
„Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1987, T. 32, s. 197.
27
K. Stegmann: Metafizyka oczyszczona.W: Myœl ariañska w Polsce XVII
wieku. Antologia tekstów. Wybór, oprac. i wstêp Z. Ogonowski. Wroc³aw 1991,
s. 542.
21

W takim ujêciu nadmierna troska o podleg³e ca³kowitej zag³adzie
doczesne szcz¹tki cz³owieka niew¹tpliwie wydaje siê niepotrzebna.
Ossoliñski oceniaj¹c miejsce ostatniego spoczynku Stanis³awa
Cikowskiego jako „chrzeœcijañskim niezwyczajne oczom”,
krytykowaæ móg³ nie tylko z³amanie norm stanowego obyczaju,
oderwanie siê od rodowej tradycji, ale tak¿e kryj¹c¹ siê za takim
wyborem, w jego rozumieniu niemo¿liw¹ do przyjêcia dla chrzeœcijanina
w ogóle, naukê o losie cz³owieka po œmierci.
Jako drugi sposób amplifikacji ¿alu mówca wprowadzi³ aluzjê
do s³ynnego obrazu Timantesa z Keos. Egzemplum przywo³uj¹ce
w celu wyolbrzymienia rozpaczy obraz Ofiarowanie Ifigenii
doœæ czêsto pojawia siê w staropolskich funeraliach. Opis samego
przedstawienia (nieco zmienionego i dostosowanego do okolicznoœci,
bo zamiast Agamemnona i bohaterów homeryckich pojawiaj¹
siê rodzice) i wyk³ad jego sensu przedstawi³ np. ks. Bonawentura
Czarliñski w dedykacji kazania na pogrzebie Janusza Wiœniowieckiego:
Jako bowiem malarz Ifigeniej wizerunk wystawiony postronnych
wymalowa³ jak ¿a³uj¹, s³ugi jako p³acz¹, powinne jak
rêce za³amuj¹c narzekaj¹, a nie mog¹c ju¿ sposobu naleŸæ,
jakoby ¿al rodziców wyraziæ móg³, za zas³on¹ ich po³o¿y³, tak
ja mi³e potomstwo, Jaœnie Oœwiecone i Wielmo¿ne Rodzice,
a najwiêcej Ks[iê¿nê] J[ej] M[oœæ], która p³acze swoje po jedynym
przyjacielu zobopóln¹ mi³oœci¹ mierzy, muszê mieæ za
milczenia zakryciem 28 .
Zas³ona u¿yta przez malarza jest dla kaznodziei odpowiednikiem
pozornej praeteritionis, uzasadnieniem pominiêcia tematu,
którego wyraziæ nie zdo³a. Na popularnoœci egzemplum zaci¹¿yæ
musia³ autorytet staro¿ytnych, szczególnie Cycerona i Kwintyliana,
28
B. Czarliñski: Wizerunk ksi¹¿êcia katolickiego, to jest kazanie na pogrzebie
Jaœnie Oœwieconego Ksi¹¿êcia Jego Moœci Janusza Korybuta na Zbara¿u
Wiœniowieckiego, koniuszego koronnego... Lublin, druk Anny wdowy Paw³a
Konrada [b.r.] k E 4
.
22

którzy nie tylko docenili mistrzostwo greckiego malarza, ale przekazuj¹c
w swych retorycznych dzie³ach relacje o nim, w³¹czyli je
w problematykê sposobów emocjonalnego oddzia³ywania dzie³a
sztuki na odbiorcê 29 . Zaginiony dziœ obraz, znany tylko z niezbyt
dok³adnej kopii na pompejañskiej mozaice, pochodz¹cej z tzw. domu
poety tragicznego, w opisie obydwu staro¿ytnych retorów jest plastyczn¹
realizacj¹ gradacji, na której szczycie pojawia siê to, co niewyra¿alne.
Kwintylian w Kszta³ceniu mówcy pisa³:
Maluj¹c bowiem ofiarowanie Ifigenii, nada³ smutny wyraz twarzy
Kalchasowi, smutniejszy Odysseusowi, a najsmutniejszy,
na jaki siê sztuka zdobyæ mog³a, Menelaosowi. Wyczerpa³ wiêc
wszystkie stopnie w przedstawieniu tego uczucia, a nie wiedz¹c,
w jaki najstosowniejszy sposób wyraziæ boleœæ na twarzy ojca,
namalowa³ go z g³ow¹ ukryt¹ w szacie i ka¿demu widzowi pozwoli³
w ten sposób w³asnym sercem odczuæ jego prze¿ycie 30 .
29
M. Tullius Cicero: Orator. Berlin. Wyd. O. Jahn, 1859, s. 74: „[...] si
denique pictor ille vidit, cum immolanda Iphigenia tristis Calchas esset, tristior
Ulixes, maereret Menelaus, obvolvendum caput Agamemnonis esse, quoniam
summum illum luctum penicillo non posset imitari...” („[...] je¿eli malarz
ofiary Ifigenii, odmalowawszy Kalchasa smutnego, Ulissesa smutniejszego,
Menelaja zalanego ³zami, pomiarkowa³, ¿e trzeba rzuciæ zas³onê na
g³owê Agamemnona, poniewa¿ pêdzlem g³êbokiego ¿alu ojca wyobraziæ nie
zdo³a³...”). I d e m: Mówca Brutusowi poœwiêcony. W: Dzie³a T. 6. Prze³. E. R y -
kaczewski. Poznañ 1879, s. 21; Pliniusz: Historia naturalna. T³um.
i komentarz I.T. Zawadzcy, wstêp I.T. Zawadzcy i L. Hajdukiewicz.
Wroc³aw 1961, BN II, 128, s. 398–399, przyp. 143.: „Nam Timanti vel plurimum
adfuit ingenii, eius enim est Iphigenia oratorum laudibus celebrata,
qua stante ad aras peritura cum maestos pinxisset omnes praecipueque patruum
et tristitiae omnem imaginem consumpsisset, patris ipsius vultum
velavit, quem digne non poterat ostendere”. („A Timantes mia³ ogromny
talent. Jego pêdzla jest przecie¿ Ifigenia, wychwalana przez mówców. Ona
sama stoi na tym obrazie przy o³tarzu, na krótko przed swoj¹ œmierci¹ ofiarn¹;
wszystkich innych namalowa³ artysta jako pogr¹¿onych w ¿alu, zw³aszcza
stryja, wyczerpawszy zaœ wszystkie mo¿liwoœci przedstawienia ¿a³oby,
ojcu twarz przys³oni³, bo ju¿ nie potrafi³ pokazaæ jej z odpowiednim wyrazem”).
30
M. Fabius Quintilianus: Kaszta³cenie mówcy. Prze³. i oprac.
M. Bro¿ek. Wroc³aw 1951, BN II, 62, s. 195; M. Fabius Quintilia-
23

Niemo¿noœæ przedstawienia wzmacnia i wyobra¿enie przemilczanego,
i zaanga¿owanie emocjonalne odbiorcy. Taka pog³êbiona,
retoryczna interpretacja pozostaje raczej poza zasiêgiem staropolskich
oratorów. Przyk³ad zyskuje nawet ujêt¹ z zupe³nie innej perspektywy
interpretacjê, jak w liœcie dedykacyjnym do Aleksandra
S³uszki:
[...] umyœli³em by³ [...] wiecznym milczeniem pogrzebn¹ mowê
moj¹ zagrzeœæ, vellum jako Tymantes Agamemnonowi zapuœciwszy,
aby sine spectante cesaret dolor w Waszmoœciach 31 .
W ten sposób zas³ona staje siê po prostu œrodkiem obrony przed
wœcibskimi z natury ludzkimi oczami.
S³owa Ossoliñskiego zdaj¹ siê równie¿ skupiaæ uwagê s³uchaczy
bardziej na tym, co na zewn¹trz:
¯yczyliby sobie bez w¹tpienia tej zas³ony, któr¹ dowcipny malarz
twarz pokry³ ojca nieszczêsn¹ córkê cudzemu szczêœciu
ofiaruj¹cego, aby i niebo o przyczynie takiego ¿alu nie wiedzia³o,
i ziemia nie s³ysza³a.
Zamiast oczu ludzkich pojawia siê jednak wszechwiedz¹ce niebo
i ziemia obdarzona zdolnoœci¹ s³yszenia. S¹ to symbolicznie ujêci
boscy i ziemscy œwiadkowie, przed którymi siê nic ukryæ nie mo¿e.
Nie tyle jednak chodzi o sam wielki ¿al, ile o ¿alu „przyczynê”.
Ogrom rodzinnego ¿alu konotowany przez znany wszystkim przyk³ad
mieœci siê w ¿a³obnej konwencji, ale potraktowanie zas³ony
jako mo¿liwego œrodka ukrycia jego przyczyny, istotnych powodów,
sugeruje strategiê obronn¹, interpretowanie sytuacji w kategoriach
n u s: De institutione oratoria. Koment. G.L. Spalding. Pary¿ 1821: „[...] nam
quum in Iphigeniae immolatione pinxisset tristem Calchantem, tristiorem Ulixen,
addidisset Menelao quem summum poterat ars efficere, maerorem, consumptis
affectibus, non reperiens, quo digne modo patris vultum posset exprimere,
velavit eius caput, et suo cuique animo dedit aestimandum”.
31
W. Andrzejowicz: Kazanie na pogrzebie [...] Dadziboga S³uszki, kasztelana
¿mudzkiego... [b.m. i r.], k. A 3
v. (egz. BOss XVII 1984 II).
24

niemal¿e wstydu. Poruszaj¹cy serce ¿al najbli¿szych by³by naturalny
i na miejscu, ale szczególne okolicznoœci czyni¹ go istotnie
„niezwyczajnym”. Ostatnie zdanie wstêpu przypieczêtowuje tê bolesn¹
œwiadomoœæ niemo¿noœci nie tyle ukrycia ¿alu, ile sprawy
samej: „Lecz trudno taiæ, co wszytkim wiadomo”.
Argumentacjê w mowie podstolego koronnego wype³nia laudacja:
po pierwsze – rodu Cikowskich, a dalej – samego zmar³ego.
W pochwale Cikowskich orator siêgn¹³ po œrodki w takich sytuacjach
znane i uznane, wykorzystuj¹c legendê herbow¹. Opowieœæ
o rycerskiej zas³udze, która zapocz¹tkowa³a dzieje Radwanitów,
przybra³a u Ossoliñskiego postaæ nastêpuj¹c¹:
S³awnych Cikowskich ktokolwiek staro¿ytnoœæ z pocz¹tku sobie
przypomnieæ zechce, od tamtych zacz¹æ musi wieków, kiedy
pod koœcielnymi mê¿ni bohatyrowie chor¹gwiami o ten siê
piersiami swymi zastawowali Koœció³, w którym nie desolatio
abominationis, ale takiego Niebieskiego Bohatyra zwyciêstwa
wystawuj¹ siê trophea. Ten bez pochyby by³ w³asny pocz¹tek
s³awy i ozdoby familiej najstaro¿ytniejszym równej.
Legendy herbowej zmieniæ nie mo¿na, ale bardzo wa¿ne jest tu
roz³o¿enie akcentów. Bêdzie ono widoczne ju¿ w zestawieniu z opowieœci¹
o tych samych wydarzeniach wprowadzon¹ przez Stanis³awa
S³upskiego do wiersza Na zacny klejnot staro¿ytny Radwan
w wydaniu w 1618 r. jego Zabaw orackich, dedykowanych podkomorzycowi
krakowskiemu Stanis³awowi Cikowskiemu:
[...]
Tam krzykn¹wszy: Bóg z nami, poskoczyli œmiele
I pobili Ruœniaków w ten czas barzo wiele.
Wtym nasz chor¹¿y zabit, chor¹giew zginê³a,
Zaczym miêdzy naszymi wielka trwoga by³a.
Ale Radwan dowcipny skoczy³ do koœcio³a
Wsi pobliskiej i porwa³ chor¹giew z koœcio³a.
Tam znowu z onym krzy¿em pogromi³ Ruœniaki,
A ³upem dosyæ hojnym ucieszy³ Polaki.
25

Potym ¿y³ w s³awie rycerz: a dziœ potomkowie
Jego zacni, potê¿ni, cni senatorowie.
Sk¹d dom przedni i s³awny Zebrzydowskich,
Dom Cikowskich szlachetny, znaczny i Uchañskich
I wiele znacznych domów. Przeto Radwanowie
S³awni zawsze i bêd¹ cni bohaterowie [w. 11–24] 32 .
Podobnie epizod z walk z Rusinami za czasów Boles³awa Œmia-
³ego przekaza³ Kasper Niesiecki 33 . Dla Jerzego Ossoliñskiego legenda
herbowa nie tylko zaœwiadcza mêstwo, ale przede wszystkim
staje siê okazj¹ do nadania historycznym zdarzeniom chrzeœcijañskiej
interpretacji. Protoplasta rodu nie walczy ju¿ z Rusinami, ale
walczy w obronie religii.
Okreœlenie Koœcio³a, które zosta³o w³¹czone do legendy, wcale
nie s³u¿y uœciœleniu okolicznoœci, tzn. miejsca zdarzenia. Zawiera
siê w nim definicja niemog¹ca budziæ w¹tpliwoœci, jaki Koœció³ mówca
ma na myœli. Koœció³, w którym „Niebieskiego Bohatyra zwyciêstwa
wystawuj¹ siê trophea”, to ten, w którym, jak zdefiniowano
w Encyklopedii katolickiej, Chrystus „ustanowi³ ofiarê, któr¹
dope³ni³ w sposób krwawy na krzy¿u, swe cia³o i krew, ofiarowane
Bogu pod postaciami chleba i wina, poda³ uczniom, nakazuj¹c
im i ich nastêpcom sk³adaæ Bogu w ofierze tej, bêd¹cej »prawdziwym
i istotnym ofiarowaniem«, to samo, co Chrystus uczyni³, ofiarowuj¹c
siê na krzy¿u jako hostia, czyni obecnie przez pos³ugê kap³anów
w innym sposobie ofiarowania” 34 . Te ci¹gle „wystawuj¹ce
siê” znaki zwyciêstwa Chrystusa to przywo³anie katolickiego pojmowania
eucharystii jako ofiary i przeistoczenia. Jest to jednoczeœnie
podstawowy punkt sporu z antytrynitarzami o bosk¹ naturê
32
S. S³upski: Zabawy orackie gospodarza dobrego uczciwe, ucieszne i po-
¿yteczne, a rola skarb nieprzebrany. Kraków 1618, druk. M. Jêdrzejowczyk;
wyd. J. Rostafiñski. Kraków 1891, k. tyt. v.
33
K. Niesiecki: Herbarz polski [...] powiêkszony dodatkami z póŸniejszych
autorów [...] wydany przez Jana Nep[omucena] Bobrowicza. T. 8. Lipsk
1839, s. 27.
34
Eucharystia. W: Encyklopedia katolicka. Red. R. £ukaszyk, L. Bieñkowski,
F. Gryglewicz. T. 4. Lublin 1983, s. 1250.
26

Chrystusa. Ju¿ u szesnastowiecznych polemistów katolickich spór
ten przybra³ formê powi¹zania idei odkupienia z bytow¹ struktur¹
Chrystusa 35 . Przyk³adowo, wed³ug Hieronima Powodowskiego
ofiara Chrystusa mia³a zbawcz¹ wartoœæ dziêki zjednoczeniu osobowemu
dwu natur, co sprawia³o, ¿e cierpia³ Chrystus – prawdziwy
Bóg i prawdziwy cz³owiek. Unitaryœci akcentowali cz³owieczeñstwo
Chrystusa, nazywaj¹c Go jedynym Poœrednikiem do Ojca. Szymon
Budny dowodzi³, ¿e skoro Chrystus jest Poœrednikiem do Boga,
to nie mo¿e byæ Bogiem, gdy¿ „Bóg do Boga przyczyniaæ siê nie
mo¿e” 36 . Z takim ujêciem roli Chrystusa wi¹za³ siê problem Jego
zadoœæuczynienia za grzechy ludzi, d³ugo bêd¹cy przedmiotem dyskusji
w zborze. Ostatecznie zarys doktryny religijnej socynian
opracowany przez Jana Völkela, po wielu poprawkach i dyskusjach,
ukaza³ siê w Rakowie w 1630 r. Polemizuj¹c wprost z katolickim
rozumieniem ofiary, Völkel pisa³:
Absolutnie nie jest do przyjêcia, by odkupienie to zawiera³o
w sobie zadoœæuczynienie, moc¹ którego dokonana zosta³a
Bogu zap³ata za nasze grzechy, tak by to raczej Bóg, jak zak³ada
ten pogl¹d, by³ tym, który dokona³ tego odkupienia
i skaza³ niejako Syna dla naszego odkupienia.[...] Skoro wiêc
sam Bóg jest sprawc¹ i autorem naszego odkupienia, to pytam,
jak to jest mo¿liwe, by ktokolwiek dawa³ temu Bogu i Jego
sprawiedliwoœci zap³atê za nasze odkupienie 37
Jak wa¿nym problemem teologicznej dyskusji z antytrynitaryzmem
by³o powi¹zanie idei boskiej i ludzkiej natury Chrystusa
z rozumieniem eucharystii, niech œwiadczy dokonana przez Lidiê
Kwiatkowsk¹-Frejlich analiza ikonograficzna przedstawieñ plastycznych
koœcio³a w Tar³owie, konsekrowanego w 1655 r. jako ekspiacja
35
J. Misiurek: Chrystologia braci polskich. Okres przedsocyniañski. Lublin
1983, s. 124.
36
Ibidem, s. 119.
37
J. Völkel: O prawdziwej religii. (Ks. V: O roli Chrystusa). W: Myœl ariañska
w Polsce..., s. 376.
27

za arianizm i rodowa pami¹tka Oleœnickich 38 . Szczególne znaczenie
ma obraz w kaplicy pó³nocnej, przedstawiaj¹cy scenê biczowania
z innymi scenami mêki Pañskiej w tle. „Ukazano tu bowiem
w symboliczny sposób katolick¹ naukê o poœrednictwie i kap³añstwie
Chrystusa” 39 . Obraz przedstawia Chrystusa po ubiczowaniu
ukazuj¹cego poranione plecy. Towarzyszy mu anio³, który trzyman¹
w rêku œwiec¹ oœwietla poranione cia³o, a drug¹ rêk¹ wskazuje
w dó³, kieruj¹c uwagê patrz¹cego na po³amane rózgi i krew u stóp
Chrystusa. W ten sposób podkreœlony zostaje akt przelania krwi
przez Chrystusa, a anio³ wystêpuje w roli akolity, opiekuj¹cego siê
œwiat³em podczas liturgii. Zosta³a tak wiêc przedstawiona sprawuj¹ca
siê w³aœnie ofiara krwi, której powtórzeniem jest ofiara Mszy
œw. A sama œwieca jest jednoczeœnie symbolem Chrystusa:
Wiêc wosk z niepomazanego rodzaju pszczelego sprawiony,
i p³omieñ z niego wziêty, i ku górze pa³aj¹cy dosyæ grzecznie
wyra¿¹ Chrystusa Pana naturê cz³owiecz¹ z czystej panny
wziêt¹ i bóstwo, które (jak sam powiada) z wierzchu, albo
z nieba jest 40 .
Obraz religijny, tak bardzo zakorzeniony w tradycji, na terenie
Ma³opolski okaza³ siê wiêc narzêdziem polemiki religijnej z braæmi
polskimi. Niew¹tpliwie dla s³uchaczy Ossoliñskiego tak¿e musia³o
byæ jasne, ¿e s³owa okreœlaj¹ce istotê trwania Koœcio³a, przywo³anie
obecnoœci w nim Chrystusa, wymierzone zosta³y w arian.
Ale jeszcze mocniejsz¹, oskar¿ycielsk¹ wymowê ma odrzucona,
zaprzeczona czêœæ zdania mówcy: „[...] o ten siê piersiami zastawowali
Koœció³, w którym nie desolatio abominationis, ale takiego
Niebieskiego Bohatyra zwyciêstwa wystawuj¹ siê trophea [...]”.
38
L. Kwiatkowska-Frejlich: Sztuka w s³u¿bie kontrreformacji. Lublin
1998, s. 43.
39
Ibidem, s. 92.
40
Cyt. za ibidem, s. 93; H. Powodowski: Liturgia albo Opisanie Mszej
Œwiêtej i obrzêdów jej wybrane z postille ³aciñskiej nowej... Kraków 1604,
s. 39–40.
28

Nieprzypadkowo nieliczne pojawiaj¹ce siê w oracji podstolego ³aciñskie
zwroty wzmacniaj¹ w³aœnie to przeciwstawienie. Z jednej
strony trophea okreœlaj¹ce prawdziwy Koœció³, a z drugiej desolatio
abominationis. Jest to wyra¿enie pochodz¹ce z ³aciny koœcielnej:
desolatio, -onis (f) РsamotnoϾ, spustoszenia, obrazowo pustkowie,
pustynia; abominatio, -onis (f) – bezecnoœæ, wyklêcie, przeklêcie.
Czêsto pojawia siê w Biblii, zwykle w odwróconej postaci,
jako abominatio desolationis, np. w proroctwie Daniela (9,27;
11,31): „[...] a w pó³ tygodnia ustanie ofiara i ofiarowanie i bêdzie
w koœciele obrzyd³oœæ spustoszenia i a¿ do skoñczenia i koñca bêdzie
trwaæ spustoszenie” i w nawi¹zuj¹cych do niego s³owach
z ewangelii Mateusza (24,15): „Gdy tedy ujrzycie brzyd³oœæ spustoszenia,
która jest opowiedziana przez Daniela proroka, stoj¹c¹
na miejscu œwiêtym [...]” i Marka (13,14). W zgodnych przekazach
ewangelistów przywo³anie przez Chrystusa s³ów proroctwa towarzyszy
zapowiedzi zburzenia Jerozolimy, którego opis wype³nia
kolejne wersety. Jednak wedle anagogicznej interpretacji tekstu
biblijnego jest to jednoczeœnie zapowiedŸ apokalipsy. Takie w³aœnie,
skojarzone z koñcem czasów, znaczenie zwrotu „abominatio desolationis”
funkcjonuje jako „termin techniczny dla stylu apokaliptycznego
na okreœlenie bo¿yszcza lub zdarzenia, które w skutkach
swych powoduje profanacjê œwi¹tyni, a tym samym obra¿a uczucia
religijne ¯ydów” 41 .
Wskazane miejsca biblijne by³y poddawane rozlicznym odczytaniom,
wyjaœniali je ju¿ ojcowie Koœcio³a. Komentarze ich zosta-
³y zebrane m.in. przez œw. Tomasza z Akwinu w Catena aurea,
a chocia¿ dzie³o to nie obejmuje dziœ odnosz¹cych siê do proroctwa
Daniela fragmentów ewangelii Mateusza i Marka, to z powodzeniem
zastêpuje ten brak analiza miejsca z ewangelii £ukasza
(21,6), zawieraj¹cego s³owa Chrystusa: „Z tego, na co patrzycie,
przyjd¹ dni, w które nie bêdzie zostawion kamieñ na kamieniu,
który by nie by³ rozwalon”. Cytuj¹c œw. Augustyna, Tomasz z Akwinu
odnosi ten fragment wprost do ksiêgi Daniela i dwóch ewange-
41
Podrêczna encyklopedia biblijna. Red. ks. E. D¹browski. T. 1: A–£.
Poznañ 1959, s. 201.
29

listów: „Augustynus ad Hesychium: Haec autem Domini verba ideo
Lucas hoc loco commemoravit, ut ostendat tunc factam fuisse abominationem
desolationis quae a Daniele praedicta est, de qua Mattheus
et Marcus locuti sunt, quando expugnata est Ierusalem” 42 .
Poœród miejsc wskazanych przez Akwinatê szczególnie wa¿ne okazuj¹
siê s³owa œw. Ambro¿ego, który wyk³ada sens mistyczny fragmentu:
„Mystice autem abominatio desolationis, adventus Antichristi
est [...]”. Poddaj¹c dalej analizie pojêcie Antychrysta, wskazuje
Ambro¿y trzeci jego rodzaj: „Est etiam tertius Antichristus, ut Arius
et Sebellius et omnes qui nos prava intentione seducunt” potêpiaj¹c
s¹dy tych, którzy wierz¹, ale nie we wszystkie s³owa Bo¿e, tych,
którzy odrzucaj¹ przedwieczn¹ naturê Chrystusa.
Bracia polscy sami zwali siê chrystianami, natomiast ich przeciwnicy
stale odwo³ywali siê do nazwy arian, poszukuj¹c w historii Koœcio³a
argumentów przeciw ich naukom, w oczach katolików dawno
ju¿ potêpionym. W Zawstydzeniu arianów, na które w 1607 r.
odpowiada³ ojciec Andrzeja Moskorzowskiego, Hieronim, Zniesieniem
zawstydzenia..., ksi¹dz Piotr Skarga pisa³:
Nasta³ potym rych³o Ariusz kap³an aleksandryjski i roku Pañskiego
315 maj¹c z³e serce na Aleksandra, biskupa swego
i zajrz¹c mu dostojeñstwa jego, pocz¹³ wymyœlaæ naukê o bóstwie
Pana naszego Jezusa Chrystusa, twierdz¹c, nie tak grubo
jako Artemon i Ebion, aby mia³ byæ prostym cz³owiekiem,
ale i¿ takim Bogiem nie jest jako Ociec, jedno czynionym
i stworzonym Bogiem i by³ czas, kiedy Syn nie by³ i nie móg³
siê zwaæ przedwiecznym. I pocz¹³ wiele ludzi za sob¹ uwodziæ,
i duchownych niema³o poci¹gaæ 43 .
U¿ycie przez Ossoliñskiego s³ów „desolatio abominationis” nie
mog³o byæ przypadkowe. Pamiêtaj¹c o tym, jak wa¿n¹ rolê odgry-
42
Tomasz z Akwinu: Catena aurea in Lucam. cap. 21, l. 5 [www.corpusthomisticum.org.].
43
P. Skarga: Zawstydzenie arianów i wzywanie do pokuty i wiary chrzeœcijañskiej.
Przy nim kazanie o przenajchwalebniejszej Trójcy. Kraków, druk.
A. Piotrkowczyka, 1604, s. 21.
30

wa³a w XVII w. teologia, nie mo¿na chyba odrzuciæ przypuszczenia,
¿e i taki, polemiczny, zapisany w tradycji Koœcio³a komentarz nie
by³ mówcy i jego s³uchaczom obcy. A jeœli nawet, to i tak na pewno
ujawni³aby siê oczywista, apokaliptyczna stylistyka, która w zderzeniu
z katolick¹ deklaracj¹ wyznaniow¹ zwraca³a siê w ca³ej swej
z³owró¿bnej symbolice przeciw tym, którzy wierz¹ inaczej.
Nastêpuj¹ca w oracji podstolego koronnego po przywo³aniu legendy
herbowej pochwalna charakterystyka rodu Cikowskich sk³ada
siê wyraŸnie z dwóch czêœci: ogólnej laudacji i enkomionu Stanis³awa
Cikowskiego – ojca. Ujêta w formie nagromadzenia, wykorzystuj¹ca
porównanie i synekdochê, pochwa³a rodu s³u¿y oczywiœcie
amplifikacji, ale nie wychodzi w³aœciwie poza ogólniki:
A co za dziw Zna³o niebo swoich rycerzów i przy nieœmiertelnych
koronach wla³o hojnie to, którego sobie na œwiecie
¿yczyæ mogli, b³ogos³awieñstwo – sk¹d rodowitoœæ mocna, spowinowacenia
i zwi¹zki ozdobne, honory obfite, plenne dostatki.
Tu œwietne infu³y, tu bu³awy nieprz[yjacio]³om straszne,
tu sto³ki wysokie. Najprzestrzeñsze gmachy ledwie by ogarnê³y
godnych przodków obrazy: jedne sam¹ staro¿ytnoœci¹
przykurzone, drugie œwie¿ymi œwiec¹ce zas³ugami. Widzia³a
oboja tej Rzeczypospolitej granica, co nigdy niestêpiona broñ,
co serce i rêka odwa¿na mog³a mê¿nych Cikowskich. Pami¹tka
tryumfów tak szeroko rozci¹ga³a siê, jako Dniepr daleko
od Odry swój bieg odwraca.
Figura subiectio podkreœla przekonanie mówcy, ¿e to z pierwszej
zas³ugi – obrony Koœcio³a bior¹ pocz¹tek dalsze b³ogos³awieñstwa,
sp³ywaj¹ce na kolejne pokolenia Cikowskich. Jednak wskazuj¹c
tylko ogólnie senatorskie i wojskowe godnoœci Cikowskich,
mówca nie wymienia ¿adnych przedstawicieli rodu zasiadaj¹cych
w senacie. Pomija nawet dziada zmar³ego, do którego przecie¿ mo¿na
by odnieœæ wprost s³owa o zas³ugach wojennych na wschodnich rubie¿ach
Rzeczypospolitej, a tak¿e aluzje do sto³ka senatorskiego, by³
bowiem kasztelanem bieckim. Mo¿e wiêc i w takim doborze materii
31

panegirycznej ujawnia siê ideowa postawa mówcy. W uogólnionej
formule ujmuje on przedstawicieli rodu, którzy doszli do senatorskich
godnoœci, ale nale¿eli do innowierców, a rozwija w szczegó-
³ach jedynie laudacjê Stanis³awa Cikowskiego, podkomorzego krakowskiego,
który przeszed³ na katolicyzm:
M¹droœci zaœ i wdziêcznej wymowy dosyæ ¿ywy konterfet,
a nie w¹tpiê, ¿e jeszcze tkwi w sercach W[aszych] M[oœciów],
którzyœcie znali d³ugiej godnego pamiêci podkomorzego krakowskiego.
Pamiêta go ko³o rycerskie principem stanu swego.
Nie zapomni pos³a wielkiego do wielkiego angielskiego króla,
do s³awnego rozumem i m¹droœci¹ monarchy legacyjej. Œwieci
w tak g³êbokim oceanie nieponurzona s³awa wymowy jego,
potê¿niejsza nad zmyœlone strony. Trwa³e zas³ugi u pana i Ojczyzny,
wielom, œwiatu znaczne pokazanie ozdób.
Zosta³y w niej przywo³ane dwa najwa¿niejsze obszary dzia³alnoœci
politycznej zmar³ego: reprezentowanie szlachty i sprawowanie
poselstw 44 . P³yn¹c¹ z rozpoznania zbiorowej œwiadomoœci pewnoœæ
trwa³oœci pamiêci i s³awy podkomorzego podkreœla paralelna
konstrukcja samodzielnych cz³onów, na których pocz¹tek zosta³y
wysuniête czasowniki: „pamiêta”, „nie zapomni”, „œwieci”.
Przejœcie do laudacji w³aœnie zmar³ego potomka stanowi odwo-
³anie siê do znanego toposu, wskazuj¹cego genetyczn¹ koncepcjê
szlachectwa:
44
Dla porównania warto przytoczyæ pochwa³ê podkomorzego z mowy na
weselu stryja Stanis³awa Cikowskiego, Krzysztofa: „Godzi siê tu przypomnieæ
i niedawno zmar³ego rodzonego Jmci Pana Cikowskiego, s³awnej pamiêci Jmci
Pana podkomorzego krakowskiego, starostê czorsztyñskiego i babimostskiego,
cz³owieka godnoœci wielkiej, dowcipu ostrego, nauki osobnej, g³êbokiej
w rzeczach bieg³oœci, jako on szczêœliwie i z s³aw¹ Rzplitej i domu swego
legacyje odprawowa³ do przednich chrzeœcijañskich monarchów, jako ¿adnych
spraw Rzplitej, zjazdów, sejmików, sejmów nie omieszkiwa³, jako us³ug¹,
rad¹ i dostatkami swymi Rzplit¹ dŸwiga³, jako na s¹dach trybunalskich nieraz
przodowa³”. (Dziêkowanie za pannê od Jmci Pana Krzysztofa Cikowskiego
przez Jmci Pana Adama Gos³awskiego, rkps BK 1195, k. 138 v.).
32

Tych on dziedzica, jednego zostawiwszy syna, pe³en wieku,
pe³en ¿ywota, z t¹ nadziej¹ umar³, ¿e nie zagonów tylko, ale
i cnót swoich niewyrodnego mia³ mieæ heredem. Jako¿ nie zawiód³
siê, by by³a jaki prolog, taka ¿ycia jego cathastrophe.
Genetyczna koncepcja szlachectwa, traktowanie go jako zobowi¹zania
do szlachetnego ¿ycia, p³yn¹cego z prawa dziedziczenia
po przodkach, by³a obiegowym tematem, towarzysz¹cym rozwa-
¿aniom o istocie szlachectwa ju¿ w XVI w.; odwo³ywali siê do niej
np. Miko³aj Rej i £ukasz Górnicki. Argumentu tego u¿y³ te¿ Albrycht
Stanis³aw Radziwi³³ w bardzo dra¿liwej sytuacji odpowiadania
w imieniu króla na deklaracjê Krzysztofa Radziwi³³a o odsuniêciu
siê od pos³ug:
W majêtnoœciach przodków swych dziedziczyæ wielka rzecz
jest, ale wiêtsza rzecz dziedziczyæ w cnocie i s³awie przodków
swych 45 .
By³o to jedno z najczêœciej przywo³ywanych miejsc wspólnych
szlacheckiej moralistyki. Jednak zastosowana przez Ossoliñskiego
konstrukcja sk³adniowa nie do koñca zgadza siê z pochwa³¹.
Wskazany przez mówcê warunek: „jako¿ nie zawiód³ siê, by by³a
jaki prolog, taka ¿ycia jego cathastrophe” w œwietle wstêpu i dramatycznego
zakoñczenia najwyraŸniej nie zosta³ spe³niony, a przez
to równie¿ konwencjonalna, teatralna metafora odnosz¹ca siê do
momentu œmierci nabra³a prawdziwie tragicznego wyrazu.
Po takiej zapowiedzi zrealizowana w koñcu pochwa³a zmar³ego
zosta³a niejako tej tragicznej sytuacji podporz¹dkowana:
A któ¿ w nim nie widzia³ staropolskiej szczyroœci, mêstwa, m¹droœci,
cierpliwoœci ¿adnymi afektami ani przeciwnoœciami nieporuszonej
Nic lekkiego, nic nieuwa¿nego w sprawach, mowach
jego poszlakowaæ nie mogli i najciekawszy spraw ludzkich
egzaminatorowie. Niedoœcigniony w s¹dach Twoich o Bo¿e!
45
Rkps AGAD AR II, ks. 7, k. 67 v.
3 Ossoliñski...
33

Taki przyjaciel, tak potrzebny, tak godny syn Ojczyzny, takich
cnót, godnoœci, staro¿ytnoœci szlachcic! Nie tylko w pó³
wieku porwany, nie tylko bez potomstwa schodz¹cy, ale
wnêtrznoœci serc naszych przera¿a, od chrzeœcijañskich grobów
ojczystych, na tê dzik¹ pustyni¹ relegowany. Ach! ciê¿-
kie rozstanie, nieszczêsne wygnanie!
Zwykle czym wiêksze zalety zmar³ego, tym wiêkszy okazuje
siê ¿al pozosta³ych, ale i wiêksza nadzieja na pocieszenie czerpane
z przekonania o jego wiecznej szczêœliwoœci i trwa³oœci s³awy.
W przypadku podkomorzyca krakowskiego nagromadzenie
argumentów pochwalnych wpisuj¹cych go w sarmackie wzorce
ca³kowicie pozbawione jest konsolacji, a nawet koñcowa amplifikacja
¿alu wszelk¹ konsolacjê wyklucza. Pochwa³a s³u¿y pog³êbieniu
rozpaczy. A rozpacz ta zosta³a przez mówcê oddana piêknie,
tak¿e brzmieniem samych s³ów. Otwarcie i zamkniêcie tworzy
dramatyczna klamra eksklamacji. Oto w protasis prawdziwy
lament, zbudowany z zawieraj¹cych pochwa³ê, podkreœlanych
anafor¹ i homoioptotonem kommatów, których d³ugoœæ stopniowo
narasta:
Taki przyjaciel,
tak potrzebny,
tak godny syn Ojczyzny,
takich cnót, godnoœci, staro¿ytnoœci szlachcic!
A w apodosis stopniowanie nieszczêœæ, znów ujête w klarowne odcinki,
a¿ do dramatycznie opóŸnionego, przez u¿ycie wtr¹cenia, zamkniêcia
okresu:
[...]
nie tylko w pó³ wieku porwany,
nie tylko bez potomstwa schodz¹cy,
ale wnêtrznoœci serc naszych przera¿a,
od chrzeœcijañskich grobów ojczystych,
na tê dzik¹ pustyni¹ relegowany.
34

Op³akiwane tak dramatycznie wygnanie w³aœnie na „dzik¹ pustyni¹”
nie pozwala s³uchaczom zapomnieæ o biblijnej desolatio.
W zakoñczeniu mowy topika miejsca brzmi przez to znacznie groŸniej
ni¿ we wstêpie, „nieszczêsne wygnanie” niedwuznacznie wskazuje
ostateczne i wieczne wykluczenie.
Jak na takie s³owa móg³ odpowiedzieæ Andrzej Moskorzowski –
s³ynny ju¿ mówca i dzia³acz ariañski Niew¹tpliwie, odpowiedŸ
musia³a nast¹piæ ex tempore, gdy¿ nawet spodziewaj¹c siê z ust
katolickiego przedmówcy przyjêcia innej perspektywy prezentacji
wydarzeñ, nie mo¿na by³o przewidzieæ zastosowanej metody ataku.
Natychmiastowej riposty wymaga³a g³ówna myœl Ossoliñskiego.
I od polemiki z ocen¹ miejsca pochówku podkomorzyca krakowskiego
dzia³acz ariañski rozpocz¹³ sw¹ mowê.
Nie tak dalece, M[oœ]ci Panie Podstoli Koronny, ta dzika pustynia,
któr¹œ W[asza] M[oœ]æ mój M[i³oœciwy] Pan w mowie
swej tu wspomnieæ raczy³, terret oculos, gdy¿ wiele niezwyciê¿onych
monarchów, dzielnych hetmanów, rotmistrzów
s³awnych i ludzi rycerskich w dzikszych daleko pustyniach
po dziœ dzieñ le¿y. Odwa¿nych bohatyrów gêste w polach
i dziœ œwiec¹ siê mogi³y, którzy gdzie za dostojeñstwo królów
panów swoich, ca³oœæ i bezpieczeñstwo Ojczyzny, za wiarê powszechn¹
swojê krew hustem lali, tam¿e bez pompy wszelakiej
i obrzêdów koœcielnych, samym tr¹b ogromnych i dzia³
burz¹cych og³osem sine relegatione, daleko od ojczystych grobów
dzikim polom i pustyniom g³uchym s¹ oddani.
Potêpieniu przeciwstawiona zosta³a wyraziœcie pozytywna ocena
„dzikiej pustyni”. Opar³ j¹ Moskorzowski na podstawie, która
nie mog³a podlegaæ zakwestionowaniu w obrêbie szlacheckiej spo-
³ecznoœci, na odwo³aniu do rycerskiego etosu przez przywo³anie licznych
przyk³adów o jednoznacznie pozytywnej wymowie. Obraz
bielej¹cych w polu rycerskich koœci to jeden z popularniejszych
motywów s³u¿¹cych heroizacji. W niezliczonych nagrobkach rycerskich
z powodzeniem wykorzystywano w celach pochwalnych kon-
3*
35

Ryc. 2. Mowa Andrzeja Moskorzowskiego na pogrzebie Stanis³awa
Cikowskiego, rkps Pañstwowego Archiwum Historycznego w Wilnie,
F 1135 op. 2/46, k. 312 v.
36

trast pogrzebowej pompy i ¿o³nierskiej mogi³y. Pisa³ np. o poleg³ych
pod Batohem Wespazjan Kochowski:
Nie z marmuru w mauzolu,
Nie w ceglanym grobie,
Ale w otwartym polu... 46
Przedstawiona w kontekœcie rycerskim „dzika pustynia” musia-
³a wiêc budziæ wznios³e doznania. Czy jednak odwo³anie siê do rycerskiego
etosu znajdowa³o uzasadnienie w tym przypadku
W przewidzianym w chronologicznym porz¹dku laudacji miejscu
nakreœli³ Moskorzowski sylwetkê zmar³ego:
Aleæ i w Jego M[oœ]ci Panu Cikowskim s³awnej pamiêci wszytkie
te od Jego M[oœ]ci Pana Podstolego ¿ywymi farbami wymalowane
najdowa³y siê wziêtoœci. By³o maturum consilium
domi, by³y i expedita foris arma. Animusz przy dostatku z dziada
i z ojca zawziêty, by siê by³ chcia³ na okazyje podawaj¹ce
nara¿aæ, snadno by by³ przodek we wszytkim otrzyma³. Ale
¿ywot spokojny polubiwszy, puœci³ cug przed sob¹ inszym,
a dzia³ daleko lepszy sobie obrawszy, skokotliwej ambitiej pró-
¿en, ¿y³ na ojczystym mieniu, bogactwa w³asn¹ potrzeb¹ i dosytem
mierz¹c, i do¿y³, wiêcej u szczêœcia p³ochego nie ¿ebrz¹c,
w zacnej przystojnoœci.
W pochwalnej charakterystyce znalaz³o siê co prawda, obok
wskazania dojrza³oœci w radzie, miejsce na wspomnienie o wojnie,
ale chyba raczej jako nawi¹zanie do toposu sapientia et fortitudo
ni¿ biograficzne umotywowanie oparcia refutacji na rycerskim etosie.
Przecie¿ najwa¿niejszym rysem portretu zmar³ego okazuje siê
umi³owanie spokoju i zasada miernoœci, wyraŸnie potraktowane jako
46
W. Kochowski: Nagrobek mê¿nym ¿o³nierzom na batowskich polach
zaginionym i z hetmanem M[arcinem] Kalinowskim w[ojewod¹] cz[ernihowskim].
W: Utwory poetyckie. Oprac. M. Eustachiewicz. Wroc³aw 1991,
s. 39.
37

œwiadomy i wolny wybór postawy ¿ycia godnego, odrzucenia œwiatowych
pokus na rzecz czystoœci moralnej. Wy³ania siê ze zdañ ¿a-
³obnego mówcy przede wszystkim ujêty w formu³ê s³own¹ Trenu IX
(„Ty bogactwa nie z³otem, nie skarby wielkimi, / Ale dosytem mierzysz
i przyrodzonymi / Potrzebami [w. 11–13]) wizerunek ziemiañskiej
egzystencji na „ojczystym mieniu” 47 . Paradoksalnie, ta
pogrzebowa charakterystyka potwierdza s³usznoœæ przypisania
przez S. S³upskiego Zabaw orackich w³aœnie podkomorzycowi krakowskiemu
48 .
W takim razie wysuniêcie przez Moskorzowskiego na pocz¹tek
oracji refutacji wykorzystuj¹cej konwencjê heroiczn¹ trzeba potraktowaæ
jako wywo³any koniecznoœci¹ zabieg erystyczny. Mówca
przecie¿, wynosz¹c rycerskie mogi³y, nie zwalcza wprost zarzutu,
47
Ten ziemiañski idea³ znajdowa³ tak¿e uznanie poetów ariañskich. Tak
np. pisa³ Olbrycht Karmanowski: Paidonomia albo sposob ¿ycia w towarzystwie.
W: J. Dürr-Durski: Arianie w œwietle w³asnej poezji. Zarys ideologii
i wybór wierszy. Warszawa 1948, s. 138–139, w. 73–80:
Bogactw nazbyt nie mi³uj ani te¿ gardŸ niemi,
Ktore choæ nas nie mog¹ sprawiæ szczêœliwemi,
Jednak do zatrzymania ludzkiego ¿ywota
Niepoœledni to sposob mieæ z potrzebê z³ota.
Przypatrz siê ludzkich rzeczy wielkiej niepewnoœci
I odmianie, abyœ siê nie wznios³ w szczêœliwoœci
Ani troskom w przygodzie da³ pogodziæ snadnie,
Ale mê¿nie wytrzymaæ umia³ co przypadnie.
48
Oczywiœcie w 1618 r., kiedy dzie³o ukazywa³o siê drukiem, autor pisa³
tylko o nadziejach, które wi¹za³ z osob¹ syna i jego opiek¹: „A przeto ja,
s³ug¹ bêd¹c uprzejmym domowi W.M. zamilczeæ tego nie chcê, owszem maj¹c
okazyjkê ma³¹, garœæ wierszów o zabawach uciesznych gospodarskich, stawi³em
siê tu z nimi przed zacn¹ osob¹ W.M. dobrodzieja mego, dla oœwiadczenia
pos³ug mych, którem oddawa³ Jego M. panu ojcu W.M. dobrodziejowi
memu. Pewienem abowiem tego, upatruj¹c z wielu miar i cnót, które siê w
m³odym lecie W.M. pokazuj¹; i¿ W.M. mój Mi³oœciwy pan id¹c torem przodków
swych zacnych, dojdziesz prêdko i snadnie doskona³oœci ich. Jako abowiem
ziele woniaj¹ce kwiat woniaj¹cy puszcza z siebie, tak z rodziców cnotliwych
potomek pewnie bêdzie i ju¿ jest, w cnotach i postêpkach piêknych
rozs³awiony, i daj Panie Bo¿e, co dalej i wiêcej in annos Nestores ja uprzejmy
s³uga ¿yczê”. S. S³upski: Zabawy orackie..., s. 11.
38

¿e pogrzeb odbywa siê na „dzikiej pustyni, chrzeœcijañskim niezwyczajnej
oczom”, dokonuje natomiast uogólnienia, które pozwala
mu uruchomiæ i wykorzystaæ silne zbiorowe emocje przy pozytywnej
redefinicji pojêcia 49 . I chyba tylko pod warunkiem rzeczywistego
poruszenia s³uchaczy zastosowany chwyt móg³ przemkn¹æ niezauwa¿ony.
Dopiero po tej próbie refutacji Moskorzowski wprowadzi³ wstêp
w³aœciwy, rozwijaj¹c w nim ogóln¹ myœl, z zastosowaniem nagromadzenia,
obejmuj¹cego przedstawicieli ró¿nych stanów:
Jako to strach silny w oczy puszcza, M[oœci] P[anowie], ¿e
œmieræ zajuszona miêdzy wszytkie stany tak siê ostrze zawinê³a,
i¿ gdziekolwiek okiem rzucisz, walne jej pokosy na wsze
strony obaczysz.
Wydaje siê, ¿e dostrzegalne jest tu pewne „pêkniêcie” mowy: pocz¹tek
istotnie okazuje siê ca³kowicie podporz¹dkowany zasadzie
odpowiedzi ex tempore, ale nastêpuj¹ca dalej refleksja o potêdze
œmierci, czêœæ laudacyjna oraz koñcowe pocieszenie mog¹ byæ efektem
wczeœniejszego przygotowania wyst¹pienia.
Nie znaczy to oczywiœcie, ¿e Moskorzowski w g³ównej partii oracji
zapomina o swoim poprzedniku. Przeciwnie, mo¿na nawet odnieœæ
wra¿enie, ¿e dok³ada wszelkich starañ, by niemal z przesadn¹
grzecznoœci¹ chwaliæ jego stwierdzenia, odnosiæ siê z aprobat¹ do
s¹dów i zdolnoœci krasomówczych. Zapowiadaj¹c pochwa³ê rodu
Cikowskich, zgadza siê z ocen¹ przedmówcy: „Wiadomo to bowiem
wszytkim wobec, co Jego M[oœ]æ P[an] Podstoli Koronny w mowie
swej uwa¿nej pokazaæ raczy³ [...]”, wynosz¹c mêstwo rodowe,
wtr¹ca: „[...] które Jego M[oœ]æ P[an] Podstoli przede mn¹ wspomnieæ
raczy³ [...]”, wzmacnia wypowiedzian¹ przez Ossoliñskiego
laudacjê, stosuj¹c pominiêcie: „S³awnych dzie³ domu tego od Jego
M[oœ]ci P[ana] Podstolego mego M[i³oœciwego] Pana w piêknym
szyku postawionych, mia³koœci¹ m¹ nie mieszaj¹c, móg³bym i ja
49
A. Schopenhauer: Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów. Przek³.
B. i L. Konorscy, wstêp T. Kotarbiñski. Kraków 1983, s. 48–49.
39

tych tu przypomnieæ [...]”, przywo³uj¹c angielskie poselstwo podkomorzego
Stanis³awa Cikowskiego, zaznacza: „Ta sama legacyja
angielska, od Jego M[oœ]ci Pana Podstolego przytoczona [...]”,
wreszcie rozbudowuj¹c laudacjê zmar³ego, wpierw akceptuje wysok¹
o nim opiniê: „Aleæ i w Jego M[oœ]ci P[anu] Cikowskim s³awnej
pamiêci wszytkie te od Jego M[oœ]ci Pana Podstolego ¿ywymi
farbami wymalowane najdowa³y siê wziêtoœci”. Konsekwentne
powo³ywanie siê na przedmówcê wzmacnia wra¿enie mówienia improwizowanego,
któremu ono towarzyszy, ale s³owa wype³niaj¹ce
kolejne miejsca laudacyjnego schematu wcale nie musia³y zrodziæ
siê z potrzeby chwili.
Jest jeszcze jeden, ³¹cz¹cy siê z mo¿liw¹ ironiczn¹ interpretacj¹,
aspekt tej sta³ej obecnoœci podstolego koronnego w replice Moskorzowskiego.
Podkreœla ona przekonanie o ca³kowitej zgodzie co do
oceny zas³ug Cikowskich. A przecie¿ wœród przedstawicieli rodu pierwsze
i najwa¿niejsze miejsce zajmuje Stanis³aw Cikowski, dziad zmar-
³ego, arianin, którego osobê Ossoliñski tak wyraŸnie przemilcza³.
Nale¿ne miejsce zosta³o w mowie Moskorzowskiego przywrócone
równie¿ ma³¿once zmar³ego. Oracjê koñczy³y, zgodnie z konwencj¹
mowy od goœci, rozbudowane s³owa pocieszenia, kierowane do
poszczególnych przedstawicieli rodziny. Na pierwszym miejscu
ariañski mówca wymieni³ Krzysztofa Ossoliñskiego i jego ¿onê, siostrê
zmar³ego:
¯yczymy tego uprzejmie Jego M[oœ]ci Panu Podkomorzemu,
naszemu M[i³oœciwemu] Panu spólnie i z Jej M[oœ]ci¹
nasz¹ M[i³oœciw¹] Pani¹, aby teraŸniejszy ¿al Pan Bóg stokrotnymi
nagrodzi³ pociechami, chowaj¹c zacny dom Jego
M[oœ]ci naszego M[i³oœciwego] Pana w fortunnym na wszem
powodzeniu kwitn¹cy, ciesz¹c i w zacnym potomku, dziedzicu
w³asnym tak przestronnych w³oœci, po którym nie tylko
spólna rodzina, ale i Korona prawie wszytka dziadowskich,
ojcowskich i stryjowskich dzielnoœci wygl¹da.
W tych, zdawaæ by siê mog³o, ca³kowicie konwencjonalnych ¿yczeniach
kryje siê aluzja do spraw, które ju¿ nied³ugo po pogrze-
40

ie mia³y doprowadziæ do wydarzeñ bulwersuj¹cych polskich unitarian.
Stanis³aw Cikowski, umieraj¹c bezdzietnie jako dziedzic znacznej
fortuny, g³ównym spadkobierc¹ swoich „przestronnych w³oœci”
uczyni³ siostrzeñca Baldwina Ossoliñskiego. Swemu stryjecznemu
bratu wyznania ariañskiego Janowi zapisa³ tylko niewielk¹ czêœæ
maj¹tku, obejmuj¹c¹ Krzelów. Jednak szwagier Krzysztof Ossoliñski
oskar¿y³ wdowê i stryjecznego brata zmar³ego o protegowanie
arianizmu. W obronie pozwanych przed Trybuna³em w Lublinie
wyst¹pi³ Stanis³aw Orzechowski, gro¿¹c, ¿e w razie naruszenia
dawnych praw sprawa oprze siê o sejm. Oburzeni sêdziowie
skazali kilkunastu szlachty na wie¿ê, w tym samego Orzechowskiego,
a tak¿e m.in. Jerzego i Marcina Czapliców, Krzysztofa i Stanis³awa
Lubienieckich 50 .
W interpretacji Stanis³awa Lubienieckiego ca³a historia sta³a siê
pouczaj¹cym przyk³adem dzia³ania nieodgadnionych wyroków boskich.
Baldwin Ossoliñski, wyprawiaj¹c siê na wojnê w 1649 r.,
mia³ zadbaæ o stan swej duszy i prosiæ Dorotê Cikowsk¹ o wybaczenie.
Ona jako „matrona ut pia, ita singulari auctoritate praedita
et eximiae existimationis” udzieli³a mu swego b³ogos³awieñstwa.
Jednak jedyny syn wojewody zgin¹³ pod Zborowem. W ten sposób
ogromny maj¹tek Cikowskich przez ma³¿eñstwo jego ¿ony dosta³
siê w inne rêce, a krewnym Ossoliñskiego pozosta³ tylko Krzelów,
o który toczy³ siê pamiêtny spór 51 .
Na drugim miejscu umieœci³ Moskorzowski s³owa kierowane do
Doroty Cikowskiej, ale to jej osobê wyeksponowa³:
¯yczymy i Jej M[oœ]ci Paniej Cikowskiej, naszej M[iloœciwej]
Paniej ciê¿kim frasunkiem strapionej, aby ten, który wedle
upodobania swego losami miece, œmierci¹ nawet i ¿ywotem
szafuje, który siê te¿ odezwa³ byæ opiekunem wdów i sierot
opuszczonych, sam siê opieka³ sieroctwem ¿a³osnym i wszyt-
50
A. Kossowski: Protestantyzm w Lublinie i w Lubelskiem w XVI–XVII
w. Lublin 1933, s. 162.
51
S. Lubieniecki: Historia reformationis Polonicae. Przedm. H. Barycz.
Warszawa 1972, s. 265–266.
41

kimi sprawami Jej M[oœ]ci. A my w tak przykrym razie, w czymkolwiek
naszê uprzejmoœæ i ¿yczliwoœæ przyjacielsk¹ Jej
M[oœ]ci naszej M[i³oœciwej] Paniej oœwiadczaæ bêdziemy mogli,
upewniamy o zupe³nej chêci i gotowoœci naszej. Zdarz tylko
Bo¿e, abyœmy wszytkim Ich M[oœciom] naszemu M[i³oœciwemu]
Pañstwu w sprawach fortunniejszych onê deklarowaæ
mogli.
Z nale¿yt¹ atencj¹ ¿a³obny mówca potraktowa³ jej wdowieñski
stan i to j¹ uczyni³ g³ówn¹ adresatk¹ zapewnieñ o przyjacielskiej
¿yczliwoœci, koñcz¹cych zwyczajowo mowê.
W perspektywie polemiki z katolickim przedmówc¹ o wiele wa¿-
niejsze ni¿ kolejnoœæ czy zupe³noœæ pochwa³ wydaje siê jednak to,
czego Andrzej Moskorzowski nie powiedzia³. Nie powiedzia³, a w³aœciwie
zadeklarowa³, ¿e mówiæ nie chce. Wobec ostatecznego zarzutu
Ossoliñskiego, kryj¹cego siê w eschatologicznej interpretacji
„dzikiej pustyni”, nie podj¹³ sporu:
S¹dy o zmar³ych, których absentes potêpiaæ nie zwyczaj i którym
sama œmieræ po œmierci ich ju¿ folguje, oddajmy temu,
któremu w³aœnie nale¿¹, ten najlepiej os¹dzi, kto przed nim
by³ praw, abo niepraw w sumnieniu prostym.Wszak te¿ sêdziów
ziemskich nie jest ultimae instantiae dekret, apelacyja
do wy¿szego subsellium wolna zostaje, przed którym stan¹æ
do sprawy nieomylnie wszytkim.
W tym niepodjêciu sporu nie kryje siê nic innego jak wykorzystanie
status translationis. Polega on przecie¿ na poddaniu pod
rozwagê samego procesu, czy w ogóle powinien mieæ miejsce 52 . Wed³ug
Cycerona, sytuacja taka zachodzi w kilku wypadkach:
Gdy sprawa pozostaje nierozstrzygniêta, poniewa¿ nie wiadomo,
kto winien byæ oskar¿ycielem, albo kogo nale¿y oskar-
52
H. Lausberg: Retoryka literacka. Przek³., oprac. i wstêp A. Gorzkows
k i. Bydgoszcz 2002, s. 84.
42

¿aæ, albo niew³aœciwi s¹ sêdziowie, czas s¹du, regu³a prawna
[na podstawie której siê oskar¿¹] czy sam czyn, za który
nale¿y ukaraæ, [wtedy] mówimy o konstytucji [status] translatywnej...
53
W oskar¿eniu zmar³ego niew³aœciwe okazuj¹ siê miejce i czas,
ale przede wszystkim sêdziowie. Chocia¿ najpe³niejsze zastosowanie
teoria status znajduje w oratorstwie s¹dowym, to wyraŸne
wprowadzenie przez Moskorzowskiego prawniczego jêzyka (sêdziowie,
dekret, apelacyja, subsellium, sprawa) odsy³a s³uchaczy
wprost do opisanych w nim regu³. Zakwestionowanie przez mówcê
uprawnieñ sêdziów wypowiedziane zosta³o w liczbie mnogiej,
w ten sposób odnosi siê do ludzi w ogóle, którzy nie powinni ferowaæ
wyroków co do czyichœ losów po œmierci. Przede wszystkim jednak
odnosi siê do Ossoliñskiego, który to sam zaopatrzony w rynsztunek
niez³omnych katolickich przekonañ, pobudzany gwa³townoœci¹
emocji, obsadzi³ siê w roli os¹dzaj¹cego los Stanis³awa Cikowskiego.
I to jego dotyczy ³¹cz¹ca siê z wykorzystaniem zasad translacji
poza rodzajem s¹dowym g³ówna w¹tpliwoœæ co do posiadania
odpowiedniej auctoritatis 54 . Autorytet ¿a³obnego mówcy opiera siê
przede wszystkim na mandacie do mówienia w imieniu spo³ecznoœci,
podporz¹dkowaniu siê normom zwyczaju. Ossoliñski wiêc, zdaniem
Moskorzowskiego, niepisane prawa ¿ycia spo³ecznego naruszy³.
W ten sposób nie tylko podana zosta³a w w¹tpliwoœæ wiarygodnoœæ
przeciwnika, ale zaatakowana podstawa ca³ej jego zdolnoœci
przekonywania. Jednoczeœnie w opozycji do katolickiego
przedmówcy zarysowa³ siê etos samego Andrzeja Moskorzowskiego:
cz³owieka z prawdziwie chrzeœcijañsk¹ pokor¹ oddaj¹cego os¹d
Bogu i z nale¿nym szacunkiem traktuj¹cego normy szlacheckiej
grzecznoœci.
Byæ mo¿e dwug³os oratorski nad grobem Stanis³awa Cikowskiego
nie by³ jedynym bezpoœrednim starciem polemicznym Ossoliñskiego
i Moskorzowskiego. Sprawy wyznaniowe by³y przecie¿ sta³ym te-
53
M. Tullius Cicero: De inventione. I, 8,10, cyt za: ibidem, s. 111.
54
Ibidem, s. 133 i 144.
43

matem dyskusji sejmowych za panowania W³adys³awa IV. Co
prawda, Andrzej Moskorzowski nigdy nie zosta³ pos³em swej ziemi,
ale wzi¹³ udzia³ w elekcji W³adys³awa IV 55 . Na niej to wyg³osi³
mowê, w której upomina³ siê o respektowanie postanowieñ konfederacji
warszawskiej, ostrzegaj¹c przed wykluczeniem arian jako
niebezpiecznym precedensem, który w przysz³oœci zagrozi wszystkim
ró¿nowiercom. Na tej samej elekcji szczególn¹ aktywnoœæ po
stronie katolickiej wykazywa³ Jerzy Ossoliñski. Wtedy to u¿y³ przeciw
argumentacji dysydentów s³ynnego powiedzenia, ¿e „religia
katolicka jest pani¹ w swoim domu” w Rzeczypospolitej, wiêc musz¹
siê oni zadowoliæ tylko tym, na co im z ³aski pozwolono 56 . Ossoliñski
ju¿ jako podkanclerzy koronny odegra³ równie¿ istotn¹ rolê
w wytoczeniu Jakubowi Sienieñskiemu, w³aœcicielowi Rakowa, sumarycznego
procesu sejmowego. Moskorzowski, broni¹c zasad praworz¹dnoœci,
wyst¹pi³ przeciw polityce podkanclerzego na sejmiku
w Opatowie 25 VIII 1639 r. Jednak chyba ju¿ nigdy nie dosz³o
do polemiki twarz¹ w twarz i to w miejscu tak niezwyk³ym,
jak miejsce ostatniego spoczynku Stanis³awa Cikowskiego. W miejscu,
które ka¿e myœleæ o istnieniu jeszcze jednego, nieznanego dot¹d
obszaru polemiki wyznaniowej.
Obydwaj bohaterowie tego wydarzenia byli w swoich czasach
cenionymi mówcami. £atwo jednak zauwa¿yæ, jak ró¿ne okaza³y
siê losy ich oratorskiej spuœcizny. Ju¿ za ¿ycia Jerzego Ossoliñskiego
ukaza³y siê drukiem jego ³aciñskie mowy poselskie, najpierw
w osobnych, okolicznoœciowych wydaniach, a nastêpnie w zbiorowej
gdañskiej edycji Georga Förstera w latach 1647 i 1648. Polskie
mowy trafi³y do antologii oratorskich Jana Pisarskiego, Jakuba
Boczy³owica i wreszcie Jana Ostrowskiego-Daneykowicza. W ¿ad-
55
W. Urban: Moskorzowski Andrzej Chrystian. W: Polski s³ownik biograficzny.
T. 22. Wroc³aw 1977, s. 45. Tu pierwsza wzmianka o polemice na pogrzebie
S. Cikowskiego.
56
A.S. Radziwi³³: Pamiêtnik o dziejach w Polszcze. Prze³. i oprac.
A. Przyboœ i R. ¯elewski. T. 1. Warszawa 1980, s. 156: „[...] religia wasza
przychodniem jest, która niedawno z cudzych krajów przywêdrowa³a, katolicka
zaœ wiara by³a i jest jako pani a gospodyni w domu swoim”.
44

nym z wydañ nie znalaz³a siê jednak przemowa z pogrzebu podkomorzyca
krakowskiego. Mowy Andrzeja Moskorzowskiego w ca-
³oœci pozosta³y w rêkopisach. I nie jest bez znaczenia fakt, ¿e liczne
przekazy, w których mowie Ossoliñskiego towarzyszy polemika
Moskorzowskiego, pochodz¹ z manuskryptów zawieraj¹cych
równie¿ bogat¹ reprezentacjê innych wyst¹pieñ s³ynnego arianina,
a tak¿e wielu innych przedstawicieli ariañskiej spo³ecznoœci
– najprawdopodobniej wiêc s¹ genetycznie zwi¹zane z ich œrodowiskiem
57 . To przecie¿ dla braci polskich by³o szczególnie wa¿ne,
by atak Ossoliñskiego nie pozosta³ bez odpowiedzi. Jednoczeœnie
przypadek Andrzeja Moskorzowskiego poucza, ¿e na kszta³t
drukowanych antologii oratorskich mia³y wp³yw nie tylko oceny
sprawnoœci krasomówczej poszczególnych mówców i deklarowane
cele ich autorów, ale istotne, choæ niewyra¿ane g³oœno, kryteria wyznaniowe.
57
Opracowanie tego problemu zostanie podjête w innym miejscu. Podstawowe
informacje w Komentarzu edytorskim (s. 101).

Ossoliñski i Sarbiewski –
z praktyki imitacji
Ka¿da mowa, która zostaje utrwalona w formie pisanej, nie
tylko raz na zawsze porzuca obszar ¿ywego s³owa, z którym
genetycznie jest zwi¹zana, ale wchodzi w tym momencie w kr¹g
zupe³nie innych oddzia³ywañ. Oracja, ze swej istoty zawsze okolicznoœciowa,
mimo przechowywania pamiêci o tym pierwotnym
zwi¹zku, staje siê tekstem, którego dalszymi losami zaczynaj¹ rz¹dziæ
nowe prawa. O jej utrwalaniu decyduj¹ ju¿ nie tylko okolicznoœci,
ich wa¿noœæ w sensie spo³ecznym czy tylko prywatnym, b¹dŸ
ich niezwyk³oœæ, ale walory samej mowy. Tekst oracji kr¹¿¹cy
w kolejnych odpisach mo¿e byæ równie¿ traktowany jako przyk³ad,
wzór doskona³ej wymowy. Otwiera siê wtedy w³aœciwie nieograniczona
czasem czy przestrzeni¹ mo¿liwoœæ dialogu ró¿nych
tekstów.
Podstawow¹ wskazówk¹ traktowania danej mowy jako wzorca
jest czêstotliwoœæ wystêpowania jej odpisów w rêkopisach. Za szczególnie
wa¿ne potwierdzenie takiego funkcjonowania tekstu mo¿-
na te¿ uznaæ w³¹czenie oracji do drukowanych antologii i wykorzystywanie
w szkolnych wyk³adach retoryki. Mowa Jerzego
Ossoliñskiego wyg³oszona w 1630 r. (prawdopodobnie 23 V) na pogrzebie
biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego do tego rodzaju
przyk³adów nale¿y. W rêkopisach mo¿na wskazaæ co naj-
46

mniej kilkanaœcie przekazów mowy 58 . Ponadto znalaz³a siê ona
jako jedna z dwu oracji pogrzebowych kanclerza w pierwszym tomie
Mówcy polskiego Jana Pisarskiego w 1668 r. Funkcjonowa³a
te¿ w jezuickiej dydaktyce retoryki, co potwierdza w³¹czenie przemowy
na pogrzebie biskupa krakowskiego do instrukcji dla mówców
i antologii przyk³adów pt. Orator Polonus ad domi forique eloquenter
agendum, iuxta usum et necessitatem regni informatus
anno perorantis pro homine in ligno verbi 1681 (k. 98–98v.), towarzysz¹cych
zapisanym przez Stanis³awa Ubysza wyk³adom retoryki
w lwowskim Collegium Sieniavianum.
Wyg³oszenie w 1630 r. mowy na pogrzebie biskupa krakowskiego
by³o dla Ossoliñskiego wyró¿nieniem. Na wybór jego osoby wp³ynê³y
zapewne nie tylko uznane ju¿ zdolnoœci krasomówcze. Zmar³y
by³ przyjacielem ojca ówczesnego podstolego koronnego, a samego
Jerzego wspar³ finansowo, gdy ten wyrusza³ u boku królewicza
W³adys³awa na wyprawê moskiewsk¹ 59 . Odbywaj¹cy siê w katedrze
Wawelskiej pogrzeb biskupa krakowskiego by³ uroczystoœci¹
wielkiej wagi i wymaga³ od mówcy dostosowania siê do okolicznoœci.
Jerzy Ossoliñski rozpocz¹³ mowê podnioœle:
Dop³aci³ wielki biskup na placu œwiata widomym d³ugu ostatniego.
W dobitnie brzmi¹cym, samodzielnym membrum siêgn¹³ po
autorytet Pisma œw., przywo³uj¹c s³owa z Ksiêgi M¹droœci (15,8):
„[...] ten, który ma³o przedtym jest ulepion z ziemi i po chwili wraca
siê w to, sk¹d wziêty jest, gdy od niego bêd¹ siê upominaæ d³ugu
dusze, któr¹ mia³”. Przemawiaj¹c na pogrzebie pasterza krakowskiego
Koœcio³a, pos³u¿y³ siê sposobem niemal kaznodziejskim,
w miejsce rozpoczynaj¹cego kazanie motta wpisuj¹c parafrazê s³ów
Biblii. Nieco zaskakuj¹ce mo¿e wiêc byæ zestawienie incipitu
58
Zob. Komentarz edytorski, s. 101.
59
J. Ossoliñski: Pamiêtnik. Oprac. W. Czapliñski. Warszawa 1976,
s. 46.
47

Ryc. 3. Mowa Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie biskupa Marcina
Szyszkowskiego, rkps Pañstwowego Archiwum Historycznego w Wilnie,
F 1135 op. 2/40, k. 116 v.
48

Ossoliñskiego ze s³owami mowy Stanis³awa Sarbiewskiego, wyg³oszonej
w Grabowie, na pogrzebie bli¿ej nieznanej pani Wereszczyñskiej
z domu Sierakowskiej, prawdopodobnie w latach czterdziestych
XVII w.:
Dop³aci³a zacna matrona w oczach naszych d³ugu ostatniego...
Czy¿by by³a to tylko przypadkowa, topiczna zbie¿noœæ, któr¹
mo¿e t³umaczyæ czêste wykorzystywanie w oratorstwie pogrzebowym
tego w³aœnie fragmentu Czy te¿ istnieje jakiœ g³êbszy zwi¹zek
pomiêdzy mow¹ na pogrzebie biskupa krakowskiego i nieznanej
„matrony” I czy w ogóle istnienie takiego zwi¹zku mo¿e byæ
przez teoriê retoryki uprawomocnione Poszukiwanie odpowiedzi
na te pytania musz¹ jednak poprzedziæ bardziej podstawowe ustalenia,
czyli prezentacja osoby samego mówcy, który w odró¿nieniu
od wielkiego kanclerza nie jest postaci¹ w tej roli dobrze znan¹.
Stanis³aw Sarbiewski h. Prawdzic by³ m³odszym bratem s³ynnego
poety 60 . Jego ¿ycie wype³ni³a przede wszystkim dzia³alnoœæ parlamentarna.
Pocz¹tkowo zwi¹zana by³a z jego rodzinnym Mazowszem,
tam sprawowa³ poselstwa od króla na sejmiki, a w 1636 r.
zosta³ wojskim ciechanowskim. Po roku 1640, gdy zyska³ godnoœæ
starosty grabowieckiego, g³ównym terenem jego dzia³alnoœci sta³o
siê województwo be³skie. Wielokrotnie pos³owa³ na sejmy, wedle
jego œwiadectwa a¿ 34 razy. Pierwszy raz jako pose³ województwa
be³skiego wyst¹pi³ w 1642 r., a w 1659 r. sejmik tej ziemi upomina³
siê dla niego o godnoœæ senatorsk¹. W tym samym roku przeszed³
do izby wy¿szej jako kasztelan sochaczewski. Wyrazem uznania,
jakim cieszy³ siê jako polityk, by³o powierzenie mu ju¿ podczas sejmu
1646 r. laski marsza³kowskiej. W ocenie historyków okaza³ siê
sprawnym organizatorem prac izby poselskiej. To z tego okresu
pochodz¹ dwie wielokrotnie kopiowane jego mowy. Pierwsza to
60
Dane biograficzne przedstawiam wed³ug K. Ch³apowski: Sarbiewski
Stanis³aw h. Prawdzic. W: Polski s³ownik biograficzny. T. 35. Warszawa–Kraków
1994, s. 184–187.
4 Ossoliñski...
49

powitanie króla W³adys³awa w imieniu pos³ów 61 . Drug¹ – zagajenie
obrad sejmu konwokacyjnego, nale¿¹ce do jego obowi¹zków
jako marsza³ka starej laski – przekazuj¹ diariusze sejmowe;
zosta³a te¿ przedrukowana w Swadzie polskiej i ³aciñskiej Jana
Ostrowskiego-Daneykowicza 62 . Pochlebn¹ opiniê o zdolnoœciach
krasomówczych Sarbiewskiego zapisa³ Pawe³ Potocki, a powtórzy³
za nim Kasper Niesiecki 63 . Jednak ogl¹d dokonañ mówniczych starosty
grabowieckiego jest mo¿liwy w³aœciwie tylko dlatego, ¿e w zbiorach
Biblioteki Czartoryskich pod sygnatur¹ 376 IV zachowa³ siê
nienotowany przez autora biogramu Sarbiewskiego w Polskim
s³owniku biograficznym rêkopis, zawieraj¹cy autografy jego mów.
Autentycznoœæ przekazu potwierdzaj¹ w³asnorêczne podpisy, które
Sarbiewski umieszcza³ po zapisach poszczególnych oracji.
Manuskrypt zawiera nie tylko kilkanaœcie mów starosty grabowieckiego,
ale tak¿e pokaŸny zespó³ jego prywatnych listów, pisanych
m.in „Do Ks[iê]dza Brata” i przysz³ej ¿ony, Zofii Napiórkowskiej.
Co prawda, przedmiotem braterskiej wymiany myœli nie by³y
jakiekolwiek zatrudnienia literackie, ale g³ównie sprawy domowe,
zabiegi o promocje i zdrowotne k³opoty autora, jednak w komentarzu
do nich pojawia siê reminiscencja lektury: „[...] st¹d i Kochanowski
napisa³: Szlachetne zdrowie etc., etc. Ja wierzam, i¿ moje
zepsowane przyjdzie do rekonwalescencyji, bylem na wczas do
domu przyjacha³” [s. 542]. Zainteresowania literackie Sarbiewskiego
poœwiadczaj¹ zapisane jego rêk¹ wiersze, m.in. Na oczy królewny
angielskiej Daniela Naborowskiego, Satyr polski Samuela Twar-
61
Mowa JMci Pana Sarbiewskiego, marsza³ka izby poselskiej do króla JMci
na sejmie warszawskim. Rkps BOss Lw 231, k. 238–242 v.
62
Mowa J[ego]m[oœ]ci Pana Sarbiewskiego, starosty grabowieckiego przy
zasiadaniu izby poselskiej na konwokatiej die 15 Iulii 1648 zaczêtej. Rkps
AGAD AR II, ks. 15, s. 237–239; Rkps BOss 231, k. 238–242 v.; Mowa W[ielmo¿nego]
J[ego]m[oœ]ci Pana Sarbiewskiego, starosty grabowieckiego przy zasiadaniu
izby poselskiej na konwokacyji 1648. W: J. Ostrowski-Daneykowicz:
Swada polska i ³aciñska..., T. 1. Lublin, druk. Akad. SJ, 1745, s. 263.
63
P. Potocki: Saeculum bellatorum et togatorum seu Centuria elogiarum
clariss[imorum] virorum Polonorum et Lithuanorum. [b. m. dr.] [1702]; K. Niesiecki:
Herbarz polski..., T. 8, s. 279.
50

dowskiego czy Satyr na twarz dworsk¹ Andrzeja Rysiñskiego. Na
stronie 655 widnieje zreszt¹ typowa dla prywatnych zapisów próba
pióra samego autora w postaci trzech trenów napisanych na
œmieræ ojca, które jednak sprawnoœci poetyckiej nabytej przez Sarbiewskiego
w czasie nauki, prawdopodobnie w pu³tuskim kolegium
jezuickim, nie wystawiaj¹ zbyt dobrego œwiadectwa. Oczywiœcie, nie
s¹ to jedyne dowody literackich zatrudnieñ starosty grabowieckiego,
pozostawi³ on bowiem swym dzieciom swoisty duchowy testament,
publikuj¹c w 1663 r. Drogê do nieba... z okazji oddania córki,
Katarzyny Teresy, do klasztoru Brygidek, a wszystkim córkom
przypisuj¹c Siedm zwierciad³ek... Obydwa druki sytuuj¹ siê w krêgu
„muzy domowej”. Zgodnie z wyra¿on¹ w dedykacji wol¹ autora
funkcjonowanie Siedmi zwierciad³ek w rodzinnym krêgu poœwiadcza
rêkopiœmienna dedykacja na egzemplarzu z Biblioteki
Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich (sygn. XVII 2264):
Hel¿bieta Kruszyñska, zakonnica zakonu [G]abrieli œwiêtej
[...] ofiarujê tê [ksi¹]¿kê Zwierciad³o wnuce swej serdecznie
ukochanej, Jej M[oœci] Pannie Marynie Hel¿biecie O³tarzowski
[...] i o to Pana Boga proszê, aby siê w tym zwierciadle
przegl¹da³a ustawicznie... 64
Natomiast Drogê do nieba... otwiera usytuowane w miejscu listu
dedykacyjnego Oddanie córki od ojca do zakonu przy ob³óczynach,
jak siê okazuje – jedyna podana do druku przez autora jego
mowa 65 . Nale¿y ona do mów towarzysz¹cych oddawaniu panny do
klasztoru, bêd¹cych odpowiednikiem weselnego oddawania panny
mê¿owi. Zamiast pochwa³y ma³¿eñstwa wystêpuje tu pochwa³a
zaœlubin z Boskim Oblubieñcem, a wywy¿szenie samej oblubienicy
64
S. Sarbiewski. [Siedem Zwierciade³ek]. [b. m. r.], k. 2 nlb.
65
Idem: Droga do nieba, któr¹ Jaœnie Wielm[o¿ny] Jego M[oœci] P[an] Stani[s³aw]
na Sarbiewie Sarbiewski, wojewoda mazowiecki, grabowiecki etc. starosta
córce swojej, Jej Moœci Pannie Katarzynie Teresie z tego¿ Sarbiewa Sarbiewskiej,
wojewodziance mazowieckiej, staroœciance grabowieckiej w zakonie
Brygidy œwiêtej pod regu³¹ Salwatora takowe drogi szukaj¹cej pokaza³. Zamoœæ
1663, k. A 2
–A 4
.
4*
51

zostaje zdominowane przez pochwa³ê Chrystusa jako idealnego
oblubieñca. Koñcow¹, ceremonialn¹ formu³ê oddania panny ma³-
¿onkowi zastêpuje ofiarowanie jej Bogu, po³¹czone z pochwa³¹
cz³onkiñ zakonnego zgromadzenia. Autentyczna oracja zosta³a wiêc
w druku swoiœcie sfunkcjonalizowana, sta³a siê nie tylko tekstem
utrwalaj¹cym okolicznoœæ, ale tak¿e wprowadzaj¹cym w lekturê.
Rozwa¿ania wype³niaj¹ce dzie³o mog³y zostaæ teraz odczytane jako
rozwiniêcie ojcowskich pouczeñ towarzysz¹cych ceremonii.
Zapisane w rêkopisie 376 mowy Sarbiewskiego, inaczej ni¿ np.
prywatne zapisy Andrzeja Maksymiliana Fredry, mo¿na traktowaæ
jako czystopis. Tekst nie nosi œladów skreœleñ czy poprawek, podany
jest doœæ trudno czytelnym, ale w miarê starannym pismem.
W jednym tylko wypadku, na s. 557–559, znajduje siê mowa na
pogrzebie Stanis³awa Koniecpolskiego zapisana innym charakterem,
ale jej tekst zosta³ przekreœlony, a po nim autor umieœci³ notatkê:
„Vitioses, przepisaæ muszê, sam pracowaæ”, poœwiadczaj¹c j¹
podpisem. Na kolejnych kartach konsekwentnie przepisa³ tekst tej
mowy. Jest to na pewno dowód troski pisarza o starannoœæ opracowania
ksiêgi. Kolejnym œladem powa¿nego traktowania pisarskich
zatrudnieñ jest jego uwaga na s. 529, bêd¹ca komentarzem
do zapisanego powy¿ej tekstu przywileju: „[...] a to ja bêd¹c czasem,
ale rzadko, in otio nie da³em piórku pró¿nowaæ, a¿ i sam, gdyby
przysz³o do rzeczy, si³ê bym st¹d wyrzuci³, scriptum 1645 in
Octobre”. Sarbiewski dba³ równie¿ o wczeœniejsze przygotowanie
materii oratorskiej, notowa³ „koncepciki” do mów pogrzebowych
(s. 526–527 i s. 527–528), by móc odpowiednio sprostaæ wyzwaniom
kolejnych okolicznoœci, które wymaga³yby od niego publicznego
przemawiania.
Mowy Sarbiewskiego zgrupowane s¹ w manuskrypcie w dwóch
miejscach, co zapowiadaj¹ osobne tytu³y. Na s. 515: Mowy rozne
Pana Stanis³awa Sarbiewskiego, starosty grabowieckiego i na
s. 649: Tu siê poczynaj¹ mowy Pana Stanis³awa z Sarbiewa Sarbiewskiego,
starosty grabowieckiego, tak¿e i listy jego i inne zabawy.
Jednak ta druga zapowiedŸ zrealizowana jest tylko na kilku
kartach. Prócz pozbawionych œciœlejszych okreœleñ mów politycznych
(Przemowa obieraj¹c deputata i Mowa do komisarzów) zna-
52

Ryc. 4. Mowy Stanis³awa Sarbiewskiego,
rkps Biblioteki Czartoryskich 376 IV, s. 515.
53

laz³a siê tam jedynie mowa witaj¹ca wje¿d¿aj¹cego na starostwo
horodelskie pana „Charkowskiego” (zapewne Charliñskiego) 66
(s. 649), a wiêkszoœæ z kilkudziesiêciu kart wype³ni³y listy. Oracje,
które odnotowane zosta³y w rêkopisie z dok³adnym okreœleniem okolicznoœci,
pozwalaj¹ przeœledziæ zwi¹zki œrodowiskowe Sarbiewskiego.
Dotycz¹ one przede wszystkim szlachty województwa be³skiego.
Sarbiewski przemawia³ na pogrzebie Stanis³awa Horyszowskiego,
skarbnika be³skiego, w Zamoœciu na pogrzebie podkomorzego be³skiego
Komorowskiego, a w Grabowcu na pogrzebie pani Wereszczyñskiej.
Z kolei na weselu oddawa³ pannê Horyszowsk¹, podskarbiankê
be³sk¹, co dokumentuje stopniowe wrastanie starosty grabowieckiego
w tamtejsze œrodowisko. Najczêœciej jednak pojawia siê
w mowach Sarbiewskiego postaæ marsza³ka wielkiego litewskiego,
Krzysztofa Wiesio³owskiego. NajwyraŸniej Sarbiewski by³ blisko
zwi¹zany z jego dworem. Utrwali³ ca³y zespó³ przemów z wesela
s³ugi marsza³ka, niejakiego Grobickiego: od oddawania wieñca
„pannie Tomskiej od pana Grobickiego, która d³ugo z niem b³aznowa³a”
(s. 517), przez dziêkowanie za tê pannê z fraucymeru ksiê¿-
nej marsza³kowej (s. 547–550), a¿ do oddawania jej upominku od
mê¿a (s. 518) i od samego marsza³ka (s. 517) – by³ wiêc na nim
oratorem pana m³odego. Na pogrzebie Komorowskiego wyst¹pi³
jako pose³ marsza³ka. Najwa¿niejszym dowodem zwi¹zku z marsza³kiem
s¹ jednak a¿ dwie mowy z jego pogrzebu. Po raz pierwszy
wyst¹pi³ Sarbiewski jako orator w imieniu s³ug zmar³ego „na wyprowadzeniu
cia³a œ.p. JMP Krzysztofa Wiesio³owskiego, marsza³ka
wielkiego WKsL z Kamienny do Grodna 1637 Pana i Dobrodzieja
swego”. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e by³ obecny przy œmierci marsza³ka
albo co najmniej zna³ szczegó³ow¹ relacjê o wydarzeniach
z 19 kwietnia 1637 r., gdy¿ tak przedstawi³ moment jego odejœcia:
Wielki to musi byæ upadek, wielka zguba, wielki ¿al, który
i bezrozumne stworzenia jedne przed oknami pokojów jego,
66
Krzysztof Charliñski vel Char³êski nominowany 12 X 1639 r. (Urzêdnicy
województwa be³skiego i ziemi che³mskiej XIV–XVIII wieku. Oprac. H. Gmiterek
i R. Szczygie³. Red. A. G¹siorowski. Kórnik 1992, s. 122).
54

drugie w stajniach przy terminie ¿ycia jego nad zwyczaj i przyrodzenie,
z wielkim naszym dziwowiskiem, pokazywa³y 67 .
S³owa te mo¿na by potraktowaæ jako realizacjê figury okreœlonej
przez Macieja Kazimierza Sarbiewskiego jako interpretatio, ale
dopisek na marginesie: „N[ota] b[ene] to prawda by³a” wzmacnia
prawdopodobieñstwo, ¿e mówca odwo³a³ siê do rzeczywistych obserwacji.
Drug¹ mowê poœwiêcon¹ marsza³kowi wyg³osi³ Sarbiewski
ju¿ podczas uroczystoœci pogrzebowych, dziêkuj¹c pos³owi króla
W³adys³awa IV 68 . Oprócz postaci Krzysztofa Wiesio³owskiego
utrwalone w manuskrypcie mowy dokumentuj¹ kontakty Sarbiewskiego
jeszcze tylko z dwoma dostojnikami: „ksiêdzem kanclerzem”
– byæ mo¿e Marcjanem Tryzn¹, podkanclerzym litewskim, od którego
oddawa³ upominek weselny, i Jerzym Ossoliñskim, w którego
imieniu przemówi³ jako pose³ na pogrzebie Stanis³awa Koniecpolskiego
w 1646 r. Starosta grabowiecki zapisa³ te¿ mowy wi¹¿¹ce siê
z wydarzeniami dotycz¹cymi jego rodziny: z 16 lipca 1637 r. dziêkowanie
na pogrzebie teœciowej, Barbary z Ciecisowa Napiórkowskiej,
a przy niej mowê ma pogrzebie „œ.p. pana Kurzenieckiego,
pierwszego ma³¿onka mej ma³¿onki”. Wprowadzony do tytulatury
tej oracji komentarz: „[...] którejem wtenczas jeszcze nie zna³, anim
o niej myœli³ [...]” dowodzi, ¿e mowa zosta³a zapisana po pewnym
czasie, byæ mo¿e podobnie jak pozosta³e oracje. Ich czystopisowa
forma, niechronologiczny uk³ad, ale niewykraczaj¹cy poza rok 1646,
wspomniana ju¿ notka z 1645 r. i tytu³ starosty grabowieckiego
pozwalaj¹ zwi¹zaæ czas powstania zapisów z latami czterdziestymi
XVII w. Rêkopis w czêœci pisanej przez Sarbiewskiego wpisuje siê
w model prywatnego kopiariusza, w którym autor utrwala³ œlady
swojego udzia³u w ¿yciu publicznym i ku pamiêci notowa³ dokumenty
z ¿ycia prywatnego oraz wpisywa³ teksty dla niego intere-
67
S. Sarbiewski. Przemowa na wyprowadzeniu cia³a œ. p. JMP Krzysztofa
Wiesio³owskiego, marsza³ka wielkiego WKsL z Kamienny do Grodna 1637
Pana i Dobrodzieja mego. Rkps BCz 376 IV, s. 542.
68
Idem: Mowa w Grodnie do pos³a od króla JM na pogrzebie pana Wiesio-
³owskiego, marsza³ka WKsL. Rksp BCz 376 IV, s. 515–516.
55

suj¹ce. Wpisy Sarbiewskiego pojawiaj¹ siê dopiero od strony 550,
starosta nie tyle wiêc zacz¹³ tworzyæ rêkopis, ile kontynuowa³
wczeœniejsze, czynione ró¿nymi rêkami, zapisy. Typowy kopiariusz
historyczny, zawieraj¹cy listy w sprawach publicznych, dokumenty,
akta z elekcji i liczne wzorcowe mowy (m.in. Feliksa Kryskiego,
Jakuba Sobieskiego, Tomasza Zamoyskiego, Miko³aja Ostroroga),
przekszta³ci³ siê w drugiej czêœci w ksiêgê prywatn¹. Tylko na marginesach
pozosta³y uwagi kolejnego u¿ytkownika ksiêgi, w których
zaleca³ on lekturê ³aciñskich oracji pos³a Ludwika XIII do Rzeczypospolitej
Weneckiej (s. 122–124).
Poœród zapisanych w rêkopisie oracji nie znalaz³o siê ani jedno
wyst¹pienie Jerzego Ossoliñskiego. A jednak to w³aœnie znajomoœci
oratorstwa wielkiego kanclerza dowodz¹ mowy Stanis³awa Sarbiewskiego.
Oracja na pogrzebie Wereszczyñskiej ju¿ przez incipit
narzuca swe pokrewieñstwo z mow¹ Ossoliñskiego na pogrzebie
Marcina Szyszkowskiego. Trzeba tu dodaæ jeszcze dwie mowy,
w których starosta grabowiecki odwo³a³ siê do tej¿e oracji Ossoliñskiego:
na pogrzebie Jana Bartnickiego i na pogrzebie Jana Komorowskiego.
Pokazanie zwi¹zków ³¹cz¹cych te cztery teksty wymaga
jednak bli¿szego przyjrzenia siê najpierw samemu wzorcowi,
a potem jego naœladowaniom.
Mowa Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie biskupa krakowskiego
to dziêkowanie wypowiedziane w imieniu rodziny zmar³ego,
konkretnie jego bratanka, sekretarza wielkiego koronnego, Miko-
³aja Szyszkowskiego. Ze wzglêdu na godnoœæ zmar³ego w pogrzebie
wziêli udzia³ pos³owie króla Zygmunta III, królowej Konstancji,
królewicza W³adys³awa – miecznik koronny Jan Zebrzydowski,
i królewicza Kazimierza – chor¹¿y sieradzki, prawdopodonie
Jan Zadzik. Zgodnie ze zwyczajem pos³owie wyg³aszali w czasie
uroczystoœci mowy, a przemawiaj¹cy w imieniu rodziny by³ zobowi¹zany
do z³o¿enia oficjalnych wyrazów wdziêcznoœci. Dlatego zakoñczenie
wyst¹pienia Ossoliñskiego wype³niaj¹ rozbudowane
podziêkowania, konsekwentnie u³o¿one wed³ug hierarchii godnoœci
ich adresatów i obudowane odpowiednimi dla nich ¿yczeniami,
a w ca³oœci zinterpretowane jako argument konsolacji: uczestnic-
56

two wielu goœci wyœwiadczaj¹cych zmar³emu ostatni¹ pos³ugê jest
dowodem trwania pamiêci o nim („hamuje ³zy i ¿al ta mi³a w sercach
WM zas³ug nieboszczykowskich pami¹tka”). Najœciœlej zwi¹zane
z uroczystoœci¹ pogrzebow¹ s¹ te¿ s³owa zamykaj¹ce mowê,
czyli zaproszenie na „op³akany chleb”. Te najbardziej konwencjonalne
elementy, w których odbijaj¹ siê okolicznoœci pogrzebu, nie
najlepiej nadawa³y siê na przedmiot naœladowania. Znacznie ciekawsz¹
materiê móg³ mówca traktuj¹cy mowê Ossoliñskiego jako
wzorzec znaleŸæ w pozosta³ych czêœciach oracji.
Ossoliñski podj¹³ w nich dwa wielkie tematy oratorstwa pogrzebowego:
op³akiwanie i pochwa³ê. Lamentacja zosta³a jednak tak
przeprowadzona, ¿e chocia¿ pojawia siê zarówno we wstêpie, jak
i w argumentacji, to za ka¿dym razem zostaje podporz¹dkowana
laudacji. Po raz pierwszy pochwa³ê Ossoliñski zrealizowa³ przez
konsekwentne rozwijanie wprowadzonej w pierwszym cz³onie metafory
sp³acania d³ugu i po³¹czon¹ z ni¹ podnios³¹ prozopopejê.
Sp³ata „ostatniego d³ugu” staje siê naturalnym uzasadnieniem przypomnienia
wczeœniejszych zobowi¹zañ:
Dop³aci³ [podkr. to i nastêpne – M.B.] wielki biskup na
placu œwiata widomym d³ugu ostatniego. Odebra³a wprzód
ojczyzna powinn¹ sobie w kilkadziesi¹t lat, w ustawicznych,
usilnych, odwa¿nych pos³ugach mi³oœæ. Wziê³a familia staro¿ytnych
Ostojczyków wskrzeszon¹ jego zas³ugami s³awê
i ozdobê. Odda³ przyjaŸni sowit¹ dobroczynnoœæ, klasztorom
i szpitalom rzadko s³ychan¹ szczodrobliwoœæ. Ma wyswobodzonych
tak wiele koœcio³ów z r¹k heretyckich katedra, maj¹
patrona œwiête koœci polskiego dawno nale¿¹cy splendor.
Wziê³o niedawno niebo ozdobn¹ œwiêtych cnót klejnotami
duszê. Wróci³ na ostatek ziemi to, co samo jej by³ powinien
w niewieczn¹ posesyj¹. Tak wiele wydawszy, nie go³ot¹ jednak
z tego œwiata schodzi, ani o jednej egipskiego tyrana koszuli.
Bierze skarby zas³ug u Boga i u ludzi nieoszacowane,
zostawuje na d³ugach d³ugie w sercach ludzkich pami¹tki
swojej regestra.
57

Ryc. 5. Mowa Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie biskupa Marcina
Szyszkowskiego, rkps Biblioteki Kórnickiej PAN 1638, k. 616.
58

Odpuszcza nadto oczom naszym powinne ³zy i ¿al œmierci
jego nale¿¹cy, g³oœno z grobowca tego ozywaj¹c siê i ostatni¹
ostatnim g³osem w³adzy pasterskiej koñcz¹c powagê, tak rozkazuje:
Nemo me lacrimis decoret, nec funera fletu faxit.
Laudacyjny fragment jest spojony równie¿ nacechowanym powag¹
u¿yciem zestawianych asyndetycznie cz³onów, stale rozpoczynanych
orzeczeniem. Prostota tych zdañ wzmacnia kategorycznoœæ
s¹dów. Dowody zas³ug biskupa, w³¹czone w jeden ci¹g wyliczeniowy,
s¹ tak oczywiste, jak sam fakt jego œmierci, a œmieræ
z kolei staje siê tylko dope³nieniem jego ¿ycia. Jako konsekwencja
postawy biskupa zostaje potraktowane wreszcie odrzucenie lamentacji.
Przybiera ono postaæ w³o¿onej w usta zmar³ego sentencji
z autoepitafu Enniusza, cytowanego przez Cycerona w Rozmowach
tuskulañskich. Mówca pomija jego drugi wers, mówi¹cy o s³awie
poety, ¿yj¹cego wiecznie na ustach ludzi, ale w rozwiniêciu zaœwiatowej
przemowy biskupa zdaje siê pobrzmiewaæ zdanie Cycerona
o radosnej œmierci, bêd¹ce komentarzem do s³ów Enniusza 69 . W ca-
³oœci jednak mowa zmar³ego zachowuje charakter ostatniego pasterskiego
napomnienia, w którym pochwa³ê uzasadnia potraktowanie
jej jako przyk³adu chrzeœcijañskiej postawy wobec ¿ycia i œmierci,
postawy, z której wyp³ywa pewnoœæ niebieskiej nagrody.
Ci siê cudzymi niech okupuj¹ ³zami, którzy albo straconego
marnie czasu d³ugów inaczej wyp³aciæ nie mog¹, abo w dalek¹
drogê dostatecznej nie przygotowali prowizyjej. Jam wiek
mój w rêkach moich tak piastowa³, takem siê z nim sollicite
miarkowa³, ¿e mi go i jedna minuta daremnym nie up³ynê³a
pró¿nowaniem. Takem go trawi³, ¿ebym z cia³a œmiertelnego,
69
M. Tullius Cicero: Rozmowy tuskulañskie. Przek³. J. Œmigaj. W:
Pisma filozoficzne. T. 3. Warszawa 1961, s. 549: „Jeœli zaœ nam zdarzy³o siê
coœ takiego, co by wskazywa³o, i¿ bóg nam obwieszcza, ¿e mamy rozstaæ siê
z ¿yciem, wys³uchajmy tego z radoœci¹ i dziêkczynieniem i b¹dŸmy przekonani,
i¿ uwalnia siê nas z wiêzienia i oswobadza z wiêzów, abyœmy albo
wrócili do wiecznego i prawdziwego naszego domu, albo wyzwolili siê od wszelkiego
czucia i przykroœci”.
59

z niewczesnej wyszedszy gospody nie tylko w dalek¹ peregrynacyj¹
co wzi¹æ, ale i w ojczyŸnie prawdziwej pewne móg³
sobie sposobiæ dziedzictwo. Nie p³aczu tedy ani lamentów, raczej
winszowania potrzebujê. Po tak d³ugiej bowiem a ciê¿-
kiej œwiata tego robocie przyj¹³ mnie wielki a wieczny pokój.
Ju¿ wiêcej bogactwa nie pragnê, ubóstwa siê nie bojê,
rozkoszy œmiertelnych serca pa³aj¹cych nie czujê, cudzemu
szczêœciu nie zazdroszczê, ze swoim przed zawisn¹ inwidyj¹
nie uciekam, ani siê z³oœliwych jêzyków, cudze sprawy przewrotnie
szacuj¹cych, lêkam. Nie patrzê na ¿adn¹ publiczn¹
ani prywatn¹ domu mego klêskê w przykrym pieczo-
³owaniu o to, co by z czego byæ mog³o. Tam stojê, sk¹d miê
nic spêdziæ, nic wystraszyæ nie mo¿e. ¯y³em bez nagany, s³u-
¿y³em OjczyŸnie bez winy, radzi³em panu bez presumptiej
i pochlebstwa, rz¹dzi³em koœció³ mój w sprawiedliwoœci, siedzia³em
w senacie polskim w staro¿ytnej prostocie. Umar³em
w doskona³ym wieku rozrodzonego domu, zas³ug u nieba
i ziemi dojŸra³oœci. Ten ostatni g³os pasterza naszego, to rozkazanie.
Równie¿ w s³owach biskupa brzmi ten sam ton powagi i pewnoœci,
osi¹gany za pomoc¹ konstrukcji asyndetycznej. Wyrównanie
cz³onów, zwi¹zanie ich przez pojawiaj¹ce siê na pocz¹tku b¹dŸ na
koñcu homoioteleuta, tworzy rytmiczn¹ i poddan¹ wyrazistej symetrii
ca³oœæ. Jej pierwsz¹ czêœæ wype³niaj¹ ogólne wskazania
chrzeœcijañskiej moralistyki, rozwijaj¹ce toposy: ¿ycia-drogi, ¿ycia-
-gospody i niebieskiej ojczyzny. Centraln¹ czêœæ wype³nia wizja nieba
tworzona przez jego definicjê negatywn¹, jako stanu wiecznego
pokoju i uwolnienia od wszelkich œwiatowych zagro¿eñ. Ostatni fragment
to powrót do spojrzenia na zamkniête ju¿ ¿ycie z perspektywy
dobrze spe³nionego obowi¹zku wobec Ojczyzny, króla i Koœcio-
³a. Oddaj¹ca niezachwian¹ pewnoœæ prostota tych zdañ, mimo jak¿e
innej, spo³eczno-obywatelskiej treœci, przywodzi na myœl stwierdzenie
œw. Paw³a z Drugiego Listu do Tymoteusza (4,7): „W dobrych
zawodach wyst¹pi³em, bieg dokoñczy³em, wiary ustrzeg³em”. Druga
pochwa³a biskupa, ujêta w figurê prozopopei, potraktowana jako
60

zaœwiatowe pouczenie, zyskuje wiêc si³ê najpewniejszego w swej
szczeroœci œwiadectwa.
Po raz trzeci laudacja zostaje zrealizowana jako ukazanie wielkoœci
straty. S³u¿y ono jednoczeœnie wyolbrzymieniu op³akiwania:
przyczyna ¿alu okazuje siê bowiem tak wielka, ¿e nawet biskupie
pouczenie i przekonanie wyp³ywaj¹ce z wiary nie hamuj¹ ³ez. Jednak
nie jest to p³acz nad zmar³ym, ale p³acz pozosta³ych nad samymi
sob¹:
Ale odpuϾ, wielki biskupie, nie wykroczymy przeciw rozkazaniu
twemu po œmierci, którego za ¿ywota œwi¹tobliwie wa¿-
na u nas by³a wola, chocia¿e i ¿a³owaæ, i p³akaæ bêdziemy.
Nie zel¿¹ ciê ³zy nasze, nie twoje bowiem op³akujemy niedostatki,
wiedz¹c, ¿eœ szczêœliwie ¿y³, szczêœliwie dokona³, ale
na nasze i ojczyzny naszej narzekaæ musiemy nieszczêœcie,
którejeœ ty nazbyt krótko ¿y³, byœ by³ najd³u¿ej ¿y³, prêdkoœ
nazbyt umar³, byœ by³ najpóŸniej umar³.
Najwy¿sza pochwa³a zamkniêta w paradoksalnej, antytetycznej
konstrukcji epifonematu staje siê dalej tez¹ rozwijan¹ w nagromadzeniu
argumentów. Tworz¹ one ca³y katalog chwalebnych
dzia³añ biskupa: doradzaj¹cego w senacie, organizuj¹cego i finansuj¹cego
obronê Ojczyzny, wspieraj¹cego szlachtê, tworz¹cego fundacje.
Odpowiednikiem postawy utrwalonej w heroicznym toposie
sapientia et fortitudo staje siê tu „m¹dra g³owa” i „ochotna [...] rêka”
biskupa. Urozmaiceniu argumentacji s³u¿y zró¿nicowane u¿ycie
figur: pominiêcia („Nie wspomniê tu tak wielu...”), interpretacji
(„Widzia³y obozy koronne...”), chiazmu („...w ka¿dym niebezpieczeñstwie
pod jego skrzyd³ami bezpiecznie odpoczywa³o”), pytañ
(„Kto nie przyzna...”). Wieñczy j¹ natomiast apostroficzne wezwanie
do samej zazdroœci, by i ona uzna³a ogrom wspólnej straty.
W ca³ej mowie tak œciœle spojone z laudacj¹ elementy op³akiwania
tworz¹ konstrukcjê, której celem jest przede wszystkim amplifikacja.
Zrealizowana przez konsekwentne wykorzystanie metafor,
prozopopejê poruszaj¹c¹ ju¿ na wstêpie silne emocje, a tak¿e nagromadzenie
argumentów – tworzy podnios³¹ przemowê o jedno-
61

znacznym przes³aniu. Powaga myœli, kunsztowna budowa i wysoki
styl s³u¿¹ zbudowaniu pami¹tki godnej wielkiego cz³owieka.
Bohaterowie trzech mów pogrzebowych Stanis³awa Sarbiewskiego,
w których nawi¹za³ on do oracji Ossoliñskiego nad grobem biskupa
Szyszkowskiego, to postaci nie tylko mniejszego formatu, ale
prawie zupe³nie nieznane. Niemal jedynym Ÿród³em informacji
o ich biografii pozostaj¹ wiêc s³owa ¿a³obnego mówcy, i to zapisane
jedynie w jego prywatnym manuskrypcie. Œladem bliskiego
zwi¹zku autora z wydarzeniami s¹ ju¿ same formu³y tytu³owe.
W przekazach oracji zachowanych w rêkopisach wyraŸnie zarysowuje
siê tendencja do stopniowego ograniczania towarzysz¹cych
im informacji. Czym dalej od wydarzeñ, tym mniej wa¿ne staj¹
siê nawet najczêœciej wystêpuj¹ce w okreœleniach mów: przywo³anie
nazwisk mówcy i bohatera wraz z ich tytu³ami, miejsca
i czasu uroczystoœci. Natomiast czym bli¿sze mówcy s¹ same zdarzenia,
tym wyraŸniejsza jego sk³onnoœæ do notowania okolicznoœci
szczegó³owych, a nawet szczególnych, wa¿nych dla niego i jego
najbli¿szego otoczenia. Okolicznoœci takie przedstawia np. Mowa
pogrzebowa 1644 d[ie] Febr[uarii] na pogrzebie Pana Jana Bartnickiego,
który w jednym roku dwakroæ na ³ó¿ku nogê z³ama³, rêkê
raz i w tej chorobie fundowa³ Loret w Zamoœciu i we trzy æwierci
roku umar³ po pierwszym z³amaniu. O samym Janie Bartnickim
herbu Do³êga w herbarzach zanotowano jedynie, ¿e by³ synem
Wojciecha i El¿biety, a brak wiadomoœci o jego potomkach znajduje
potwierdzenie w s³owach oracji. Starosta grabowiecki ukazuj¹c
bowiem okolicznoœci œmierci i ¿al pozosta³ej rodziny po zmar³ym
„w dobrym wieku i w zupe³nej lat dojrza³oœci”, wspomnia³ jedynie
ma³¿onkê i krewnych: „[...] z sprawiedliwego potu czo³a swego
wieczny na o³tarzu Pañskim obrok duszy swej zostawiwszy, mi³¹
ma³¿onkê warownym opatrzeniem praw jej ubezpieczon¹, opiekunami
dobrymi opatrzon¹ po¿egnawszy, bli¿szym krewnym swym
z tej¿e pracy swej zacnych beneficia udzieliwszy”. Mówi¹c o krewnych,
móg³ mieæ na myœli brata zmar³ego, Krzysztofa, i jego synów.
Natomiast pobo¿na fundacja Jana Bartnickiego zosta³a przywo³ana
w mowie raz jeszcze: „[...] tu zbiór swój tak gruntownie w ja³mu¿nê
Pa[nu] Bogu na o³tarz po³o¿y³, i¿ go i najbystrzy dowcip
62

Ryc. 6. Mowa Stanis³awa Sarbiewskiego na pogrzebie Jana
Bartnickiego, rkps Biblioteki Czartoryskich 376 IV, s. 519.
63

zdj¹æ nie doka¿e [...]”. Zapis zmar³ego wywo³aæ musia³ jakieœ spory,
bo tej subtelnie tylko aluzyjnej informacji towarzyszy autorska
nota na marginesie: „N[ota] b[ene] bo œmieli”. Do dziœ nie pozosta³
w Zamoœciu ¿aden œlad pobo¿nej fundacji Jana Bartnickiego.
Pewne jest jednak, ¿e kult Matki Bo¿ej Loretañskiej rozwija³
siê w mieœcie w latach trzydziestych i czterdziestych XVII w. 70
W kolegiacie zamojskiej znajdowa³ siê s³yn¹cy ³askami obraz Matki
Bo¿ej Loretañskiej ufundowany prawdopodobnie przez Tomasza
Zamoyskiego i jego ¿onê Katarzynê. Kaplica loretañska, a w³aœciwie
drewniany koœció³ek szpitalny mia³ siê znajdowaæ na przedmieœciu
lwowskim. Opiekê nad nim sprawowali franciszkanie a¿
do roku 1784, kiedy to cesarz Józef II zniós³ wszystkie beneficja
przy koœcio³ach zamojskich, a zrujnowan¹ kaplicê rozebrano. Czy
ten w³aœnie Loret móg³ ufundowaæ Bartnicki Z jego fundacj¹ wi¹-
¿e siê zachowany do dziœ tylko jeden dokument. W 1647 r. Stanis³aw
Sarbiewski, starosta grabowiecki, zapisa³ klasztorowi Franciszkanów
wieœ Zaborce w województwie be³skim, z obowi¹zkiem
utrzymania kaplicy loretañskiej. Mo¿e nie jest to przypadek i sprawa
pobo¿nej fundacji Bartnickiego by³a dlañ tak wa¿na, ¿e sam
zdecydowa³ siê na jej wsparcie 71 . W mowie ¿a³obnej Sarbiewski
wspomnia³ tak¿e „grób zakonny”, w którym zosta³o z³o¿one cia³o
Bartnickiego, byæ mo¿e miejscem jego ostatniego spoczynku mia³
byæ budowany od 1637 r. koœció³ Franciszkanów pod wezwaniem
Zwiastowania Pañskiego. Niestety, œwi¹tynia po kasacie zakonu
dokonanej w 1784 r. i burzliwych czasach zaborów utraci³a sw¹
sakraln¹ funkcjê, tym samym nie zachowa³y siê œlady dawnych
pochówków.
Niewiele równie¿ wiadomo o drugim bohaterze mowy pogrzebowej
Sarbiewskiego – Janie Komorowskim. Obdarzony najpierw
70
P. Kondraciuk: Obraz Matki Bo¿ej Lubomelskiej. Przyczynek do ikonografii
przedstawieñ Matki Bo¿ej Loretañskiej na Wo³yniu i obszarze dzisiejszej
Lubelszczyzny w okresie baroku.W: Zamojszczyzna i Wo³yñ w minionym
tysi¹cleciu. Historia, kultura, sztuka. Zamoœæ 2000, s. 105.
71
Aprobacyja funduszu na kaplicê loretañsk¹ przy koœciele franciszkañskim
w Zamoœciu. W: Volumina Legum. T. 4. Petersburg 1858, s. 58.
64

godnoœci¹ podczaszego be³skiego, zmar³ 12 maja 1642 r. jako podkomorzy
be³ski. Zas³u¿y³ siê przede wszystkim jako wielokrotny
pose³ na sejm. Jak poda³ Sarbiewski, bra³ udzia³ w 20 sejmach,
a dowodem wielkiego uznania, jakim darzy³ go Jan Zamoyski, by³o
powierzenie mu funkcji podstaroœciego krakowskiego. Formu³a tytu³owa
wprowadzona przez starostê grabowieckiego nie wyró¿nia
siê niczym niezwyk³ym (Mowa w Zamoœciu na pogrzebie Pana Komorowskie[go],
podkomorzego be³skiego), ale i tym razem szczególne
okolicznoœci sprowokowa³y go do wprowadzenia komentarza.
Oto przedstawiaj¹c ¿al osieroconej ma³¿onki, mówca zauwa-
¿a: „[...] kiedy widzê, ¿e lubo siê ju¿ w takowych ¿alach nieraz Jej
M[oœæ] ochynê³a i samym w ¿alach przyzwyczajeniem móg³by Jej
M[oœci] ¿al byæ nie ciê¿ki, a przeciê Jej M[oœæ] teraŸniejszej zguby
swej nie mo¿e byæ, jedno nader ¿a³osn¹ spektatork¹”. Tym jak najbardziej
stosownym wyrazom ¿alu towarzyszy nadpisana wyjaœniaj¹ca
uwaga, zanotowana jakby dla w³asnej pamiêci: „[...] bo czwarty
m¹¿, ale to non erat dictum, ¿e czwarty m¹¿”. W ten sposób
poza opisan¹ regu³ami ceremonii ¿a³obnej i retorycznej stosownoœci
konwencj¹ dochodzi do g³osu rzeczywistoœæ mówcy zanurzonego
w absorbuj¹cej go zdarzeniowoœci.
Trzecia bohaterka ¿a³obnej przemowy – nieznanego imienia
pani Wereszczyñska z domu Sierakowska – pozostaje najmniej rozpoznan¹
postaci¹, zarysowan¹ tylko w poœwiêconym jej ¿a³obnym
wizerunku. A ten, poddany panegirycznej i parenetycznej tendencji,
przekazuje jedynie œlad informacji o „zacnej matronie”. Trudno
z niego wyczytaæ coœ ponad wiadomoœæ, ¿e zmar³a pozostawi³a
potomstwo, op³akuj¹cego j¹ ma³¿onka, a tak¿e rodziców, siostry
i braci. Byæ mo¿e ma³¿onek zmar³ej jest bohaterem mowy weselnej
Sarbiewskiego: Dziêkowanie od wdowca za pannê od Jego
M[oœ]ci P[ana] Marka Wereszczyñskiego za pannê Horeszkowsk¹,
skarbnikównê be³sk¹. Niew¹tpliwie ogromna przepaœæ dzieli postaæ
nieznanej matrony od senatora, biskupa krakowskiego Marcina
Szyszkowskiego. Jednak w³aœciwie we wszystkich trzech przypadkach
wykorzystanie przez mówcê oracji Jerzego Ossoliñskiego stawia³o
przed nim zadanie zmierzenia siê z wymogami stosownoœci;
w praktyce – zadania dokonania wyboru, przyswojenia i ewentu-
5 Ossoliñski...
65

alnego przekszta³cenia, w których pomoc¹ mog³y mu byæ jedynie
zasady imitacji.
Od czasów staro¿ytnych imitacja by³a jednym z podstawowych
problemów sztuki retoryki. Jej rolê tak okreœla³ Kwintylian:
Nie ma bowiem w¹tpliwoœci, ¿e sztuka w du¿ej mierze polega
na naœladowaniu. Bowiem jak wynajdywanie by³o najpierw
i jest najwa¿niejsze, tak korzystnym jest postêpowaæ
za tymi rzeczami, które zosta³y dobrze wynalezione 72 .
Praktyczne zastosowanie imitacji wymaga³o wiêc przede wszystkim
wyboru wzorów do naœladowania. Ich znaczenie ujmowano
chyba najczêœciej w postaci ró¿norodnie interpretowanej metafory
twórcy jako pszczo³y zbieraj¹cej nektar z wielu kwiatów 73 . Wi¹-
¿¹cy siê z imitacj¹ wielowzorcow¹ obraz pszczo³y móg³ byæ ilustracj¹
zarówno prostej, wiernej imitacji, skrajnie objawiaj¹cej siê w praktyce
centonu, jak i rozumnego naœladowania, poddanego indywidualnemu
talentowi, proprium, artysty. Rozwijana w ramach retoryki
i poetyki wielow¹tkowa dyskusja nad imitacj¹ siêga³a podstaw
rozumienia twórczoœci, sztuki, roli artysty. Jednak w XVII w.,
jak pisze monografistka problemu, „zapotrzebowanie na teoretyczne
roztrz¹sanie tego zagadnienia wyczerpa³o siê, imitacja pozosta³a
jedynie praktyczn¹ i nadal praktykowan¹ zasad¹” 74 . I jako taka
by³a nadal przedmiotem szkolnej edukacji, tak¿e w kolegium jezuickim
w Pu³tusku, gdzie najprawdopodobniej uczy³ siê Stanis³aw
Sarbiewski.
Wyk³ad imitacji, z jakim móg³ siê zetkn¹æ w szkole jezuickiej
przysz³y starosta grabowiecki, wychodz¹c od kwestii definicji, ustalenia
wzorów godnych naœladowania, skupia³ siê na kwestiach
praktycznych, przedstawia³ metody i sposoby naœladowania, popie-
72
M. Fabius Quintilianus: Institutio oratoria, X2, 1–3, cyt za:
A. Fuliñska: Naœladowanie i twórczoœæ. Renesansowe teorie imitacji, emulacji
i przek³adu. Wroc³aw 2000, s. 30.
73
Ibidem, s. 40.
74
Ibidem, s. 219.
66

ane czêsto konkretnymi jego przyk³adami 75 . Zachowuj¹c pierwsze
miejsce dla Cycerona, zalecano jako wzory do naœladowania
licznych autorów zarówno klasycznych, jak i wspó³czesnych. Traktowano
ich przy tym nie tylko jako Ÿród³o naœladowania, ale tak-
¿e jako wzorcowe przyk³ady realizacji samej imitacji. Tak w³aœnie
jako naœladowca Homera oraz Hezjoda i Teokryta prezentowany
by³ Wergiliusz, a Sarbiewski jako doskona³y imitator Horacego 76 .
Sam proces imitacji móg³ byæ poddawany uporz¹dkowaniu wed³ug
czêœci retoryki: inwencji, dyspozycji i elokucji. W ramach inwencji
poddawano obserwacji wynalezienie dowodów, piêkno i powagê treœci,
sposoby wykorzystania locorum; w dyspozycji – uk³ad czêœci
mowy, realizacjê topiki dyspozycyjnej, uporz¹dkowanie ca³oœci.
Wreszcie szeroko omawiana elokucja obejmowa³a naœladowanie
konstrukcji okresu retorycznego, figur, stylu danego autora. Z kolei
metody imitacji ujmowano ogólnie, np. w postaci trzech zabiegów:
zmiany myœli z pozostawieniem s³ów i sposobu wys³awiania siê,
zmiany s³ów z zachowaniem myœli i po³¹czenia prawie tych samych
s³ów i myœli 77 . Problematyka naœladowania by³a omawiana na
przyk³adach ³aciñskich, ale trzeba pamiêtaæ, ¿e retoryka szkolna
XVII w. odznacza³a siê w ogóle silnym nasyceniem egzemplifikacyjnym,
przy czym w wyk³adach istotn¹ rolê odgrywa³y równie¿
przyk³ady polskie. Zwykle prezentowane w postaci niemal antologii
oratorskich, ilustruj¹ce ró¿ne odmiany oracji nale¿¹cych g³ównie
do generis demonstrativi i generis deliberativi, opatrywane bywa³y
ogólnymi wskazówkami, odsy³aj¹cymi uczniów po kolejne
wzory polskich przemów do wspó³czesnych antologii i – ogólniej –
rodzimej praktyki oratorskiej 78 . Tak wiêc zarówno podstawy teore-
75
Zob. E. Ulèinaitė: Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku.
Próba rekonstrukcji schematu retorycznego. Wroc³aw 1984, s. 144–153.
76
Auctaria generis deliberativi... ad usum Sarmaticae iuventutis in Collegio
Gostomiano anno Verbo Incarnati MDCXLIX, rkps BJ 5826 I, s. 8, 14.
77
Ibidem, k. 16–18; przyk³ad analizowany przez E. Ulèinaitė: Teoria
retoryczna..., s. 147–148.
78
Wyk³ady takie to np.: Auctaria generis demonstrativi...[1649 Sandomierz],
rkps BJ 5826 I; Institutio oratoris Poloni ad statu civilem... [Poznañ
1652 Tomasz Doré]; Orator Polonus... [1658/59 Teofil Rutka], rkps BUWil
5*
67

tyczne, jak i przekonanie, ¿e nale¿y naœladowaæ uznanych mówców
rodzimych, Sarbiewski zawdziêcza³ zapewne szkole.
Ze szko³y, jak ka¿dy uczeñ jezuickiego kolegium, powinien by³
wynieœæ równie¿ przekonanie o po¿ytkach obfitej lektury i do niej
przyzwyczajenie. Wypracowana przez humanistów praktyka tworzenia
florilegiów, zbierania materia³u erudycyjnego, któr¹ wspiera³o
przekonanie, ¿e „cokolwiek jest przez kogoœ dobrze powiedziane,
nie jest cudze, ale nasze” 79 , by³a szeroko wykorzystywana
w szkole. W modelu „memoratywno-inkrustatywnym” lektury
uczeñ czyta³, „aby wynaleŸæ i zapamiêtaæ poszczególne frazy,
toposy, poetycyzmy etc., a nastêpnie tyle¿ umieæ je rozpoznaæ
w innym tekœcie, ile¿ wykorzystaæ jako inkrustowane elementy
w konstruowanych przez siebie praeexercitamenta” 80 . Wynoszone
ze szko³y przyzwyczajenia retorycznej lektury kszta³towa³y
jego postawê; trwale zostawa³ ju¿ lectore colligente et eligente
(odbiorc¹ zbieraj¹cym i wybieraj¹cym), czêsto kontynuuj¹cym
na w³asne potrzeby zapocz¹tkowany w czasie edukacji
zbiór copiae rerum et verborum, które obejmowa³y przede wszystkim
wypisy z autorów klasycznych. Wykorzystywane w nich by³o
i wspó³czesne oratorstwo, czego przyk³adem s¹ Materiae variae
ex variis pro orationibus funebris, zanotowane w rêkopisie BN
BOZ 855 (k. 393–401 v.), pochodz¹cym z pierwszej po³owy XVII w.
ze œrodowiska radziwi³³owskiego. Znalaz³y siê tam te¿ anonimowo
wprowadzone wypisy z mów Jakuba Sobieskiego. Funkcjonuj¹ce
w ramach takich kolekcji cytaty traci³y zwi¹zek z autorem przez
zapomnienie i dalsze, czêsto ju¿ nieœwiadome, pos³ugiwanie siê
przyswojonymi elementami. W idealnej postaci takie czêste u¿ycie,
prowadz¹ce do g³êbokiego poczucia wspólnoty, przedstawia³
Petrarka:
2157. Szerzej na ten temat por. M. Bar³owska: Wzorce rodzime w oratorstwie
XVII w. – poszukiwania (por. przyp. 3).
79
Zdanie Epikura cytowane przez Senekê, cyt za: A. Fuliñska: Naœladowanie
i twórczoœæ..., s. 79.
80
A. Gorzkowski: Bene atque ornate. Twórczoœæ Jana Kochanowskiego
w œwietle lektury retorycznej. Kraków 2004, s. 27 i n.
68

Zapomnê tymczasem autora, zw³aszcza ¿e przez d³ugie u¿ycie
i ci¹g³e posiadanie bêdê je uwa¿a³ jakby za w³asne, a osaczony
ich iloœci¹ nie bêdê pamiêta³ czyje s¹, ani ¿e s¹ cudze 81 .
Jednak w szerokiej praktyce siedemnastowiecznego oratorstwa,
pozostaj¹cej pod wp³ywem szkolnych przyzwyczajeñ, podstawow¹
rolê odgrywa³y nie tyle duchowy zwi¹zek ze skarbcem humanistycznej
tradycji i nieœwiadoma reminiscencja, ile praktyczna pomoc
i u¿ytecznoœæ, ³atwoœæ postêpowania za tym, co inni „wynaleŸli
dobrze”.
W tej perspektywie trzeba widzieæ sposób wykorzystania przez
Sarbiewskiego dwu fragmentów mowy Ossoliñskiego w oracji na
pogrzebie Jana Komorowskiego. W obydwu przypadkach starosta
grabowiecki najogólniej dokona³ po prostu przejêcia fragmentów
tekstu-wzorca. Na pogrzebie podkomorzego be³skiego prawie
dok³adny cytat z mowy Ossoliñskiego wprowadzi³ do pochwa³y
zmar³ego:
Osobliwie w pamiêæ sobie bierzemy, jako to w[ojewó]dztwo na
rozs¹dnej, dojrza³ej i uwa¿nej radzie œp. siê wspiera³o. Zdania
i wota jego nie by³y z zbieranych s³ówek i z ³apanych po
ró¿nych autorach sentencyjek malowane wzorki. Ka¿de s³owo
jego by³o ca³¹ rad¹, bo tylko dlatego zawsze mówi³, aby
by³ consilio Reipub[licae] vulnera ozdrowi³, a nie ³agodnoœci¹
uszy upieœci³ (s. 533).
Pochwa³a wymowy wielkiego senatora zosta³a tu jedynie nieco
„przykrojona” do miary urzêdnika ziemskiego. Zamiast ca³ej Rzeczypospolitej
pojawi³o siê jedno województwo. Kolejne zdanie zosta³o
dok³adnie zacytowane, a ostatni fragment pochwa³y znowu
sparafrazowany tak, by odpowiada³ roli zmar³ego: rada jego by³a
ratunkiem nie dla ca³ej Ojczyzny, ale tylko s³u¿y³a uzdrowieniu
jej ran. Kolejny raz fragment z laudacji biskupa wystêpuje w pod-
81
Epistoles familiares XXII 2, cyt. za: A. Fuliñska: Naœladowanie i twórczoœæ...,
s. 75.
69

sumowaniu pochwa³y Komorowskiego, stanowi¹cym przejœcie do
przedstawienia ¿alu po nim. Tym razem jest to œcis³y cytat:
Taki cz³[owi]ek krótko ¿y³, by by³ najd³u¿ej ¿y³, prêdko umar³,
by by³ najpóŸniej umar³...
Zachowa³ wiêc Sarbiewski funkcjê obydwu fragmentów, a zachowuj¹c
ich dyspozycyjne usytuowanie w mowie Ossoliñskiego,
uczyni³ je tylko elementami dope³niaj¹cymi w³asn¹ inwencjê. Metoda
przyjêta przez starostê grabowieckiego by³a stosowana i zalecana
przez Jana Kazimierza Wojsznarowicza 82 . To on przecie¿, wyjaœniaj¹c
w przemowie Autor do Czytelnika Zazdrosnego zasady
wybierania i wykorzystywania cytatów z autorów, broni³ ich jako
uzasadnionej autorytetami metody twórczej:
Co siê tknie autorów, tylko niektóre zgodne miejsca i koncepty,
ale nie mowy powybierane. A ¿e te rzeczy jako ten¿e Lipsjusz
pisze sunt „arena sine calce”. Lubo nie pozornie, atoli to miê
cieszy, ¿e nie twoj¹ Zoilusie, ani cudz¹, ale w³asn¹ m¹ prac¹,
dobrze sens do sensu powi¹zawszy. Velut caemento quodam
jako wapnie niejakiej te sentencyje, emblemata, historie do
spojenia siê z sob¹ poleci³em 83 .
Powo³a³ siê na autorytet Lipsjusza, który wyjaœniaj¹c we wstêpie
do Polityki now¹ formê swojego dzie³a, cytowa³ w³aœnie utrwalony
w ¯ywotach cezarów Swetoniusza, a wyra¿ony ustami Kaliguli,
os¹d stylu Seneki: „arena sine calce” 84 . Dawa³ w ten sposób
wyraz przekonaniu o wspólnym dobru wymowy, kryj¹cym siê w naœladowanych
wzorach. Sparafrazowa³ równie¿ kolejn¹ myœl Lipsjusza
o budowaniu nowej, w³asnej konstrukcji z gotowych kamieni,
82
Analiza jego sposobów imitacji wspó³czesnych mówców por. M. Bar-
³owska: Wzorce rodzime...
83
K.J. W ojsznarowicz: Orator polityczny ró¿nym aktom pogrzebowym
s³u¿¹cy... Wilno [b. dr.] 1644, s. 3 nlb.
84
J. Lipsius: Politicorum sive civilis doctrinae libri sex. Lugduni, ex Officina
Plantiniana apud F. Raphelengium, 1590, s. 7.
70

myœl wykorzystuj¹c¹ czêsto powtarzan¹ w dyskusjach o imitacji
metaforê ³¹cz¹c¹ siê z rozumiej¹cym naœladowaniem 85 . Jednak
mimo erudycyjnego powo³ywania siê na autorytet twórcy nowego,
lipsjañskiego stylu w tle tego rodzaju praktyki pozostaj¹ jeszcze
coraz popularniejsze w pierwszej po³owie XVII w. retoryczne
poradniki. W Spi¿arni aktów rozmaitych murarska metafora znajdowa³a
przecie¿ równie dobre uzasadnienie:
£acniej jako eksperiencyja uczy, z gotowych drzew budowaæ,
o nic siê nie staraj¹c. £atwiej, gdy gotowe wapno, ceg³a, albo
kamienie i insza materia murowaæ 86 .
Przejmowanie „gotowych elementów” stwarza³o wiêc ca³¹ paletê
mo¿liwoœci: od erudycyjnego kszta³towania mozaikowego
stylu, po wynikaj¹c¹ z braku umiejêtnoœci literack¹ kradzie¿.
Przejêcia dokonane przez Sarbiewskiego w mowie na pogrzebie
Komorowskiego bli¿sze s¹ raczej metodzie inkrustacji w³asnego
dzie³a fragmentami cudzymi, ale wybranymi œwiadomie, sw¹
stylistyczn¹ dobitnoœci¹ pozwalaj¹cymi wzmocniæ ozdobnoœæ w³asnego
dzie³a.
Innym œladem imitacji s¹ drobne frazeologiczne zbie¿noœci, rozsiane
w kilku miejscach mowy na pogrzebie podkomorzego be³skiego.
Tak np. Sarbiewski, mówi¹c o œmierci Komorowskiego, wprowadza
do swojego zdania sformu³owanie Ossoliñskiego: „[...] jakoœmy
go my niebu zajrzeli, tak go i nam zajrza³o niebo, kiedy
wziê³o tak ozdobn¹ wielkich cnót klejnotami duszê” czy: „[...]
na sercach ludzkich nieoszacowane dobrej przyjaŸni zostawi³
regestra pami¹tki”, a ukazuj¹c ¿al zebranych, przypomina
frazê podstolego: „[...] nie p³acz ani lamenty”. Jednak nawi¹zania
te, sytuuj¹ce siê na poziomie elokucji, trudno jednoznacznie
zinterpretowaæ jako efekt œwiadomego naœladowania. S¹ tak
w swej ogólnoœci wielofunkcyjne, ¿e mog¹ byæ wynikiem nieœwia-
85
A. Fuliñska: Naœladowanie i twórczoœæ..., s. 331.
86
M. Filipowski: Spi¿arnia aktów rozmaitych... Kraków, druk. M. Filipowski,
1632, s. 2 nlb.
71

domej reminiscencji tekstu, z którym autor przez lekturê i naœladowanie
wystarczaj¹co d³ugo obcowa³.
Przedmiotem dalszych zabiegów imitacyjnych, szczególnie wytrwa³ych
i urozmaiconych, sta³o siê egzordium z mowy Ossoliñskiego.
Sarbiewski szeroko wykorzysta³ je w oracjach na pogrzebie Bartnickiego
i Wereszczyñskiej.
4 lutego 1644 r. starosta grabowiecki odwo³a³ siê do jednego
z czêœciej stosowanych modeli kompozycyjnych oracji pogrzebowej.
Wstêp swej przemowy rozwin¹³ bowiem z sylogizmu: rozbudowa³
krasomówczo przes³ankê wiêksz¹, czyli twierdzenie, ¿e œmieræ dotyka
wszystkich ludzi, a odwo³uj¹c siê do istoty natury ludzkiej,
wyprowadzi³ wniosek, ¿e i zmar³y musia³ umrzeæ. Tej zupe³nie podstawowej
refleksji towarzyszy³y wyrazy zdziwienia, ¿e tak oczywiste
dowody nie potrafi¹ zniweczyæ ludzkich uczuæ zwi¹zanych
z umieraniem: zaskoczenia, przera¿enia i ¿alu. Dopiero to wprowadzenie
pozwoli³o mówcy przejœæ do przedstawienia ¿alu, którego
porz¹dek wyznaczy³y regu³y grzecznoœci. Tak wiêc najpierw
orator najstaranniej opisa³ ¿al ma³¿onki, którego ukoiæ nie mog³yby
nawet aluzyjnie przywo³ane letejskie wody, wspomnia³ ¿al
krewnych i przyjació³, a na koniec wszystkich zebranych. I dopiero
w tym miejscu, realizuj¹c klasyczny schemat mowy ¿a³obnej,
Sarbiewski przeszed³ do pocieszenia, tutaj te¿ dopiero nawi¹za³ do
egzordium mowy Ossoliñskiego.
Zaœwiatowa przemowa biskupa Szyszkowskiego jako przedmiot
naœladowania w ¿a³obnej oracji dla Jana Bartnickiego stawia³a
przed autorem zadanie przystosowania jej do innych wymogów stosownoœci.
S³owa, które przysta³y duchownemu i senatorowi, by³y
nie do przyjêcia w ustach jednego z „panów braci”. Sarbiewski zastosowa³
wiêc dwa zabiegi: z³agodzi³ formê prozopopei i ogólny plan
dyspozycji wype³ni³ now¹ treœci¹. Zamiast kilku zdañ, s³owa zmar-
³ego zosta³y ograniczone do jednego, i to opatrzonego formu³¹ niepewnoœci:
¯a³osna jednym s³owem ca³a do pogrzebu zgromadzona frequentia,
kiedy to niektórzy brata, niektórzy stryja, niektórzy
wuja, niektórzy szwagra, a wszyscy oraz mi³ego ¿a³ujemy
72

p[rzyjacie]la. Aleæ on ju¿ tego i po mi³ej ma³¿once i po wszytkich
nie potrzebuje, pewnie z grobu zakonnego œmie zawo³aæ:
nemo me lacrimis decoret, nec funera flendo faxit. Boæ
siê to tylko ci cudzymi okupuj¹ ³zami, którzy albo straconego
marnie wieku d³ugów wyp³aciæ inaczej nie mog¹, albo w tak
dalek¹ drogê dostatecznej sobie z pobo¿nych ucznków nie
przygotowali prowizyji, ale œ[wiêtej] p[amiêci] M[oœci] P[an]
B[artnicki] tak wiek swój w wierze œwiêtej i w us³udze R[zeczy]p[ospolitej]
i w pozyskaniu przyjaŸni ludzkiej prowadzi³
[...] tak siê porz¹nnie w tê dalek¹ drogê wyprawi³, ¿e bezpiecznie
o tym viaticum zaszed³ do nieba.
Uzasadnienie odrzucenia ¿alu nie jest ju¿ kategorycznym „rozkazaniem”,
ale s¹dem znajduj¹cym wsparcie w wyjaœnieniu dostarczonym
przez spo³ecznoœæ, akceptuj¹c¹ tak¹ postawê. To równie¿
w imieniu tej spo³ecznoœci mówca wypowiada dalej pochwa³ê zmar-
³ego, czerpi¹c dowody z jego czynów. W³aœciwie wszystkie one daj¹
siê sprowadziæ do cnoty pobo¿noœci. To tu mówca przedstawia jako
pierwsz¹ zas³ugê zmar³ego jego pobo¿n¹ fundacjê, a dalej powtarzaj¹ce
siê gesty rozliczenia siê z dobrami doczesnymi wziête wprost
z chrzeœcijañskiej artis bene moriendi: zaopatrzenie ma³¿onki,
krewnych i zakonników. S¹ to dowody uzasadniaj¹ce przekonanie,
¿e jego dusza trafi³a do nieba. Dopiero po ich wyliczeniu, stanowi¹cym
amplifikacjê wzorca, orator powraca do zdañ zaczerpniêtych
z Ossoliñskiego. Ale nadal tylko streszcza, a nie cytuje, s³owa
przypisywane zmar³emu:
[...] poniewa¿ go tant pietatis tituli w grób zaprowadzi-
³y, z którego ostateczn¹ i ¿a³osnej ma³¿once, i wszystkim wobec
daj¹c waletê, ukazuje nam, i¿ szczêœliwie swoje mortalia
clausit, ¿e ju¿ po tak niepewnym na tym œwiecie ¿yciu pewny
a wieczny pokój odnosi. Tak szczêœliwy pokój, ¿e ju¿ w nim
rozkoszy œwiatowych nie pragnie, z szczêœciem siê przed zawisn¹
inwidyj¹ nie kryje, z³oœliwych siê jêzyków, cudze sprawy
przewrotnie szacuj¹cych, nie lêka. Zgo³a ta stan¹³,
gdzie od wszytkich niedoskona³oœci aeviternam otrzyma³ vaca-
73

tionem i j weso³ym okiem patrza na tragedie ¿ycia naszego
i despicit humanarum reru[m] ludibria, ciesz¹c siê i z tego,
¿e tu zbiór swój tak gruntownie w ja³mu¿nê Pa[nu] Bogu na
o³tarz po³o¿y³, i¿ go i najbystrzy dowcip zdj¹æ nie doka¿e i tam
wieczystoœæ za doczesnoœæ osi¹gn¹³.
Od z lekka tylko wzbogacanego cytatu Sarbiewski przeszed³ ³agodnie
do parafrazy, a na koniec do nowej myœli, choæ rozwijaj¹cej
to samo miejsce: przyczyny niebiañskiej radoœci. A¿ nazbyt
ziemsko w tym momencie brzmi przypisana zmar³emu satysfakcja,
¿e nikt nie wzruszy uczynionej przezeñ fundacji. W ca³oœci jest
to jednak przyk³ad sprawnie i stosownie przeprowadzonej imitacji.
Orator, chc¹c przedstawiæ osobê zmar³ego w jednej tylko, chrzeœcijañskiej
perspektywie zas³ug i ziemskich dokonañ, znalaz³
w mowie na pogrzebie biskupa krakowskiego odpowiedni do tego
celu wzór. Jednoczeœnie umia³ przez ograniczenie prozopopei, odwo³anie
siê do os¹du spo³ecznoœci i p³ynne wprowadzenie nowych
treœci stworzyæ stosown¹ w odmiennych okolicznoœciach ca³oœæ. Sarbiewski
trafnie odczyta³ pochwalno-konsolacyjn¹ funkcjê nietypowego
wstêpu z przemowy Ossoliñskiego i pos³u¿y³ siê jego naœladowaniem
w znacznie bardziej tradycyjny sposób, umieszczaj¹c
przemowê zmar³ego w ostatniej, konsolacyjnej czêœci oracji.
Inn¹ metodê opracowania wzorca starosta grabowiecki zastosowa³
w mowie na pogrzebie pani Wereszczyñskiej. Tym razem wstêp
z mowy Ossoliñskiego pos³u¿y³ mu do rozwiniêcia ca³ej przemowy,
to z niego zosta³a wyprowadzona w³aœciwie ca³a jej inwencja i dyspozycja.
Mowê otwiera niemal przejête od kanclerza zdanie, dostosowane
do okolicznoœci pogrzebu: „Dop³aci³a zacna matrona
w oczach naszych d³ugu ostatniego [...]”. Jednak Sarbiewski, jakby
nie do koñca ufaj¹c domyœlnoœci swoich s³uchaczy, eksplikuje
sens metafory: „[...] ale nie tylko generalny d³ug œmiertelnoœci, na
nas wszytkich wywo³any (hominem Deus paravit ad humana) [...]”.
Dalej wstêpna metafora Ossoliñskiego staje siê podstaw¹ zastosowanego
w mowie porz¹dku artystycznego. Uk³adem myœli i argumentów
rz¹dzi bowiem u Sarbiewskiego congeries kunsztownie porz¹dkowana
wed³ug metaforycznych znaczeñ: „oddawania d³ugu”
74

– jako zas³ug zmar³ej, „brania” – jako jej ziemskich szczêœliwoœci
i po¿ytków, „pozostawiania” – jako dowodów trwania po niej ¿alu,
ale i przyk³adu dla potomnych. Wszystkie te sensy zosta³y w³aœciwie
wprowadzone przez Ossoliñskiego, który mówi³ o zas³ugach,
jakie od zmar³ego biskupa odebra³a Ojczyzna, jakie odda³ on Koœcio³owi
i przyjacio³om oraz o odbieranej pamiêci i odpuszczonym
¿alu. To, co jednak by³o dla kanclerza konceptycznym pomys³em
organizuj¹cym fragment egzordium, Sarbiewski podda³ silnej
amplifikacji. Metafora „oddania” pojawi³a siê a¿ w jedenastu kolejnych
zdaniach, po kilka razy powtórzy³ te¿ kolejne. Podobnie
jak Ossoliñski, wysun¹³ czasownik na pocz¹tek zdañ, ale jego tak
uporczywie powtarzane anafory pe³ni¹ nieco inn¹ funkcjê. Kanclerz
wykorzysta³ w celu urozmaicenia stylu synonimiê, Sarbiewski
niemal natrêtnie powtarza³ te same czasowniki. By³o mu to potrzebne
raczej ze wzglêdów mnemoniczych ni¿ stylistycznych. Œcis³e
powtórzenia mia³y efekt retardacyjny, pozwala³y nawet niewprawnemu
s³uchaczowi uchwyciæ schemat figuralnego porz¹dku.
Równie¿ wype³nienie poszczególnych elementów nagromadzenia
jest ukszta³towane trochê inaczej ni¿ we wzorcu. Poniewa¿ powtarza
siê tu sta³y schemat, do rozpoznania metody wystarczy tylko
fragment:
Odda³a wprzód zacnej swej familii wedle p³ci swej przyzwoite
cnoty, i z nich s³awê i ozdobê, doskona³ym, lubo bia³og³owskim,
rozeznawszy rozs¹dkiem, ¿e kto jest genere, ten powinien
byæ i virtute venerabilis. Odda³a rodzicom przyrodzon¹
mi³oœæ, przy s³usznej za urodzenie, wychowanie, æwiczenie,
wydanie i inne dobrodziejstwa wdziêcznoœci, pomni¹c, ¿e prima
naturae lex est, amare parentes. Odda³a Ich M[oœ]ciom Panom
Braci powinne chêci i wzajemne ¿yczliwoœci, to zawsze
przed oczema maj¹c, ¿e tych unq[uam] et idem amor byæ ma,
których unq[uam] et idem genuit Venus.
Przej¹wszy od Ossoliñskiego anaforyczny porz¹dek i semantyczny
paralelizm cz³onów, wyd³u¿y³ je i wzbogaci³, dodaj¹c za ka¿dym
razem wzmocnione ³aciñsk¹ sentencj¹ uzasadnienie. WyraŸne
75

upodobanie do makaronizowania to zreszt¹ cecha w³asna Sarbiewskiego,
ca³kowicie obca elokucyjnemu wyposa¿eniu imitowanego
fragmentu. W sumie poddanie amplifikacji schematu wyprowadzonego
z mowy Ossoliñskiego pozwoli³o mówcy zmieœciæ tu
ca³e mnóstwo zwi¹zanych z pochwa³¹, op³akiwaniem i pocieszeniem
tematów, bo to ostatecznie ten najbardziej podstawowy
w mowie porz¹dek kryje siê pod zastosowanym ordine figurali.
Jego wprowadzenie pozwoli³o mówcy jednak konsekwentnie zachowaæ
prezentacjê tych konwencjonalnych tematów z perspektywy
zmar³ej.
Amplifikacja zosta³a po³¹czona nie tylko z wprowadzeniem treœci
pochwa³y odpowiedniej dla zmar³ej „matrony”, czyli mieszcz¹cej
siê w spo³ecznie akceptowanych postawach godnej córki, wiernej
i pobo¿nej ma³¿onki oraz odpowiedzialnej matki. Ta parenetyczna,
ale ziemska perspektywa zdominowa³a równie¿ myœlenie
o zas³udze nieba. Ossoliñski w egzordium jedynie ogólnie i metaforycznie
przywo³a³ to, co zmar³y biskup „bierze”: „skarby zas³ug”.
Dla Sarbiewskiego metafora ta sta³a siê inspiracj¹ do przedstawienia
ca³ego katalogu po¿ytków, które zmar³a otrzyma³a. A s¹ to jak
najbardziej ziemskie dobra: od rodziców dobre wychowanie, odpowiednie
ma³¿eñstwo wraz z p³yn¹cymi zeñ radoœciami, pociechê
z potomstwa – ukoronowane „nieoszacowanymi skarbami”, jakie
odbiera od Boga za tak godne ¿ycie. Sarbiewski chcia³ tu najwyraŸniej
podkreœliæ wa¿ne w przemowie Ossoliñskiego przes³anie,
¿e ziemskie zas³ugi prowadz¹ do nieba. Stworzy³ jednak precyzyjn¹
konstrukcjê, w której ka¿dej zas³udze zmar³ej wobec rodziców,
braci, sióstr, mê¿a i dzieci odpowiada ju¿ na ziemi odebrana przez
ni¹ zap³ata. W tym nadmiarze wszelakich szczêœliwoœci to, co by³o
tak wyraŸnie obecne na pierwszym planie w mowie Ossoliñskiego
– nagroda nieba, niknie nieco z pola widzenia.
Naœladuj¹c metaforyczne uporz¹dkowanie egzordialnego fragmentu
z mowy Ossoliñskiego, Sarbiewski poszed³ o krok dalej tak-
¿e w zakresie doboru figur. Ca³y schemat wpisa³ bowiem jeszcze
w formê subiectionis, która dodatkowo porz¹dkuje tekst, zapowiadaj¹c
i podsumowuj¹c poszczególne cz¹stki. Wyliczenie zas³ug najpierw
zostaje wprowadzone:
76

Dop³aci³a zacna matrona w oczach naszych d³ugu ostatniego,
ale tylko¿ generalny d³ug œmiertelnoœci na nas wszytkich
wywo³any (hominem Deus paravit ad humana) zap³aciwszy,
inszych swoich oblig nie zap³a œmiertelnoœci¹ zara-
¿ona zniknê³a Nie.
a nastêpnie zamkniête:
Tak wiele pooddawawszy, toæ podobno tam z sob¹ nic nie wziê-
³a i go³ot¹ z œwiata zesz³a Nie. Wziê³a...
Niew¹tpliwie wiêc zastosowa³ Sarbiewski imitacjê rozumiej¹c¹.
Podda³ swój wzór analizie, zrozumia³ zasadê, wedle której zosta³
on zorganizowany, nie ograniczy³ siê do przejêcia konkretnych elementów,
daj¹cych siê zastosowaæ w nowych okolicznoœciach, ale
twórczo rozwin¹³ wzorzec. Odrêbn¹ spraw¹ jest ocena efektu imitacji,
jaki osi¹gn¹³. Na pewno umia³ dostrzec w mowie Ossoliñskiego
to, co istotnie by³o w niej najpiêkniejsze, gdy¿ rzeczywiœcie prooemium
mowy na pogrzebie biskupa Szyszkowskiego wyró¿nia siê
pomys³owoœci¹, starannoœci¹ i wdziêkiem opracowania. Czy jednak
dostrzeg³szy wa¿ne cechy wzoru, umia³ je artystycznie przetworzyæ,
czy te¿ pope³ni³ podstawowy grzech imitacji jednowzorcowej, wyolbrzymiaj¹c
tylko jedn¹ cechê charakterystyczn¹ wzoru, traktuj¹c
j¹ powierzchownie Wydaje siê, ¿e nieco uwiod³a Sarbiewskiego
³atwoœæ reprodukowania odkrytego porz¹dku, ³atwoœæ amplifikacji
i swoboda we wprowadzaniu nowych tematów. Byæ mo¿e nawet
sam zdawa³ sobie z tego sprawê. Tekst siê w pewnym momencie urywa,
autor zapisa³: „etc., etc”.
Mo¿liwe jest równie¿ inne wyjaœnienie przerwania zapisu mowy
w³aœnie w momencie, w którym, wed³ug dyspozycji narzuconej
przez wzorzec, po s³owach o „wielkim i wiecznym pokoju”, jaki
zmar³a zyska³a po œmierci, powinien pojawiæ siê opis jej niebiañskiej
szczêœliwoœci. Przecie¿ ten w³aœnie fragment oracji Ossoliñskiego
zosta³ przez Sarbiewskiego ju¿ raz wykorzystany, na pogrzebie
Jana Bartnickiego, a na marginesie przy tych samych s³owach
znalaz³ siê dopisek: „n[ota] b[ene]”. By³by to wiêc po prostu
77

œlad ekonomii czasu i twórczego wysi³ku – jeœli mówcy, to oznacza³oby,
¿e pogrzeb pani Wereszczyñskiej odbywa³ siê po 4 lutego
1644 r., ale równie dobrze tylko zapisywacza, ignoruj¹cego w tym
momencie konieczne w zmienionych okolicznoœciach korekty. Byæ
mo¿e nie chcia³ on przepisywaæ zamieszczonego na poprzedniej
karcie tekstu.
Uœwiadomienie sobie istnienia problemu swoistej ekonomii wysi³ku
mo¿e oczywiœcie choæ czêœciowo t³umaczyæ trzykrotne pos³u-
¿enie siê przez starostê grabowieckiego tym samym wzorem. Ale
pozwala dostrzec tak¿e szersz¹ tendencjê w jego oratorskich dokonaniach.
Ju¿ lektura kilku zapisanych przezeñ w rêkopisie BCz
376 IV mów pogrzebowych z lat trzydziestych i czterdziestych pokazuje,
¿e Sarbiewski siê powtarza³. Wraca³ do tych samych pomys³ów,
a nawet ucieka³ siê do autocytatów. Najczêœciej chyba
wykorzysta³ myœl o pewnoœci momentu ludzkiej œmierci: „[...] w godzinê
poczynaj¹cego siê ¿ycia naszego, godzinê œmierci naznacza
Szafarz ¯ywota i Œmierci”. Przybiera ona niezmieniony kszta³t stylistyczny
w mowach na pogrzebie Komorowskiego, Bartnickiego
(1644 r.), Horyszewskiego (1647 r.), a sparafrazowana zosta³a nawet
w trenie 3. na œmieræ ojca:
Po co lamenty, wzdychania,
Kiedy ¿yjem do przestania,
Komu siê ¿ycie otwiera,
Ten te¿ koniecznie umiera (s. 655).
To samo zderzenie pewnoœci œmierci i emocji, jakie ona wywo-
³uje, znane z mowy na pogrzebie Bartnickiego, pojawia siê i na
pogrzebie Komorowskiego, a paradoksalne sformu³owanie o zazdroœci
nieba, którego nie przekona³y proœby o przed³u¿enie mu ¿ycia,
Sarbiewski wykorzysta³, ¿egnaj¹c zarówno podkomorzego be³skiego,
jak i marsza³ka Wiesio³owskiego. Okazuje siê równie¿, ¿e starosta
grabowiecki czêsto powraca³ do tych samych sentencji, tak
¿e ogl¹dany w ca³oœci ich katalog wydaje siê znacznie mniej obfity.
Ogólne myœli, znane z wyj¹tkowo nimi nasyconej mowy na
pogrzebie pani Wereszczyñskiej, wystêpuj¹ i gdzie indziej. Na
78

przyk³ad przys³owie: „Magnus thesaurus est amicus magna servandus
amandus magno si pereat lugendo fletu” (Wielkim skarbem
jest przyjaciel, któremu trzeba wiele pomagaæ i kochaæ, a jeœli gaœnie,
w wielkim ¿alu trzeba go op³akiwaæ) w mowie na pogrzebie
Wy¿rañskiego s³u¿y przedstawieniu ¿alu obecnych, a sentencja Tacyta:
„Feminis lugere honestum est, viris autem meminisse” (Kobietom
przystoi op³akiwaæ, mê¿om zaœ pamiêtaæ) sparafrazowana
zosta³a te¿ w mowie na pogrzebie Komorowskiego jako pouczenie
kierowane do jego synów. Byæ mo¿e wiêc Sarbiewski cytowa³ po
prostu z pamiêci albo pos³ugiwa³ siê jakimœ zestawem w³asnych
copia rerum et verborum. Nie jest te¿ wykluczone, ¿e jego „ulubione”
myœli równie¿ stamt¹d pochodzi³y, a dziœ prawie niemo¿liwe
wydaje siê, przy stanie zachowania i rozpoznania siedemnastowiecznego
oratorstwa, zidentyfikowanie ich autora.
Jeszcze jedn¹, wprost narzucaj¹c¹ siê cech¹ mów Sarbiewskiego
jest ujawniaj¹ce siê w nich upodobanie autora do stosowania
konstrukcji wyliczeniowych. Gromadzi on przez ich zastosowanie
ca³e katalogi argumentów. Na pogrzebie pana Szparowskiego, nawi¹zuj¹c
do stawiania nagrobka, wzywa zebranych: „[...] napiszmy
i to [...]”, tworz¹c tak rozbudowan¹ pochwa³ê zmar³ego; ¿egnaj¹c
matkê swej ¿ony, wylicza straty, jakich doznaje rodzina, przyjaciele,
ubodzy; w wyliczeniu przedstawia zas³ugi Stefana Kurzenieckiego
dla ¿ony, dzieci, braci, przyjació³, wreszcie Ojczyzny. Zyskuje
w ten sposób wyraziste uporz¹dkowanie mowy i wra¿enie
obfitoœci, gromadzi w celu wyolbrzymienia. Trudno tê stylistyczn¹
w³aœciwoœæ mów Sarbiewskiego wi¹zaæ jednoznacznie z naœladowaniem
konstrukcji mowy Ossoliñskiego, ale przecie¿ to w bêd¹cej
najszerszym, najbardziej twórczym naœladowaniem jego wzoru
mowie na pogrzebie pani Wereszczyñskiej metoda ta znalaz³a najpe³niejsz¹
realizacjê.
Wybieraj¹c jako przedmiot imitacji mowê Ossoliñskiego na pogrzebie
biskupa krakowskiego, siêgn¹³ Sarbiewski po wzór uznany,
którego popularyzacji mog³y zreszt¹ s³u¿yæ same wydarzenia.
Czy zosta³ wiêc uruchomiony jeszcze jeden odbiorczy wymiar imitacji,
jej aspekt erudycyjny, dostêpny tylko ludziom wykszta³conym
i dostarczaj¹cy im szczególnej przyjemnoœci rozpoznawania wzorca
79

i bliskiego z nim obcowania Jeœli nawet nie by³o dane staroœcie
grabowieckiemu artystyczne potraktowanie imitacji w „dojrza³ej
twórczoœci zakorzenionej w tradycji i zwi¹zanej z autorytetem” 87 ,
to przecie¿ z rozpoznaniem naœladowanego wzorca wi¹¿e siê jeszcze
jedna, bli¿sza praktycznym celom mówcy, mo¿liwoœæ. Przywo-
³anie s³ów dotycz¹cych „wielkiego biskupa” na pogrzebie „zacnej
matrony” na pewno dowartoœciowywa³o jej postaæ. Niekonieczne tu
by³o odpowiadaj¹ce humanistycznej znajomoœci autorów klasycznych
erudycyjne przygotowanie, wystarczy³a prosta identyfikacja
wzorca. A na ni¹, w œwietle rozpowszechnienia odpisów mowy póŸniejszego
kanclerza, mo¿na by³o wtedy liczyæ.
87
Okreœlenie A. Fuliñskiej: Naœladowanie i twórczoœæ..., s. 333.

MOWY POGRZEBOWE
Jerzy Ossoliñski: mowa na pogrzebie
Stanis³awa Cikowskiego
Mowa Jego M[oœ]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego natenczas
koronnego na pogrzebie Jego M[oœ]ci Pana Stanis³awa Cikowskiego,
podkomorzyca krakowskiego we Brniu
1
5
10
15
Okropnoœæ sama miejsca dzikiego chrzeœcijañskim niezwyczajna
oczom snadnie pokazaæ mo¿e, ¿e ¿al niezwyczajny w sercach
tych byæ musi, którzy mi³ego niedawno brata, staro¿ytnych
przodków przezacnego syna, do s³awy i dzie³ OjczyŸnie
potrzebnych æwiczonego mê¿a cia³o pogrzebli. ¯yczyliby sobie
bez w¹tpienia tej zas³ony, któr¹ dowcipny malarz twarz pokry³
ojca, nieszczêsn¹ córkê cudzemu szczêœciu ofiaruj¹cego,
aby i niebo o przyczynie takiego ¿alu nie wiedzia³o, i ziemia
nie s³ysza³a. Lecz trudno taiæ, co wszytkim wiadomo.
S³awnych Cikowskich, ktokolwiek staro¿ytnoœæ z pocz¹tku
sobie przypomnieæ zechce, od tamtych zacz¹æ musi wieków, kiedy
pod koœcielnymi mê¿ni bohatyrowie chor¹gwiami o ten siê
piersiami swymi zastawowali Koœció³, w którym nie desolatio
abominationis, ale takiego Niebieskiego Bohatyra zwyciêstwa
wystawuj¹ siê trophea. Ten bez pochyby by³ w³asny pocz¹tek
s³awy i ozdoby familiej najstaro¿ytniejszym równej. A co za dziw
Zna³o niebo swoich rycerzów i przy nieœmiertelnych koronach
wla³o hojnie to, którego sobie na œwiecie ¿yczyæ mogli, b³ogo-
6 Ossoliñski...
81

20
25
30
35
40
45
50
s³awieñstwo – sk¹d rodowitoœæ mocna, spowinowacenia i zwi¹zki
ozdobne, honory obfite, plenne dostatki. Tu œwietne infu³y,
tu bu³awy nieprz[yjacio]³om straszne, tu sto³ki wysokie. Najprzestrzeñsze
gmachy ledwie by ogarnê³y godnych przodków
obrazy: jedne sam¹ staro¿ytnoœci¹ przykurzone, drugie œwie-
¿ymi œwiec¹ce zas³ugami. Widzia³a oboja tej Rzeczypospolitej
granica, co nigdy niestêpiona broñ, co serce i rêka odwa¿-
na mog³a mê¿nych Cikowskich. Pami¹tka tryumfów tak szeroko
rozci¹ga³a siê, jako Dniepr daleko od Odry swój bieg odwraca.
M¹droœci zaœ i wdziêcznej wymowy dosyæ ¿ywy konterfet,
a nie w¹tpiê, ¿e jeszcze tkwi w sercach W[aszych] M[oœciów],
którzyœcie znali d³ugiej godnego pamiêci podkomorzego krakowskiego.
Pamiêta go ko³o rycerskie principem stanu swego.
Nie zapomni pos³a wielkiego do wielkiego angielskiego króla,
do s³awnego rozumem i m¹droœci¹ monarchy legacyjej. Œwieci
w tak g³êbokim oceanie nieponurzona s³awa wymowy jego,
potê¿niejsza nad zmyœlone strony. Trwa³e zas³ugi u pana i Ojczyzny,
wielom, œwiatu znaczne pokazanie ozdób. Tych on dziedzica,
jednego zostawiwszy syna, pe³en wieku, pe³en ¿ywota,
z t¹ nadziej¹ umar³, ¿e nie zagonów tylko, ale i cnót swoich
niewyrodnego mia³ mieæ heredem. Jako¿ nie zawiód³ siê, by
by³a jaki prolog, taka ¿ycia jego catastrophe.
A któ¿ w nim nie widzia³ staropolskiej szczyroœci, mêstwa,
m¹droœci, cierpliwoœci ¿adnymi afektami ani przeciwnoœciami
nieporuszonej Nic lekkiego, nic nieuwa¿nego w sprawach,
mowach jego poszlakowaæ nie mogli i najciekawszy spraw ludzkich
egzaminatorowie. Niedoœcigniony w s¹dach Twoich o Bo¿e!
Taki przyjaciel, tak potrzebny, tak godny syn Ojczyzny, takich
cnót, godnoœci staro¿ytnoœci szlachcic! Nie tylko w pó³ wieku
porwany, nie tylko bez potomstwa schodz¹cy, ale wnêtrznoœci
serc naszych przera¿a, od chrzeœcijañskich grobów ojczystych
na tê dzik¹ pustyni¹ relegowany. Ach! ciê¿kie rozstanie, nieszczêsne
wygnanie!
Dalej ¿al i tym, od których mówiê, s³uchaæ i mnie samemu
mówiæ nie dopuœci. W[aszym] M[oœ]ciom tylko naszym M[i³o-
82

55
60
œciwym] P[anom], którzyœcie tê ostatni¹ pos³ugê z statecznej
przyjaŸni swej ju¿ inutili cineri oœwiadczyli, Ich M[oœciowie]
po scenie dziêkuj¹, pocieszniejszych ¿ycz¹c w domach
W[aszych] M[oœciów] aktów. A teraz, abyœcie W[asz]m[oœ]ciowie
chlebem Ich M[oœ]ciów ¿a³osnym gardziæ nie raczyli, pilnie
prosz¹.
6*

Andrzej Moskorzowski: mowa
na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego
Na tê mowê Jego M[oœ]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, Jego M[oœ]ci
Pana Andrzeja Moskorzowskiego ex tempore respons
1
5
10
15
Nie tak dalece, M[oœ]ci Panie Podstoli Koronny, ta dzika pustynia,
któr¹œ W[asza] M[oœ]æ mój M[i³oœciwy] Pan w mowie
swej tu wspomnieæ raczy³, terret oculos, gdy¿ wiele niezwyciê-
¿onych monarchów, dzielnych hetmanów, rotmistrzów s³awnych
i ludzi rycerskich w dzikszych daleko pustyniach po dziœ
dzieñ le¿y. Odwa¿nych bohatyrów gêste w polach i dziœ œwiec¹
siê mogi³y, którzy gdzie za dostojeñstwo królów panów swoich,
ca³oœæ i bezpieczeñstwo Ojczyzny, za wiarê powszechn¹
swojê krew hustem lali, tam¿e bez pompy wszelakiej i obrzêdów
koœcielnych, samym tr¹b ogromnych i dzia³ burz¹cych
og³osem, sine relegatione, daleko od ojczystych grobów, dzikim
polom i pustyniom g³uchym s¹ oddani.
Jako to strach silny w oczy puszcza, M[oœci] P[anowie], ¿e
œmieræ zajuszona miêdzy wszytkie stany tak siê ostrze zawinê³a,
i¿ gdziekolwiek okiem rzucisz, walne jej pokosy na wsze
strony obaczysz. Poda³a sztych nieodbity ber³om królewskim,
zatrz¹snê³a nie raz ognist¹ bu³aw¹ hetmañsk¹, wiele wysokich
sto³ków senatorskich z miejsc ich poruszy³a. Zmyli³a szyki
chciwym bogaczom, ale i s³abym a¿ nazbyt dokucza. Tak
84

20
25
30
35
40
45
50
55
czêste ludzi wielkich funera, filarów praw i swobód ojczystych,
jawnym Rz[eczy]p[ospoli]tej upadkiem gro¿¹ i by Opatrznoœæ
niebieska pow¹tlonych szczytów i prawie oblecia³ych ramiony
pozosta³ych W[aszych] M[oœ]ciów M[i³oœciwych] P[anów] nie
wspiera³a, ju¿ by ten Rz[eczy]p[ospoli]tej budynek, wielkim
kosztem i ca³¹ odwag¹ przodków naszych wystawiony, z gruntu
samego upad³.
A to i teraz dom zacny w ¿a³osny odmêt wprawuje prêdkie
z tego œwiata zeœcie Jego M[oœ]ci Pana Cikowskiego s³awnej
pamiêci, cz³owieka rodu i cnót wysokich. Wiadomo to bowiem
wszytkim wobec, co Jego M[oœ]æ Pan Podstoli Koronny w mowie
swej uwa¿nej pokazaæ raczy³, ¿e Jego M[oœ]æ Pan Cikowski
s³awnej pamiêci urodzi³ siê by³ zacnym synem koronnym,
w domu z dawna mo¿nym i OjczyŸnie znacznie zas³u¿onym,
który najwy¿szy jest w wolnej R[zeczy]p[ospolitej] urodzenia
stopieñ. Bo z stanu szlacheckiego urzêdy koronne i ziemskie,
duchowne i œwieckie dygnitarstwa, sceptra nawet i korony powstaj¹.
Baroñskie i grafowskie ambitiosa vocabula cni przodkowie
naszy za dym cudzoziemski poczytali, górnym tytu³em
szlacheckim na ka¿dym siê placu szczyc¹c. O ten nie po raz
z mo¿nymi ksi¹¿êty za w³osy chodzili, ten krwie swej wytoczeniem
pieczêtowali.
Wziêtoœæ zasiê i mo¿noœæ staro¿ytnej familiej Ich M[oœ]ciów
P[anów] Cikowskich, szerokie w³oœci, tak krwawe (które Jego
M[oœ]æ Pan Podstoli przede mn¹ wspomnieæ raczy³) w OjczyŸnie
zas³ugi, dostojeñstwa senatorskie, waleczne ekspedycyje
i regimenty hetmañskie g³oœno otrêbuj¹. S³awnych dzie³ domu
tego, od Jego M[oœ]ci Pana Podstolego, me[g]o M[i³oœciwego]
Pana w piêknym szyku postawionych, mia³koœci¹ m¹ nie mieszaj¹c,
móg³bym i ja tych tu przypomnieæ, których œwie¿a ludzka
pamiêæ niesie. Jako Stanis³awa Cikowskiego, senatora wielkiego,
hetmana polnego koronnego, którego dzielnoœci¹ hardy
Moskwicin by³ okrócony, uskromione pogañstwo, a sama
spraw¹ nastêpuj¹ca sub interregnum s¹siedzka nawa³noœæ
i bystre Czarnego Or³a natarczywoœci z granic s¹ koronnych
wsparte.
85

60
65
70
75
80
85
90
Nie wyda³ ojca mêstwem ws³awionego tego¿ imienia syn,
Stanis³aw Cikowski, podkomorzy krakowski, który w domu
swym i wszytkiej OjczyŸnie jako s³oñce po³udniowe œwieci³.
Œwiadcz¹ nie tylko domowe ró¿ne, ale i postronne do obcych
monarchów ekspedycyje. Ta sama legacyja angielska, od Jego
M[oœ]ci Pana Podstolego przytoczona, osobnej godnoœci i spraw
jego dzielnych perenne est monumentum.
Aleæ i w Jego M[oœ]ci Panu Cikowskim s³awnej pamiêci
wszytkie te od Jego M[oœ]ci Pana Podstolego ¿ywymi farbami
wymalowane najdowa³y siê wziêtoœci. By³o maturum consilium
domi, by³y i expedita foris arma. Animusz przy dostatku z dziada
i z ojca zawziêty, by siê by³ chcia³ na okazyje podawaj¹ce
nara¿aæ, snadno by by³ przodek we wszytkim otrzyma³. Ale
¿ywot spokojny polubiwszy, puœci³ cug przed sob¹ inszym, a
dzia³ daleko lepszy sobie obrawszy, skokotliwej ambitiej pró-
¿en, ¿y³ na ojczystym mieniu, bogactwa w³asn¹ potrzeb¹ i dosytem
mierz¹c, i do¿y³, wiêcej u szczêœcia p³ochego nie ¿ebrz¹c,
w zacnej przystojnoœci.
Tego dziœ szlachetne cia³o, w ziemi porzucone, ³akomej godzinie
na opas zostawa. Ale s³awa staro¿ytnej cnoty i dzielnych
jego przymiotów, która œmierci nie uzna, trwaæ bêdzie
nienaruszona, póki cnota i przystojnoœæ ceny swej nie straci,
a¿ przekazan¹ w niebie odbierze zap³atê. S¹dy o zmar³ych,
których absentes potêpiaæ nie zwyczaj i którym sama œmieræ
po œmierci ich ju¿ folguje, oddajmy temu, któremu w³aœnie nale¿¹,
ten najlepiej os¹dzi, kto przed nim by³ praw abo niepraw
w sumnieniu prostym. Wszak te¿ sêdziów ziemskich nie jest
ultimae instantiae dekret, apelacyja do wy¿szego subsellium
wolna zostaje, przed którym stan¹æ do sprawy nieomylnie
wszytkim.
Teraz, ¿eœmy siê do oddania ostatniej pos³ugi w spólnym odmêcie
¿a³osnym spólnie stawili, dziêkczynienie, z wrodzonej
ludzkoœci W[asz]m[oœciów] M[oich] M[i³oœciwych] Panów pochodz¹ce,
nad meritum za to nas potyka. Sama powinnoϾ dziedzicznym
zapisana prawem, któr¹ mortalitas wzajem sobie
wyp³aca, to po nas wyci¹ga³a. Wyci¹ga³o i uszanowanie uprzej-
86

95
100
105
110
me, któreœmy cia³u zacnemu, w którym wszytkie cnoty niebieskie
wdziêczny odpoczynek mia³y i po œmierci zosta³y, winni.
¯yczymy tego uprzejmie Jego M[oœ]ci Panu Podkomorzemu,
naszemu M[i³oœciwemu] Panu spólnie i z Jej M[oœ]ci¹
nasz¹ M[i³oœciw¹] Pani¹, aby teraŸniejszy ¿al Pan Bóg stokrotnymi
nagrodzi³ pociechami, chowaj¹c zacny dom Jego
M[oœ]ci naszego M[i³oœciwego] Pana w fortunnym na wszem
powodzeniu kwitn¹cy, ciesz¹c i w zacnym potomku, dziedzicu
w³asnym tak przestronnych w³oœci, po którym nie tylko
spólna rodzina, ale i Korona prawie wszytka dziadowskich,
ojcowskich i stryjowskich dzielnoœci wygl¹da. ¯yczymy i Jej
M[oœ]ci Paniej Cikowskiej, naszej M[i³oœciwej] Paniej ciê¿kim
frasunkiem strapionej, aby ten, który wedle upodobania swego
losami miece, œmierci¹ nawet i ¿ywotem szafuje, który siê
te¿ odezwa³ byæ opiekunem wdów i sierot opuszczonych, sam
siê opieka³ sieroctwem ¿a³osnym i wszytkimi sprawami Jej
M[oœ]ci. A my w tak przykrym razie, w czymkolwiek naszê
uprzejmoœæ i ¿yczliwoœæ przyjacielsk¹ Jej M[oœ]ci naszej M[i³oœciwej]
Paniej oœwiadczaæ bêdziemy mogli, upewniamy o zupe³nej
chêci i gotowoœci naszej. Zdarz tylko Bo¿e, abyœmy
wszytkim Ich M[oœciom] n[aszemu] M[i³oœciwemu] Pañstwu
w sprawach fortunniejszych onê deklarowaæ mogli 88 .
88
W rkps. BOss 240 pojawia siê nieznane innym przekazom zakoñczenie
w postaci sentencji: „Omnis nos hora per faustos fallentesque cursus apheat
fato”. (Ka¿da godzina przybli¿a nas ku zag³adzie przez ciche i ukryte biegi)
(M. Fabius Quintilianus: Declamationes maiores. Oratio 4, 4, 10/16).
Nie jest to typowe zamkniêcie mowy pogrzebowej, ale ta sama koñcowa sentencja
pojawia siê np. w przemowie A. Wiszowatego na pogrzebie Jana Sternackiego
(rkps BN BOZ 823, k. 222–224), sentencj¹ zakoñczy³ te¿ A. Moskorzowski
mowê na pogrzebie „pewnego dworzanina jednego pana wielkiego”
(rkps BN BOZ 823, k. 234–237 v.). Nie mo¿na jednak wykluczyæ, ¿e sentencja
jest komentarzem kopisty.

Jerzy Ossoliñski: mowa na pogrzebie
biskupa Marcina Szyszkowskiego
Przemowa J[ego]m[oœci] Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstol[ego]
koron[nego] na pogrzebie Ks[iêdza] biskupa krak[owskiego] Szyszkowskie[go]
die 23 Mai
1
5
10
15
Dop³aci³ wielki biskup na placu œwiata widomym d³ugu
ostatniego. Odebra³a wprzód Ojczyzna powinn¹ sobie w kilkadziesi¹t
lat, w ustawicznych, usilnych, odwa¿nych pos³ugach
mi³oœæ. Wziê³a familia staro¿ytnych Ostojczyków wskrzeszon¹
jego zas³ugami s³awê i ozdobê. Odda³ przyjaŸni sowit¹
dobroczynnoœæ, klasztorom i szpitalom rzadko s³ychan¹ szczodrobliwoœæ.
Ma wyswobodzonych tak wiele koœcio³ów z r¹k heretyckich
katedra, maj¹ patrona œwiête koœci polskiego dawno
nale¿¹cy splendor. Wziê³o niedawno niebo ozdobn¹ œwiêtych
cnót klejnotami duszê. Wróci³ na ostatek ziemi to, co samo jej
by³ powinien w niewieczn¹ posesyj¹. Tak wiele wydawszy, nie
go³ot¹ jednak z tego œwiata schodzi, ani o jednej egipskiego tyrana
koszuli. Bierze skarby zas³ug u Boga i u ludzi nieoszacowane,
zostawuje na d³ugach d³ugie w sercach ludzkich pami¹tki
swojej regestra.
Odpuszcza nadto oczom naszym powinne ³zy i ¿al œmierci
jego nale¿¹cy, g³oœno z grobowca tego ozywaj¹c siê i ostatni¹
ostatnim g³osem w³adzy pasterskiej koñcz¹c powagê, tak roz-
88

20
25
30
35
40
45
50
kazuje: „Nemo me lacrimis decoret, nec funera fletu faxit. Ci siê
cudzymi niech okupuj¹ ³zami, którzy albo straconego marnie
czasu d³ugów inaczej wyp³aciæ nie mog¹, abo w dalek¹ drogê
dostatecznej nie przygotowali prowizyjej. Jam wiek mój w rêkach
moich tak piastowa³, takem siê z nim sollicite miarkowa³,
¿e mi go i jedna minuta daremnym nie up³ynê³a pró¿nowaniem.
Takem go trawi³, ¿ebym z cia³a œmiertelnego, z niewczesnej
wyszedszy gospody, nie tylko w dalek¹ peregrynacyj¹
co wzi¹æ, ale i w ojczyŸnie prawdziwej pewne móg³ sobie
sposobiæ dziedzictwo. Nie p³aczu tedy ani lamentów, raczej winszowania
potrzebujê. Po tak d³ugiej bowiem a ciê¿kiej œwiata
tego robocie przyj¹³ mnie wielki a wieczny pokój. Ju¿ wiêcej
bogactwa nie pragnê, ubóstwa siê nie bojê, rozkoszy œmiertelnych
serca pa³aj¹cych, nie czujê, cudzemu szczêœciu nie zazdroszczê,
ze swoim przed zawisn¹ inwidyj¹ nie uciekam, ani
siê z³oœliwych jêzyków, cudze sprawy przewrotnie szacuj¹cych,
lêkam. Nie patrzê na ¿adn¹ publiczn¹ ani prywatn¹ domu
mego klêskê w przykrym pieczo³owaniu o to, co by z czego byæ
mog³o. Tam stojê, sk¹d miê nic spêdziæ, nic wystraszyæ nie
mo¿e. ¯y³em bez nagany, s³u¿y³em OjczyŸnie bez winy, radzi-
³em panu bez presumptiej i pochlebstwa, rz¹dzi³em koœció³ mój
w sprawiedliwoœci, siedzia³em w senacie polskim w staro¿ytnej
prostocie. Umar³em w doskona³ym wieku rozrodzonego
domu, zas³ug u nieba i ziemi dojŸra³oœci”. Ten ostatni g³os pasterza
naszego, to rozkazanie.
Ale odpuϾ, wielki biskupie, nie wykroczymy przeciw rozkazaniu
twemu po œmierci, którego za ¿ywota œwi¹tobliwie
wa¿na u nas by³a wola, chocia¿e i ¿a³owaæ, i p³akaæ bêdziemy.
Nie zel¿¹ ciê ³zy nasze, nie twoje bowiem op³akujemy niedostatki,
wiedz¹c, ¿eœ szczêœliwie ¿y³, szczêœliwie dokona³, ale
na nasze i Ojczyzny naszej narzekaæ musiemy nieszczêœcie,
którejeœ ty nazbyt krótko ¿y³, byœ by³ najd³u¿ej ¿y³, prêdkoœ
nazbyt umar³, byœ by³ najpóŸniej umar³. Wielki filar, M[oœci]
P[anowie], upad³ tej Korony, a upad³ natenczas, gdy najniebezpieczniejsze
ze wszytkich niemal stron na jej œciany wypadaj¹
wichry. Wspiera³a siê Ojczyzna na m¹drej, dojrza³ej,
89

55
60
65
70
75
80
85
90
uwa¿nej radzie jego. Zdania i wota jego nie by³y z zbieranych
s³ówek i ³apanych po ró¿nych ksiêgach sentencyjek malowane
wzorki. Rada by³a ka¿de s³owo, a rada gruntowna. Nie dlatego
w senacie mówi³, aby mowê jego chwalono, ale ¿eby consilio
wsparta Rzeczypospolita jemu kiedykolwiek ca³oœæ swojê
deberet. £¹czy³ z tak m¹dr¹ g³ow¹ hojn¹ przeciwko OjczyŸnie
rêkê. Nie dyskursami, nie lamentami mi³oœæ swojê pokazowa³,
sypa³ pobo¿nie zgromadzone zbiory na potrzebê tej, dla której
je zgromadza³. Widzia³y obozy koronne jego i synowców jego
t¹¿ hojnoœci¹ wyprawione na us³ugê Ojczyzny chor¹gwie. To
miasto, ta skarbnica najprzedniejsza Rzeczypospolitej, przednia
nie Polski samej, ale Europy ozdoba, w ka¿dym niebezpieczeñstwie
pod jego skrzyd³ami bezpiecznie odpoczywa³o.
Nie wspomniê tak wiele prywatnych, ale in publicum schodz¹cych
siê szczodrobliwoœci, ratowania upad³ych, godnych
szlachciców wsparcia do us³ugi Rzeczypospolitej, drugich krwi
swojej w³asnej, ku ozdobie i podporze Ojczyzny, nak³adne æwiczenia
i odwa¿ne w pos³ugach jej zaprawowania, na ostatek
fabryk i struktur kosztownych, Polskê ozdabiaj¹cych. Po tym
samym koœciele oko obróciwszy, kto nie wyzna gor¹cej ku Bogu
mi³oœci, pragn¹cej ozdób publicznych ¿¹dzy, pañskiego et magna
molientis animuszu. Takiego nie p³akaæ, takiego nie ¿a-
³owaæ – by³oby siê cieszyæ z powszechnej Rzeczypospolitej szkody,
zazdroœciæ potrzebuj¹cym ratunku i po¿ywienia, nie ¿yczyæ
koœcio³om obroñce, nie chcieæ ozdób najdostateczniejszym pañstwom
po¿¹danych.
Nie znajdzie siê tak z³oœliwa dusza, tak zakamienia³e serce,
które by przyznaæ nie chcia³o, ¿e wielka Polskê szkoda potka³a.
Ej, i ty sama zawisna Zazdroœci, ju¿ i ty sama przyznaj
nieporównan¹ godnoœæ i potrzebê d³u¿szego dla Ojczyzny ¿ycia,
gdy ciê¿kim przywalony marmurem, nie wstanie do konkurentii.
¯ycz i ty sobie, jeœliœ by³ który nie¿yczliwy, podobnej
cnoty, podobnej godnoœci. ¯ycz¹ wszytkie Królestwa tego k¹ty
podobnych OjczyŸnie synów, koœcio³om – biskupów, curiae –
senatorów tak hojnych tam, gdzie hojnoœæ chwalebna, dóbr
Bogu poœwiêconych dyspenzatorów.
90

95
100
105
110
115
120
125
Merita jego w niebie nagrodzone, na ziemi nic nie potrzebuj¹
tylko wdziêcznej pami¹tki, a uprzejmej ku pozosta³ym
zacnego domu swego potomkom przychylnoœci. Tym najwiêksz¹
œmieræ tak dobrotliwego stryja i opiekuna stanê³a gorzkoœci¹,
stracili bowiem w nim jednym to wszytko, co w ró¿-
nych ojcach przeciwko w³asnym dzieciom zbieramy najchwalebniejszego.
Ta sama tylko cieszy, któr¹ nieodmienn¹ i po
œmierci oczywiœcie widz¹ zas³ug nieboszczykowskich wdziêcznoœæ,
nade wszytko zwyk³e mi³oœciwej ³aski J[ego] K[rólewskiej]
M[oœci] P[ana] N[aszego] M[i³oœciwego] popio³owi ju¿
nieu¿ytecznemu przez W[asz¹] M[i³oœæ] M[oœci] P[anie] po-
³aniecki oœwiadczenie, za które J[ego] K[rólewskiej] M[oœci]
P[anu] s[wemu] M[i³oœciwemu] J[ego] M[oœæ] Ks[i¹dz] sekretarz
wielki uni¿enie i pokornie dziêkuje. Ten zmar³ego godnego
biskupa grobowiec chwa³y d³ugo bêdzie panegiryk wielkiego
pañskiego J[ego] K[rólewskiej] M[oœci] rozs¹dku. Nikt œwi¹tobliwego
nie wspomni, nikt nie pochwali pasterza, aby nie mia³
oraz wspomnieæ i wychwaliæ pana tego, którego opatrzeniem
œwiatu by³ pokazany. Nie wywodzi J[ego] M[oœæ] Ks[i¹dz] sekretarz
stryja swego statecznej przeciwko J[ego] K[rólewskiej]
M[oœci] wiary i ¿yczliwoœci, nie popisuje siê z ¿yczliw¹
i uprzejm¹, a ku dobremu J[ego] K[rólewskiej] M[oœci] zawsze
ci¹gn¹c¹ rad¹ jego, poniewa¿ ³aski i dobrodziejstwa, jemu
i domowi jego tak hojnie ukazane, dostateczn¹ s¹ atestacyj¹.
Dziêkuje raczej z takow¹¿ uni¿onoœci¹ Jej K[rólewskiej]
M[oœci], Pani naszej M[i³oœciwej], ¿e przez W[asz¹] M[i³oœæ]
M[oœci] Ks[iê¿e] sufraganie krakowski, cia³o tego do grobu
doprowadziæ raczy³a, który j¹ optimis auspiciis z przeœwietnej
ojczyzny na to wysokie królestwo przyprowadzi³. ¯yczy,
aby Pan Bóg potomstwu œwi¹tobliwemu Ich K[rólewskich]
M[oœci] takow¹¿ szczêœliwoœci¹ do ró¿nych monarchii tronów
torowa³ goœciñce. Dziêkuje i królewiczowi J[ego] M[oœci] W³adys³awowi
uni¿enie za nieustawaj¹c¹ post fata przeciwko
zmar³emu ³askê i to jej przez W[asz¹] M[i³oœæ] M[oœci] P[anie]
mieczniku koronny oœwiadczenie, z pokornym ofiarowaniem,
¿e cokolwiek ochoty swej do pos³ug J[ego] K[rólewskiej]
91

130
135
140
M[oœci] nieboszczyk przez zesz³oœæ lat swoich nie complevit,
to J[ego] M[oœæ] Ks[i¹dz] sekretarz uni¿on¹ powolnoœci¹ supplere
powinien bêdzie. Takowe¿ dziêki z równ¹ powolnoœci¹
królewiczowi J[ego] M[oœci] Kazimierzowi uni¿enie oddaje za
pokazan¹ przez W[asz¹] M[i³oœæ], M[oœci] P[anie] chor¹¿y sieradzki,
mi³oœciw¹ ³askê. Dziêkuje na ostatek W[aszym] Moœciom
M[i³oœciwym] P[anom] wszytkim za dotrzyman¹ do grobu
nieboszczykowi statecznie przyjaŸñ. Hamuje ¿al i ³zy t¹
pociech¹ mi³ej w sercach W[aszych] Moœciów nieboszczykowskich
zas³ug pami¹tki. ¯yczy za tê wdziêcznoœæ ka¿demu
wdziêcznych i po œmierci nieodmiennych przyjació³, ¿yczy jako
najtrwalszych pociech, z oddaleniem tak ciê¿kiej ¿a³oby. Prosi
na koniec, abyœcie W[asz]m[oœciowie] op³akanym chlebem
J[ego] M[oœci] gardziæ nie raczyli.

Stanis³aw Sarbiewski: mowa
na pogrzebie Jana Bartnickiego
Mowa pogrzebowa 1644 d[ie] 4 Febr[uarii] na pogrzebie Pana
Jana Bartnickiego, który w jednym roku dwakroæ na ³ó¿ku nogê
z³ama³, rêkê raz i w tej chorobie fundowa³ Loret w Zamoœciu, i we
trzy æwierci roku umar³ po pierwszym z³amaniu
1
5
10
15
Wiele œmiertelnych razów zadawa³a, d³ugo z nim za pasy
chodzi³a, nim tak zacneg i pobo¿nego cz³[owi]eka przekona³a,
nieu¿yta œmieræ. A przecie swego dokaza³a, przecie pojed
rozegra³a, rozwód miêdzy dusz¹ a cia³em, miêdzy
ma³¿onkiem a ma³¿onk¹ uczyniwszy. Ale który¿ dom tak
œmiertelnej nie odprawi³ procesyji Która¿ familia tak ¿a³osn¹
nie dotkniona przy Który¿ cz³[owi]ek tak nieub³agan¹
nie œciœniony ustaw¹ Która¿ ma³¿eñska para takiego nie
dozna³a i dozna rozwodu A to widzim, ¿e œmieræ i cnocie
z pobo¿noœci¹ nie sfolguje, i przyjaŸniom nie wygadz,
narzekania i lamentu nie s³ucha, na osierocenie poæciwych
wdów nie pomni, na œcis³e ma³¿e towarzystwo nie ma
respektu. Haec meta vir[or]um est mori, non vi[ror]rum beate[]
mori, ad moriend[um] natura, ad moriend[um] virtus et pietas
ducit. Ka¿dyæ siê rodzi, aby umar³, ka¿dy tym prawem bierze
dni pocz¹tek, aby te¿ wzi¹³ i koniec, jednak jeden nad drugiego
b³ogos³awieniej dni ¿ycia naszego przebiega.
93

-
20
25
30
35
40
45
50
A to i teraz patrzamy, a ono zacnego cz³[owi]eka – prawdaæ,
i¿ nie przed czasem, bo w dobrym wieku i w zupe³nej lat
dojrza³oœci – œmiertelne wiatry zarazi³y. Widzim, jako go ju¿
nieu¿yta œmieræ dekretem œmiertelnoœci nakry³a, jednak luboœmy
wiedzieli, ¿e tak zacny cz³[owi]ek œmiertelnym, aleœmy
rozumieli, ¿e cnota i pobo¿noœæ jego lat i w takim wieku nadstawiæ
mu mia³a. Luœmy wiedzieli, ¿e d³ug przyrodzeniu
p³aciæ by³ powinien, aleœmy rozumieli, ¿e na tak nuprzykrzonej
nikomu – i owszem, mi³ej i do¿ywotniemu towarzyszowi,
i wszystkim p[rzyjacio]³om – duszy, jeszcze tego d³ugu dochodziæ
nie miano. Ale a to ju¿ nadzieje nasze nieu¿yta
œmieræ w p³ac i lamenty odmieni³a. A to widzim, ¿e
nikomu natura nad zwyczaj ¿yæ nie pozwoli³a; w godzinê
pocnaj¹cego siê ¿ycia naszego godzinê œmierci naznacza
Szafarz ¯ywota i Œmierci. A lubo tak czêste dwody
œmiertelnoœci w oczach naszych miewamy, jednak widokom
œmierci nie mo¿em siê tak przyzwyczaiæ, i z ¿alami, które
z œmierci ludzkiej pochodz¹, nie mo¿em siê tak spospolitowaæ,
abyœmy – jako fatibus ulegaæ musiemy – tak i ¿alom ulegaæ
nie mieli. I chocia¿ siê to tak œmieræ wiel¹ przyk³adów w ludzkie
¿ycie wpar³a[], ¿e tak wysokie wielkich heroum pa³ace, jak
i niedostatnie ubogich ludzi tuguria jednakim skazitelnoœci,
jednakim odmiany pieczêtuje herb, a przecie nie mo¿em
siê tak w œmiertelnoœæ wpatrzaæ, abyœmy i na najpobo¿niejsz¹
ludzk¹ œmier bez ciê¿kiego ¿alu i wezdrgnienia patrzaæ
mieli.
A to i dzisiejszego dnia, kiedy zacnie urodzonego J[ego]
M[oœci] P[ana] B[artnickiego] w grób zanosiemy – któremu
przy nadgrodzie wszelkich jego przystojnych czynów wieczne
w niebie cnocie i pobo¿noœci jego zostaje domicilium, a tu zaœ
na ziemi superstes fam ¿ycia i spraw jego, osobliwie ku pomno¿eniu
chwa³y Bo¿ej, d³ugo pamiêtnej nie zaniecha podaæ
posteritati – a przecie przy takiej s³awie z urodzenia, przy takiej
pociesze pobo¿nych i zacnych jego postêpków, zeœcie jego
nie mo¿e byæ, jeno ¿a³osnym serdeczny skrytoœci wzru-
94

55
60
65
70
75
80
85
szeniem. Niechby jeno wprzód mog³o choæ samo tylko ¿a³osne
ser pozosta³ej ma³¿onki przy jej nieutulonym i ustawicznym
p³aczu dotknienie swe i ¿al opowiedzieæ, pewnie byœmy
pe³ne ¿alu, pe³ne lamentu, pe³ne narzekania uszy odnieœli.
Aczci s³usznie, kiedy to dziœ w ¿a³osnej procesyji ostatnie cienie
pociech swoich w dó³ zanios³a, i wierzê temu, i¿ choæby one
niepamiêci zdroje do tego czasu doprawdy p³ynê³y, o których
tak pogañstwo baja³o, i¿ kto siê z nich napi³, wszytkiego
frasunku zapomnia³, wierzê, ¿e by dziœ ¿alu i frasunku Jej
M[oœ]ci nie zala³y, bo i temu wierzê, i¿ tak mi³emu ma³¿onkowi
nie tak w ziemi, jako w sercu swym grobu pozwoli³a. ¯a³oœni
s¹ nieomylnie i wszyscy Ich M[oœciowie] tak pokrewnoœci¹
zwi¹zani, jako i obc¹ przyjaŸni¹ zjednoczeni. ¯a³osna jednym
s³owem ca³a do pogrzebu zgromadzona frequentia, kiedy to
niektórzy brata, niektórzy stryja, niektórzy wuja, niektórzy
szwagra, a wszyscy oraz mi³ego ¿a³ujemy p[rzyjacie]la.
Aleæ on ju¿ tego i po mi³ej ma³¿once, i po wszytkich nie potrzebuje;
pewnie z grobu zakonnego œmie zawo³aæ: „nemo me
lachrimis decoret, nec funera flendo faxit”. Boæ siê to tylko ci
cudzymi okupuj¹ ³zami, którzy albo straconego marnie wieku
d³ugów wyp³aciæ inaczej nie mog¹, albo w tak dalek¹ drogê
dostatecznej sobie z pobo¿nych ucznków nie przygotowali
prowizyji, ale œ[wiêtej] p[amiêci] M[oœci] P[an] B[artnicki] tak
wiek swój i w wierze œwiêtej, i w us³udze R[zeczypospolitej],
i w pozyskaniu przyjaŸni ludzkiej prowadzi³, ¿e z sprawiedliwego
potu czo³a swego wieczny na o³tarzu Pañskim obrok duszy
swej zostawiwszy, mi³¹ ma³¿onkê warownym opatrzeniem
praw jej ubezpieczon¹, opiekunami dobrymi opatrzon¹ po¿egnawszy,
bli¿szym krewnym swym z tej¿e pracy swej zacnych
beneficia udzieliwszy, synów sobie w zakonie œ[wiêtym] in
omnem posteritatem duraturos narodziwszy – tak siê porz¹nnie
w tê dalek¹ drogê wyprawi³, ¿e bezpiecznie o tym viaticum
zaszed³ do nieba. Poniewa¿ go tant pietatis tituli
w grób zaprowadzi³y, z którego ostateczn¹ i ¿a³osnej ma³¿once,
i wszystkim wobec daj¹c waletê, ukazuje nam, i¿ szczê-
95

90
95
100
105
110
115
œliwie swoje mortalia clausit, ¿e ju¿ po tak niepewnym na
tym œwiecie ¿yciu pewny a wieczny pokój odnosi. Tak szczêœliwy
pokój, ¿e ju¿ w nim rozkoszy œwiatowych nie pragnie 89 ,
z szczêœciem siê przed zawisn¹ inwidyj¹ nie kryje, z³oœliwych
siê jêzyków, cudze sprawy przewrotnie szacuj¹cych, nie lêka.
Zgo³a ta stan¹³, gdzie od wszytkich niedoskona³oœci aeviternam
otrzyma³ vacationem i j weso³ym okiem patrza
na tragedie ¿ycia naszego i despicit humanarum reru[m] ludibria,
ciesz¹c siê i z tego, ¿e i tu zbiór swój tak gruntownie
w ja³mu¿nê Pa[nu] Bogu na o³tarz po³o¿y³, i¿ go i najbystrzy
dowcip zdj¹æ nie doka¿e 90 , i tam wieczystoœæ za doczesnoœæ
osi¹gn¹³.
I teæ s¹ rzeczy, które i ¿a³osn ma³¿onkê, i ka¿dego
a lachrimis do pociechy i pobo¿noœci et ad imitatione[m] czynów
jego poci¹gaæ maj¹, jako niegdy ks¿ê ateñskie Temistoklesa
zwyciêstwo Miltiadesowe nad barbari w Maratonie
otrzymane do dzielnych postêpków wzbudza³o tak dalece,
¿e te¿ czasem nie dosypia³, mówi¹c: „non sinit me dormire et
torpescere Miltiadis tropheum”. Tak wierzam, i¿ nie chrzeœcijañskie
serce, które by tego, co on da³ Bogu, zajrza³o; raczej
pobo¿nym duszom i œ[wiêtej] p[amiêci] pietas jego nie dopuœci,
myœl¹c jakoby j¹ eius exemplo Panu Bogu wyrdzali.
A ¿eœcie W[aszmoœæ] P[anowie] i teraz zmar³emu chrzeœcijañsk¹
pobo¿noœæ oœwiadczyli do grobu go zaprowadziwszy, nie
zgaœnie za to przed Panem Bogiem w niebie zap³ata, nie zgaœnie
w sercu Jej M[oœ]ci P[ani] B[artnickiej] pami¹tka tej
uczynnoœci, za któr¹ przez miê podziêkowawszy, na chleb swój
prosi. St[anis³aw] Sarbiewski.
89
Nota autorska na marginesie: „N[ota] b[ene]”.
90
Nota autorska na marginesie: „N[ota] b[ene] bo œmieli”.

Stanis³aw Sarbiewski: mowa na
pogrzebie pani Wereszczyñskiej
Mowa w Grabowcu na pogrzebie Jej M[o]œci Pani Wereszczyñski
z domu Sierakows
1
5
10
15
Dop³aci³a zacna matrona w oczach naszych d³ugu ostatniego.
Ale tylko¿ generalny d³ug œmiertelnoœci, na nas wszytkich
wywo³any (hominem Deus paravit ad humana) zap³aciwszy,
inszych swoich oblig nie zap³a, œmiertelnoœci¹ zara-
¿ona zniknê³a Nie. Odda³a wprzód zacnej swej familii wedle
p³ci swej przyzwoite cnoty, i z nich s³awê i ozdobê, doskona-
³ym lubo bia³og³owskim rozeznawszy rozs¹dkiem, ¿e kto jest
genere, ten powinien byæ i virtute venerabilis. Odda³a Rodzicom
przyrodzon¹ mi³oœæ, przy s³usznej za urodzenie, wychowanie,
æwiczenie, wydanie i inne dobrodziejstwa wdziêcznoœci,
pomni¹c, ¿e prima naturae lex est, amare parentes. Odda³a
Ich M[oœ]ciom Panom Braci powinne chêci i wzajemne ¿yczliwoœci,
to zawsze przed oczema maj¹c, ¿e tych unq[uam] et idem
amor byæ ma, których unq[uam] et idem genuit Venus[]. Odda-
³a Ich M[oœciom] Paniom Siostrom przyk³ad obyczajów, w panieñstwie
¿yj¹c – panieñskich, w ma³¿eñstwie – ma³¿eñskich,
wiedz¹c, ¿e ka¿dy recte fovere recte foviendo docet – i tak i natu,
i exemplo by³a maior. Odda³a Prz[yjacio]³om sowite przyjaŸni
dobroczynnoœci, mi³e ¿yczliwoœci i chêci exercitia, to zawsze
7 Ossoliñski...
97

20
25
30
35
40
45
50
55
w sercu i w pamiêci maj¹c, ¿e magnus thesaurus est amicus
magna servandus cura, magno si pereat lugendoq[ue] fletu.
Odda³a potrzebuj¹cym, odda³a koœcio³om, szpitalom, ubogim
hojne szczodrobliwoœci, ten chc¹c mieæ za swój w³asny tytu³:
benedict[us] ille homo, ex cuius domo non exit pauper sine
dono. Odda³a wierze œ[wiêtej] sacrosancte zachowany zakon
i przykazania, chc¹c w tej ¿ycia œmiertelnoœci na nieœmiertelnoœæ
zarobiæ. Homo immortalis est qui Deo et legi eius oboedit.
Odda³a dziatkom wychowanie i æwiczenie, bo wiedzia³a,
i¿ non satis est rodzicom genuisse filios et filias, potrzeba ich
vivendo vivere, moriendo mori erudire, i tak im ukaza³a quibus
gradibus do cnót et ad aeternitatem itur. Odda³a socio vitae
et thori, namilszemu ma³¿onkowi swemu cale dotrzymanej
wiary, mi³oœci i pos³uszeñstwa przysiêg³ego niezgwa³cone
œluby, a sufficit jest uxori fidei et obsequii gloria. Odda³a niebu
ozdobn¹ œwiêtych cnót klejnotami duszê, wiedz¹c, ¿e
w szlachetnym stanie ten jest najszlachetniejszy, kto najbli¿-
szy nieba; ten najbli¿szy nieba, kto najbli¿szy cnót; ten najbli¿szy
cnót, kto najdalszy od wystêpków. Homo Deo proximus
qui sceleris purus. Odda³a na ostatek teraz przez nas w d³ug¹
nader posesyj¹ ziemi to, co ziemi oddaæ by³a powinna, mówi¹c:
„claudite mortalia cu[m] profundibus terrae”.
Tak wiele pooddawawszy, toæ podobno tam z sob¹ nic nie
wziê³a i go³ot¹ z œwiata zesz³a Nie. Wziê³a i ona wzajemne
od zacnych rodziców tak z zacnego urodzeni, jako i z przystojnie
danego æwiczenia s³awê i ozdobê. Wziê³a nadgrodê urodzenia
i c, kiedy zacnemu cz³[owi]eku ma³¿eñskim oddana
by³a w do¿ywotnie towarzystwo œlubem i t quem
maritum fecit, u tego¿ animo, forma, dote, amorem merebat.
Wziê³a za to codzienne weso³ych minut, godzin w tym zacnym
towarzystwie z b³ogos³awionego pomieszkania ukontentowanie.
Wziê³a nader mi³e, nad wszytkie pociechy milsze, potomstw
swego widzenie. Wziê³a z progresów potomstwa tego¿
¿yczliwe co raz od przy[jació]³ winszowania. Wziê³a od
tych¿e przy[jació]³ wzajemnie dotrzymanej cale przyjaŸni chêci.
Wziê³a nieomylnie zas³ug swych od P[ana] Boga nieosza-
98

60
65
70
75
80
85
cowane skarby. Wziê³a, a to od ma³¿onka swego, honorem pie
defunctae coniugi paratissimum. Wziê³a od braci, sióstr, ale osobliwie
od dziatek swych powinne ³zy, przy tym smêtnym nadzieje
swej po Bogu pierwszej pogrzebie. Bierze, a to od nas
wszytkich, nieomylne po¿a³owanie, którzy wiemy, ¿e amicorum
manes etiam et umbra felicissima.
Aleæ nie tylko tak bogatego skarbu darów Boskich szafark¹
by³a, ¿e i odda³a, co komu powinna i z sob¹ wziê³a, co by³o
na tak dalek¹ peregrynati¹ wzi¹æ potrzebna, ale jeszcze i po
sobie zostawi³a. Zostawi³a w sercu mi³ego ma³¿onka dulcem
record[atio]nem towarzystwa œ[wiêtego], boæ i post fata, s³usznie
jedno u drugiego praeviis[] memoriae frustrari nie mamy.
Zostawi³a mu powinny ¿al, bo sine dolor non pereunt quae
cum amore posessa sunt. Jednak wspomni, ¿e tylko feminis
lugere honestum est, viris autem meminisse. Zostawi³a ona nie
³zy, którymi insi ¿ale lecz¹, ale zostawi³a w nadgrodê odeœcia
swego w oczach mi³ego ma³¿onka zacne potomstwo, z których
siê zawsze szczêœliwych powodzeñ weso³ej fortuny id¹cych losem
cieszyæ bêdzie progresów. Zostawi³a mu tê nadziejê: videbis
subolem sponsam et mearum virtutum exercitum exemplis.
Zostawi³a dziatkom æwiczenie i b³ogos³awieñstwo, zostawiwszy
i to im na pociechê: hoc solatium vestrum esto, inter caelites
matrem habere. Zostawi³a W[aszym] M[oœciom] Panom Braci
i Siostrom powinne po sobie ³zy i ¿al, to w nadgrodê zostawiwszy:
rem vobis casus eripuit, usum reliquit. Zostawi³a nam
wszytkim ostatnie vale. To na pociechê i przyk³ad zostawiwszy,
i¿ tak szczêœliwie mortalia clausit, ¿e sama, po tak ciê¿-
kiej œwiata tego robocie, wielki a wieczny pokój odnosi, i toæ
jest, co nas wszytkich a lachrimis do pociechy i tylko ad recorda[tion]em
zgubionego p[rzyjacie]la poci¹ga etc.etc.
7*

KOMENTARZ EDYTORSKI
Znaki i skróty przyjête w edycji
1. Znaki edytorskie, skróty w transkrypcji i komentarzach:
< > – nawiasy k¹towe w tekœcie mowy wskazuj¹ na ingerencje
wydawcy, nie oznaczono zmian w tekœcie przekazu
podstawowego dokonanych na podstawie pozosta³ych
przekazów
[ ] – nawiasy kwadratowe sygnalizuj¹ dokonane przez
wydawcê rozwi¹zania abrewiacji
[] – tak oznaczono wyrazy, których odczytanie budzi w¹tpliwoœci
wydawcy
g – transkrypcja
[b³.] – lekcja uznana przez wydawcê za b³êdn¹
marg. – marginalium
popr. wyd. – poprawka wydawcy
2. Skróty najczêœciej cytowanych opracowañ:
NKPP – Nowa ksiêga przys³ów i wyra¿eñ przys³owiowych polskich.
Red. J. Krzy¿anowski. Warszawa 1969–1978.
PSB – Polski s³ownik biograficzny (w nawiasie podano autora
has³a, tom i stronê)
UCiN – Urzêdnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku.
Spisy. Red. A. G¹siorowski. Kórnik 1992.
101

3. Skróty nazw bibliotek i zbiorów:
AGAD – Archiwum G³ówne Akt Dawnych
AHWil – Archiwum Historyczne w Wilnie
APP – Archiwum Publiczne Potockich
AR – Archiwum Radziwi³³ów
BCz – Biblioteka Czartoryskich
BJ – Biblioteka Jagielloñska
BK – Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku
BN – Biblioteka Narodowa
BOss – Biblioteka Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich we
Wroc³awiu
BOss Lw – Biblioteka Ossolineum we Lwowie, dziœ w zbiorach
Lwowskiej Naukowej Biblioteki im. Wasyla Stefanyka
Akademii Nauk Ukrainy
BOZ – Biblioteka Ordynacji Zamojskiej
4. Odes³ania do Ÿróde³:
– cytaty biblijne za: Biblia to jest Ksiêgi Starego i Nowego Testamentu...
Prze³. J. Wu j e k. Kraków 1599.

Zasady transkrypcji
Podstawowe zasady transkrypcji tekstu pochodz¹ z zaleceñ
przedstawionych w projekcie Zasady wydawania tekstów staropolskich.
Wroc³aw 1955 dla edycji typu B. Przyjêto nastêpuj¹ce szczegó³owe
regu³y postêpowania:
t Mimo ogromnego znaczenia interpunkcji intonacyjno-retorycznej
w prozie oratorskiej, ze wzglêdu na rozmaitoœæ i niekonsekwencjê
zawartych w ró¿nych przekazach rozwi¹zañ, zdecydowano siê na
modernizacjê interpunkcji wed³ug zasad wspó³czesnych.
t Zachowano sta³¹ w oracjach pisowniê tytulatury wielk¹ liter¹, wynikaj¹c¹
z zasad grzecznoœciowych, np. J[ego] K[rólewska] M[oœæ],
J[ego] M[oœæ]. Majusku³¹ oddano te¿ zaimki i bezpoœrednie okreœlenia
odnosz¹ce siê do Osób Boskich i emocjonalnie motywowan¹
pisowniê wyrazu Ojczyzna.
t Pochylenie o transkrybowano zgodnie z ortografi¹ dzisiejsz¹, nie
zachowuj¹c wyj¹tkowo pojawiaj¹cej siê pisowni w pu³..., respektuj¹c
natomiast uzasadnione etymologicznie strony.
t Zmodernizowano pisowniê samog³osek nosowych, usuwaj¹c czêsto
wystêpuj¹c¹ w mowach S. Sarbiewskiego wtórn¹ nosowoœæ, np.
wzajêmne, i asynchroniczn¹ wymowê nosówek w oracjach Z. Koniecpolskiego,
np. ostatniamgostatni¹.
t Nie zachowano pojawiaj¹cego siê niekonsekwentnie e podwy¿-
szonego do i(y) w koñcówkach dope³niacza, celownika i miejscownika
liczby pojedynczej rodzaju ¿eñskiego odmiany przymiotnikowej
103

(np. WereszczyñskigWereszczyñskiej, jednygjednej) i stopnia wy¿-
szego przys³ówków (najd³u¿ygnajd³u¿ej).
t Nie zachowano w przekazach z drugiej rêki ani w autografie Sarbiewskiego
stosowanego niekonsekwentnie rozszerzenia i, y >– e, np.
w narzêdniku i miejscowniku r. m. i r. n.: cudzemigcudzymi, warownemgwarownym.
t Pozostawiono stale wystêpuj¹ce formy: bohatyr, szczyroœæ.
t Zachowano uproszczenie grupy spó³g³oskowej: porz¹nnie.
t Zmodernizowano zapis g³osek i, j, y, w s³owach obcego pochodzenia
rozszerzaj¹c i, y, np. inwidyja, legacyja, procesyja, jednoczeœnie
zachowuj¹c sygnalizuj¹cy jeszcze obce pochodzenie przyrostek
-tia, np. konkurentia (-ii) oraz formy familia, -ii i familija, -ej.
t Usuniêto wystêpuj¹c¹ w wyrazach obcego pochodzenia wzd³u¿on¹
artykulacjê spó³g³osek, np. affektgafekt, posessyjagposesyja.
t Pozostawiono bez zmian oboczne grupy spó³g³oskowe: dojŸra³oœci/dojrza³¹.
t Zachowano dawne koñcówki fleksyjne r. ¿. biernika: swojê, pustyni¹;
dope³niacza: paniej, nadzieje; wariantywn¹, star¹ i now¹:
krwie/krwi. Tak¿e archaiczn¹ koñcówkê celownika r. m.: cz³owieku
i w odmianie przymiotnikowo-zaimkowej koñcówki mianownika:
naszy, najciekawszy.
t Pozostawiono bez zmian dawne przyrostki czasowników, np. zostawuje,
wystawuj¹ siê, wprawuje.
t W zakresie obocznoœci spó³g³osek dŸwiêcznych i bezdŸwiêcznych
transkrybowano je wed³ug dzisiejszej pisowni, np. bespieczeñstwo
gbezpieczeñstwo, zciœnionygœciœniony, tak¿e w czêstych przypadkach
udŸwiêcznienia miêdzywyrazowego, np. bydŸ mog³ogbyæ mog³o.
t Wprowadzono zmodernizowany zapis miêkkoœci g³osek, np. w³aœnie.
t W przypadku wzmacniaj¹cej pisowni z j zdecydowano siê pozostawiæ
obok form dzisiejszych, tak¿e dawne formy czasownika,
np. zeœcie. Pozostawiono równie¿ archaiczn¹ formê fleksyjn¹: miece.
t Respektowano wariantywnoœæ koñcówki 1 os. l. mn. czasu teraŸniejszego
-m/-my: mo¿em/miewamy; pozostawiono wahania w za-
104

kresie u¿ycia form czasownikowych, np. 1 os. l. mn.: wykroczemy
gwykroczymy.
t Pozostawiono dawn¹, prost¹ formê przymiotnika w funkcji
orzecznika: praw, niepraw.
t Nie modernizowano dawnej formy imies³owu przys³ówkowego
uprzedniego, np. wyszedszy; a tak¿e utworzonego od dawnej formy
imies³owu: s³ychany.
t Zachowano wariantywne postaci: biernika zaimków osobowych
zaimka: miê/mnie, spójnika abo/albo, zaimka wszytcy/wszyscy.
t Respektowano archaiczne formy morfologiczne, np. zawisna, ozywaj¹c
siê, potkaæ/potykaæ, sumnienie, spólnie, nadgroda, wszytko.
t Zmodernizowano pisowniê ³¹czn¹ i rozdzieln¹, tak¿e w zakresie
pisowni partyku³ i ruchomej koñcówki fleksyjnej.
t Zastosowano wspó³czeœnie przyjête zasady ortografii wyrazów
³aciñskich.

Opis Ÿróde³
Mowy z pogrzebu Stanis³awa Cikowskiego
Wydaj¹c tekst mowy Ossoliñskiego na pogrzebie Cikowskiego,
edytor dysponowa³ dwunastoma pe³nymi jej przekazami, natomiast
w odniesieniu do odpowiedzi Moskorzowskiego – dziesiêcioma. Poniewa¿
w tych dziesiêciu wypadkach obie mowy wystêpuj¹ razem,
w sta³ym uk³adzie: oracja Ossoliñskiego i respons Moskorzowskiego,
zostan¹ one scharakteryzowane wspólnie.
G – rêkopis BN BOZ 823:
Mowa Jego M[oœ]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego natenczas
koronnego na pogrzebie Jego M[oœ]ci Pana Stanis³awa Cikowskiego,
podkomorzyca krakowskiego we Brniu, k. 205–206 v.
Na tê mowê Jego M[oœ]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, Jego
M[oœ]ci Pana Andrzeja Moskorzowskiego ex tempore respons,
k. 206–209.
Rêkopis w g³ównej czêœci, do której nale¿¹ obydwie oracje, pisany
jedn¹ rêk¹, wydzielone mowy na sejmach i sejmikach, mowy
weselne i mowy pogrzebowe. PóŸniej manuskrypt by³ w³asnoœci¹
Bart³omieja Siemichowskiego, przedstawiciela ariañskiej rodziny
z sandomierskiego, który na wolnych kartach wpisa³ w³asne mowy.
Dalsze uzupe³nienia ró¿nymi rêkami z drugiej po³owy XVII w. (por.
Katalog..., T. 2, s. 128–137, o mowach Bart³omieja Siemichowskiego
pisze Ma³gorzata T rêbska: Od konkurów do zrêkowin...,
s. 71–74). Mowy z pogrzebu Cikowskiego znalaz³y siê w rêkopisie
106

wraz z du¿ym zespo³em innych mów pogrzebowych (a w pozosta-
³ych czêœciach tak¿e weselnych i sejmikowych) Moskorzowskiego.
Dla ustalenia pokrewieñstwa z kolejnym rêkopisem wa¿ny jest
uk³ad towarzysz¹cych im oracji pogrzebowych, który przedstawia
siê nastêpuj¹co:
Zestawienie 1
Rkps BN BOZ 823 [G]
Krzysztof Radziwi³³ na pogrzebie
Jana Albrychta Radziwi³³a [1626]
Jakub Sobieski na pogrzebie Anny
Ostrogskiej [1636]
J. Sobieski na pogrzebie Krzysztofa
Zbaraskiego [1627]
J. Ossoliñski na pogrzebie S. Cikowskiego
A. Moskorzowski odpowiedŸ na pogrzebie
S. Cikowskiego [1631]
J. Sobieski na pogrzebie Jerzego
Zbaraskiego [1631]
A. Moskorzowski na pogrzebie Anny
Dembiñskiej [1637]
A. Moskorzowski fragm.
J. Sobieski na pogrzebie Jana Karola
Chodkiewicza [1621]
Andrzej Wiszowaty na pogrzebie
Jana Sternackiego, studenta rakowskiego
[1637]
A. Moskorzowski na pogrzebie Doroty
Sienieñskiej [1630]
Rkps AHWil F. 1135, op. 2/46 [H]
Krzysztof Radziwi³³ na pogrzebie
Jana Albrychta Radziwi³³a [1626]
Jakub Sobieski na pogrzebie Anny
Ostrogskiej [1636]
J. Sobieski na pogrzebie Krzysztofa
Zbaraskiego [1627]
Krzysztof Radziwi³³ na pogrzebie
Miko³ajowej Kiszczyny [1636]
J. Ossoliñski na pogrzebie S. Cikowskiego
[1631]
A. Moskorzowski odpowiedŸ na pogrzebie
S. Cikowskiego [1631]
J. Sobieski na pogrzebie J. Zbaraskiego
A. Moskorzowski na pogrzebie Anny
Dembiñskiej [1637]
J. Sobieski na pogrzebie Jana Karola
Chodkiewicza [1621]
A. Moskorzowski na pogrzebie Doroty
Sienieñskiej [1630]
–
H – rêkopis AHWil F. 1135 op. 2/46
Mowa Jego M[oœ]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego natenczas
Koronnego na pogrzebie Jego M[oœ]ci Pana Stanis³awa Cikowskiego,
podkomorzyca krakowskiego we Brniu, k. 311–312.
107

Na tê mowê Jego M[oœ]ci Pana Ossoliñskiego Jego M[oœ]ci Pana
Andrzeja Moskorzowskiego ex tempore respons, k. 312 v.–314.
Na k. 1 tytu³: Ksiêga mowy na sejmach, weselach i pogrzebach
miane w sobie zamykaj¹ca, do których listy ró¿ne, epitafia i fraszki
wierszem pisane s¹ przydane. Pisa³ Samuel Damianowicz
a[nno]. 1645. Brak pocz¹tkowych kart, wed³ug starej paginacji
zaczyna siê od s. 7. Do k. 96 v. mowy polityczne (wplecione kilka
wierszy politycznych i okolicznoœciowych zwi¹zanych z wydarzeniami),
dalej rêka pierwsza dokona³a rozplanowania ca³oœci: Listy
niektóre do ró¿nych pisane osób i pani¹t zacnych, od k. 208 Mowy
weselne, na k. 301–379: Mowy pogrzebowe. Tylko na wolnych kartach
pojawiaj¹ siê póŸniejsze wpisy ró¿nymi rêkami, ale na ogó³
respektuj¹ce ten podzia³. Rêkopis zawiera liczne mowy Andrzeja
Moskorzowskiego i innych przedstawicieli œrodowiska ariañskiego.
Jak wynika z zestawienia 1, istnieje du¿e prawdopodobieñstwo
wspólnego Ÿród³a dla obydwu rêkopisów w czêœciach stanowi¹cych
antologiê oratorsk¹.
I – rêkopis BK 1195:
Mowa J[ego]m[oœ]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego koronnego
na pogrzebie J[ego]m[oœ]ci Pana Stanis³awa Cikowskiego,
podkomorzyca krakowskiego we Brniu 1631, k. 175–175 v.
Na tê mowê J[ego]m[oœ]ci Pana podstolego (przy pogrzebie
J[ego]m[oœ]ci Pana Cikowskiego) J[ego]m[oœ]ci Pana Andrzeja
Moskorzowskiego ex tempore respons tam¿e we Brniu, k. 176–177 v.
Kopiariusz, spisany jedn¹ rêk¹ po 1713 r., zawiera pisma polityczne,
prywatne, literaria zwi¹zane z otoczeniem Krzysztofa Radziwi³³a
(charakterystyka rêkopisu R. Grzeœkowiak [Opis Ÿróde³]
w: K. Twardowski: Lekcyje Kupidynowe. Warszawa 1997,
BPS 7, s. 38). Uporz¹dkowanie oracji w tym rêkopisie nie zosta³o
zasygnalizowane jak w poprzednich, ale i tak widoczny jest uk³ad:
mowy polityczne, weselne i pogrzebowe. Wiêkszoœæ mów pogrzebowych
znana jest z rêkopisów G i H.
J – rêkopis BOss 3563 II
Mowa Jego M[oœ]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego natenczas
koronnego na pogrzebie J[ego] M[oœ]ci Pana Stanis³awa Cikowskiego,
podkomorzyca krakowskiego we Brniu, k. 125–125 v.
108

Ryc. 7. Karta tytu³owa Ksiêgi mów na sejmach, weselach i pogrzebach...,
rkps Pañstwowego Archiwum Historycznego w Wilnie, F. 1135 op. 2/46.
109

Na tê mowê J[ego] M[oœ]ci Pana podstolego na pogrzebie Jego
M[oœ]ci Pana Cikowskiego J[ego] M[oœ]ci Pana Andrzeja Moskorzowskiego
ex tempore respons, k. 125 v.–127.
Manuskrypt liczy 338 k., spisany w XVII w., bez tytu³u. Pochodzi
z archiwum Mniszchów, na k. 1 podpis „Joseph Comte de Mniszech”.
Na ponad 100 kartach zapisano mowy z pierwszej po³owy
XVII w. (osobno dopisane tylko dwie oracje z czasów Sobieskiego),
najpierw weselne, potem pogrzebowe, dopiero w kilku ostatnich
mowach nie respektowano tego porz¹dku. Wszystkie mowy odzwierciedlaj¹
pierwotne uporz¹dkowanie znane z G i H, czêœciowo
z J. Liczne mowy zwi¹zane ze œrodowiskiem arian: oprócz Andrzeja
Moskorzowskiego, tak¿e Jana Moskorzowskiego, Samuela
Przypkowskiego.
K – rêkopis BOss 4502 II
Mowa Jego M[o]œci Pana podstolego koronnego na pogrzebie
Jego M[o]œci Pana Cikowskiego we Brniu, k. 115 v.–116 v.
Respons na tê mowê Jego M[o]œci Pana Andrzeja Moskorzowskiego,
k. 116 v.–118 v.
Manuskrypt licz¹cy 218 k. Na k. 2: Actus ceremoniales przy zalotach,
weselach i pogrzebach, ca³y sposób odprawowania ich.
Z ró¿nych aktów elaborate zebrane. Jedn¹ rêk¹ notowane konsekwentnie
wzory mów weselnych, wœród których autentyczne oracje,
m.in. Moskorzowskiego, od k. 105 mowy pogrzebowe, ale na
kartach pozostawionych wpisy inn¹ rêk¹ burz¹ ten porz¹dek. Oracje
nie przekraczaj¹ cezury po³owy XVII w. Wiêkszoœæ mów pogrzebowych
znana z G, H, I oraz J.
L – rêkopis BOss Lw 196 II
Mowa Jego M[o]œci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego natenczas
koronnego na pogrzebie Jego M[o]œci Pana Stanis³awa Cikowskiego,
podkomorzyca krakowskiego we Brniu, k. 53–53 v.
Na tê mowê Jego M[o]œci Pana podstolego Jego M[o]œci Pana
Andrzeja Moskorzowskiego ex tempore respons, k. 53 v.–55.
Kodeks papierowy, pisany kilku rêkami w XVII w., fol., k. 281.
Zawiera literaria, mowy i materia³y polityczne, spisane ró¿nymi rêkami
a¿ do czasów Sobieskiego. Na k. 52 tytu³: Mowy aktom pogrzebowym
s³u¿¹ce – pochodz¹ one z pierwszej po³owy XVII w.,
110

fragment jest przez swój uk³ad pokrewny K. Dziewiêæ mów pogrzebowych,
ró¿nego autorstwa, zosta³o przepisanych w takim samym
porz¹dku, ale z pominiêciem oracji Moskorzowskiego (por. zestawienie
2).
Zestawienie 2
Rkps BOss 3563 [K]
J. Ossoliñski na pogrzebie S. Cikowskiego
A. Moskorzowski odpowiedŸ na pogrzebie
S. Cikowskiego
J. Sobieski na pogrzebie S. ¯ó³kiewskiego
K. Radziwi³³ na pogrzebie J.A. Radziwi³³a
J. Sobieski na pogrzebie J. Zbaraskiego
A. Moskorzowski na pogrzebie
A. Dembiñskiej
K. Radziwi³³ na pogrzebie Miko³ajowej
Kiszczyny
A. Moskorzowski na pogrzebie
D. Sienieñskiej
J. Sobieski na pogrzebie A. Ostrogskiej
S. Pac na pogrzebie biskupa E. Wo-
³owicza
A. Moskorzowski na pogrzebie
J. Chrz¹stowskiej
J. Sobieski na pogrzebie J.K. Chodkiewicza
J. Ossoliñski na pogrzebie biskupa
Szyszkowskiego
–
Rkps BOss 196 [L]
J. Ossoliñski na pogrzebie S. Cikowskiego
A. Moskorzowski odpowiedŸ na pogrzebie
S. Cikowskiego
J. Sobieski na pogrzebie S. ¯ó³kiewskiego
K. Radziwi³³ na pogrzebie J.A. Radziwi³³a
J. Sobieski na pogrzebie J. Zbaraskiego
–
K. Radziwi³³ na pogrzebie Miko³ajowej
Kiszczyny
–
J. Sobieski na pogrzebie A. Ostrogskiej
S. Pac na pogrzebie biskupa E. Wo-
³owicza
–
J. Sobieski na pogrzebie J.K. Chodkiewicza
J. Sobieski na wyprowadzeniu cia³a
S. Têczyñskiego
K. Zbaraski na pogrzebie marsza³kowej
litewskiej
111

M – rêkopis BOss 207
Mowa Jego M[oœ]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego koronnego
na pogrzebie Jego M[oœ]ci Pana Stanis³awa Cikowskigo,
k. 355–356.
Replika na tê mowê Jego M[oœ]ci Pana Andrzeja Moskorzowskiego,
k. 356–357 v.
Kodeks papierowy, pisany ró¿nymi rêkami w pierwszej po³owie
XVII w. fol., k. 367. Na ok³adce nota proweniencyjna: Possesor huius
libri Andreas Casimirus Rzeczycki, thesaurarius Podlachiae.
Brak pocz¹tku, liczne mowy, których uk³ad odzwierciedla podzia³
na polityczne, weselne i pogrzebowe. Karty puste póŸniej uzupe³niane.
W pierwszej czêœci wyró¿nia siê du¿y blok przemówieñ Feliksa
Kryskiego, w drugiej – konsekwentnie zacierane okolicznoœci
wyg³oszenia.
N – rêkopis BOss Lw 240
Mowa J[ego] M[oœci] Pana Jerzego z Têczyna Ossoliñskiego, natenczas
podstolego koronnego na pogrzebie Pana Stanis³awa Cikowskiego,
podkomorzyca krakowskiego we Brniu miana, który
urodziwszy siê z ojca i z matki katolików, fide[m] do sekty ariañskiej
desciverit, k. 1 v.–52.
Na te mowê J[ego] M[oœci] Pana podstolego Pana Andrzeja Moskorzowskiego,
cz³eka sekty ariañskiej ex tempore respons.
Manuskrypt pisany ró¿nymi rêkami w XVII i XVIII w. Notka
na k. 97: „Ta mowa jest Pana Krzysztofa Grzymu³towskiego, teraŸniejszego
kasztelana poznañskiego [...]” odnosi powstanie czêœci
zapisów do lat 1656–1677. Mowy z XVII w. do lat szeœædziesi¹tych
w ca³ym rêkopisie, rozdzielane listami i innymi materia³ami
publicznymi.
O – rêkopis BOss Lw 231 II
Mowa J[ego] M[oœci] P[ana] Jerzego Ossoliñskie[go] podkanclerzego
[skreœlenie i poprawka rêk¹ drug¹: podstolego] koronne[go]
na pogrzebie J[ego] M[oœci] Pana Cikowskiego [dopisek rêk¹ drug¹:
„który urodziwszy z ojca i z matki katoliczki da³ siê do plugawej
sekty ariañskiej przewróciæ”], k. 54–54 v.
Replika Jego M[oœci] P[ana] Moskorzowskiego na mowê Jego
M[oœci] Pana podkanclerzego koronnego [poprawki i skreœlenia
112

êk¹ drug¹ do postaci: Respons Moskorzowskiego na tê mowê], k.
54 v.–56 v.
Na k.4 nota proweniencyjna: „Bibliotheca Ill[ustrimi] M[agnifi]ci
Michaelis Ossolinski castellani czechoviensis”. Manuskrypt
zawiera liczne mowy autentyczne, g³ównie sejmowe z czasów W³adys³awa
IV, przemieszane z innymi materia³ami o charakterze publicznym.
Jak wskazuje tytulatura Ossoliñskiego, mowy z pogrzebu
Cikowskiego zapisane po 20 III 1638 r., kiedy otrzyma³ on nominacjê
na urz¹d podkanclerzego.
P – rêkopis AGAD APP 124
Mowa Jego M[o]œci Pana podstolego koronnego Jerzego z Têczyna
Ossoliñskiego na pogrzebie Jego M[oœ]ci Pana Stanis³awa Cikowskiego,
s. 167–168.
Respons na tê oracyj¹ J[ego] M[oœci] P[ana] Andrzeja Moskorzowskiego,
s. 169–172.
Rêkopis opatrzony informacj¹ katalogow¹: Mowy i listy oraz wiersze
w materiach politycznych i retorycznych od r. 1622 d. 1695 przekopiowane.
Odpisy dokonane w XVIII w., mowy polityczne, pogrzebowe
i fragment wzornika weselnego przemieszane z materia³ami
historycznymi.
R – rêkopis BCz 1881
Mowa Jego M[oœ]ci P[ana] Jerzego Ossoliñskiego, podstolego koronnego
na pogrzebie Jego M[oœ]ci P[ana] Stanis³awa Cikowskiego
[dopisek: „Heretyka”], s. 96–97.
Poczynaj¹c od s. 25, na ponad 300 kolejnych zapisano mowy
wzorcowe i autentyczne z pierwszej po³owy XVII w. (póŸniej dopisana
mowa kanclerza Jerzego Dönhoffa). W trzech miejscach
zgrupowane mowy Jakuba Hennickiego, z którego postaci¹ móg³
byæ zwi¹zany kopiariusz.
S – rêkopis BOss 1427 I
Mowa J[ego]m[oœci] P[an]a Jerzego Ossoliñskiego, podstolego
k[oronneg]o na pogrzebie J[ego]m[oœci] P[ana] Stanis³awa Cikowskiego
heretyka, s. 159–164.
Kodeks pisany przewa¿nie jedn¹ rêk¹ w XVIII w. in quarto,
k. 876, s. 584. Na k. 1 tytu³: Mówca polski w ró¿nych materyjach.
Conventus Olescensis. Powsta³ w XVIII w., niemal 500 stron zaj-
8 Ossoliñski...
113

muj¹ mowy z pierwszej po³owy XVII w., najprawdopodobniej przez
odpisywanie z rêkopisu BCz 1881, co prócz zale¿noœci analizowanych
kopii potwierdza uk³ad przemów.
WyraŸne ju¿ poprzez sam uk³ad antologii oratorskiej pokrewieñstwo
przekazów G i H znajduje potwierdzenie w badaniu tekstu.
Ju¿ w drugim zdaniu pojawia siê istotny b³¹d ³¹cz¹cy obydwa
przekazy. W aluzji do obrazu Tymantesa zamiast prawid³owej lekcji
¯yczyliby sobie bez w¹tpienia tej zas³ony... wystêpuje najprawdopodobniej
spowodowany podobieñstwem graficznym i przyzwyczajeniem
do u¿ywania w pogrzebowym kontekœcie b³¹d: ¿a³osny. Natomiast
w opisie odwagi Cikowskich zamiast: widzia³a [...] oboja granica
w obu przekazach jest: widzia³a [...] oboje granica. Poza tym
obydwa przekazy daj¹ poprawne lekcje mowy Ossoliñskiego. Z kolei
w mowie Moskorzowskiego ³¹czy je pominiêcie: Wziêtoœæ zasiê
i mo¿noœæ [staro¿ytnej] familiej... Jednoczeœnie G pomija charakterystyczny
epitet: [skokotliwej] ambitiej, znany z H, co wyklucza
pochodzenie H od G. Brak dowodów tekstowych na sytuacjê
odwrotn¹, co sugeruje zale¿noœæ G od H. Jeœli jednak wzi¹æ pod
uwagê ca³y manuskrypt, okazuje siê, ¿e w G na kartach 217v.–
219 zapisano fragment mowy pogrzebowej Moskorzowskiego o incipicie:
Kamieñ nie serce..., którego brak w H, a znany jest z BK
1195 i BOss 207. Bardziej prawdopodobne jest wiêc istnienie tylko
wspólnego przodka, gdy¿ wydaje siê w¹tpliwe, by kopista G przepisa³
z H tylko mowê Moskorzowskiego, a w przypadku mowy Ossoliñskiego
wykorzysta³ inny przekaz.
Wspólny dla przekazów G i H b³¹d w aluzji do Tymantesowego
przedstawienia ofiary Ifigenii ³¹czy je równie¿ z I , jednak ani przy
traktowaniu obydwu mów ³¹cznie, ani w izolacji nie uda³o siê
uzgodniæ wspólnych lekcji rêkopisów tak, by jasno ukaza³y siê relacje
je ³¹cz¹ce. Przez obecnoœæ wspólnej lekcji odmêt przynosi zamiast
w odmêt wprawuje oraz wysokiej godnoœci zamiast osobnej
godnoœci przebija pokrewieñstwo przekazów K, O, P, a wyró¿niaj¹ca
lekcja ¿y³ na ojczystym imieniu (w miejsce mieniu) ³¹czy I z O.
Jednak oczywistoœæ niektórych b³êdów (np. pojawiaj¹ca siê w K, J,
O ró¿nica osoby: ¿yczy³by/¿yczy³bym w miejsce ¿yczyliby czy ³atwa
114

do uchwycenia przy popularnoœci egzemplum zamiana s³owa w aluzji)
mog³a powodowaæ proste ich usuniêcie (mo¿e tak w³aœnie sta-
³o siê w P). Hipoteza zale¿noœci rêkopisów, choæ mo¿liwa do skonstruowania
przy takich za³o¿eniach, mia³aby jednak niewielk¹
wartoœæ. Trzeba wiêc poprzestaæ na wskazaniu niew¹tpliwych zale¿noœci.
Jest ni¹ istnienie wspólnego przodka K i O, w których
powtarza siê pominiêcie: [principem stanu swego], a lekcje w³asne
wykluczaj¹ wzajemn¹ zale¿noœæ. Izolowane opuszczenia pozwalaj¹
te¿ wykluczyæ, by którykolwiek przekaz móg³ ponadto pochodziæ
od M: [w domu z dawna mo¿nym i ojczyŸnie znacznie zas³u¿onym],
P: [takich cnót, godnoœci, staro¿ytnoœci szlachcic] i ca³e zdanie o powierzeniu
cia³a zmar³ego ziemi, K: ca³e zdanie o trwa³oœci zas³ug
S. Cikowskiego ojca. W przygotowaniu tekstu ostatecznie zosta³y
pominiête przekazy: K, P, S. Poniewa¿ nie uda³o siê ustaliæ relacji
miêdzy przekazami, w komentarzu znalaz³y siê wszystkie odmienne
lekcje, z wykluczeniem oczywistych b³êdów (zachowano tylko
najwa¿niejsze, dokumentuj¹ce mo¿liwe zwi¹zki miêdzy przekazami)
i drobiazgów (np. zamiany spójnika, dublowania spójnika, inwersje,
oboczne formy gramatyczne). Aby zachowaæ jednoœæ podstawy
wydania, poszukiwano „przekazu podstawowego” wœród zawieraj¹cych
obydwie mowy. Ze wzglêdu na czas powstania i ograniczenie
lekcji w³asnych zdecydowano siê na przekaz H, mimo jego
oczywistych b³êdów, mo¿liwych jednak do usuniêcia wed³ug innych
przekazów. Zosta³o to poœwiadczone w komentarzu, bez oznaczania
w tekœcie g³ównym.
Mowa Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie biskupa
Marcina Szyszkowskiego
W przygotowaniu edycji wykorzystano 15 przekazów mowy
Ossoliñskiego na pogrzebie biskupa Szyszkowskiego. Ze wzglêdu
na popularnoœæ tekstu, na pewno nie s¹ to wszystkie zachowane
8*
115

przekazy, a jedynie te, które zosta³y odnalezione poœród odnotowanych
przez autorkê 6000 opisów rêkopiœmiennych przekazów
oracji, w tworzonej bazie Ÿród³owej staropolskiego oratorstwa
w rêkopisach od pocz¹tku XVII do po³owy XVIII w. Pomimo to okaza³o
siê mo¿liwe przedstawienie tradycji tekstu i na jej podstawie
dokonanie jego rekonstrukcji. Dowodzi ona, ¿e u pocz¹tku rêkopiœmiennej
tradycji mowy le¿y jeden przekaz. Mo¿na wiêc przypuszczaæ,
¿e pochodzi on od samego Ossoliñskiego. Nie sprawdzi³y siê
na tym przyk³adzie hipotezy dotycz¹ce mo¿liwoœci jednoczesnego pojawienia
siê ró¿nych Ÿróde³ powstania kopii oracji: przygotowanej
przez mówcê przed wyg³oszeniem, spisanej po ceremonii, a mo¿e
nawet notowanej przez uczestników. Oczywiœcie, nie mo¿na stwierdziæ,
która z tych sytuacji da³a pocz¹tek rêkopiœmiennym dziejom
oracji na pogrzebie Szyszkowskiego.
H – Przemowa na Pogrzebie Jego M[oœ]ci Ks[iêdza] Marcina
Szyszkowskiego, biskupa krakowskieo przez J[ego] M[oœci] P[ana]
Jerzego Ossoliñskiego k[anclerza] w[ielkiego] k[oronneg]o – rêkopis
Biblioteki Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich 3567 II, k.:
papierowy kodeks, 228 k., by³ kiedyœ w posiadaniu Józefa Mniszcha.
Przewa¿aj¹ca jego czêœæ zosta³a zapisana jedn¹ rêk¹, która
dokona³a te¿ rozplanowania ca³oœci, wydzielaj¹c w manuskrypcie
trzy czêœci, oddzielone nag³ówkami: k. 1: Mowy i wota, listy rozmaite
Jego M[oœci] Pana Jakuba Sobieskiego in anno 1646 na sejmach
i inszych publicznych aktach; k. 91; Mowy ró¿ne weselne
J[ego] M[oœci] P[ana] Jakuba Sobieskie[go] k. 161: Mowy wprzód
J[ego] M[oœci] P[ana] Jakuba Sobieskie[go] Jego M[oœci] Pana
krajczego koron[nego] potym w[ojewo]dy be³skie[go], na ostatek
kasztelana krakowskiego pogrzebowe. Podzia³ ten sta³ siê podstaw¹
uporz¹dkowania zapisów 72 mów Sobieskiego, których uk³ad
dowodzi pokrewieñstwa z rêkopisem Ossolineum 400 II (zob.
M. Bar³owska: Jakub Sobieski pamiêci wielkiego kawalera,
Bart³omieja Nowodworskiego. Szczecin 2006, s. LXXXVII–
XC). W poszczególnych czêœciach pozosta³y liczne wolne karty i to
na nich dokonano wpisów drug¹ rêk¹, notuj¹c np. diariusz konwokacji
1648 r., a tak¿e dopisuj¹c wyst¹pienia innych mówców
116

z po³owy XVII w., w tym mowê na pogrzebie biskupa Szyszkowskiego
(po 1643 r.).
I – Przemowa Jego M[oœ]ci P[an]a Jerzego Ossoliñskiego, podskarbiego
nadwornego koronnego na pogrzebie Ks[iêdza] Marcina
Szyszkowskiego, biskupa krakow[skiego] – rêkopis Biblioteki
Jagielloñskiej 2568, na k. 1: „Liber Stanisai Grabs[ki]”, 191 k. in
quarto, zapisany w XVII w. kilku rêkami. Zawiera liczne wzory
mów, g³ównie weselnych, tak¿e autentyczne mowy pogrzebowe
i polityczne z pierwszej po³owy XVII w.
J – Przemowa pogrzebowa Jego M[o]œci Pana Ossoliñskiego na
pogrzebie J[ego] M[oœci] Ksiêdza Marcina Szyszkowskiego, biskupa
krakowskiego – rêkopis BOss 3563 II, k. 148 v.–149 v., zachowany
fragment do s³ów: „[...] w nim bowiem jednym [...]”, opatrzony
informacj¹ kopisty: „cetera desiderunt”. Charakterystyka rêkopisu
por. s. 108–110.
K – Przemowa Pana Ossoliñskiego na pogrzebie Ks[iêdza] biskupa
krakow[skiego] Marcina Szyszkowskiego – rêkopis BN 6640
III, k. 282, powsta³ w domu Dobiñskich, pisany sukcesywnie w ci¹gu
XVII w. Liczne mowy, tak¿e zwi¹zane z rodzin¹ Dobiñskich,
w ca³ym rêkopisie (zob. Biblioteka Narodowa. Katalog rêkopisów.
T. 7. Red. K. Muszyñska. Warszawa 1969, s. 70–80).
L – Mowa Jego M[oœ]ci P[ana] Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie
Jego M[oœ]ci ksiêdza biskupa krakowskiego Szyszkowskiego –
rêkopis BCz 1881, s. 116–120, charakterystyka por. s. 113.
£ – Mowa na pogrzebie Ks[iê]dza biskupa krakowskiego przez
Jego M[oœci] Pana podstolego koronnego a[nn]o – rêkopis BOss Lw
231, k. 59–61, charakterystyka por. s. 112–113.
M – Mowa J[ego] M[oœci] P[an]a Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie
J[ego] M[oœci] Ks[iêdza] biskupa krak[owskiego] Szyszkowskiego
– rêkopis BOss 1427 I, por. s. 113–114.
N – Mowa J[ego] M[oœci] Pana Ossoliñskiego na pogrzebie
J[ego] M[oœci] Ksiêdza biskupa krakowskiego Szyszkowskiego – rêkopis
BK 1638, k. 116–116 v., spisany w XVII w. Zawiera fragment
mowy wpisany w dwu kolumnach: „etc. etc. nie dostawa ostatka”.
Ponad 120 pocz¹tkowych kart wype³niaj¹ mowy wzorcowe
i autentyczne z pierwszej po³owy XVII w.
117

O – Przemowa J[ego]m[oœci] Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstol[ego]
koron[nego] na pogrzebie Ks[iêdza] biskupa krak[owskiego]
Szyszkowskie[go] die 23 Mai – rêkopis BK 201, k. 372 v.–374 v.
Zygmunt Aleksander Koniecpolski: Zwierciad³o dzie³ rocznych.
Powsta³ przed 1659 r. (zob. Katalog rêkopisów staropolskich
Biblioteki Kórnickiej XVI–XVIII w. T. 1. Oprac. R. Marciniak,
M. Muszyñski, J. Wiesio³owski. Wroc³aw 1971, s. 481). Zaopatrzony
przez autora w rzeczowy regestr. Zawiera materia³y historyczne
i liczne mowy autentyczne, g³ównie polityczne, podporz¹dkowane
chronologicznemu uk³adowi ca³oœci. Przy tekœcie mowy
na pogrzebie Szyszkowskiego dwie noty na marginesie identyfikuj¹ce
postaci: Oborski, Zebrzydo[wski].
P – Tego¿ [Jerzego Ossoliñskiego] na pogrzebie J[ego] M[oœci]
P[ana] Marcina Szyszkowskiego, biskupa krakowskiego – drukowana
w: [antykwa:] MOWCA / POLSKI / [kursywa:] ALBO / Wielkich
Senatorow powag¹ y Oyczyst¹ / wymow¹ / Oratorow / [antykwa:]
SEYMOWE Y POGRZEBNE MOWY / Pod Imieniem y obron¹
/ [kursywa:] IASNIE WIELMOZNEGO I.M. Páná / [antykwa:]
PANA IANA / [kursywa:] Ná Z³oczewie y Zo³kwi / [antykwa:] SO-
BIESKIEGO. / [kursywa:] Mársza³ká y Hetmáná Wielkiego Koronnego,
/ Iaworowskiego, Stryiskiego, Gniewskiego, / Ká³uskiego
etc. etc. Stárosty. / [antykwa:] Do g³osnej wiekow potomnych pámiêci
podáne, / Tom Pierwszy. [kursywa:] Stárániem y Nak³ádem
[antykwa:] JANA PISARSKIEGO / [kursywa:] Bibliopole J. K. M.
/ W Roku Páñskim 1.6.6.8. [ozdobnik drukarski] / [antykwa:] W KA-
LISZU. / W Koleium Societatis JESU, s. 55–59 [egzemplarz Biblioteki
Gdañskiej PAN sygn. Dm 2637, mikrofilm BG/3215/01].
Tekst przedrukowany w czêœci pierwszej, pogrzebowej, po mowie
Ossoliñskiego na pogrzebie prymasa Jana Lipskiego. Przekaz
ma bardzo liczne lekcje w³asne i ubytki, pochodz¹ one na pewno
z niedoskona³ej kopii, któr¹ siê wydawca pos³ugiwa³, ale przynajmniej
niektóre mog¹ rodziæ podejrzenie, ¿e Pisarski stara³ siê poprawiaæ
tekst.
R – Mowa Jego M[oœ]ci Pana podstolego koronnego na pogrzebie
Jego M[oœ]ci Ks[iêdza] biskupa krakowskiego Szyszkowskie-
118

go – rêkopis BK 318, k. 240 v.–242 v. Kopiariusz bez pocz¹tku,
na koñcu, po ozdobniku data 1709. Liczne mowy, g³ównie polityczne
z pierwszej po³owy XVII w., na koñcu zespó³ kilku mów Gabriela
Silnickiego z czasów Jana Kazimierza.
S – Mowa na pogrzebie Ks[iêdza] Szyszkowskiego, biskupa krakowskiego
J[ego]m[oœ]ci Pana Ossoliñskiego – rkps BN BOZ 855,
k. 38–39. Rêkopis sk³ada siê z trzech czêœci, z czego najobszerniejsza
i najstarsza czêœæ druga pochodzi z pierwszej po³owy XVII w.,
znaczna czêœæ zawartych w niej materia³ów wywodzi siê z archiwum
radziwi³³owskiego (por. Katalog rêkopisów. Zbiory Biblioteki
Ordynacji Zamojskiej. T. 2. Oprac. B. Smoleñska przy wspó³.
K. Muszyñskiej. Warszawa, BN III, 1991, s. 161–176). Liczne
mowy wzorcowe i autentyczne przemieszane z listami, materia³ami
retorycznymi, politycznymi i literackimi.
T – Mowa na pogrzebie J[ego]m[o]œci ksiêdza Szyszkowskiego,
biskupa krakowskiego P[an]a Ossoliñskiego – rêkopis AGAD AR
II, ks. 7, k. 61 v. –63 v., zapisany w XVIII w. Liczne mowy z pierwszej
po³owy XVII w. w ca³ym rêkopisie, przemieszane z innymi materia³ami
historycznymi.
U – Mowa na pogrzebie Ks[iêdza] Szyszkowskiego, biskupa krakowskiego
przez J[ego]m[oœci] Pana Ossoliñskiego – rêkopis AGAD
AR II, ks. 15, s. 48–51 i dokoñczenie po s³owach: „in publicum
schodz¹cych siê cnót szczodrobliwoœci¹ sam¹ [...]” na s. 45–48
(w wyniku b³êdu kopisty fragment wpisany in continuo wraz
z mow¹ Bogus³awa Leszczyñskiego). Obszerny, 468 stron licz¹cy
Manuskrypt mów ró¿nych spisany w XVIII w. Zawiera mowy historyczne,
z przewag¹ przemów politycznych od lat trzydziestych
do siedemdziesi¹tych XVII w.
W – Mowa na pogrzebie Jego M[o]œci Ks[iêdza] Szyszkowskiego,
biskupa krakowskiego – rêkopis Archiwum Historycznego
w Wilnie 1135 op. 2/40, k. 116 v.–117 v. Brak pocz¹tku, pochodzi
z pierwszej po³owy XVII w. W ca³oœci rozplanowany jako antologia,
sk³adaj¹ca siê z czterech czêœci, zawieraj¹cych: mowy weselne,
mowy pogrzebowe, przemowy polityczne i listy w ró¿nych materiach.
119

Najwiêcej podobieñstw ³¹czy cztery przekazy: W, S, T, U, które
tworz¹ jedn¹ rodzinê. Wspólne dla nich s¹ zarówno luki w tekœcie,
jak i inne b³êdy znacz¹ce. Najwa¿niejsze przedstawia zest. 3
(pominiêto inwersje, drobne ró¿nice gramatyczne i lekcje w³asne).
Lp.
AHWil 1135
op. 2/40 [W]
BN BOZ 855 [S]
120
AGAD AR II
ks. 7 [T]
Zestawienie 3
AGAD AR II
ks. 15 [U]
1 2 3 4
5
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
...œwiatu widomemu...
w powinnych
sobie kilkadziesi¹t
lat [...] [odwa¿-
nych] pos³ugach
doroczynnoϾ,
klasztorom,
szpitalom rzadko
s³ychan¹ szczodrobliwoœæ
maj¹ [patrona polskiego]
te koœci
z dawnych lat
nale¿¹cy splendor
to, co sam jej by³
powinien wieczn¹
posesyj¹
gdy g³oœno [z grobowca]
odzywaj¹c
siê [...] powa¿nie
tak zakazuje:
marnie straconych
[czasu] d³ugów
z cia³a œmiertelnego
jako z niewczesnej
gospody
wyszedszy
...œwiatu widomemu...
w powinnych
sobie kilkadziesi¹t
lat [...] [odwa¿-
nych] pos³ugach
klasztorowi,
szpitalowi rzadko
s³ychan¹ dobrotliwoœæ,
szczodrobliwoϾ
maj¹ [patrona polskiego]
œwiête koœci...
z dawnych
lat nale¿y splendor
to, co sam jej by³
powinien wieczn¹
posesyj¹
gdy g³osem odzywaj¹c
siê [...] powa¿nie
tak zakazuje:
straconych marnie
[czasu] d³ugów
¿ebym z cia³a
œmiertelnego
z jak¹ niewczesnej
gospody wyszedszy
...œwiatu widomemu...
w powinnych
sobie kilkadziesi¹t
lat [...] [odwa¿-
nych] pos³ugach
klasztorowi,
szpitalowi rzadko
s³ychan¹ dobrotliwoœæ,
szczodrobliwoϾ
maj¹ [patrona polskiego]
œwiête koœci...
z dawnych
to, co sam jej by³
powinien wieczn¹
posesyj¹
gdy g³osem odzywaj¹c
siê [...] powa¿nie
tak zakazuje:
straconych marnie
[czasu] d³ugów
z cia³a œmiertelnego
z jak¹ niewczesnej
gospody
wyszedszy
...œwiatu widomemu...
w powinnych
sobie kilkadziesi¹t
lat [...] [odwa¿-
nych] pos³ugach
doroczynnoϾ,
klasztorom,
szpitalom rzadko
s³ychan¹ szczodrobliwoœæ
maj¹ [patrona polskiego]
œwiête koœci
z dawnych
lat nale¿yty lat nale¿¹cy
splendor splendor
to, co sam jej by³
powinien wieczn¹
posesyj¹
gdy g³osem odzywaj¹c
siê [...] powa¿nie
tak zakazuje:
straconych marnie
[czasu] d³ugów
z cia³a œmiertelnego
jako z niewczesnej
gospody
wyszedszy

cd. zest. 3
1 2 3 4 5
9. ani lamentu
10. +
ani lamentu
ludzkiemu szczêœciu
ani lamentu
ludzkiemu szczêœciu
ani lamentu
+
11.
13.
14.
21.
przez zazdrosn¹
inwidi¹
Nie patrzê na ¿adn¹
prywatn¹ ani
publiczn¹ [domu
mego] klêskê [w
przykrym pieczo-
³owaniu... – brak
zdania]
umar³em w doskona³ym
wieku,
[rozrz¹dzonego /
rozrodzonego /
rozproszonego]
domu] w nieomylnej
zas³ug i nieba
dojrza³oœci
onego i synowca
jego
przez zazdroœci¹,
inwidi¹
Nie patrzê na ¿adn¹
prywatn¹ ani
publiczn¹ [domu
mego] klêskê [w
przykrym pieczo-
³owaniu... – brak
zdania]
umar³em w doskona³ym
wieku,
[rozrz¹dzonego /
rozrodzonego /
rozproszonego]
domu] w nieomylnej
zas³ug i nieba
dojrza³oœci
15. choæ ci bowiem
16. narzekaæ [musimy]
nieszczêœcie
choæ ci bowiem
narzekaæ [musimy]
nieszczêœcie
choæ ci bowiem
narzekaæ [musimy]
nieszczêœcie
choæ ci bowiem
narzekaæ [musimy]
nieszczêœcie
17. [byœ by³ najpóŸniej
umar³]
[byœ by³ najpóŸniej
umar³]
[byœ by³ najpóŸniej
umar³]
[byœ by³ najpóŸniej
umar³]
18. na jej nawy wypadaj¹
wichry
na jej nawê wypadaj¹
wichry
na jej nawê wypadaj¹
wichry
na jej nawy wypadaj¹
wichry
19. na m¹drej a doœæ na m¹drej a dosyæ
na m¹drej a do-
na m¹drej, dosko-
doskona³ej i
doskona³ej syæ doskona³ej na³ej i uwa¿nej
wa¿nej radzie i uwa¿nej radzie i uwa¿nej radzie radzie
20. z m¹dr¹ sw¹ g³owdr¹
³¹czy³ z [tak] m¹-
³¹czy³ z [tak] m¹-
z m¹dr¹ sw¹ g³o-
sw¹ rad¹ dr¹ sw¹ rad¹ w¹
i g³ow¹
i g³ow¹
+
121
przez zazdroœci¹,
inwidi¹
Nie patrzê na ¿adn¹
prywatn¹ ani
publiczn¹ [domu
mego] klêskê [w
przykrym pieczo-
³owaniu... – brak
zdania]
umar³em w doskona³ym
wieku,
[rozrz¹dzonego /
rozrodzonego /
rozproszonego]
domu] w nieomylnej
zas³ug i nieba
dojrza³oœci
+
przez zazdrosn¹
inwidi¹
12. sprawy przewrotnie
sprawy przewrot-
sprawy przewrot-
sprawy przewrotcyccyccyccych
szczypi¹nie
szczypi¹nie
szczypi¹nie
szczypi¹-
Nie patrzê na ¿adn¹
prywatn¹ ani
publiczn¹ [domu
mego] klêskê [w
przykrym pieczo-
³owaniu... – brak
zdania]
umar³em w doskona³ym
wieku,
[rozrz¹dzonego /
rozrodzonego /
rozproszonego]
domu] w nieomylnej
zas³ug i nieba
dojrza³oœci
onego i synowca
jego

1 2
3 4 5
22.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
wielkich prywatnych
ani in publicum
schodz¹cych
siê cnót
23. okiem wybaczywszy
24. nie ¿yczyæ koœcio-
³om [obroñce –
brak zdania]
[Ej] i ty sama zawisna
zazdroœci
przyznaj nieporównan¹
godnoϾ
[Merita jego w niebie]
pozosta³emu domowi
stryja [i opiekuna]
gdzie jak d³ugo
ten zmar³ego biskupa
grobowiec
trwaæ bêdzie,
tak d³ugo
panegiryk wielkiego
pañskiego
JKM rozs¹dku
w g³êbokiej pamiêci
ludzkiej
zostanie [streszczenie]
tak hojnie pokazane
s¹
wielkich prywatnych
ani in publicum
schodz¹cy siê
cnót
okiem wybaczywszy
nie ¿yczyæ koœcio-
³om [obroñce –
brak zdania]
[Ej] i ty sama zawisna
zazdroœci
przyznaj nieprzyrównan¹
godnoϾ
[Merita jego w niebie]
pozosta³emu domowi
stryja [i opiekuna]
gdzie jak d³ugo
ten zmar³ego
biskupa grobowiec
trwaæ bêdzie,
tak d³ugo
panegiryk wielkiego
pañskiego
JKM rozs¹dku
p³yn¹æ bêdzie
[streszczenie]
tak hojnie pokazane
s¹
122
wielkich prywatnych
jako i publicznych
schodz¹cych
siê cnót
okiem wybaczywszy
Zazdroœciæ potrzebuj¹cym
[ratunku
i po¿ywienia nie
¿yczyæ koœcio³om
obroñce – brak
zdania]
obroñce / obrony...
– brak zdania]
[Merita jego w niebie]
pozosta³emu domowi
stryja [i opiekuna]
gdzie jak d³ugo
ten zmar³ego
biskupa grób
wytrwaæ bêdzie,
tak d³ugo panegiryk
wielkiego
pañskiego JKM
rozs¹dku s³yn¹æ
bêdzie [streszczenie]
tak hojnie pokazane
s¹
cd. zest. 3
wielkich prywatnych
ani in publicum
schodz¹cych
siê cnót
(od s. 45) okiem
wybaczywszy
nie ¿yczyæ koœcio-
³om [obroñce –
brak zdania]
[Ej] i ty sama zawisna
zazdroœci
przyznaj nieporównan¹
godnoϾ
[Merita jego w niebie]
pozosta³emu zacnego
domu twego
potomstwu
stryja [i opiekuna]
gdzie jako d³ugo
ten zmar³ego
biskupa grobowiec
trwaæ bêdzie,
tak d³ugo
panegiryk wielkiego
pañskiego
JKM rozs¹dku
p³yn¹æ bêdzie
[streszczenie]
tak hojnie pokazane
s¹

cd. zest. 3
1
2
31. Panie Mê¿ynski
3
Panie Mê¿yñski
4
Panie Mê¿ykowski
tak szczêœliwie
¿a³oœci
5
Panie Mê¿yñski
32.
tak ciê¿kiej ¿a³oœci
tak szczêœliwej
¿a³oœci
tak ciê¿kiej ¿a³oœci
W nawiasach kwadratowych ujêto pominiêcia, wyt³uszczono lekcje niewystêpuj¹ce w innych
przekazach, plusem oznaczono miejsca wspólne z innymi przekazami.
Powtarzane przez kopistê rêkopisu T lekcje w³asne rêkopisu S (por.
3, 11, 20 wers zest.), a nawet d¹¿enie do poprawienia jego b³êdów
(por. wers 29 zest.) dowodz¹, ¿e jest on od niego wprost zale¿ny.
Kilka lekcji zbie¿nych w rêkopisie W z U wskazuje na ich pokrewieñstwo,
ale jednoczeœnie niemo¿liwa jest bezpoœrednia zale¿noœæ
(w. 27, w. 29) – st¹d prawdopodobieñstwo pochodzenia od wspólnego
przodka å 1
. Jednak pomimo wielu identycznych lekcji rêkopisów
W i S, ró¿nice miêdzy nimi nie daj¹ siê uzgodniæ, trzeba wiêc
przyj¹æ istnienie wspólnego przodka å, który da³ pocz¹tek tej ga³êzi
tradycji.
Zale¿noœæ od siebie wykazuj¹ rêkopisy BOss 3567 II [H], BJ
2568 [I], BOss 3563 [J] oraz BN 6640 [K]. Podstaw¹ jej ustalenia
s¹ znacz¹ce luki w tekœcie. Przed cytatem epitafu Enniusza
we wszystkich czterech zapisach pominiêto jedno zdanie, nastêpuj¹ce
po s³owach: „g³oœno z grobowca tego odzywaj¹c siê [ozywaj¹c
siê: J]”. Natomiast w narzekaniu na „krótkoœæ” biskupiego
¿ywota, które jest kunsztownie zbudowane z czterech elementów
tworz¹cych podwojon¹ antytezê, pominiêty zosta³ element
ostatni: „byœ by³ najpóŸniej umar³”. Ponadto przekazy te posiadaj¹
kilka lekcji wspólnych. Na przyk³ad zamiast „raczej”, obecnego
we wszystkich pozosta³ych przekazach, wprowadzaj¹ epitet:
„ani lamentów ¿adnych, winszowania potrzebujê”. Odmienne
lekcje dotycz¹ jeszcze dwóch miejsc. Konsekwentnie pojawia siê
zwrot: „rozkoszy cielesnych serca pa³aj¹cych [K] / upalaj¹cych
[J] / serce upalaj¹cych [I], serca upalaj¹cych [H]”, zamiast: „œmiertelnych”.
Wreszcie hojnoϾ biskupa we wspieraniu Ojczyzny opisuje
zdanie: „sypa³ pobo¿nie zgromadzone zbiory na potrzeby tej,
123

na której /w której [H] je zgromadza³ [K] / zgromadzi³ [J, I, H]”,
podczas gdy pozosta³e przekazy podkreœlaj¹ nie sposób, lecz cel: „dla
której [...]”. W dwóch przypadkach lekcje I i J s¹ identyczne, a jednoczeœnie
najbardziej zbli¿one do lekcji w K: „[...] ozdoby ozdobion¹
duszê [...]” / „[...] ozdob¹ z cnót ozdobion¹ [...]”, „[...] z³oœliwych
ludzi sprawy [...]” / „[...] z³oœliwych jêzyków ludzkie sprawy [...]”;
H daje lekcjê w³asn¹: „wziê³o chciwe œwiêtych cnót ozdobn¹ duszê
niebo”.
W s³owach odnosz¹cych siê do bratanka zmar³ego pojawia siê
œlad najprawdopodobniej wspólnego wszystkim przekazom b³êdu
lub uzupe³nienia dokonanego przez kopistê. Niepe³ny przekaz J
nie zawiera tej partii tekstu, natomiast w pozosta³ych wystêpuje
postaæ zbli¿ona: w H – „te JM uni¿on¹ powolnoœci¹ continuare
zechce”, w I – „MMPP uni¿on¹ powolnoœci¹ continuare chêtni”,
w K w postaci zdefektowanej, ze zgubionym sensem: „JM uni¿on¹
powolnoœci¹”.
Najwiêcej ³¹czy z sob¹ przekazy H, I oraz J. W zestawieniu 4
ujêto najwa¿niejsze lekcje wspólne:
Lp.
1
1.
2.
[J] Oss 3563
2
tak wiele rozdawszy
maj¹ patrona polskiego
œwiête koœci dawno nale-
¿¹cy splendor,
3. pami¹tki [...] bogactwa
4. straconego niczym czasu
d³ugow wyp³aciæ
5. ktoryœ i krótko ¿y³, byœ
by³ najd³u¿ej ¿y³, prêtkoœ
nazbyt umar³.
6.
7.
–
nak³ady czynienia i odwa¿ne
w pos³ugach ich
wyprawowania
[H] Oss 3567
3
tak wiele rozdawszy
maj¹ patrona polskiego
œwiête koœci dawno le-
¿¹ce splendor,
pami¹tki [...] bogactwa
straconego na niczym
czasu d³ugow wyp³aciæ
której¿eœ i krótko ¿y³,
byœ by³ nad³u¿ej ¿y³,
prêdko nazbyt umar³.
uwa¿nych radz¹cego
zdaniach
nak³ady czynienia i odwa¿ne
w pos³ugach jej
zaprawowania,
124
Zestawienie 4
[I] BJ 2568
4
tak wiele rozdawszy
maj¹ patrona polskiego
œwiête koœci, dawno le-
¿¹cy splendor,
pami¹tki [...] bogactwa
straconego niczym czasu
d³ugow wyp³aciæ
któryjeœ ty krótko ¿y³,
byœ by³ nad³u¿ej ¿y³,
prêdkoœ nazbyt umar³,
uwa¿nych radz¹cego
zdaniach
nak³ad i æwiczenia i odwa¿ne
w pos³ugach jej
zaprawowania.

1
8.
9.
10.
11. –
2
nie uzna gor¹cej ku
Bogu mi³oœci
¿ycz¹ wszelakie krolestwa
tego k¹ty
podobny cnoty i godnoœci
3
nie wyzna gor¹cej ku
Bogu mi³oœci
¿ycz¹ wszelakie krolestwa
tego k¹ty
podobny cnoty i godnoœci
podobnej
do roznych monarchii
tronow torowa³ goœciniec
Wyt³uszczono lekcje niewystêpuj¹ce w innych przekazach, kresk¹ oznaczono braki.
125
cd. zest. 4
4
nie uzna gor¹cej ku
Bogu mi³oœci
¿ycz¹ wszelakie krolestwa
tego k¹ty
podobnej cnoty i godnoœci
podobny
do roznych monarchii
tronow torowa³ goœciniec
Rêkopis Ossolineum [J] urywa siê na przedstawieniu wielkoœci straty
rodziny Szyszkowskich, kopista zaznaczy³, ¿e brak mu dalszego
ci¹gu. Ale i tak mo¿na wskazaæ liczne lekcje w³asne tego przekazu:
„ostatni biskup”, „co by jego byæ mog³o”, „nie tylko prywatnych”,
nawet w oczywisty sposób b³êdne: „ludzi cudze sprawy przewrotnie
szukaj¹cych”, „mi³eæ [] i ty sama zawistna zazdroœci”, a tak¿e
dwa pominiêcia: „wspiera³a siê Ojczyzna na m¹drej, uwa¿nej radzie
jego” [K] oraz „¯ycz i ty sobie [...]” [K]. Wykluczaj¹ one, by od niego
mog³y pochodziæ przekazy I oraz H. Podobnie opuszczenie zdania
mówi¹cego o grobowcu biskupa jako pomniku królewskiej hojnoœci,
wystêpuj¹ce w H, wyklucza pochodzenie I od niego. Natomiast
jego w³asne lekcje, np.: „nie przygotowali procesyjej”, „i jedna minuta
godziny”, „to kazanie”, „¿a³oœæ swojê pokazowa³”, „Wiêc
i ty sama zawisna zazdroœci...”, pochodz¹ce z zachowanej w J czêœci,
i brak wspólnych b³êdów uniemo¿liwiaj¹ tak¿e bezpoœredni¹
zale¿noœæ tych dwóch przekazów. B³êdem ³¹cz¹cym I z J okazuje
siê czasownik „nie uzna” (zestawienie 4 w. 8), a wiêc zale¿noœæ J od
I jest prawdopodobna. Ale w jednym przypadku J daje lekcjê poprawn¹:
„nale¿¹cy splendor”, podczas gdy w I i K wystêpuje znacz¹cy
b³¹d: „le¿¹cy splendor”. Podobnie b³êdna lekcja I „ca³oœæ swojê
pokazowa³” nie zosta³a przejêta, w odpowiednim miejscu pojawia siê
zgodnie z sensem zdania: „mi³oœæ swojê pokazowa³”. Mo¿na by tu
próbowaæ dojrzeæ d¹¿enie kopisty do usuniêcia b³êdu jasno wynikaj¹cego
z kontekstu. Ale nie da siê ju¿ tak wyjaœniæ przejœcia od

„nak³ad i æwiczenia” [I] do „nak³ady, czynienia” [J], identycznego
z H i bli¿szego ponadto K: „nak³adne czynienia”. Wypada wiêc przyj¹æ
istnienie wspólnego przodka æ 1
dla I i J, bêd¹cego noœnikiem im
tylko wspólnych lekcji, oraz hipotetycznego przodka æ ³¹cz¹cego go
z H, który by³by jednoczeœnie noœnikiem lekcji ³¹cz¹cych z K.
Bezpoœrednia zale¿noœæ istnieje pomiêdzy rêkopisami Oss 1427
[M] i BCz 1881[L]. Najwa¿niejszym jej dowodem jest istotny ubytek
pochwalnego fragmentu, stanowi¹cego poszerzenie podziêkowañ
królowi Zygmuntowi III („Ten umar³ego godnego biskupa grobowiec....dostateczne
s¹ obojej atestata” [K]). Towarzysz¹ im pomniejsze
opuszczenia, wspólne dla obydwu rêkopisów: „[z³oœliwych] jêzyków”,
„[odwa¿ne w pos³ugach jej zaprawowanie]”, „[post fata]”, tak¿e
skrócenie cytatu epitafu Enniusza do s³ów: „Nemo me lacrimis decoret”.
Przyk³adowe tylko wspólne lekcje to: „u Pana i u ludzi”, „monarchii
stron torowa³ goœciñce”, „ale i Europy ozdoba, Kraków”,
„sekretarz wielce i uni¿enie dziêkuje”. Jednoczeœnie wszystkie w³asne
lekcje przekazu M mo¿na potraktowaæ jako b³êdy kopisty: proste
przekszta³cenia form gramatycznych, zamienniki zaimków. Jednoczeœnie
pojawiaj¹ce siê w dwu wypadkach lekcje w³asne M: „radzi³em
panu bez presumptiej i poddañstwa” oraz „¿¹dzy pañskiego
benigni moliens animusz” wystêpuj¹ w miejscu fizycznych uszkodzeñ
zapisu w rêkopisie L. Tak wiêc nale¿y widzieæ w nim przodka
M, a ustalenie to potwierdza chronologia powstania zapisów.
Jeden b³¹d wspólny dla L i M okazuje siê tak¿e b³êdem ³¹cz¹cym
z £ oraz N. Tylko w tych czterech przekazach pojawia siê odniesienie
rozkoszy do cia³, a nie serc: „rozkoszy œmiertelne cia³a
zapalaj¹cych” [L, £]; „rozkoszy œmiertelne cia³a pal¹cy”. Bli¿sze
pokrewieñstwo ³¹czy L i £, gdy¿ wspólne tym przekazom s¹ wymienione
ju¿, istniej¹ce w L i M, ubytki. Towarzysz¹ im wspólne
lekcje, np. „nic wypêdziæ, nic wystraszyæ nie mo¿e”, „umar³em
rozs¹dnego wieku / [£] umar³em w rozs¹dnym wieku”, „na us³ugê
Rzplitej i Ojczyzny”, „sekretarz wielce i uni¿enie dziêkuje”,
„monarchii stron torowa³ goœciñce”. Jednoczeœnie obecnoœæ w L
(np. „zas³ug u Pana”) i £ (np. skrócenie podziêkowañ dla królewicza
W³adys³awa, „¯yczy za tê wiadomoœæ”) lekcji w³asnych, niedaj¹cych
siê wyjaœniæ jako uchybienia kopisty, wyklucza bezpoœred-
126

ni¹ miêdzy nimi zale¿noœæ. Przy czym £ daje czêœciej wersjê poprawn¹,
np. pe³n¹, z czterech antytetycznych cz³onów z³o¿on¹ pochwa³ê
biskupa: „którejeœ ty nazbyt krótko ¿y³, byœ by³ najd³u¿ej
¿y³, prêdko nazbyt umar³, byœ by³ najpóŸniej umar³”. Z kolei przekaz
N jest niepe³ny, co sygnalizuje sam kopista: „etc. etc. nie dostawa
ostatka”. Mimo ¿e N daje antytetyczn¹ konstrukcjê pochwaln¹
w postaci zdefektowanej i przekszta³conej, z³o¿on¹ z trzech elementów
(2, 3 i 4: „wiemy ¿eœ szczêœliwie ¿y³ byœ by³ najd³u¿ej, ¿e
prêdkoœ nazbyt umar³, byœ by³ najpoŸni umar³.”), to nie s¹ to te
same trzy cz³ony, które pojawiaj¹ siê w L (1, 3 i 4: „ktorejœ ty nazbyt
krótko ¿y³, prêtko nazbyt umar³, byœ by³ najpóŸniej umar³.”).
Mo¿na jednak na podstawie b³êdu ³¹cz¹cego („roskoszy œmiertelne
cia³a [...]”) za³o¿yæ istnienie wspólnego dla przodka L i £ (ã 1
) przodka
z przekazem N (ã). Bardzo prawdopodobne s¹ nieznane rozga-
³êzienia tej linii przed pochodz¹cym ju¿ z XVIII w. BK 1638 [N].
Znacznie mniej podobieñstw wykazuj¹ miêdzy sob¹ rêkopisy
BK 201 [O], BK 318 [R] i druk Pisarskiego [P]. One równie¿, podobnie
jak £, przekazuj¹ cztery elementy w pochwale Szyszkowskiego,
ale w ka¿dym z nich pojawia siê bardzo du¿a liczba lekcji
swoistych. Jednak¿e podstaw¹ zaliczenia ich do jednej rodziny jest
wystêpuj¹cy tylko w tych trzech przekazach w pe³nej postaci fragment
pochwa³y Zygmunta III, zawieraj¹cy zarówno metaforyczne
okreœlenie grobowca biskupa jako panegiryku króla, jak i bezpoœrednie
wskazanie zwi¹zku przywo³ywania jego pochwa³y wraz
z pochwa³¹ biskupa. Miejsce to ma ubytek owej metafory w K,
a w rodzinie wywodz¹cej siê od å brak drugiej czêœci, pojawia siê
za to przywracaj¹ca prawdopodobnie zagubiony sens ich lekcja
wspólna (zestawienie 3 w. 29). Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e w ka¿-
dym z analizowanych trzech przekazów wystêpuj¹ w tym miejscu
lekcje swoiste, których konfrontacja i odrzucenie lekcji w oczywisty
sposób zepsutych oraz zestawienie z K i przodkiem å prowadzi
do odtworzenia przyjêtej postaci fragmentu.
Tylko w przypadku przekazu O i P daje siê wskazaæ jeden b³¹d
³¹cz¹cy. Wszystkie przekazy konsekwentnie wprowadzaj¹ jako podmiot
zdania „królestwa k¹ty”; tutaj, mimo ró¿nicy trybu i zaimka, podmiotem
s¹ „królestwa”: „¯ycz¹ sobie wszytkie królestwa” [O]; „¯ycz-
127

cie wszytkie królestwa” [P]. Zarazem lekcje swoiste tych dwu przekazów
wykluczaj¹ ich bezpoœredni¹ zale¿noœæ. Trzeba wiêc uznaæ istnienie
ich wspólnego przodka, przypuszczalnie te¿ nieznanych dziœ
ogniw poœrednich, odpowiedzialnych choæ czêœciowo za brzmienie
miejsc traktowanych na razie jako lekcje w³asne O i P. Poniewa¿ R
nie powtarza opisanego b³êdu, mo¿e on pochodziæ dopiero od wspólnego
przodka z przodkiem O i P. I w tym przypadku nieznana jest
liczba mo¿liwych rozga³êzieñ poœrednich, liczne b³êdy przekazu wskazuj¹
na prawdopodobieñstwo istnienia kopii poœrednicz¹cych. Mo¿liwe
by³oby równie¿ za³o¿enie, ¿e ta linia przekazów pochodzi od archetypu.
Jednak¿e jego konsekwencj¹ by³oby pomno¿enie wariantów
i przedostanie siê do nich licznych lekcji w³asnych przekazów.
Ca³e postêpowanie doprowadzi³o wiêc do zaproponowania nastêpuj¹cej
postaci stemmy, uporz¹dkowanej w cztery rodziny przekazów:
â, ã, ä, å:
Zale¿noœci miêdzy przekazami
á
Schemat 1
â ã ä å
K æ ã 1 N ç R S å 1
H æ 1
M
L £
O P T U
W
I
J
128

Tak odtworzona tradycja tekstu sta³a siê podstaw¹ przeprowadzonej
w niniejszej edycji rekonstrukcji archetypu tekstu (á).
Odrzucaj¹c lekcje izolowane poszczególnych przekazów i konfrontuj¹c
odpowiednie przekazy ze sob¹, zrekonstruowano tekst
przodków â, ã, ä oraz å. Nastêpnie postêpowanie polega³o na wyborze
z czterech przekazów tych lekcji, które wyst¹pi³y w trzech
z nich, w przypadku luk w jednej linii tradycji – dwu. W sytuacji
wyst¹pienia zbie¿nych lekcji tylko w dwóch przekazach uznano
je za warianty archetypu. Za przekaz podstawowy, mimo jego lekcji
swoistych, ze wzglêdu na brak uszkodzeñ, uznano przekaz
O. W uwagach zanotowano uzupe³nienia i poprawki wprowadzone
do przekazu podstawowego przez wydawcê, w tekœcie
g³ównym nie sygnalizowano poprawek wprowadzonych z innych
przekazów.
Mowy Stanis³awa Sarbiewskiego
Podstaw¹ wydania obydwu mów Stanis³awa Sarbiewskiego jest
jego autograf, znajduj¹cy siê w rêkopisie Biblioteki Czartoryskich
376 IV. Jest to kopiariusz licz¹cy 680 s., fol. z XVII w., pochodz¹cy
z biblioteki Tadeusza Czackiego. W nocie katalogowej £ukasz
Go³êbiowski zapisa³: „Porz¹dek dat nie jest zachowany w tym zbiorze,
umieszczano tu to wszystko, co zdaniem autora za wzór wymowy
s³u¿yæ mog³o. Dowodz¹ notaty na boku: »legus nota bene«,
co siê podoba³o szczególniej w³aœcicielowi tej ksiêgi. [...] Troskliwy
zbiór mów, listów, wierszyków Stanis³awa z Sarbiewa Sarbiewskiego,
starosty grabowieckiego w kilku miejscach tego rêkopismu
umieszczony wskazuje, ¿e albo sam by³ twórc¹ tej ksiêgi, albo ktoœ
z domowych”. Mowy na pogrzebie Jana Bartnickiego (s. 519–521)
i pani Wereszczyñskiej zosta³y zapisane w wiêkszym zespole mów
Sarbiewskiego. Bli¿sza charakterystyka rêkopisu zob. Wprowadzenie,
s. 50–56.
9 Ossoliñski...
129

Przyciêcie kart spowodowa³o ubytki w niektórych wyrazach, zosta³y
one uzupe³nione przez wydawcê, co sygnalizowano nawiasem
k¹towym < >. Indywidualne cechy grafii Sarbiewskiego rodz¹
trudnoœci w odczytaniu rêkopisu. Miejsca w¹tpliwe zosta³y
oznaczone: []. Popr. wyd. tanti pietatis – tant[ae] pietatis. Wyj¹tkowo
oznaczono transkrypcjê w nazwisku: WereszczyñskigWereszczyñski.

Aparat krytyczny
Jerzy Ossoliñski:
mowa na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego
w. 2
w. 3
w. 5
w. 6
w. 6–7
w. 7
w. 8
w. 9
w. 11
w. 13
w. 13–14
Snadno – R, snadnie – pozosta³e;
[tych] – N, tych – pozosta³e;
mie³ego – H, N, mi³ego – G, I, L, M, O, R, [mi³ego] – J;
pogrzebliœmy – N, pogrzebli – pozosta³e;
¿yczyliby – H, G, I, M, R, ¿yczy³by [b³.] – J, L, O, ¿yczy³bym
– N;
popr. wyd. wg L, M, J, (-ej) N, R; ¿a³osny [b³.] –
G, I, (-ej) H, ¿a³oœci [b³.] – O;
[pokry³] – O, pokry³ – pozosta³e;
ofiaruj¹c¹ siê – O, ofiaruj¹cego – pozosta³e;
by [i] – R, aby i – pozosta³e;
wszytki – H, wszytkim – pozosta³e;
wiadomo jest – O, wiadomo – pozosta³e;
przypomnieæ – G, H, O, przypominaæ – L, I, M, J, N, R;
[sobie] – N, sobie – pozosta³e (O z inwersj¹: sobie staro¿ytnoœæ);
zacz¹æ musi – H, G, N, R; musi zacz¹æ – J, O, pocz¹æ musi
– I;
[swymi] – M, swymi – pozosta³e;
zastawowali – H, G, L, I, J, N, R, zastawiali – M, O;
nie desolati¹, ne abominatio – I, nie desolatio abominationis
– pozosta³e;
9*
131

w. 16
w. 17
w. 18
w. 18–19
w. 21
w. 22
w. 24
w. 25
w. 27
w. 29
w. 30
w. 31
w. 32
w. 33
w. 35
w. 36
w. 37
w. 38
w. 39
w. 40
takiego samego – I, samego, ale takiego – O, takie – J; takiego
– H, G, L, M, N, R;
najstaro¿ytniejsz – popr. wyd. wg I, O, najstaro¿ytniejszej/yj
– H, G, L, M, J, N;
swoich – H, G, L, I, M, N, J, R, swych – O, N;
nieœmiertelnych – H, G, L, M, O, R, œmiertelnych – J, N;
to hojnie – O, hojnie to – pozosta³e;
sobie na œwiecie ¿yczyæ mogli – H, G, I, M, O, R, sobie ¿yczyæ
mogli... na œwiecie – L, J, N;
które – N, którego – pozosta³e;
b³ogos³awieñstwa – L, b³ogos³awieñstwo – pozosta³e;
bu³awy hetmañskie nieprzyjacio³om straszne – N, bu³awy
nieprzyjacio³om straszne – H, G, L, I, M, O, R, bu³awy
[b³. opuszczenie] J;
ledwo by – O, ledwie by – pozosta³e;
oboj – popr. wyd. wg L, I, M, O, J, N, R; oboje [b³.] –
H, G;
nigdy – H, G, I, L, M, O, J, R; niegdy – I, N;
bieg swój – L, J, N, O, swój bieg – H, G, I, M, R;
m¹droœ zaœ i wdziêcznej wymowy – popr. wyd. wg I, m¹droœæ
zaœ wdziêcznej wymowy – pozosta³e;
nic nie w¹tpiê – O, a nie w¹tpiê – pozosta³e;
¿e popr. wyd. wg – O; ¿e jesteœcie
chêtliwi – pozosta³e;
s³awy, pamiêci – O, pamiêci – pozosta³e;
[principem stanu swego] [b³. pominiêcie] – O, principem stanu
swego – pozosta³e;
angielskiego – H, G, M, J, N, R; [angielskiego] [b³. pominiêcie]
– I, O;
nieporuszona – M, nieponurzona – pozosta³e;
Tryony – I, strony – pozosta³e;
wielom, œwiatu – H, G, I, M, J, R, w oczach œwiata wszytkiego
– N, [brak] O;
znacznie pokazane. Ozdób – I, N, znacznie pokazanie ozdób
– G, znaczne pokazanie ozdób – H, M, J, R, [brak] O;
wielkiego – L, jednego – pozosta³e;
uzup. wyd. wg – O, [brak] – pozosta³e;
dziedzica – O, heredem – pozosta³e;
zawiód³by siê by³, jaki by³ – O, zawiód³ siê, by – pozosta³e;
132

w. 41
w. 46
w. 49
w. 51
w. 51–52
w. 54
w. 55
w. 55–56
w. 57
w. 59
jaki by³ prolog – O, jaki prolog – pozosta³e;
niedoœcignionyœ – O, niedoœcigniony – pozosta³e;
twych – O, twoich – pozosta³e;
ale co – I, O, N, ale – H, G, L, M, J, R;
dzik pustyni¹ – uzup. wyd. wg L, I, J, N, R, pustyni¹
– H, G;
¿a³osne – I, nieszczêsne – pozosta³e;
nie dopuszcza – I, O, R, nie dopuœci – H. G, M, J, N;
tu – G, tê – pozosta³e;
z statecznej przyjaŸni – H, G, L, statecznej przyjaŸni/-e – I,
M, N, R, statecznoœæ przyjaŸni – O;
po scenie dziêkuj¹ – H, G, L, M, J, R, pokornie dziêkuj¹ –
I, O, po tej smutnej dziêkuj¹ scenie – N;
gardziæ nie raczyli – H, G, L, I, M, J, N, nie gardzili – O, R.
Andrzej Moskorzowski
– mowa na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego
w. 3
w. 5–6
w. 7–8
w. 8
w. 9
w. 11
w. 13
w. 14–15
w. 17
w. 19
tu wspomnieæ – H, G, L, I, M, O, [tu] wspomnieæ – J, N;
dziœ – H, G, L, M, J, po dziœ dzieñ – O, N;
królów panów swoich – H, G, L, J, królów panów naszych
– N, królów i panów swych – O, króla pana swego – M;
wiarê powszechn¹ katolick¹ [b³.] – L, wiarê powszechn¹ – pozosta³e;
hojnie – N, hustem – pozosta³e;
og³osem – H, G, L, M, J, N, g³osem – I, O;
[sine relegatione] – O, sine relegatione – pozosta³e (I, L, J,
N z przestawk¹, przed orzeczeniem);
puszcza – H, G, L, I, M, J, N, posy³a – O;
siê ostrze zawinê³a – H, G, L, I, M, siê ostro zawinê³a – O,
siê ostrze zajuszy³a – N;
– popr. wyd. wg pozosta³ych, wedle [b³.] – H;
i s³abym – H, G, I, L, M, O, i s³abym ju¿ – J, te¿ i ubo¿-
szym – N;
dokucza – H, G, L, I, J, N, dokuczy³a – M, O;
133

w. 21
w. 26
w. 27
w. 29
w. 32
w. 33
w. 34
w. 37
w. 38
w. 39
w. 42
w. 49
w. 52
w. 55
w. 56
w. 58
w. 59
w. 61
w. 62
w. 67
w. 70–71
w. 71
w. 72
pewnym – O, jawnym – pozosta³e;
upadkiem – N, Rzeczypospolitej upadkiem – pozosta³e;
samego ca³ego – L, samego – pozosta³e;
odmêt przynosi [z Dat.] – O, w odmêt wprawuje – pozosta³e;
cnót [wysokich] – J, cnót wysokich – pozosta³e;
Albowiem ... to – O, ... bowiem to – pozosta³e;
œwiêtej pamiêci – O, s³awnej pamiêci – pozosta³e;
mo¿nym, zacnym i OjczyŸnie zas³u¿onym – O, mo¿nym i OjczyŸnie
znacznie zas³u¿onym – pozosta³e;
Najwy¿szy to... – O, który ... – pozosta³e;
oni – O, cni – pozosta³e;
co ... za dym cudzoziemski ambitiej poczytali – N, za dym
poczytali – pozosta³e;
go³ym tytu³em – O, górnym tytu³em – pozosta³e;
siê ... szczycili – O, siê ... szczyc¹c – pozosta³e;
o co ... – N, o ten – pozosta³e;
nie raz – O, nie po raz – pozosta³e;
famieliej – uzup. wyd. wg pozosta³ych, H, G
– brak okreœlenia;
mieszaæ nie chcê – O, nie mieszaj¹c – pozosta³e;
poskromiony – O, okrocony/ukrócony – pozosta³e;
Moskwian – L, Moskwicin – pozosta³e;
okrócone pogañstwo – O, poskromione pogañstwo – pozosta³e;
wsparte – H, J, sparte – G, L, I, M, N, od portu i zewsz¹d
uprz¹tniono – O;
– uzup. wyd. wg pozosta³ych, H, G – brak;
nie tylko w domu – N, w domu – pozosta³e;
[ale i ...] – O, ale i ... – pozosta³e;
wysokiej godnoœci – O, osobnej godnoœci – pozosta³e;
postêpków – O, spraw – pozosta³e;
jest perpetuum munimentum – O, perenne est monumentum
– pozosta³e;
okazyje ró¿ne – N, okazyje podawaj¹ce – pozosta³e;
ambitiej pióra opuœciwszy – N, ambitiej prozen – pozosta³e;
na ojczystym mieniu – H, G, L, M, O, J, N, na ojczystym
imieniu – I;
[i do¿y³] wiêcej – N, i do¿y³, wiêcej – H, G, L, I, M, J, i umar³
wiêcej – O;
134

w. 73
w. 74
w. 75
w. 77
w. 78
w. 79–80
w. 82
w. 84
w. 86
w. 89
w. 92
w. 95
w. 101
w. 106–107
w. 111
prócz samej przystojnoœci – N, w zacnej przystojnoœci – pozosta³e;
porzucone – H, G, L, J, N, poruczone – I, O;
– popr. wyd. wg I, O, takowej – H, G, M, J, samej
– N; [w mowie na pogrzebie Adama Gos³awskiego znanej
tylko z H, G: ³akomej gadzinie na opas zostawa; przy
zgodnoœci miejsca we wszystkich przekazach: godzinie,
fragment nie zosta³ uznany za wystarczj¹c¹ podstawê poprawki
wydawcy]
idzie – I, zostawa – pozosta³e;
ceny swej – H, G, L. M, J, N, ceny swej na œwiecie – I, O;
nagrodê – I, zap³atê – pozosta³e;
s¹dy umar³ych – J, s¹dy o zmar³ych – pozosta³e;
i którym sama œmieræ po œmierci ju¿ folguje – L, J, i którym
sama œmieræ po œmierci ich ju¿ folguje – H, G, I,
M, N, [brak] – O;
Bo ten – O, Wszak te¿ – pozosta³e;
sprawy – H, G, O, rozprawy – I, L, M, J, N;
us³ugi – L, pos³ugi – pozosta³e;
tu nas – N, za to nas – pozosta³e;
tego zacnego cia³a – O, któreœmy temu zacnemu cia³u – pozosta³e;
– popr. wyd. (brak orzeczenia, uzupe³nienie dokonane
wg K, choæ to prawdopodobna poprawka kopisty);
podkomorzemu sendomierskiemu – N, podkomorzemu – pozosta³e;
wszytka spólna rodzina – N, spólna rodzina – pozosta³e;
jej siê opieka³ sieroctwem – O, sam siê opieka³ sieroctwem
– pozosta³e;
abyœmy j¹ – O, abyœmy – pozosta³e.
Jerzy Ossoliñski
na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego
w. 7
wyswobodzon – popr. wyd., por. pozosta³e przekazy
(O b³.: wyswobodzone);
135

w. 8
w. 11
w. 12
w. 14–15
w. 16
w. 19–20
w. 21
w. 22
w. 22–23
w. 24
w. 25–26
w. 26–27
w. 27–28
w. 29–30
w. 31–32
– popr. wyd., uzupe³nienie luki wed³ug pozosta³ych,
w L, £ (ã 1
) z rêku;
patrona œwiête koœci polskiego – O, patrona polskiego œwiête
koœci – L, K, H, J, R, P, pozosta³e ró¿ne ubytki: [patrona
polskiego] œwiête koœci – W,U,S,T, patrona polskiego[œwiête
koœci];
– popr. wyd. (w O niezwyczajn¹), wybór z wariantów:
niewieczn¹/nieucieszn¹/niewdziêczn¹ L, N, £),
niewieczn¹ – â, wieczn¹ – å;
z – uzup. wyd., por. pozosta³e;
jednej – popr. wyd., por. pozosta³e;
– popr. wyd. (w O b³.: zostawa mu d³ug
w sercach ludzkich pami¹tki regestra), por.: â, ã, R, P;
– popr. wyd. (w O b³. na co), por. pozosta³e;
... nale¿¹cy popr. wyd. (w O b³. z œmierci), por.
pozosta³e;
– popr. wyd., por. pozosta³e
(w O niech siê cudzymi okupuj¹ ³zami);
– popr. wyd., por. pozosta³e (w O b³.: w dalsz¹);
– popr. wyd., por. pozosta³e (w O: nie przygotowawszy);
< Jam wiek mój w rêkach moich tak piastowa³> – popr. wyd.
(w O lekcja w³asna: Ja wiek mój tak w rêku moich piastowa³em)
wybór z wariantów: Jam wiek mój w rêkach
moich tak piastowa³ – â, R, Jam w rêkach moich wiek
mój tak piastowa³ – å;
– popr. wyd. (w O: brak), por. pozosta³e;
– popr. wyd. (w O: daremnie), por. pozosta³e;
z niewczesnej – O, I, J, niewczesnej – K, ã, jako z niewczesnej
– å, H;
– popr. wyd. (O: przygotowan), por. pozosta³e;
móg³ sobie – O, å, sobie móg³ – R, â, ã;
– popr. wyd. (O: raczy¿), por. pozosta³e;
< Po tak d³ugiej bowiem a ciê¿kiej> – popr. wyd. wg á
(O: Po tak albowiem ciê¿ki œwiata tego robocie a d³ugi);
popr. wyd., por. pozosta³e (O: i);
rozkoszy œmiertelny – popr. wyd., por. å;
136

w. 33
w. 35
w. 37
w. 39
w. 41
w. 42
w. 44
w. 48
w. 50
w. 51–52
w. 54
w. 55
w. 56
w. 60
w. 62
w. 64
w. 68
w. 71–72
w. 75
w. 77–78
w. 79
w. 83
w. 84
serca pa³aj¹cych – W, serca zapalaj¹cych- ã, serca pa³aj¹cych
/upalaj¹cych â, serca / z serca pa³aj¹cych å;
– popr. wyd., por. pozosta³e (O: boje i lêkam);
– popr. wyd., por. pozosta³e (O: i);
– popr. wyd. wg á (O: nikt);
– uzup. wyd., por. pozosta³e;
– uzup. wyd. wg P, R, å (O: luka), prostoœci – â, ã;
rozrodzonego – O, N, rozrz¹dzonego – K, R, rozgrodzonego
– I, rozproszonego (b³.) – J, rodzonego (b³.) H, pozosta³e
– brak;
– popr. wyd. (O: us³ug), por. pozosta³e;
nieba i ziemi – popr. wyd. wg K, H, I, N, poparta wczeœniejsz¹
konstrukcj¹: u Boga i u ludzi;
– popr. wyd. (O: zacny), por. pozosta³e;
– popr. wyd. (O: szczêœliwie
¿y³ i szczêœliwie dokona³), por. pozosta³e;
– popr. wyd. wg L, £, K, I, (O b³.: których), ktorej¿eœ
– H, której ¿eœ ty – å, (b³.): który – J, R, który – P,
brak – N;
– popr. wyd. wg á (O: upad³ wielki filar);
– popr. wyd. (O: Korona), por. pozosta³e;
uwa¿nej – O, R, L, â, i uwa¿nej – å, N;
– popr. wyd., sk³adnia jak pozosta³e (O b³.: z sentencyjek);
przeciwko – O, N, H, J, R, przeciw – L, £, K, I, W, S, P;
– uzup. wyd., wg á;
– popr. wyd. wg å, ã 1
, P, b³. wyprawowanych
– O, b³. wyprawionych – N, â, R;
tak wiele prywatnych – O, R, ã, tak wielkich prywatnych –
å, tak wiele nie tyle / nie tylko prywatnych – â;
æwiczenia – popr. wyd. (O: w nak³adzie æwiczenia),
wg R, ã, å;
– uzup. wyd. wg pozosta³ych;
– popr. wyd. (O: straty i szkody), por. pozosta³e;
– popr. wyd. wg á (O: obrony);
Ej i ty sama – O, R, ã 1
, brak– å, P, ¯ycz i ty sama (b³.) – ß;
uzup. wyd. wg pozosta³ych;
d³u¿szego ¿ycia dla Ojczyzny – I, J, d³u¿szego dla Ojczyzny
¿ycia – å, ã 1
, K, H, O (podwojone ¿ycia w obydwu pozycjach),
d³u¿szego jego dla Ojczyzny ¿ycia – R, P;
137

w. 85
w. 87
w. 88
w. 88–89
w. 89
w. 93
w. 95–96
w. 97
w. 98
w. 99–100
w. 100
w. 101
w. 106
w. 106–111
w. 107
w. 109–110
w. 111
w. 113–114
w. 114
w. 116–117
przywalon – popr. wyd., b³. przywalona;
– popr. wyd. wg á
(O: ¯ycz¹ sobie wszytkie królestwa);
– popr. wyd., por. pozosta³e (O: obroñców);
– uzup. wyd. wg á;
– popr. wyd., por. pozosta³e (O: i tak hojnych);
– uzup. wyd. wg á;
– popr. wyd., por. pozosta³e (O: nagrodzone
w niebie);
nie potrzebuj¹ – uzup. wyd. wg R, ã 1
, na ziemi
nie potrzebuj¹ – â, brak – å;
Tym œmieræ – uzup. wyd. wg á (O: Tym albowiem
œmieræ);
stracili – uzup. wyd. wg R, â, å;
jednym – L, £, H, I, J, R, P, jedynym – K, å;
– uzup. i popr. wyd. wg á
(O: zbiera siê);
– popr. wyd. wg ã 1
, â, ten sam szyk
w å, widz¹ i po œmierci – O;
– uzup. wyd. wg ã 1
, â oczewiœcie – S, R;
zwyk³ – popr. wyd. wg K, I, P (O: zwyk³ej);
uni¿enie i pokornie – O, R, W, uni¿enie a pokornie – S, wielce
i uni¿enie – L, £, uni¿enie, pokornie – K, uni¿enie – I, P,
brak – H;
Ten ... by³ pokazany – najbardziej zdefektowany fragment,
w ca³oœci wystêpuje tylko w O, R, tylko cz¹stkowo do weryfikacji
wykorzystano K, I oraz W, S;
bêdzie d³ugo panegiryk – popr. wyd. wg R
(O: chwaliæ bêdzie d³ugo panegiryk);
popr. wg K, R (O: aby oraz nie mia³);
– popr. wg K, R (O: pochwaliæ);
– popr. wg K, R (O: i ornatu);
z ¿yczliw¹ i uprzejm¹ – O (pozostawiono lekcjê O, gdy¿ ³¹cz¹c
pozosta³e mo¿e byæ œwiadkiem archetypu), z uprzejm¹
– K, I, S, R, z ¿yczliw¹ – W;
– popr. szyku wg â,
R (O: ku dobremu zawsze JKM);
dostateczn¹ s¹ atestacyj¹ – O, dostateczne s¹ obojej attestata
– K, dostateczn¹ s¹ onej atestati¹ – I, dostatecznie
138

w. 117
w. 119
w. 121–122
w. 126–127
w. 128
s¹ oto i atestatia – H, dostateczniejsz¹ daj¹ atestati¹ – R,
s¹ stateczn¹ obojej rzeczy atestati¹ – P, brak – å, ã;
z takow¹¿ – O, P, R, L, £, z takow¹ – K, I, z tak¹ – H, S, W;
tego – pozostawiona poprawna lekcja O, mimo i¿ pozosta³e:
jego;
– popr. wyd. zmiana szyku, por. pozosta³e
(O: ¯yczy, aby ... Pan Bóg);
– popr. wyd. wg H, I, K, L, £, R
(O: ... oœwiadczon¹);
– popr. szyku wg â, å, R (O: ochoty ... swej);
pos³ugi – O, K, H, I, pos³ug – pozosta³e.

Objaœnienia
Jerzy Ossoliñski:
mowa na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego
tyt.
Jerzy Ossoliñski – h. Topór (1595–1650), syn Zbigniewa Ossoliñskiego
i Anny z Firlejów, dzia³acz parlamentarny, a potem
wp³ywowy minister w czasach W³adys³awa IV; podstoli
koronny od 1628 r., od 1632 r. podskarbi nadworny,
od 1638 r. podkanclerzy koronny, od 1643 r. kanclerz wielki
koronny (zob. W. Czapliñski: Jerzy Ossoliñski h.
Topór. W: PSB. T. 24, s. 403–410). S³ynny mówca, zachowa³o
siê do dziœ ponad 40 jego mów, najs³ynniejsze ³aciñskie
mowy poselskie (do Jakuba I 1621 r., do papie¿a Urbana
VIII 1633 r. i Rzeczypospolitej Weneckiej, do elektorów
Rzeszy 1636 r.) by³y wydawane wspó³czeœnie, liczne
mowy polskie w rêkopiœmiennych odpisach (szczególnie
popularne mowy przy oddawaniu pieczêci) i przedrukowane
w antologii Jana Pisarskiego Mówca polski... T. 1.
Kalisz 1668 (zob. M. Bar³owska: Jerzy Ossoliñski. Orator
polskiego baroku. Katowice 2000);
Stanis³aw Cikowski – jedyny syn Stanis³awa Cikowskiego,
podkomorzego krakowskiego, postaæ ma³o poznana, por.
Wprowadzenie, s. 15–16;
Breñ – wieœ w powiecie d¹browskim, z zabytków XVII w. pozosta³y
we Brniu tylko bli¿ej nieokreœlone wa³y szwedz-
140

w. 1–2
w. 5
w. 6
w. 6
w. 7
w. 9
w. 10
w. 12
kie (zob. Breñ k. Olesna. W: Katalog zabytków sztuki w
Polsce. T. 1, z. 5: Powiat d¹browsko-tarnowski. Oprac.
J.E. Dutkiewicz. Warszawa 1951, s. 2);
niezwyczajna – niezwyk³a, do której siê jest nieprzywyk³ym;
snadnie – bez trudu, ³atwo;
pogrzebli – pogrzebali;
tej zas³ony ... – aluzja do opisywanego m.in. przez Cycerona,
Kwintyliana, Pliniusza obrazu Tymantesa przedstawiaj¹cego
ofiarowanie Ifigenii, na którym malarz ukaza³
¿al poszczególnych postaci, a jej ojca, Agamemnona, przedstawi³
z zakryt¹ p³aszczem g³ow¹, przyk³ad czêsto wykorzystywany
w utworach ¿a³obnych, por. Wprowadzenie,
s. 22–25;
dowcipny – rozumny, bystry;
malarz – Tymantes (V/IV w. p.n.e.), jeden z najwybitniejszych
malarzy greckich, wymieniany przez Pliniusza obok
Zeuksisa i Parrasjosa, którego mia³ pokonaæ w konkursie
w Samos. Naœladowca Apollodora, namalowa³ m.in.
Ofiarowanie Ifigenii, Œpi¹cego Cyklopa, Zamordowanie
Palamedesa;
ojca – Agamemnon;
nieszczêsn¹ córkê – Ifigenia, córka Agamemnona i Klitajmestry,
mia³a zostaæ z³o¿ona na ofiarê, by przeb³agaæ zagniewan¹
Artemidê, gdy wojska greckie wyruszaj¹c pod Trojê
oczekiwa³y w Aulidzie na pomyœlny wiatr;
cudzemu szczêœciu – szczêœciu Menelaosa, gdy¿ porwanie
jego ¿ony Heleny by³o przyczyn¹ wojny trojañskiej;
taiæ – ukrywaæ;
wszytkim – wszystkim;
Cikowskich – Cikowscy h. Radwan, ród szlachecki w Ma³opolsce;
pod koœcielnymi [...] chor¹gwiami – wed³ug legendy herbowej
Radwanitów ród wywodzi siê od rycerza Radwana (¿yj¹cego
w czasach Boles³awa Œmia³ego), który podczas walki
z Rusinami, gdy zgin¹³ chor¹¿y i po utracie chor¹gwi Polacy
zaczêli przegrywaæ, porwa³ chor¹giew z pobliskiego
koœcio³a i tak poderwa³ swoich do zwyciêskiej ostatecznie
walki, por. Wprowadzenie, s. 25–26;
bohatyrowie – bohaterowie;
141

w. 13
w. 13–14
w. 14
w. 15
w. 16
w. 17
w. 19
w. 19–20
w. 20
w. 21
w. 21–22
w. 22–23
w. 29
w. 30
w. 31–32
w. 32
zastawowali (siê) – stawali w obronie;
desolatio abominationis – (³ac. koœcielna) samotnoœæ wyklêcia;
jako abominatio desolationis w proroctwie Daniela
(9, 27): „[...] a w pó³ tygodnia ustanie ofiara i ofiarowanie,
i bêdzie w koœciele obrzyd³oœæ spustoszenia i a¿ do skoñczenia
i koñca bêdzie trwaæ spustoszenie.” – i w nawi¹zuj¹cych
do niego s³owach z Ewangelii Mateusza (24, 15)
i Marka (13, 14), por. Wprowadzenie, s. 28–31;
Niebieskiego Bohatyra – tzn. Jezusa Chrystusa;
wystawuj¹ siê – s¹ wystawiane;
trophea – znaki zwyciêstwa;
bez pochyby – pewnie;
familiej – rodziny, rodu;
a co za dziw – có¿ dziwnego
rycerzów – rycerzy;
nieœmiertelnych koronach – tzn. nagrodzie nieba;
rodowitoœæ – rozrodzenie siê;
spowinowacenia i zwi¹zki ozdobne – tj. przez ma³¿eñstwa
z przedstawicielami znakomitych rodów;
plenne – obfite;
œwietne infu³y – tj. godnoœci biskupów;
bu³awy – bu³awy jako znak w³adzy hetmañskiej;
sto³ki wysokie – tzn. urzêdy senatorskie;
najprzestrzeñsze – najbardziej przestronne;
przodków obrazy – portrety przodków wisz¹ce w szlacheckich
domach na znak rodowej tradycji; poetyck¹ galeriê
portretów rodowych Leszczyñskich przedstawia np. w wykorzystuj¹cym
rozbudowan¹ ekfrazê poemacie Samuel
Twardowski: Pa³ac Leszczyñski. Wyd. R. Krzywy. Warszawa
2002, w. 175–850;
wdziêcznej – ujmuj¹cej;
wymowy – krasomówstwa;
konterfet – wizerunek, podobizna;
tkwi w sercach – trwa w sercach;
podkomorzego krakowskiego – Stanis³aw Cikowski, ojciec
zmar³ego;
ko³o rycerskie – szlachta obraduj¹ca na sejmie lub sejmiku;
principem (³ac.) – jako przywódcê; S. Cikowski by³ marsza³kiem
sejmiku proszowickiego w 1584 r. (kiedy Zborowscy
142

w. 33
w. 34
w. 35
w. 36
w. 37
w. 38
w. 39
w. 40
w. 41
w. 43
wytoczyli sprawê o stracenie Samuela Zborowskiego)
i w 1614 r., marsza³kowa³ sejmikowi deputackiemu w 1602
i 1612 r., w czasie rokoszu Zebrzydowskiego pod Sandomierzem
by³ „starszym” ko³a wojewódzkiego i marsza³kowa³
deputacji oraz zjazdowi krakowian w styczniu 1607 r.
(zob. K. Lepszy: Cikowski Stanis³aw h. Radwan. W: PSB.
T. 3, s. 73–74);
pos³a wielkiego – tytu³ przyznawany tylko niektórym pos³om,
w s³u¿bie dyplomatycznej wyró¿niano: komisarzy, pos³ów
wielkich, pos³ów i goñców;
angielskiego króla – Jakub I Stuart (1603–1625);
legacyjej – poselstwa; S. Cikowski pos³owa³ do Jakuba I
w okresie od stycznia do marca 1604 r., wyst¹pi³ z wielk¹
okaza³oœci¹, pomyœlnie za³atwi³ sprawê zezwolenia na
zaci¹g w Anglii 8000 ¿o³nierzy i uzbrojenie 20 okrêtów,
upomina³ siê te¿ o prawa katolików (K. Lepszy: Cikowski...,
s. 73);
nieponurzona – niepogr¹¿ona, niezatopiona;
zmyœlone strony – zmyœlone struny; prawdopodobnie aluzja
do pism atakuj¹cych dzia³alnoœæ S. Cikowskiego jako administratora
ce³ koronnych, odpowiedzi¹ na nieznan¹ inwektywê
jest jego druk: W sprawach celnych odpis [...]
z stron fortelów kupieckich, szkodliwych skarbowi K. J. M.
i Koronie. Kraków, Drukarnia £azarzowa 1602;
u pana – króla, wtedy Zygmunta III Wazy;
znaczne – bardzo du¿e, widoczne;
ozdób – chwa³y, wspania³oœci;
jednego [...] syna – Stanis³aw Cikowski z ma³¿eñstwa z El¿-
biet¹ Dzia³yñsk¹ mia³ syna Stanis³awa;
pe³en wieku – czyli zmar³ w starszym wieku (w r. 1617, ale
nieznana jest data urodzin);
zagonów – tj. maj¹tku;
heredem (³ac.) – dziedzica;
jako¿ – zaimek wzglêdny, wprowadza zd. okol. sposobu;
prolog – przen. pocz¹tek ¿ycia jako pocz¹tek dramatu, okreœlenie
uzasadnione czêst¹ w baroku metafor¹ ¿ycia-teatru;
catastrophe (³ac.) – œmieræ jako koniec tragedii, konsekwentne
wykorzystanie metafory ¿ycia-teatru;
afektami – uczuciami (od ³ac. affectus, -us);
143

w. 44
w. 45
w. 46
w. 48
w. 49
w. 50
w. 51
w. 56
w. 57
w. 58
w. 59
w. 59–60
lekkiego – lekkomyœlnego;
nieuwa¿nego – nierozs¹dnego;
poszlakowaæ – wyœledziæ, wypatrzyæ;
egzaminatorowie – iron. badacze;
w pó³ wieku – w po³owie ¿ycia, mo¿e rozumiane biblijnie 35–
40 lat (Ps 89(90), 9–10);
bez potomstwa schodz¹cy – Stanis³aw Cikowski zmar³ bezpotomnie;
wnêtrznoœci – wnêtrze;
grobów ojczystych – rodzinnych grobów;
pustyni¹ – pustkê;
relegowany – wygnany, odrzucony (od ³ac. relego, -are – oddaliæ,
wygnaæ);
inutili cineri (³ac.) – nieu¿ytecznemu popio³owi;
po scenie – po pogrzebie;
pocieszniejszych – bardziej radosnych;
aktów – uroczystoœci weselne i pogrzebowe okreœlano jako
akty, np.: K.J. W ojsznarowicz: Orator polityczny weselnym
i pogrzebowym aktom s³u¿¹cy. Kraków 1648;
chlebem ¿a³osnym ... – sta³a formu³a zapraszania na stypê;
pilnie – bardzo, usilnie.
Andrzej Moskorzowski
na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego
tyt.
Andrzej Moskorzowski – Moskorzowski (Moskorzewski) Andrzej
Chrystian z Moskorzowa h. Pilawa (ur. ok. 1595 r.
– zm. po 1650 r.), syn s³ynnego dzia³acza ariañskiego Hieronima
Moskorzowskiego i jego drugiej ¿ony, Reginy Dudyczówny.
Kszta³ci³ siê w domu i w Rakowie. Po œmierci
ojca zosta³ patronem oœrodka ariañskiego w Czarkowach.
Prowadzi³ intensywn¹ dzia³alnoœæ polityczn¹, wielokrotnie
wystêpuj¹c na sejmikach, a tak¿e podczas elekcji W³adys³awa
IV w obronie tolerancji wyznaniowej. W ostatnich
latach istnienia Rakowa by³ prawdopodobnie tamtejszym
144

w. 1
w. 1–2
w. 3
w. 6
w. 8
w. 9
w. 9–10
w. 11
w. 13
w. 14
w. 15
scholarch¹. By³ s³ynnym mówc¹, jego liczne mowy weselne
i pogrzebowe zachowa³y siê w rêkopisach. ¯onaty z Ann¹
Wiszowat¹, pozostawi³ jedynego syna Hieronima Gratusa
(zob. W. Urban: Moskorzowski Andrzej Chrystian.
W: PSB. T. 22, s. 45–46);
ex tempore (³ac.) – z miejsca, tzn. bez przygotowania;
respons – odpowiedŸ (od ³ac. responsum -i);
Nie tak dalece – nie tak bardzo;
pustynia – pustkowie, bezludne miejsce;
raczy³ – popularna forma grzecznoœciowa, jej nadu¿ywanie
krytykowa³ £ukasz Górnicki (Raczy³. Kraków, Drukarnia
£azarzowa 1598);
terret oculos (³ac.) – przestrasza oczy;
Odwa¿nych bohatyrów gêste w polach i dziœ œwiec¹ siê mogi³y
– znany w poezji XVII w. motyw heroizacji poleg³ych
w polu rycerzy przez przeciwstawienie ich ostatniego spoczynku
pogrzebowej pompie móg³ nabieraæ nacechowania
satyrycznego, czêsto wystêpowa³ w postaci toposu koœci
okrytych niebem zamiast grobu (nagrobki, epika rycerska)
(zob. ostatnio na ten temat: D. Chemperek: Poezja
Jana Gawiñskiego i kultura literacka drugiej po³owy
XVII wieku. Lublin 2005, s. 303–309);
wiarê powszechn¹ – wiarê chrzeœcijañsk¹;
hustem – obficie, gêsto;
bez pompy wszelakiej i obrzêdów koœcielnych – charakterystyczna
dla obrzêdów pogrzebowych XVII w. wystawnoœæ
i teatralizacja (pompa funebris), pogrzebom poleg³ych rycerzy
towarzyszy³y np. znaki wojenne, archimimus i kolor
szkar³atny (zob. np. J. Chroœcicki: Pompa funebris.
Z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa 1974);
og³osem – g³osem, dŸwiêkiem;
sine relegatione (³ac.) – bez wygnania;
ojczystych grobów – rodzinnych grobów;
puszcza – zsy³a, sprowadza na;
zajuszona – zajad³a;
wszytkie – wszystkie;
ostrze – bezwzglêdnie, gwa³townie, srogo;
walne jej pokosy – wielkie / powszechne jej pokosy; jedna
z najczêstszych, personifikacja œmierci jako ¿niwiarza;
10 Ossoliñski...
145

w. 16
w. 17
w. 17–18
w. 18–19
w. 20
w. 21
w. 22
w. 24
w. 27
w. 30
w. 31
w. 33
w. 36
w. 37
w. 38
na wsze – na wszystkie;
obaczysz – zobaczysz;
poda³a sztych – zada³a cios; œmieræ jako wojownik;
nieodbity – nie do odparowania, niemo¿liwy do obrony;
zatrz¹snê³a – zatrzês³a;
ognist¹ bu³aw¹ – tj. przera¿aj¹c¹, w Biblii miecz ognisty
(Gen 3,24);
wiele wysokich sto³ków senatorskich z miejsc ich poruszy³a
– w senacie zasiadano wed³ug okreœlonego porz¹dku, od
tzw. górnych województw, najwy¿szym senatorem œwieckim
by³ kasztelan krakowski, senatorowie uczestniczyli
w obradach siedz¹c, na stoj¹co wyg³aszali wota;
zmyli³a szyki – zmyliæ szyki (fraz.) pokrzy¿owaæ plany;
funera (³ac.) – pogrzeby;
filarów praw i swobód ojczystych – sta³y szereg: „praw i swobód”,
metafora „filar ojczyzny” czêsto pojawia siê w pochwa-
³ach (np. Jakub Sobieski na pogrzebie Jerzego Zbaraskiego,
Jerzy Ossoliñski na pogrzebie Marcina Szyszkowskiego),
odwo³uje siê do alegorii Rzeczypospolitej jako budowli;
jawnym – oczywistym;
pow¹tlonych – nadw¹tlonych;
oblecia³ych – zniszczonych, popadaj¹cych w ruinê;
Rzeczypospolitej budynek – jedna z najpopularniejszych alegorii
pañstwa (por. D.C. Maleszyñski: Alegorie Rzeczypospolitej
w literaturze polskiej XVII–XVIII wieku. W:
Idem: Cz³owiek w tekœcie. Formy istnienia wed³ug literatury
staropolskiej. Poznañ 2002, s. 149–169);
dom – tj. ród;
zacny – godny, szlachetny;
¿a³osny – smutny;
odmêt – g³êbia, toñ, (metaf.) trudna, niebezpieczna sytuacja;
wprawuje – doprowadza do, powoduje;
wszytkim wobec – wszystkim wobec;
uwa¿nej – rozs¹dnej;
znacznie – bardzo, znacz¹co;
sceptra (³ac.) – ber³a;
ambitiosa vocabula (³ac.) – pró¿ne nazwy;
cni – cnotliwi, szlachetni;
za dym ... poczytali – uwa¿ali za ma³o warte;
146

w. 38–39
w. 39
w. 40–41
w. 42
w. 45
w. 48
w. 49–50
w. 50
w. 52
w. 53
górnym – œwietnym;
tytu³em szlacheckim – niechêæ szlachty do przyjmowania
przez przedstawicieli polskich rodów od postronnych monarchów
tytu³ów ksi¹¿êcych i hrabiowskich objawi³a siê
m.in. podczas sejmu w 1638 r., kiedy uchwalono konstytucjê
O tytu³ach cudzoziemskich (por. Maciej Dargodzk
i [Adam Grodziecki]: Przestroga o tytu³ach i dygnitarstwach
w Polskim Królestwie i w pañstwach do niego
nale¿¹cych [b.m. i dr.] 1634), bezpoœrednim przedmiotem
ataku sta³ siê tak¿e Jerzy Ossoliñski, który otrzyma³ 20 I
1634 r. od cesarza Ferdynanda II tytu³ ksi¹¿êcy;
nie po raz – nie raz;
za w³osy chodzili – tj. zmagali siê, zwrot przys³owiowy „za
w³osy ci¹gn¹æ” – z wysi³kiem, z uporem;
wytoczeniem – przelaniem;
wziêtoœæ – szacunek;
mo¿noœæ – zamo¿noœæ, znaczenie;
dostojeñstwa senatorskie – senatorem by³ np. dziad zmar-
³ego Stanis³aw Cikowski (kasztelan biecki) i stryjeczny
dziad Miko³aj Cikowski (kasztelan s¹decki);
postawionych – u³o¿onych;
mia³koœci¹ – p³ytkoœci¹;
ludzka pamiêæ niesie – trwaj¹ w ludzkiej pamiêci;
Stanis³awa Cikowskiego – zm. 1576 r., podkomorzy krakowski,
kasztelan biecki, dowódca wojskowy z czasów Zygmunta
Augusta i okresu bezkrólewia, jeden z najwczeœniejszych
zwolenników reformacji; od 1560 r. senior dystryktu krakowskiego,
po wp³ywem Grzegorza Paw³a z Brzezin przeszed³
do obozu arian, od 1563 r. sta³ siê ich przywódc¹ (zob.
S. Bodniak: Cikowski Stanis³aw h. Radwan. W: PSB.
T. 4, s. 72–73);
Moskwicin – mieszkaniec Wielkiego Ksiêstwa Moskiewskiego;
okrócony – uszczuplony, ob³askawiony; S. Cikowski zosta³
w 1565 r. mianowany przez Zygmunta Augusta prze³o¿onym
si³ polskich w wojnie z Moskw¹, okaza³ siê sprawnym
dowódc¹ (S. Bodniak: Cikowski...);
uskromione – poskromione;
pogañstwo – Tatarzy i Turcy;
spraw¹ postêpuj¹ca – w porz¹dku nacieraj¹ca;
10*
147

w. 54
w. 55
w. 56
w. 57
w. 58
w. 59
w. 60
w. 60–61
w. 61
w. 62
w. 64
w. 65
w. 65–66
w. 66
sub interregnum (³ac.) – w czasie interregnum (po œmierci
Stefana Batorego);
nawa³noœæ – burza, nawa³nica;
bystre – gwa³towne;
Czarnego Or³a – Czarny Orze³ w herbie Habsburgów. Prawdopodobny
b³¹d mówcy: aluzja do wydarzeñ z roku 1588,
kiedy to arcyksi¹¿ê Maksymilian Habsburg w walce o tron
polski zosta³ pokonany przez Jana Zamoyskiego w bitwie
pod Byczyn¹ i wziêty do niewoli. Jednak S. Cikowski
(dziad) ju¿ wtedy nie ¿y³, w bitwie bra³ udzia³ S. Cikowski
(ojciec), który nawet pos³owa³ w imieniu Zamoyskiego
do Zygmunta III Wazy;
wsparte – odrzucone;
nie wyda³ – nie zdradzi³, tu: nie wyrodzi³ siê;
Stanis³aw Cikowski, podkomorzy krakowski – zm. w 1617 r.,
syn Stanis³awa i Anny z Komorowskich, po ojcu otrzyma³
urz¹d podkomorzego krakowskiego, prowadzi³ aktywn¹
dzia³alnoœæ polityczn¹, by³ administratorem ce³ koronnych,ws³awi³
siê zagranicznymi poselstwami. Wzi¹³ udzia³
w rokoszu Zebrzydowskiego, ale szybko przeprosi³ króla,
pod koniec ¿ycia przeszed³ na katolicyzm (zob. K. Lepszy:
Cikowski Stanis³aw. W: PSB. T. 4, s. 73–75);
s³oñce po³udniowe – S. Cikowski by³ przywódc¹ politycznym
szlachty ma³opolskiej;
postronne – obce;
ekspedycyje – ekspedycje (od ³ac. expeditio, -onis – wyprawa),
tu poselstwa. S. Cikowski w 1595 r. sprawowa³ poselstwo
od stanów Rzeczypospolitej do Karola Sudermañskiego i senatorów
szwedzkich, a w 1604 r. do Jakuba I;
legacyja – poselstwo;
od JM przytoczona – przez JM przywo³ana;
osobnej – szczególnej, wyj¹tkowej;
perenne est monumentum (³ac.) – jest trwa³ym pomnikiem;
od JM – przez JM;
wziêtoœci – zalety;
maturum consilium domi (³ac.) – dojrza³a rada w domu (tj.
w kraju);
expedita foris arma (³ac.) – pewna za granic¹ si³a zbrojna;
animusz – werwa, odwaga;
148

w. 67
w. 68
w. 69
w. 70
w. 70–71
w. 71
w. 71–72
w. 73
w. 74–75
w. 75
w. 76
w. 78
w. 79
w. 80
w. 81
zawziêty – przejêty, odziedziczony;
podawaj¹ce – nadarzaj¹ce siê;
snadno – ³atwo;
przodek we wszytkim otrzyma³ – by³ pierwszy we wszystkim;
puœci³ cug – ust¹pi³;
inszym – innym;
dzia³ – czêœæ;
daleko lepszy – du¿o lepszy;
obrawszy – wybrawszy;
skokotliwej – skocznej, tj. zuchwale siê pyszni¹cej;
pró¿en – wolny od;
na ojczystym mieniu – na odziedziczonym po ojcu maj¹tku;
bogactwa w³asn¹ potrzeb¹ i dosytem mierz¹c – odwo³anie
siê do stoickiej zasady umiaru s³owami nawi¹zuj¹cymi do
Jana Kochanowskiego Trenu IX: „Ty bogactwa nie z³otem,
nie skarby wielkimi, / Ale dosytem mierzysz i przyrodzonymi
/ Potrzebami” (w. 11–13);
zacnej – godnej, szacownej;
przystojnoœci – przyzwoitoœci;
³akomej godzinie – przys³owie: Tempus edax rerum (Czas
– po¿erca wszystkiego) – maksyma z Metamorfoz Owidiusza
(15, 234), podobnie w Listach z Pontu (4, 10, 7) (zob.
M. Korolko: Thesaurus. Skarbiec ³aciñskich sentencji,
przys³ów i powiedzeñ w literaturze polskiej. Warszawa
1997, s. 485);
na opas – na ¿er;
nie uzna – nie zazna;
s¹dy o zmar³ych... – De mortuis nil nisi bene – O zmar³ych
nic, albo dobrze; przys³owie przypisywane Chilonowi, zaliczanemu
do siedmiu mêdrców greckich. Grzegorz Knapski
notuje jako polski odpowiednik: Umar³em, daj pokój
(Thesaurus Polono-Latino-Grecum. T. 3. Kraków 1632,
s. 1201);
absentes (³ac.) – nieobecni;
folguje – popuszcza, czyni l¿ejszym;
w³aœnie – w³aœciwie, stosownie;
praw – prawy, sprawiedliwy;
abo – albo;
niepraw – nieprawy, niesprawiedliwy;
149

w. 82
w. 83
w. 84
w. 86
w. 88
w. 89
w. 90
w. 91
w. 93
w. 94–95
w. 95
w. 95–96
w. 98
w. 99–100
w. 100
w. 101
w. 102
w. 103
w. 104
w. 105
w. 106
prostym – uczciwym, szczerym;
ultimae instantiae (³ac.) – ostatniej instancji;
dekret – rozstrzygniêcie, postanowienie;
subsellium (³ac.) – s¹d;
stan¹æ do sprawy – stan¹æ na rozprawie;
nieomylnie – pewnie, niew¹tpliwie;
w spólnym – we wspólnym;
ludzkoœci – ¿yczliwoœci, grzecznoœci;
meritum (³ac.) – zas³uga;
potyka – spotyka;
mortalitas (³ac.) – œmiertelni, ludzie;
to po nas wyci¹ga³a – tego od nas wymaga³a;
wyci¹ga³o – wymaga³o;
wdziêczny – przyjemny;
panu podkomorzemu – Krzysztof Ossoliñski h. Topór (1587–
1645), podkomorzy sandomierski w latach 1620–1633,
przyrodni brat Jerzego Ossoliñskiego;
spólnie – razem;
Jej M[oœci¹] nasz¹ M[i³oœciw¹] Pani¹ – ¿ona Krzysztofa, Zofia
z Wojs³awic Cikowska;
fortunnym – szczêœliwym;
na wszem – we wszystkim;
dziedzicu – spadkobiercy; Krzysztof Baldwin Ossoliñski
zmar³ bezpotomnie w 1650 r., por. Wprowadzenie, s. 41;
w³asnym – swoim;
tak przestronnych w³oœci – tak wielkiego maj¹tku; por.
Wprowadzenie, s. 41;
spólna – wspólna;
Korona – Rzeczpospolita;
wszytka – ca³a;
wygl¹da – oczekuje;
Cikowskiej – wdowa, Dorota z B³oñskich Cikowska;
frasunkiem – ¿alem;
strapionej – zasmuconej;
ten, który – tzn. Pan Bóg;
miece – miota;
szafuje – rozdaje, w³ada;
opiekunem wdów i sierot opuszczonych – w Biblii kikakrotnie
podkreœla siê szczególn¹ opiekê Bo¿¹, jak¹ ciesz¹ siê
150

w. 107
w. 108
w. 113
wdowy, np. Syr 35,17: „Nie wzgardzi modlitwami sieroty
ani wdowy, jeœliby wyla³a mowê wzdychania”;
siê opieka³ – opiekowa³ siê;
¿a³osnym – smutnym;
wszytkimi – wszystkimi;
razie – przypadku, zdarzeniu;
naszê – nasz¹;
onê – tj. chêæ i gotowoœæ okazania ¿yczliwoœci.
Jerzy Ossoliñski
na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego
tyt.
w. 1
Jerzy Ossoliñski – por. s. 41;
Marcin Szyszkowski – (ur. 1554 r., zm. 30 IV 1630 r.) pochodzi³
ze zubo¿a³ej rodziny szlacheckiej h. Ostoja, kszta³ci³
siê w kolegium jezuickim w Pu³tusku i w Akademii
Krakowskiej. Trafi³ na dwór Piotra Myszkowskiego, który
zadba³ o jego dalsze studia w Rzymie (1579–1584),
m.in. u Roberta Bellarmina, a potem w Bolonii i Padwie
(do 1586 r.), w której w czasie drugiego pobytu w Italii uzyska³
tytu³ doktora obojga praw. Pe³ni³ obowi¹zki kanclerza
biskupa P. Myszkowskiego, a nastêpnie Bernarda Maciejowskiego.
W 1603 r. uzyska³ od Zygmunta III infu³ê
biskupi¹ jako koadiutor biskupa ³uckiego. W 1604 r. zosta³
biskupem ³uckim, od 1606 r. by³ biskupem p³ockim,
a od 1616 r. biskupem krakowskim. Wykaza³ siê du¿¹
energi¹ w dzia³alnoœci duszpasterskiej, zaanga¿owany by³
równie¿ w sprawy pañstwowe. Wyda³ kilka dzie³ z zakresu
teologii oraz prawa koœcielnego. (Zob. K.R. Prokop
[Sebastian Niewiarowski]: Poczet biskupów krakowskich.
Kraków 1999, s. 157–160);
dop³aci³ ... d³ugu ostatniego – tj. umar³; Mdr (15,8): „ten, który
ma³o przedtym jest ulepion z ziemi i po chwili wraca
siê w to, sk¹d wziêty jest, gdy od niego bêd¹ siê upominaæ
d³ugu dusze, któr¹ mia³”;
151

w. 2
w. 3
w. 3–4
w. 4
w. 6
w. 7–8
w. 8
w. 9
w. 11
na placu œwiata widomym – na placu œwiata widzialnym,
plac znaczy nie tylko miejsce, ale tak¿e miejsce walki;
wprzód – najpierw;
powinn¹ – nale¿n¹;
ustawicznych – nieustaj¹cych, wytrwa³ych;
pos³ugach – us³ugach;
familia – rodzina (³ac. familia, -ae);
Ostojczyków – Szyszkowskich, ród szlachecki w województwie
kaliskim, herbu Ostoja: „Maj¹ byæ dwa ksiê¿yce niepe³ne
¿ó³te, barkami do siebie obrócone, ka¿dy z nich jednym
rogiem do góry, drugim na dó³ obrócony, miêdzy nimi
miecz bia³y ot³uczony, rêkojeœci¹ do góry, koñcem na dó³,
w polu czerwonym, na he³mie piêæ piór strusich [...]”
(K. Niesiecki: Herbarz polski. Wyd. z dodatkami
J.N. Bobrowicza. T. 7. Lipsk 1841, s. 170);
s³ychan¹ – s³yszan¹;
Ma wyswobodzonych tak wiele koœcio³ów z r¹k heretyckich
katedra – K. Niesiecki podaje, ¿e by³o takich koœcio-
³ów ponad 40 (Herbarz polski..., T. 8, s. 650);
maj¹ patrona œwiête koœci polskiego – M. Szyszkowski jako
biskup krakowski ufundowa³ kaplicê – mauzoleum œw.
Stanis³awa biskupa. Zosta³a wzniesiona w latach 1628–
1630 wed³ug projektu Jana Trevana w miejsce gotyckiego
o³tarza w krzy¿u koœcio³a, poœwiêconego œw. Stanis³awowi,
wzbogaconego w okresie renesansu. Jest to kaplica
wolno stoj¹ca z czarnego marmuru inkrustowanego marmurem
ró¿owym i ze z³oconego br¹zu. Kwadratowa, z kopu³¹
na pendentywach, otwarta z czterech stron arkadami
filarowymi. Filary na postumentach z br¹zowymi
herbami Ostoja Szyszkowskiego (zob. Katalog zabytków
sztuki w Polsce. T. 4: Miasto Kraków. Cz. 1: Wawel. Red.
J. Szablowski. Warszawa 1965, s. 76);
nale¿¹cy – nale¿ny;
splendor – godnoœæ, czeœæ (³ac. splendor, -oris);
ozdobn¹ – ozdobion¹;
w niewieczn¹ posesyj¹ – w niewieczne posiadanie (od ³ac. possessio,
-onis), czyli wed³ug religii katolickiej do czasu
zmartwychwstania cia³ przed S¹dem Ostatecznym;
wydawszy – podarowawszy;
152

w. 12
w. 12–13
w. 14
w. 14–15
w. 15
w. 16
w. 17
w. 19
w. 21
w. 22
w. 23
w. 23–24
w. 25
w. 25–26
w. 26–27
w. 27
go³ot¹ – cz³owiekiem nieposiadaj¹cym ziemi, tu: który nic
nie posiada;
o jednej egipskiego tyrana koszuli – zwroty przys³. „do ostatniej
koszuli”, czyli zbiednieæ ca³kowicie, oraz „koszulka na
œmieræ” (W. Potocki: Jowialitates. NKPP. T. 2, s. 153:
„Jedna nam tylko na œmieræ zostanie koszula”), prawdopodobnie
konkretna aluzja, a nie tylko przywo³anie egipskich
zwyczajów grzebania zmar³ych, nie uda³o siê jednak
ustaliæ imienia w³adcy;
zostawuje – zostawia;
pami¹tki – wspomnienia, przypomnienia;
regestra – spis (³ac. regesta, -orum);
powinne – por. s. 152;
nale¿¹cy – por. jw.;
ozywaj¹c siê – odzywaj¹c siê;
Nemo me lacrimis decoret, nec funera fletu faxit. (³ac.) –
niech nikt mnie nie przyozdabia ³zami ani nie odprawia
pogrzebu p³acz¹c; nieco przekszta³cony tekst autoepitafu,
Quintus Ennius [18.5]: „Nemo me lacrimis decoret nec
funera fletu / faxit, cur Volito vivos per ora virum”.
Tekst cytowany przez Cycerona w Rozmowach tuskulañskich.
Por. Wprowadzenie, s. 59;
w dalek¹ drogê – w drogê na tamten œwiat, œmieræ-odejœcie to
jeden z toposów ³¹cz¹cych sztukê funeraln¹ i literaturê (zob.
M. Skwara: „Miejsca wspólne” polskiej poezji i sztuki funeralnej
XVI i pocz¹tku XVII wieku. Szczecin 1994, s. 120);
prowizyjej – zaopatrzenia na drogê (od ³ac. provisio, -onis –
staranie siê o coœ, zw³aszcza o zaopatrzenie w ¿ywnoœæ);
piastowa³ – troszczy³ siê;
sollicite (³ac.) – troskliwie, czujnie;
miarkowa³ (siê) – rz¹dzi³ siê;
trawi³ – spêdza³ na;
z niewczesnej wyszedszy gospody – topos cia³a-domu, por. biblijne:
„ziemski dom nasz tego mieszkania” (2 Kor 5, 1),
przez metaforê gospody jeszcze mocniej podkreœla tymczasowoœæ
pobytu cz³owieka na ziemi;
peregrynacyj¹ – podró¿¹ (³ac. peregrinatio, -onis);
w ojczyŸnie prawdziwej – tzn. w niebie, por. s³owa œw. Paw³a
z Listu do Filipian 3, 20: „Nasza ojczyzna jest w niebie...”;
153

w t³um. J. W u j k a: „A nasze obcowanie jest w niebiesiech...”;
sposobiæ – przygotowywaæ;
tedy – wiêc;
ciê¿kiej œwiata tego robocie – ciê¿kiej na tym œwiecie pracy;
serca pa³aj¹cych – serca spalaj¹cych; p³omienie spalaj¹ce
ludzkie serce to jeden z najczêstszych toposów poezji mi-
³osnej, tutaj metafora u¿yta na okreœlenie doczesnych pragnieñ
nêkaj¹cych cz³owieka;
zawisn¹ – zawistn¹;
inwidyj¹ – zazdroœci¹ (³ac. invidia, -ae);
przewrotnie – chytrze, wykrêtnie;
szacuj¹cych – oceniaj¹cych;
domu mego – tj. mojego rodu;
pieczo³owaniu – zatroskaniu;
panu – królowi;
presumptiej – zarozumia³oœci (od ³ac. praesumptio, -onis –
pewnoϾ siebie, bezczelnoϾ);
siedzia³em w senacie polskim – zasiad³ w senacie jako
biskup ³ucki od 1604 r., p³ocki od 1606 r., krakowski od
1616 r.; w 1626 r. nie przyj¹³ ofiarowanego mu przez Zygmunta
III arcybiskupstwa gnieŸnieñskiego (zob. K.R. Prok
o p: Poczet biskupów..., s. 159–160);
rozkazaniu – nakazowi, przykazaniu;
nie zel¿¹ – nie obra¿¹;
szczêœliwie dokona³ – szczêœliwie umar³;
którejeœ – której ¿eœ;
nazbyt – zbyt;
filar ... Korony – odniesienie do alegorii Rzeczypospolitej jako
budowli;
natenczas – wtedy;
wszytkich – wszystkich;
na jej œciany – kolejne odniesienie do alegorii Rzeczypospolitej
jako budowli;
uwa¿nej – roztropnej, rozwa¿nej;
Zdania i wota – obowi¹zkiem senatora by³o wypowiadanie
opinii w sprawach polityki króla; w czasie sejmu po propozycji
(przemówieniu programowym wyg³aszanym w imiew.
28
w. 29–30
w. 32
w. 33
w. 34
w. 35–36
w. 36
w. 39
w. 40
w. 43
w. 47
w. 48
w. 50
w. 51–52
w. 53
w. 55
154

w. 58–59
w. 59
w. 60
w. 61
w. 62
w. 63
w. 64
w. 64–65
w. 65
w. 68
w. 68–69
w. 69
w. 70–71
w. 71
w. 73
niu króla przez kanclerza) cz³onkowie senatu wed³ug kolejnoœci
zasiadania w izbie wyg³aszali wota;
consilio (³ac.) – rad¹;
swojê – swoj¹;
deberet (³ac.) – by³a winna;
przeciwko OjczyŸnie – dla Ojczyzny;
dyskursami – dyskusjami;
swojê – swoj¹;
pokazowa³ – pokazywa³;
sypa³ pobo¿nie zgromadzone zbiory – K. Niesiecki podaje
(Herbarz polski..., T. 8, s. 650): „[...] pod chocimsk¹
kampani¹ stolicê Kraków gdy mu w opiekê oddano, czterysta
piechoty, sto jezdnych na jej prezydium uzbroi³,
Const. 1621, fol. 11 jego zabiegi na dobro Ojczyzny s³awi,
konstytucja 1613 fol. 28”;
na potrzebê – na potrzeby;
zgromadza³ – gromadzi³;
synowców jego – bratankami M. Szyszkowkiego byli: Miko-
³aj – biskup warmiñski, sekretarz wielki koronny, Marcin
– starosta lelowski i Jerzy;
na us³ugê Ojczyzny chor¹gwie – na s³u¿bê dla Ojczyzny chor¹gwie;
to miasto – Kraków;
najprzedniejsza – najznakomitsza;
wspomniê – wspomnê;
in publicum (³ac.) – publiczny;
schodz¹cych siê – spadaj¹cych na, tj. maj¹cych konsekwencje;
szczodrobliwoœci – hojnoœci;
krwi swojej w³asnej – tzn. swoich krewnych;
nak³adne – wymagaj¹ce nak³adów, kosztowne;
zaprawowania – zaprawianie, przygotowanie (l. mn. s³u¿y powiêkszeniu);
Piotr Szyszkowski, syn bratanka biskupa –
Jerzego – by³ sekretarzem legacji Krzysztofa Zbaraskiego
do Porty Otomañskiej, sprawowa³ te¿ poselstwo do kurfirsta
brandenburskiego (por. K. Niesiecki: Herbarz polski...,
T. 8, s. 651);
fabryk – budowli (od ³ac. fabrica, -ae – budownictwo, budowa);
155

w. 73–74
w. 74
w. 75–76
w. 79
w. 79–80
w. 82–83
w. 83
w. 85
w. 85–86
w. 87
w. 88
struktur – budynków (od ³ac. structura, -ae – budynek, budowla);
fabryk i struktur kosztownych, Polskê ozdabiaj¹cych – w rodzinnej
I³¿y M. Szyszkowski wybudowa³ koœció³ parafialny,
przy którym w 1629 r. ufunowa³ kaplicê rodu Syszkowskich,
jego staraniem zosta³ odnowiony pa³ac biskupi
w P³ocku, w 1627 r. ufundowa³ koœció³ i klasztor Franciszkanów
Obserwantów na górze Karczówce pod Kielcami,
wzniós³ w Krakowie w 1625 r. kaplicê dla Bractwa
Mêki Pañskiej oraz ufundowa³ kaplicê œw. Stanis³awa
w katedrze Wawelskiej;
tym samym koœciele – tj. katedrze na Wawelu, gdzie odby³
siê pogrzeb biskupa (wg zapisu Z. Koniecpolskiego 29 V
1630 r.);
oko obróciwszy – okiem rzuciwszy, spojrzawszy;
et magna molientis (³ac.) – wiele stwarzaj¹cego;
animuszu – ducha (od ³ac. anima, -ae);
obroñce – obroñcy;
najdostateczniejszym pañstwom po¿¹danych – po¿¹danych
w najbardziej dostatnich pañstwach;
potka³a – spotka³a;
zawisna – zawistna;
przywalony marmurem – tzn. z³o¿ony w grobie; zosta³ pochowany
w katedrze krakowskiej pod kaplic¹ œw. Stanis³awa
w prostok¹tnej cynowej trumnie, bez napisu, przyozdobionej
tylko p³askorzeŸbami: na wieku doœæ du¿y
krzy¿ z niewielkim Chrystusem na nim, na œcianach bocznych
postacie œw. Stanis³awa z Piotrowinem i drugiego œw.
biskupa, mo¿e Wojciecha albo Marcina, patrona nieboszczyka,
na œcianie pionowej w nogach, pod postaci¹ Matki
Boskiej z P. Jezusem na rêkach, jest herb Ostoja (zob.
S. Tomkowicz: Galeria portretów biskupów krakowskich
w kru¿gankach klasztoru OO Franciszkanów w Krakowie.
Kraków 1905, s. 92–93);
konkurentii – konkurencji, tj. wspó³zawodnictwa o urzêdy
i ³aski;
wszytkie – por. 154;
curiae (³ac.) – miejsce zebrañ senatu, tu metonimicznie: senatu;
156

w. 89–90
w. 93
w. 94
w. 94–95
w. 96
w. 96–97
w. 98
w. 100
w. 100–101
w. 101
w. 103–104
w. 105–106
w. 106–107
w. 110
w. 110–111
dóbr Bogu poœwiêconych dyspenzatorów – zarz¹dców dóbr
koœcielnych (od ³ac. dispensator, -oris), dobra duchowne
by³y zwolnione od œwiadczeñ na rzecz pañstwa, ale synody
niejednokrotnie podejmowa³y uchwa³y o przeznaczeniu
pewnych œrodków na obronê Ojczyzny;
merita (³ac.) – zas³ugi;
wdziêcznej pami¹tki – wdziêcznego wspomnienia;
pozosta³ym ... potomkom – bratankowie M. Szyszkowskiego,
por. s. 155;
dobrotliwego stryja i opiekuna – szczególn¹ opiek¹ otoczy³
swego bratanka Miko³aja, który przebywa³ na jego dworze
i zyska³ poparcie w karierze duchownej (ks. L. £ ê -
towski: Katalog biskupów, pra³atów i kanoników krakowskich.
T. 2. Kraków 1852, s. 175);
stanê³a gorzkoœci¹ – sta³a siê gorycz¹;
przeciwko – do, wobec;
oczywiœcie – naocznie;
zas³ug nieboszczykowskich wdziêcznoœæ – wdziêcznoœæ za zas³ugi
nieboszczyka;
wszytko – wszystko;
M[oœci] P[anie] po³aniecki – kasztelan po³aniecki Marcin
Rokszycki (D¹browski) z Rokszyc i Koniecpola, ur. 22 XII
1622 r., zamordowany 1657 r. przez Kozaków w wieku
95 lat w koœciele w Piotrkowicach (Urzêdnicy województwa
sandomierskiego XVI–XVIII wieku. Spisy. Oprac.
K. Ch³apowski i A. Falniowska-Gradowska.
Red. A. G¹siorowski. Kórnik 1993, s. 65); wystêpowa³
w czasie pogrzebu w roli pos³a króla Zygmunta III;
sekretarz wielki – Miko³aj Szyszkowski, bratanek zmar³ego;
zmar³ego godnego biskupa grobowiec – nagrobek ustawiony
jest przy filarach krzy¿owych, z czarnego marmuru
i br¹zu z³oconego; w oprawie architektonicznej znajduje
siê br¹zowe popiersie M. Szyszkowskiego wykonane wed³ug
projektu J. Trevana (zob. Katalog zabytków..., s. 77);
pana tego – tzn. króla Zygmunta III;
którego opatrzeniem œwiatu by³ pokazany – którego staraniem...;
informacja podana przez Ossoliñskiego nie znajduje
potwierdzenia w opracowaniach, wed³ug nich fundatorem
grobowca zwi¹zanego pod wzglêdem ideowym z kaplic¹
œw. Stanis³awa by³ Miko³aj Szyszkowski;
157

w. 112
w. 113–114
w. 114
w. 116
w. 116–117
w. 117–118
w. 119
w. 120
w. 120–121
w. 122
w. 123
w. 125
w. 127
w. 129
statecznej – sta³ej, niewzruszonej;
przeciwko – por. s. 155;
nie popisuje siê z ... rad¹ – nie popisuje siê ... rad¹;
ku dobremu ... ci¹gn¹c¹ – dobro maj¹c¹ na wzglêdzie;
dostateczn¹ – wystarczaj¹c¹;
atestacyj¹ – œwiadectwem (od ³ac. attestatio, -onis);
JKM, Pani naszej Mi³oœciwej – królowa Konstancja Habsbur¿anka,
od 1605 r. druga ¿ona Zygmunta III Wazy;
sufraganie krakowski – Tomasz Oborski (ur. ok. 1570–1573,
zm. VII 1645 r.), sufragan krakowski. Studiowa³ w Krakowie
i Rzymie, kanonik (1590 r.) oraz wikariusz generalny
i oficja³ krakowski (1614 r.). 22 IX 1614 r. prekonizowany
biskupem tytularnym Laodycei i sufraganem krakowskim.
Odznacza³ siê niezale¿noœci¹ s¹dów i rygoryzmem
moralnym; nie zabiegaj¹c o zaszczyty i beneficja koœcielne,
odmówi³ przyjêcia biskupstwa che³mskiego (1640 r.) i opactwa
mogilskiego (1642 r.); wikariusz kapitulny diecezji krakowskiej
(1642 r.) (zob. P. Nitecki: Biskupi Koœcio³a
w Polsce. S³ownik biograficzny. Przedm. kard. H. Gulbinowicz.
Warszawa 1992, s. 152), pe³ni³ w czasie pogrzebu
rolê pos³a królowej;
optimis auspiciis (³ac.) – pod najszczêœliwsz¹ wró¿b¹;
z przeœwietnej ojczyzny na to wysokie królestwo przyprowadzi³
– tzn. z Austrii; Szyszkowski wraz z marsza³kiem
koronnym Zygmuntem Myszkowskim pos³owa³ w 1605 r.
do cesarza Rudolfa w imieniu Zygmunta III Wazy po ¿onê
Konstancjê Habsbur¿ankê, za co król nagrodzi³ go biskupstwem
p³ockim;
potomstwu œwi¹tobliwemu – potomstwu œwiêtobliwemu; ¿yj¹cymi
wtedy dzieæmi Zygmunta III i Konstancji byli: Jan
Kazimierz, Jan Albert, Karol Ferdynand, Aleksander Karol,
Anna Katarzyna Konstancja;
szczêœliwoœci¹ – szczêœciem;
nieustawaj¹c¹ – nieustaj¹c¹;
post fata (³ac.) – tu: po œmierci;
mieczniku koronny – Jan Zebrzydowski h. Radwan (nominowany
w 1620 r., piastowa³ ten urz¹d do œmierci w 1641 r.),
pose³ królewicza W³adys³awa Wazy (UCiN, s. 90);
zesz³oœæ lat – podesz³e lata; zmar³ w wieku 76 lat;
158

Stanis³aw Sarbiewski – h. Prawdzic (zm. 1662 r.), m³odszy brat
Macieja Kazimierza, polityk, parlamentarzysta, 1636 r. wojski
sandomierski, 1640 r. – starosta grabowiecki, 1659 r.
– kasztelan sochaczewski (zob. K. C h ³ apowski: Stanis³aw
Sarbiewski h. Prawdzic. W: PSB. T. 35, s. 184–187
i Wprowadzenie, s. 49–50);
d (³ac.) – dnia;
Februarii (³ac.) – lutego;
Jana Bartnickiego – Jan Bartnicki h. Do³êga, zmar³ bezpotomnie,
por. Wprowadzenie, s. 62–64;
fundowa³ Loret w Zamoœciu – nieznana dziœ fundacja, prawdopodobnie
chodzi o kaplicê loretañsk¹ na przedmieœciu
lwowskim, któr¹ opiekowali siê franciszkanie. Zapis na
jej utrzymanie uczyni³ w 1647 r. S. Sarbiewski. Zamoœæ od
lat trzydziestych XVII w. by³ jednym z oœrodków kultu (zob.
P. Kondraciuk: Obraz Matki Bo¿ej Lubomelskiej. Przyw.
130–131
w. 133–134
w. 135
w. 136
w. 141
nie complevit (³ac.) – nie wype³ni³;
powolnoœci¹ – ³agodnoœci¹;
supplere (³ac.) – dope³niæ, wype³niæ;
chor¹¿y sieradzki – pose³ królewicza Kazimierza Wazy, prawdopodobnie
chodzi o chor¹¿ego mniejszego Jana Zadzika,
który by³ dworzaninem królewskim (od 12 XII 1628 r. do
12 XI 1632 r.), ale istnia³ te¿ urz¹d chor¹¿ego wiêkszego,
w tym czasie sprawowa³ go Jan Romiszewski (22 XII
1605 r., rezygnacja ok. 21 III 1631 r.) (zob. Urzêdnicy województwa
³êczyckiego i sieradzkiego XVI–XVIII wieku.
Spisy. Oprac. E. Opaliñski i H. ¯erek-Kleszcz.
Red. A. G¹siorowski. Kórnik 1993, s. 134);
wszytkim – por. s. 154, 156;
statecznie – dok³adnie, skutecznie;
op³akanym chlebem – tzn. styp¹.
Stanis³aw Sarbiewski: mowa na pogrzebie
Jana Bartnickiego
tyt.
159

w. 1–2
w. 2–3
w. 3
w. 4
w. 6
w. 7
w. 7–8
w. 8
w. 9
w. 10
w. 11
w. 12
czynek do ikonografii Matki Bo¿ej Loretañskiej na Wo³yniu
i obszarze dzisiejszej Lubelszczyzny w okresie baroku.
W: Zamojszczyzna i Wo³yñ w minionym tysi¹cleciu.
Historia, kultura, sztuka. Zamoœæ 2000, s. 105); „Kiedy
w 1638 r. dokonano poœwiêcenia pierwszego w Polsce Domku
Loretañskiego w Go³êbiu, kult Matki Boskiej Loretañskiej
by³ powszechnie znany. Odmawiano i œpiewano litaniê
loretañsk¹, modlono siê w kaplicach pod wezwaniem
Matki Boskiej Loretañskiej (m.in. w Krakowie przy koœciele
Mariackim od r. 1597, w Chodlu od r. 1616, w Olkuszu od
r. 1620 i odbywano pielgrzymki do Loreto). [...] W piœmiennictwie
polskim pierwszy opis Domku i jego historiê opublikowa³
w r. 1610 ks. Andrzej Wargocki”; S. Michalczuk:
Domek loretañski w Go³êbiu. Geneza jego treœci
ideowych i artystycznych. W: Treœci dzie³a sztuki. Materia³y
sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Gdañsk,
grudzieñ 1966. Warszawa 1969, s. 164;
æwieræ – kwarta³;
za pasy chodzi³a – zwrot przys³owiowy: „za pasy chodziæ” –
walczyæ, zmagaæ siê;
przekona³a – pokona³a, zwyciê¿y³a;
nieu¿yta – nieprzejednana, twarda;
przecie – przecie¿;
dokaza³a – dokona³a;
rozwód – tu: roz³¹czenie;
nie odprawi³ procesyji – nie odby³ procesji, tj. pogrzebu;
familia – rodzina;
¿a³osn¹ – smutn¹;
nie dotkniona – niedotkniêta, niedoœwiadczona;
przygod¹ – przypadkiem, wydarzeniem;
nieub³agan¹ – nie do przeb³agania;
œciœniony ustaw¹ – poddany prawu (zwrot: „œcisn¹æ prawem”
– zmusiæ s¹downie);
widzim – widzimy;
nie sfolguje – nie popuœci, nie ul¿y;
poæciwych – cnotliwych, uczciwych;
nie pomni (na) – nie pamiêta, tj. nie ma wzglêdu na;
œcis³e ma³¿eñskie towarzystwo – na nazwanie ma³¿onka i ma³-
¿onki stosowano w XVII w. okreœlenie „towarzysz”, czêsto
160

w. 13
w. 13–15
w. 17
w. 18
w. 20
w. 21
w. 21–22
w. 22
w. 23–24
w. 24–25
w. 25–26
w. 26–27
w. 30
w. 32
w. 33
w. 34
w. 35
w. 35
w. 37
w. 38
w. 39
w. 40
w. 42
w. 46
„do¿ywotni towarzysz”, odnosz¹c siê w ten sposób do koncepcji
mi³oœci ma³¿eñskiej jako przyjaŸni;
respektu – wzglêdu (³ac. respectus, -us);
Haec meta vir[or]um est mori, non vir[or]um beate[] mori,
ad moriendum natura, ad moriendum virtus et pietas
ducit (³ac.) – taki jest koniec ludzi umrzeæ, nie z uszczêœliwieniem
umrzeæ: i natura, i cnota, i pobo¿noœæ prowadzi
do œmierci;
b³ogos³awieniej – w sposób bardziej b³ogos³awiony;
patrzamy – patrzymy;
a ono – a oto;
œmiertelne wiatry zarazi³y – dotknê³y nieszczêœciem œmierci;
widzim – por. s. 160;
nieu¿yta – por. s. 160;
dekretem œmiertelnoœci nakry³a – tj. podporz¹dkowa³a wyrokowi
œmiertelnoœci;
luboœmy wiedzieli – chocia¿ wiedzieliœmy;
zacny – godny;
nadstawiæ – uzupe³niæ, dodaæ;
d³ug przyrodzeniu p³aciæ – d³ug ludzkiej naturze, tj. œmiertelnoœci,
por. s. 151;
nieuprzykrzonej – przyjemnej;
do¿ywotniemu towarzyszowi – tj. ma³¿once, por. jw.;
nad zwyczaj – tj. ponad ludzk¹ miarê;
Szafarz ¯ywota i Œmierci – Bóg;
w oczach naszych miewamy – mamy przed oczyma;
nie mo¿em – nie mo¿emy;
spospolitowaæ (z) – uznaæ za coœ zwyczajnego;
fatibus (³ac.) – losom;
wiel¹ – wieloma;
wpar³a – wcisnê³a;
heroum (³ac.) – bohaterów;
tuguria (³ac.) – nêdzne chaty, sza³asy;
jednakim – jadnakowym;
skazitelnoœci – podlegania skazie, zniszczeniu;
nie mo¿em – por. jw.;
wezdrgnienia – wzdrygniêcia, poruszenia;
patrzaæ – patrzyæ;
nadgrodzie – nagrodzie;
11 Ossoliñski...
161

w. 47
w. 48
w. 50
w. 51
w. 52
w. 52–53
w. 57
w. 58
w. 59
w. 60
w. 60–61
w. 62
w. 63
w. 65
w. 65–66
w. 66
w. 68
w. 70
w. 71
w. 72
w. 72–73
przystojnych – uczciwych;
domicilium (³ac.) – mieszkanie;
superstes fama (³ac.) – trwaj¹ca s³awa;
osobliwie – szczególnie;
posteritati (³ac.) – potomnoœci;
przecie – przecie¿;
zeœcie – zejœcie, tj. œmieræ;
jeno – tylko;
¿a³osnym – por. s. 160;
serdecznych skrytoœci wzruszeniem – tj. poruszeniem serdecznych
uczuæ;
wprzód – najpierw;
dotknienie – poruszenie;
uszy odnieœli – tj. us³yszeli;
w ¿a³osnej procesyji – w smutnym kondukcie;
w dó³ – tj. do grobu;
wierzê temu – wierzê w to;
one niepamiêci zdroje – mitologiczna rzeka Lete p³yn¹ca w Hadesie,
napicie siê z niej wody powodowa³o zapomnienie;
pogañstwo baja³o – charakterystyczne dla potrydenckiego podejœcia
do mitologii poczucie wy¿szoœci chrzeœcijanina nad
zmyœleniami antyku;
wszytkiego – wszystkiego;
frasunku – smutku;
w sercu grobu pozwoli³a – tj. zbudowa³a grób w sercu;
¿a³oœni – smutni;
nieomylnie – pewnie, z pewnoœci¹;
pokrewnoœci¹ – pokrewieñstwem;
frequentia (³ac.) – t³um;
wszyscy oraz – wszyscy razem;
mi³ego – drogiego, kochanego;
po ... mi³ej ma³¿once – od kochanej ma³¿onki;
wszytkich – wszystkich;
z grobu zakonnego – tzn. znajduj¹cego siê w klasztorze,
prawdopodobnie w zamojskim koœciele franciszkanów pod
wezwaniem Zwiastowania NMP;
nemo me lachrimis decoret, nec funera flendo faxit (³ac.) –
niech nikt mnie nie przyozdabia ³zami ani nie odprawia
pogrzebu p³acz¹c; nieco przekszta³cony tekst autoepitafu,
162

w. 74
w. 75
w. 78
w. 80
w. 81
w. 82
w. 84
w. 85
w. 85–86
w. 86–87
w. 87
w. 89
w. 90
w. 91
w. 90–97
w. 93
Quintus Ennius [18.5]: „Nemo me lacrimis decoret nec
funera fletu / faxit, cur Volito vivos per ora virum”.
Tekst cytowany przez Cycerona w Rozmowach tuskulañskich.
Tutaj przejêty z mowy Jerzego Ossoliñskiego na
pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego. Dalej (a¿ do
„... nie przygotowali pociechy”) naœladowanie tej przemowy.
Por. s. 88–89 i Wprowadzenie, s. 59;
wieku – czasu;
w tak dalek¹ drogê – œmieræ-odejœcie to jeden z toposów ³¹cz¹cych
sztukê funeraln¹ i literaturê (zob. M. Skwara:
„Miejsca wspólne” polskiej poezji i sztuki funeralnej XVI
i pocz¹tku XVII wieku. Szczecin 1994, s. 120);
w us³udze Rzeczypospolitej – w s³u¿bie dla Rzeczypospolitej;
na o³tarzu Pañskim obrok duszy swej zostawiwszy – ofiara
w postaci fundacji Loretu w Zamoœciu;
opatrzeniem – uposa¿enie wdowy, czyli zapis maj¹tkowy towarzysz¹cy
kontraktowi œlubnemu, który zapewnia³ jej
œrodki utrzymania;
opiekunami dobrymi opatrzon¹ – otoczon¹ dobrymi opiekunami,
tzn. wyznaczonymi przez zmar³ego do realizacji jego
woli;
beneficia (³ac.) – dobrodziejstwa;
synów sobie w zakonie ... narodziwszy – prawdopodobne aluzja
do wsparcia udzielanego wstêpuj¹cym do zakonu;
in omnem posteritatem duraturos (³ac.) – trwaj¹cych przez
ca³¹ potomnoœæ;
porz¹nnie – porz¹dnie, dobrze;
viaticum (³ac.) – zaopatrzenie na ostatni¹ drogê;
tanti pietatis tituli – tak wielkie oznaki pobo¿noœci;
waletê – po¿egnanie; ostatnie s³owa zmar³ego wystêpowa³y ju¿
w antycznej poezji funeralnej (zob. S. Zab³ocki: Polsko-
-³aciñskie epicedium renesansowe na tle europejskim. Wroc³aw
1968, s. 23);
mortalia clausit (³ac.) – zamkn¹³ to, co œmiertelne;
pokój odnosi – zyskuje pokój, tj. niebo;
po tak niepewnym ... na tragedie ¿ycia naszego – parafraza
mowy Ossoliñskiego, por. s. 89 i Wprowadzenie, s. 72–73;
zawisn¹ – zawistn¹;
inwidyj¹ – zazdroœci¹ (od ³ac. invidia, -ae);
11*
163

w. 94
w. 95
w. 95–96
w. 96
w. 97–98
w. 98
w. 99
w. 100
w. 103
w. 104
w. 104–105
w. 105
w. 106
w. 107–108
w. 108
w. 109
w. 110
przewrotnie szacuj¹cych – ob³udnie oceniaj¹cych;
zgo³a – krótko mówi¹c;
wszytkich – por. s. 162;
aeviternam (³ac.) – wieczn¹;
vacationem (³ac.) – zwolnienie, urlop;
patrza – patrzy;
despicit humanarum reru ludibria (³ac.) – gardzi b³ahostkami
ludzkich spraw;
zbiór – plon;
gruntownie – trwale, pewnie;
w ja³mu¿nê – jako ja³mu¿nê;
najbystrzy – najbardziej bystry, najprzebieglejszy;
nie doka¿e – nie zdo³a;
wieczystoϾ РwiecznoϾ;
a lachrimis (³ac.) – od ³ez;
et ad imitatione (³ac.) – i do naœladowania;
niegdy – kiedyœ;
ksi¹¿ê ateñskie Temistoklesa – ksiêcia ateñskiego Temistoklesa;
Temistokles – ateñski m¹¿ stanu, dziêki jego programowi
wzmocnienia floty Ateny zdo³a³y odnieœæ zwyciêstwo
w wielkiej bitwie morskiej z Persami pod Salamin¹ w 480 r.
p.n.e.; zgin¹³ œmierci¹ samobójcz¹ po wygnaniu z Aten;
zwyciêstwo Miltiadesowe ... w Maratonie – Miltiades (syn
Kimona) jako jeden z dziesiêciu strategów przekona³ Greków
do walki z Persami w otwartym polu, pod jego dowództwem
zwyciê¿yli wojska Dariusza I pod Maratonem w 490
r. p.n.e.;
barbari (³ac.) – barbarzyñcami, tak Grecy okreœlali obce ludy;
postêpków – czynów;
non sinit me dormire et torpescere Miltiadis tropheum (³ac.)
– nie dozwala mi spaæ i gnuœnieæ pomnik Miltiadesa;
M. Tullius Cicero: Rozmowy Tuskulañskie: „Temistokles
w nocy przechadza³ siê ulicami, poniewa¿ nie móg³ spaæ,
pytaj¹cym zaœ odpowiada³, ¿e budz¹ go ze snu pomniki zwyciêstwa
Miltiadesa” (I d e m: Ksiêgi akademickie. T. 3: Pisma
Filozoficzne. Prze³. J. Œmigaj. Warszawa 1961, s. 659);
wierzam – wierzê;
zajrza³o – zazdroœci³o;
pietas (³ac.) – pobo¿noœæ;
164

w. 110–111
w. 111
w. 116–117
nie dopuœci – nie pozwoli;
eius exemplo (³ac.) – za jego przyk³adem;
na chleb swój prosi – zaproszenie na stypê, formu³a koñcz¹ca
mowy pogrzebowe wyg³aszane w imieniu rodziny.
Stanis³aw Sarbiewski: mowa na pogrzebie
pani Wereszczyñskiej
tyt.
w. 1
w. 1–2
w. 3
w. 4
w. 4–5
Stanis³aw Sarbiewski – por. s. 159;
w Grabowcu – Grabowiec, po³o¿ony przy drodze z Zamoœcia
do Hrubieszowa, miasto nale¿a³o do ksi¹¿¹t mazowieckich,
po 1462 r. przesz³o do Korony, spalone przez Tatarów
w 1500 r. W 1655 r. S. Sarbiewski jako starosta odnowi³
i umocni³ zamek (zob. S³ownik geograficzny Królestwa
Polskiego i innych krajów s³owiañskich. T. 2. Warszawa
1881, s. 776–777);
Wereszczyñski z domu Sierakowskiej – postaæ bli¿ej nieznana,
prawdopodobnie ¿ona jednego z Wereszczyñskich
h. Korczak; w tym czasie ¿yli synowie brata biskupa Józefa
Wereszczyñskiego – Zygmunta: Jan i Stanis³aw, a Abraham
Wereszczyñski by³ w 1647 r. komisarzem do uspokojenia
pogranicza wêgierskiego;
Dop³aci³a... – por. incipit mowy J. Ossoliñskiego na pogrzebie
M. Szyszkowskiego i naœladowanie wzorca passim (por.
Wprowadzenie, s. 74–77);
zacna – godna;
matrona – kobieta zamê¿na;
w oczach naszych – na naszych oczach;
d³ugu ostatniego – por. s. 151;
wywo³any – og³oszony;
hominem Deus paravit ad humana (³ac.) – Bóg przygotowa³
cz³owieka do ludzkiego [losu];
inszych – innych;
oblig – d³ugów (od ³ac. obligere – zastawiaæ, obci¹¿aæ);
zara¿ona – dotkniêta;
165

w. 5
w. 7
w. 7–8
w. 9
w. 11
w. 12
w. 13–14
w. 15
w. 17
w. 17–18
w. 18
w. 19
w. 20–21
w. 22
w. 24–25
w. 25
w. 27
w. 27–28
zacnej – por. jw.;
familii – rodzinie;
wedle – wed³ug;
bia³og³owskim – kobiecym;
kto jest genere, ten powinien byæ i virtute venerabilis – kto
jest pochodzeniem, ten powinien byæ i cnot¹ szlachetny;
przyrodzon¹ – wrodzon¹;
prima naturae lex est amare parentes (³ac.) – pierwszym prawem
natury jest kochaæ rodziców; por. Valerius Maximus:
Facta et dicta memorabilia, ks. 1, r. 4, 7/26: „[...] diligere
parentis prima naturae lex esset”;
Panom Braci – forma grzecznoœciowa;
powinne – nale¿ne;
un[quam] et idem amor byæ ma, których unq[uam] et idem
genuit Venus – kiedyœ i ta sama mi³oœæ byæ ma, których
kiedyœ i ta sama urodzi³a Wenus [tj. mi³oœæ]; prawdopodobny
b³¹d mówcy, powinien byæ rodzaj ¿eñski: eadem;
Paniom Siostrom – zwrot grzecznoœciowy;
recte fovere recte faviendo docet (³ac.) – uczy dobrze pielêgnowaæ;
dobrze pielêgnuj¹c;
natu i exemplo by³a maior – urodzeniem i przyk³adem by³a
starsza;
sowite – obfite;
dobroczynnoœci – uczynnoœci;
exercitia (³ac.) – æwiczenia;
magnus thesaurus est amicus magna servand[us] cura magno
si pereat lugendoq[ue] fletu (³ac.) – wielkim skarbem
jest przyjaciel, trzeba o niego dbaæ z wielk¹ trosk¹ i op³akiwaæ,
je¿eli odchodzi, z wielkim ¿alem i skarg¹;
szpitalom – przytu³kom dla ubogich;
benedictus ille homo, ex cuius domo non exit pauper sine
dono (³ac.) – przys³owie: b³ogos³awiony ten cz³owiek, z którego
domu ubogi nie wychodzi bez daru;
sacrosancte (³ac.) – œwiêcie;
zakon – prawo;
zarobiæ – zas³u¿yæ;
Homo immortalis est qui Deo et legi eius oboedit (³ac.) – nieœmiertelny
jest cz³owiek, który Bogu i Jego prawu jest pos³uszny;
166

w. 28
w. 29–30
w. 30–31
w. 31–32
w. 32
w. 33
w. 34
w. 35
w. 38–39
w. 40
w. 41
w. 43
w. 44
w. 44–45
w. 45
w. 47
w. 47–48
w. 48
w. 50
w. 50–51
w. 52
w. 53
dziatkom – dzieciom;
non satis est rodzicom genuisse filios et filias potrzeba ich
vivendo vivere, moriendo mori erudire (³ac.) – nie dosyæ
jest rodzicom wydaæ na œwiat synów i córki, trzeba ich
uczyæ ¿yæ ¿yj¹c, umieraæ umieraj¹c;
quibus gradibus do cnót et ad aeternitatem itur – jakimi
krokami do cnót i wiecznoœci siê idzie;
socio vitae et thori (³ac.) – towarzyszowi ¿ycia i ³o¿a;
namilszemu – najmilszemu;
cale – w ca³oœci, w pe³ni;
przysiêg³ego – przysiê¿onego;
niezgwa³cone – niez³amane;
sufficit jest uxori fidei et obsequii gloria (³ac.) – wystarczaj¹ca
jest ¿onie wiernoœci i pos³uszeñstwa chwa³a; Biblia
przedstawia pos³uszeñstwo jako jeden z najwa¿niejszych
wyznaczników wzorca dobrej ¿ony, por. 1 P (3,1), Kol (3,18):
„¯ony, b¹dŸcie poddane mê¿om, jako ma bydŸ w Panu”;
ozdobn¹ – ozdobion¹;
Homo Deo proximus qui sceleris purus (³ac.) – ten cz³owiek
najbli¿szy Bogu, który niesplamiony grzechami;
posesyj¹ – posiadanie (od ³ac. posessio, -is);
claudite mortalia cu[m] profundibus terrae (³ac.) – zamknijcie
œmiertelne [szcz¹tki] w niezmierzonych przepaœciach
ziemi;
go³ot¹ – niczego nie posiadaj¹c;
zacnych – por. s. 165;
przystojnie – stosownie, przyzwoicie;
æwiczenia – wychowania;
nadgrodê – nagrodê;
do¿ywotnie towarzystwo – por. s. 160–161;
quem maritum fecit (³ac.) – którego uczyni³a ma³¿onkiem;
animo, forma, dote amorem merebat (³ac.) – zas³u¿y³a na
mi³oœæ charakterem, wygl¹dem, posagiem;
pomieszkania – mieszkania;
ukontentowanie – zadowolenie (od ³ac. contentus, -a, -um –
zadowolony z czegoœ, poprzestaj¹cy na czymœ);
progresów – postêpów (od ³ac. progressus, -us – postêp,
wzrost, rozwój);
winszowania – powinszowania;
167

w. 54
w. 55
w. 56–57
w. 57–58
w. 58
w. 60
w. 60–61
w. 62–63
w. 64
w. 65–66
w. 66
w. 67
w. 68
w. 68–69
w. 69–70
w. 71
w. 72
w. 73
w. 74–75
w. 77–78
cale – por. s. 167;
nieomylnie – na pewno, pewnie;
honorem pie defunctae coniugi paratissimum (³ac.) – najbardziej
zas³u¿ona czeœæ dla ma³¿onki, która pobo¿nie skoñczy³a
[¿ycie];
osobliwie – szczególnie;
dziatek – dzieci;
powinne – nale¿ne;
wszytkich – por. s. 162;
nieomylne – pewne;
po¿a³owanie – politowanie, ¿al;
amicorum manes etiam et umbra felicissima (³ac.) – duchy
i cienie przyjació³ tak¿e s¹ najbardziej b³ogos³awione;
szafark¹ – rozdawczyni¹;
peregrynati¹ – podró¿¹ (od ³ac. peregrinatio, -onis);
potrzebna – potrzeba;
dulcem recor[datio]nem (³ac.) – s³odkie wspomnienie;
towarzystwa œwiêtego – tj. ma³¿eñstwa;
post fata – (³ac.) po œmierci;
praeviis[] memoriae frustrari (³ac.) – niweczyæ poprzedzaj¹cych
(tu: w drodze do wiecznoœci) pamiêci;
powinny – stosowny;
sine dolore non pereunt quae cum amore posessa sunt (³ac.)
– bo nie gasn¹ bez bólu, które opanowane s¹ przez mi³oœæ;
feminis lugere honestum est, viris autem meminisse (³ac.) –
kobietom przystoi op³akiwaæ, mê¿om zaœ pamiêtaæ (Cornelius
Tacitus: De origine et situ Germanorum, 27, 2/6);
insi – inni;
w nadgrodê – w nagrodê;
odeœcia – odejœcia;
zacne – por. s. 165;
szczêœliwych powodzeñ – szczêœliwego powodzenia;
fortuny – szczêœcia, losu, powodzenia;
videbis subolem sponsam et mearum virtutum exercitum
exemplis (³ac.) – zobaczysz córkê jako narzeczon¹ wyæwiczon¹
na przyk³adach mych cnót;
hoc solatium vestrum esto, inter caelites matrem habere
(³ac.) – to pociech¹ wasz¹ niech bêdzie, ¿e miêdzy niebianami
macie matkê;
168

w. 79
w. 80
w. 81
w. 82
w. 83
w. 84
w. 84–85
w. 85
powinne – por. s. 166;
nadgrodê – por. s. 167;
rem vobis casus eripuit, usum reliquit (³ac.) – los wydar³
wam rzecz, ale pozostawi³ mo¿liwoœæ korzystania z niej
(tzn. przyk³ad);
vale (³ac.) – ¿egnaj;
mortalia clausit (³ac.) – zamknê³a sprawy œmiertelne;
odnosi – zyskuje;
wszytkich – por. s. 162;
a lachrimis (³ac.) – od ³ez;
ad recordationem (³ac.) – do wspomnienia;
zgubionego – utraconego.

Indeks osobowy
Aleksander Karol Waza, królewicz
polski 156
Ambro¿y œw. 29, 30
Andrzejowicz Walerian 24
Anna Katarzyna Konstancja Wazówna,
królewna polska 158
Apollodor z Aten 141
Ariusz 30
Augustyn œw. 29
Bar³owska Maria 7, 9, 12, 68, 70, 116,
140
Bartnicka El¿bieta 62
Bartnicki Jan 56, 62–64, 72, 77, 78,
93–96, 129, 159
Bartnicki Krzysztof 62
Bartnicki Wojciech 62
Barycz Henryk 40
Bellarmino Roberto 151
Bieñkowski Ludomir 26
Bobrowicz Jan Nepomucen 26, 152
Boczy³owic Jakub 44
Bodniak Stanis³aw 13, 147
Boles³aw Œmia³y, król polski 26,
141
Bro¿ek Mieczys³aw 23
Brückner Aleksander 21
171
Charliñski (Char³êski) Krzysztof
54
Chemperek Dariusz 145
Ch³apowski Krzysztof 49, 157, 159
Chodkiewicz Jan Karol 107
Chroœcicki Juliusz 145
Chrz¹stowska Jadwiga 111
Cichocki Kasper 14, 15
Cikowscy h. Radwan, ród 20, 25, 31,
39, 40, 81, 82, 85, 141
Cikowska Dorota z B³oñskich 17, 18,
41, 42, 87, 150
Cikowska z Dzia³yñskich El¿bieta
143
Cikowska z Komorowskich Anna 148
Cikowski Jan 40
Cikowski Krzysztof 16, 32
Cikowski Miko³aj 147
Cikowski Stanis³aw dziad 13, 85,
148
Cikowski Stanis³aw ojciec, podkomorzy
krakowski 13–15, 20, 31, 32,
38, 40, 44, 82, 86, 140, 142, 143,
147, 148
Cikowski Stanis³aw, podkomorzyc
krakowski 8–13, 15–17, 19, 22,
25, 34, 36, 37, 41, 44, 81–87,
106–115, 131, 133, 140, 144

Cyceron (Marcus Tullius Cicero) 22,
23, 42, 43, 59, 67, 141, 153, 163, 164
Cynerski Stanis³aw 14
Czacki Tadeusz 20, 129
Czaplic Jerzy 40
Czaplic Marcin 40
Czapliñski W³adys³aw 47, 140
Czarliñski Bonawentura 22
Czartoryscy h. Pogoñ, ród 12, 50, 53,
63, 102, 128
Czubek Jan 14
Damianowicz Samuel 108
Daniel prorok 29, 142
Dani³owicz Jan 17
Dani³owiczowa Zofia z ¯ó³kiewskich
17
Dariusz I, król perski 164
D¹browicz El¿bieta 12
D¹browski Eugeniusz 29
Dembiñska Anna 107, 111
D³ugosz Jan 15
Dobiñscy h. Tr¹by, ród 117
Dönhoff Jerzy 113
Doré Tomasz 67
Dürr-Durski Jan 38
Dutkiewicz Józef E. 20, 141
Dziechciñska Hanna 8
Enniusz (Quintus Ennius) 59, 126,
153, 163
Epikur 68
Eustachiewicz Maria 37
Fredro Andrzej Maksymilian 52
Fuliñska Anna 66, 68, 69, 80
Gawiñski Jan 144
G¹siorowski Antoni 14, 54, 101, 157,
159
Gmiterek Henryk 54
Go³êbiowski £ukasz 129
Gorzkowski Albert 42, 68
Gos³awski Adam 32
Górnicki £ukasz 33, 145
Grabski Stanis³aw 117
Grobicki NN 54
Grodziecki Adam 147
Gryglewicz Feliks 26
Grzegorz Pawe³ z Brzezin 147
Grzeœkowiak Rados³aw 108
Grzymu³towski Krzysztof 112
Gulbinowicz Henryk 158
Habsburgowie, ród 148
Hajdukiewicz Leszek 23
Hennicki Jakub 113
Henryk, ksi¹¿ê Walii 15
Herbest Benedykt 21
Herburt Jan 17
Herburtowa Konstancja z Przerembskich
17
Hezjod 67
Homer 67
Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 67
Horyszowska NN 54, 65
Horyszowski Stanis³aw 54, 78
Falniowska-Gradowska Alicja 14, 157
Ferdynand II Habsburg, cesarz austriacki
147
Filipowski Marcin 71
Förster Georg 44
172
Iwanicki Tobiasz 21
Jahn Otto 23
Jakub I Stuart, król angielski 14, 16,
140, 143

Jan Albert Waza, królewicz polski 158
Jan Kazimierz Waza, królewicz polski
56, 92, 158
Jan III Sobieski 109
Jezus Chrystus 26, 29, 142, 156
Jêdrzejowczyk Maciej 26
Józef II Habsburg, cesarz austriacki 64
Kaligula (Caius Iulius Caesar Germanicus
Caligula) 70
Kalinowski Marcin 37
Karmanowski Olbrycht 38
Karol Ferdynand Waza, królewicz
polski 158
Karol Sudermañski, król szwedzki
14, 148
Kiszczyna Barbara z Radziwi³³ów
107, 111
Knapski Grzegorz 148
Kochanowski Jan 50, 68, 149
Kochowski Wespazjan 37
Komorowski Jan 54, 56, 64, 65, 69–
71, 78, 79
Kondraciuk Piotr 64, 159
Koniecpolski Stanis³aw 52, 55
Koniecpolski Zygmunt Aleksander
118, 156
Konopczyñski W³adys³aw 13
Konorska Lucja 39
Konorski Boles³aw 39
Konrad Pawe³ 22
Konradowa Anna 22
Konstancja z Habsburgów, królowa
polska 56, 91, 158
Korolko Miros³aw 149
Kossowski Aleksander 40
Kot Stanis³aw 21
Kotarbiñski Tadeusz 39
Krasiñski Walerian 16
Kruszyñska El¿bieta 51
Kryski Feliks 56
Krzywy Roman 142
173
Krzy¿anowski Julian 101
Kurzeniecki Stefan 55, 79
Kwiatkowska-Frejlich Lidia 27, 28
Kwintylian (Marcus Fabius Quintilianus)
22, 23, 66, 87, 141
Lausberg Heinrich 42
Lepszy Kazimierz 143, 148
Leszczyñscy h. Wieniawa, ród 142
Leszczyñski Bogus³aw 119
Lipsjusz Just 70
Lipski Jan 118
Lubieniecki Jakub 21
Lubieniecki Krzysztof 40
Lubieniecki Stanis³aw 16
Lubieniecki Stanis³aw 40
Ludwik XIII, król francuski 56
£êtowski Ludwik 157
£ukasz œw. Ewangelista 29
£ukaszyk Romuald 26
Maciejewski Janusz 9, 12
Maciejowski Bernard 150
Maksymilan Habsburg, arcyksi¹¿ê
austriacki 148
Maleszyñski Dariusz Cezary 146
Marciniak Ryszard 118
Marek œw. Ewangelista 29, 30, 142
Mateusz œw. Ewangelista 29–30, 142
Merczyng Henryk 16
Michalczuk Stanis³aw 160
Miltiades 96, 164
Misiurek Jerzy 27
Mniszech Józef 109
Moskorzowska z Dudyczów Regina
144
Moskorzowska z Wiszowatych Anna
145
Moskorzowski Andrzej 7, 8, 10–12,
30, 35–39, 42–44, 84, 87, 106–
114, 133, 144

Moskorzowski Hieronim 13, 144
Moskorzowski Hieronim 30
Moskorzowski Hieronim Gratus 145
Moskorzowski Jan 109
Muszyñska Krystyna 16, 117, 119
Muszyñski Micha³ 118
Myszkowski Piotr 151
Myszkowski Zygmunt 158
Naborowski Daniel 50
Napiórkowska Barbara 55
Niesiecki Kasper 26, 50, 152, 155
Nitecki Piotr 158
Nowodworski Bart³omiej 116
Oborski Tomasz 91, 118, 158
Ogonowski Zbigniew 21
Oleœniccy h. Dêbno, ród 28
O³tarzowska Maryna El¿bieta 51
Opaliñski Edward 159
Orzechowscy h. Rogala, ród 13
Orzechowski Stanis³aw 40
Ossoliñscy h. Topór, ród 102, 116
Ossoliñska Anna z Firlejów 140
Ossoliñska Zofia z Cikowskich 15,
18, 87, 150
Ossoliñski Baldwin 40, 150
Ossoliñski Hieronim 14
Ossoliñski Jerzy 7–12, 16, 17, 19, 22,
24–26, 35, 39, 42–44, 46–48,
55–58, 62, 65, 69, 71, 77, 79, 81,
84–87, 106–119, 131, 135, 140,
146, 150, 151, 157, 163, 165
Ossoliñski Krzysztof 15, 18, 40, 87,
150
Ossoliñski Micha³ 113
Ossoliñski Zbigniew 15, 20, 140
Ostrogska Anna 107, 111
174
Ostroróg Miko³aj 56
Ostrowski-Daneykowicz Jan 44, 50
Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 149
Pac Stefan 111
Parrazjos z Efezu 141
Pawe³ œw. Aposto³ 60, 153
Peresiecki Piotr Iwanowicz 21
Petrarka 68
Pietrzyk Zdzis³aw 21
Piotrkowczyk Andrzej 30
Pisarski Jan 9, 44, 47, 118, 127, 140
Pliniusz 23, 141
Potoccy h. Pilawa, ród 102
Potocki Pawe³ 50
Potocki Wac³aw 151
Powodowski Hieronim 27–29
Prokop K.R. w³aœc. Niewiarowski Sebastian
151, 154
Przyboœ Adam 15, 44
Przypkowski Samuel 109
Przypkowski Tadeusz 20
Radziwi³³ Albrycht Stanis³aw 12, 33,
107
Radziwi³³ Jan Albert 111
Radziwi³³ Krzysztof 33, 107, 108, 111
Radziwi³³owa Katarzyna 12
Radziwi³³owie h. Tr¹by, ród 102
Raphelengi Francesco 70
Rej Miko³aj 33
Rokszycki (D¹browski) Marcin 157
Romiszewski Jan 159
Rostafiñski Józef 26
Rudolf Habsburg, cesarz austriacki
158
Rykaczewski Edward 23
Rysiñski Andrzej 51
Rzeczycki Andrzej Kazimierz 112

Sandius Krzysztof 16
Sarbiewska Katarzyna Teresa 51
Sarbiewska Zofia z Napiórkowskich
50
Sarbiewski Maciej Kazimierz 50, 55
Sarbiewski Stanis³aw 7–10, 46, 49,
51–56, 62–66, 68, 70–72, 74–79,
93, 96, 97, 129, 130, 159, 160, 165
Schopenhauer Artur 39
Sebeliusz 30
Seneka (Lucius Annaeus Seneca) 68,
70
Siekierzyñski Jan 21
Siemichowski Bart³omiej 16, 106
Sienieñska Dorota 107, 111
Sienieñski Jakub 13, 44
Silnicki Gabriel 119
Skalski Bazyli 15
Skarga Piotr 30
Skwara Marek 9, 153, 163
S³upski Stanis³aw 25, 38
S³uszka Aleksander 24
S³uszka Dadzibóg 24
Smoleñska Barbara 16, 119
Sobieski Jakub 17, 56, 68, 107, 111,
116, 146
Spalding Georg Ludwig 24
Stanis³aw œw. 152, 156, 157
Stefan Batory, król polski 148
Stefanyk Wasyl 102
Stegmann Krzysztof 21
Sternacki Jan 87, 107
Strzelecki Adam 14
Swetoniusz (Caius Suetonius Tranquillus)
70
Szablowski Jerzy 152
Szafraniec Stanis³aw 20
Szczotka Stanis³aw 16
Szczuka Stanis³aw 12
175
Szczygie³ Ryszard 54
Szparowski NN 79
Sztachelska Jolanta 12,
Szyszkowscy h. Ostoja, ród 88, 152,
156
Szyszkowski Jerzy 155
Szyszkowski Marcin 8, 9, 46–48, 56,
58, 62, 65, 72, 77, 88–92, 111,
115–119, 127, 135, 146, 151, 155,
156, 163, 165
Szyszkowski Marcin (bratanek) 155
Szyszkowski Miko³aj 56, 155, 156
Szyszkowski Piotr 155
Œmigaj Józef 59, 164
Tacyt (Publius Cornelius Tacitus) 79,
168
Taszycki Cyrulus 16
Tazbir Janusz 20
Temistokles 96, 164
Teokryt 67
Têczyñski Stanis³aw 111
Timantes z Keos 22, 24, 114, 141
Tomasz z Akwinu 29, 30
Tomkowicz Stanis³aw 156
Tomska NN 54
Trevano Giovanni 152, 157
Trêbska Ma³gorzata 106
Tryzna Marcjan 55
Twardowski Kasper 108
Twardowski Samuel 50, 51, 142
Tylicki Piotr 15
Tymoteusz 60
Ubysz Stanis³aw 47
Uchañscy h. Radwan, ród 26
Ulèinatė Eugenia 67

Urban VIII papie¿ 140
Urban Wac³aw 44, 145
Völkel Jan 16, 27
Wajsblum Marek 13
Waleriusz Maksimus (Valerius Maximus)
166
Wargocki Andrzej 160
Weigel Jerzy 21
Wereszczyñska NN z Sierakowskich
49, 54, 56, 65, 72, 74, 78, 97–99,
129, 165
Wereszczyñski Abraham 165
Wereszczyñski Jan 165
Wereszczyñski Józef 165
Wereszczyñski Marek 65
Wereszczyñski Stanis³aw 165
Wereszczyñski Zygmunt 165
Wergiliusz (Publius Vergilius Maro)
67
Wiesio³owski Jacek 118
Wiesio³owski Krzysztof 54, 55, 78
Wiszowaty Andrzej 87, 107
Wiœniowiecki Janusz 22
W³adys³aw IV Waza, król polski 15,
44, 50, 55, 56, 91, 113, 126, 139,
144, 158
Wojsznarowicz Jan Kazimierz 70, 144
Wo³³owicz Eustachy 111
Wujek Jakub 102, 154
Wy¿rañski NN 79
Zab³ocki Stefan 163
Zadzik Jan 56, 92, 159
Zamoyska Katarzyna 64
Zamoyski Jan 65, 148
Zamoyski Tomasz 56, 64
Zawadzka Irena 23
Zawadzki Tadeusz 23
Zbaraski Jerzy 107, 111, 146
Zbaraski Krzysztof 107, 111, 155
Zborowscy h. Jastrzêbiec, ród 142
Zborowski Samuel 143
Zebrzydowscy h. Radwan, ród 26
Zebrzydowski Jan 56, 91, 118, 158
Zebrzydowski Miko³aj 13, 14, 143,
148
Zeuksis z Heraklei 141
Zygmunt August II, król polski 13,
147
Zygmunt III Waza, król polski 13, 14,
56, 91, 126, 127, 143, 148, 151,
154, 158
¯elewski Roman 15, 44
¯erek-Kleszcz Hanna 159
¯ó³kiewski Stanis³aw 111

Spis ilustracji
Ryc. 1.
Ryc. 2.
Ryc. 3.
Ryc. 4.
Ryc. 5.
Ryc. 6.
Ryc. 7.
Mowa Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego,
rkps Pañstwowego Archiwum Historycznego
w Wilnie, F. 1135 op. 2/46, k. 311 . . . . . . . . .
Mowa Andrzeja Moskorzowskiego na pogrzebie Stanis³awa
Cikowskiego, rkps Pañstwowego Archiwum Historycznego
w Wilnie, F. 1135 op. 2/46, k. 312 v. . . . . . .
Mowa Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie biskupa Marcina
Szyszkowskiego, rkps Pañstwowego Archiwum Historycznego
w Wilnie, F. 1135 op. 2/40, k. 316 v. . . . . .
Mowy Stanis³awa Sarbiewskiego, rkps Biblioteki Czartoryskich,
374 IV, s. 515 . . . . . . . . . . . . .
Mowa Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie biskupa Marcina
Szyszkowskiego, rkps Biblioteki Kórnickiej PAN
1638, k. 61 . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mowa Stanis³awa Sarbiewskiego na pogrzebie Jana Bartnickiego,
rkps Biblioteki Czartoryskich, 376 IV, s. 519 . .
Karta tytu³owa Ksiêgi mów na sejmach, weselach i pogrzebach...,
rkps Pañstwowego Archiwum Historycznego
w Wilnie, F. 1135 op. 2/46 . . . . . . . . . . . .
19
36
48
53
58
63
109
12 Ossoliñski...

Maria Bar³owska
Ossoliñski, Moskorzowski, Sarbiewski – funeral speeches
Texts in a dialogue
Summary
The book entitled Ossoliñski, Moskorzowski, Sarbiewski – funeral speeches.
Texts in a dialogue consists of two parts. The first part is a rhetorical analysis
of five funeral speeches the edition of which is presented in the second
part. The speeches were selected in such a way that they would present two
different dimensions of functioning ascribed to oratorical texts, and two ways
they “conduct” these dialogues.
Speeches made by Jerzy Ossoliñski and Andrzej Moskorzowski are connected
with the same funeral celebration so they show the original roots of
an oratorical text in given situations and its place in the sphere of orality.
Additionally, the circumstances under investigation constitute the evidence
of a Catholic-Arian polemics raised during the funeral of Stanis³aw Cikowski,
a landlord from Cracow, in 1631.
The speech made by Jerzy Ossoliñski during the funeral of Marcin Szyszkowski,
a bishop from Cracow, is related to the two speeches by Stanis³aw
Sarbiewski in terms of patterns and imitation. The dialogue of texts, moved
totally into the sphere of writing, takes place, as the analysed examples
show, on the basis of imitation, also used in the case of native oratorical
texts.
The edition of speeches taken from manuscripts presented in the second
part constitutes the first attempt to use the method of recreating text tradition
with oratorical texts. As a result of it, the author of the work suggests
the archetype of the speech made by Ossoliñski during the funeral of Szyszkowski,
and the evidence of speech in the critical apparatus when at a loss
to build stemma in the case of the speeches from the funeral of Cikowski.
The speeches by Sarbiewski are published from the autograph owned by Biblioteka
XX Czartoryskich in Cracow.
12*

Ìàðèÿ Áàðëîâñêà
Îññîëèíñêèé, Ìîñêîæîâñêèé, Ñàðáåâñêèé – ïîõîðîííûå ðå÷è
Òåêñòû â äèàëîãå
Ðåçþìå
Êíèãà Îññîëèíñêèé, Ìîñêîæîâñêèé, Ñàðáåâñêèé – ïîõîðîííûå ðå÷è. Òåêñòû
â äèàëîãå ñîñòîèò èç äâóõ ÷àñòåé. Ïåðâàÿ èç íèõ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ðèòîðè÷åñêèé
àíàëèç òðàóðíûõ ðå÷åé, ïðèëàãàåìûõ, â ñâîþ î÷åðåäü, âî âòîðîé ÷àñòè. Òåêñòû áûëè
îòîáðàíû òàê, ÷òîáû ïîêàçàòü äâà ðàçíûõ èçìåðåíèÿ ôóíêöèîíèðîâàíèÿ îðàòîðñêèõ
âûñòóïëåíèé è äâà ñïîñîáà äèàëîãà, êîòîðûé «âåäóò» ýòè ðå÷è.
Ðå÷è Åæè Îññîëèíñêîãî è Àíäæåÿ Ìîñêîæîâñêîãî ñâÿçàíû ñ òîé æå ñàìîé òðàóðíîé
öåðåìîíèåé, à ïîñåìó ïîêàçûâàþò ïåðâè÷íûå ñîîòíåñåíèÿ îðàòîðñêîãî òåêñòà ñ êîíêðåòíûìè
îáñòîÿòåëüñòâàìè è åãî ïðèíàäëåæíîñòü ê óñòíîé ñôåðå. Äîïîëíèòåëüíî ýòè
îáñòîÿòåëüñòâà ÿâëÿþòñÿ èñêëþ÷èòåëüíûì äîêóìåíòîì êàòîëè÷åñêî-àðèàíñêîé
ðåëèãèîçíîé ïîëåìèêè, ñöåíîé êîòîðîé ñòàëè â 1631 ãîäó ïîõîðîíû cûía êðàêîâñêîãî
ïîäêîìîðèÿ Ñòàíèñëàâà Òèêîâñêîãî.
Ðå÷ü Åæè Îññîëèíñêîãî íà ïîõîðîíàõ êðàêîâñêîãî åïèñêîïà Ìàðöèíà Øèøêîâñêîãî
è äâå ðå÷è Ñòàíèñëàâà Ñàðáåâñêîãî îáúåäèíÿåò ñëåäóþùåå îòíîøåíèå:
îáðàçåö è ïîäðàæàíèå åìó. Äèàëîã òåêñòîâ, ïîëíîñòüþ ïåðåíîñèìûé â ïèñüìåííóþ
îáëàñòü, ðàçûãðûâàåòñÿ çäåñü, êàê äîêàçûâàþò àíàëèçèðóåìûå ïðèìåðû, â ðàìêàõ
ïðèíöèïîâ èìèòàöèè, êîòîðûå èñïîëüçóþòñÿ òàêæå ïî îòíîøåíèþ ê îðàòîðñêèì
òåêñòàì íà ðîäíîì ÿçûêå.
Ïðåäñòàâëåííûå âî âòîðîé ÷àñòè ðå÷è, ïî÷åðïíóòûå èç ðóêîïèñåé, ÿâëÿþòñÿ ïåðâîé
ïîïûòêîé èñïîëüçîâàíèÿ ïî îòíîøåíèþ ê îðàòîðñêèì âûñòóïëåíèÿì ìåòîäà
âîñïðîèçâåäåíèÿ òåêñòà. Åãî ýôôåêòîì ñòàëî ïðåäëîæåíèå àðõåòèïà ðå÷è Îññîëèíñêîãî
íà ïîõîðîíàõ Øèøêîâñêîãî, à â ñëó÷àå âûñòóïëåíèé íà ïîõîðîíàõ Òèêîâñêîãî,
èç-çà íåóäà÷íîé ïîïûòêè ñîçäàíèÿ ñòåììû, äîêóìåíòèðîâàíèå òåêñòîâ â êðèòè÷åñêîì
àïïàðàòå. Ðå÷è Ñàðáåâñêîãî èçäàþòñÿ ïî àâòîãðàôó, êîòîðûé íàõîäèòñÿ
â Áèáëèîòåêå ÕÕ ×àðòîðûñêèõ â Êðàêîâå.