12.07.2015 Views

Uñt'aña ukhamaraki jakhthapiña - Portal de la Cultura de América ...

Uñt'aña ukhamaraki jakhthapiña - Portal de la Cultura de América ...

Uñt'aña ukhamaraki jakhthapiña - Portal de la Cultura de América ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Uñt’añaFoto © Ministerio <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> yDeportes/GMA PRO Foto © T. Fernán<strong>de</strong>zK (Ecuador y Perú)Zápara markana yatiñauñacht’ayañanakapa<strong>ukhamaraki</strong> arsuta munatayäpaSalvaguardia <strong>de</strong>l Patrimonio <strong>Cultura</strong>l Inmaterial ukankirinakatakixajani l<strong>la</strong>mkht’kaya yänakaxa taqi apnaqañanaka, <strong>la</strong>ntiñanaka,qhananchañanaka, uñt’añanaka <strong>ukhamaraki</strong> aski lurañanaka –taqi utjiriyänakampi chika <strong>ukhamaraki</strong> jupanakana taqi sarnaqañanakapampichika– ayllu uraqinakapana, taqi jakasirinakapaxa taqi kuna jupanakkamaapnaqapxki ukanakawa. Taqipachana jakasirinakana yatiyata akhamajani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakaxa, pachpa ayllunkirinakana jakasiri jaqinakapanautt’ayatawa, ukanakaxa ukhamarusa uraqipa uñtasa, taqi sarnaqawipaamtasa, ukankirinakaxa purapata yäqasisa mayninakampi wiñayatakiuñt’ayasipxañataki, taqi jakasiri jaqinakana yäqasipxañapataki utt’ayatawa.<strong>ukhamaraki</strong> jakhthapiñaFoto © Denis Cordier – Fotolia.comFoto © Mi<strong>la</strong> Santova Foto © Ahmed Ben IsmaїlLLL (Guatema<strong>la</strong>)Rabinal Achí ukana yatiñasarnaqatapa thuqhusauñachta’ayañapaLL (Marruecos) Jemaa el-Fna p<strong>la</strong>sana yatiñchaqapaL Bistritsa Babi jupanaka:walja arsurinaka, Shoplouk(Bulgaria) uksana nayraluqtañanaka <strong>ukhamaraki</strong>thuqhuñanakaJani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakaxa kunaymanatautt’ayatawa. Taqi ukanakaxa kunaymanatawakicht’ayatawa, sapxiwa ukasutiqta qhananchiriConvención ukankirinakaxa, ukaxa akhamanakawa:a. Jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänaka waqaychañatakiarupampi chika, wiñayataki taqi kunaqhananchatanaka;b. Muspkaya uñacht’ayañanaka;c. Taqi luraña phuqhañanaka,yupaychañanaka <strong>ukhamaraki</strong> jach’aurunakana thuqhuñanaka;d. A<strong>la</strong>xpacha akapachxata taqi kunayatiñanaka;e. Nayrapachatpacha yänaka lurañayatiñanaka.Jani l<strong>la</strong>nkht’aya yänakaxa, qhananchktanaukanakata juk’ampchiqanakana utjaskakispawa.Jichhaxa Convención purapata amtasaqhananchirinakatakixa taqi ukhama yänakawaqaychañaxa wali wakiskiriwa, ukhamaxa taqiniyäqapxañapataki, taqiniru amuyt’ayañatakixataqi markanakanata yanpt’anaka utjañapatakiwajuk’ampi ch’amanchañaxa wakisi. Uka purapata amtaqhanancha wakisiyiri marka irpanakapaxa –EstadosPartes sutichatapxiwa– pachpa markanakapanajani l<strong>la</strong>mkht’kaya yänaka waqaychañatakixa taqichuymawa iyawsawayapxaraki. Taqi markatakixa,ukhama purapata qhananchirinakaxa paya listawakichayapxi, mayaxa jichhpacha jark’aqaña janil<strong>la</strong>mkht’kaya yänaka waqaychañataki, yaqhaxauraqpachana utjiri taqi jaqinakankiri jani l<strong>la</strong>mkht’kayayänaka waqaychañatakiwa. Uka listanakaxa taqijaqina utjayata kunaymana sarani <strong>ukhamaraki</strong> uñtanijani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakapa qhana jank’aki amanutajark’aqañatakiwa.Convención ukankirinakaxa pachpa uraqimarkanakapana jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakajupanakpachpa jark’aqasirinakaruwa juk’ampiyanapt’apxi. Taqiniru yanapt’aña amtapaxataqi utjasirinakaru, jakkiri tama jaqinakanaphuqhañanakaparu, taqi luraña taypinach’amanchasipxki ukanakaru yanapt’añatakiwa.Ukhamaraki Convención ukaxa pachpa uraqinamarkachirinakapaxa yänakapa waqaychapxkijupanakaru yanapt’añatakiwa, ukhamarusa jupanakataypinkirinakatakixa taqi phuqhañampi jupanakanaaskipataki taqi askinaka wakichayirinakaruch’amanchañatakiwa.


6 . TAQININA WAQAYChATA APhALLA YÄNAkAUñT’AñA UkhAMARAkI JAkhThAPIñA . 7<strong>ukhamaraki</strong> tuwaqañatakisa taqita sipansawakinkaskapxiwa, ukhamaxa jakhthapiñansauñakipañansa jupanakarakiwa ch’amanchpxañapa.Jani l<strong>la</strong>mkht’akaya yänakaxa pachpamarkachirinakana yäqata apnaqatañapawa,sasawa Convención ukankirinakaxa qhananchapxi.Jani ukhamäpanxa, janiwa khitisa ukanakayäqañatakixa utt’aykaspati. Ukhamaxa, pachpauraqi markana jakasiri jani utjkipanxa janiwa kunajakhthapiwisa wakiskaspati. Yaqhipa urasanakaxa,chiqpachasa, pachpa uraqini markachirinakaxajanirakiwa ukhama jakhthapiña phuqhañatakixawakisiri yänakanipxkiti. Ukhamäpanxa Estadoukana irnaqirinaka, kunaymana tantachawinayanapt’irinakawa jupanakaruxa uka aski jakhthapiñaphuqhapxañapatakixa yanapt’apxaspaxa.Jichha utjiri jani l<strong>la</strong>mkht’aka jani uñjkaya yänakaapthapiñaxa mächiqaru mayachthapisawaqaychañawa. Taqi uka yänaka apthapiñatakixakunaymana wakiskiri yänakarakiwa utjñapa,ukxaruxa taqi mayachiqaru apthapitayänakaxa panka pirwa, sitio web ukanakaruimatarakispawa, ukachiqanakanwa taqi ist’añajani ukaxa uñtaña munirinakaxa jikipxaspa.Ukhamarusa pachpa uraqipana jakasirinakaxawaqaychaña yatipxarakiwa, jaylli qillqanakanajani ukaxa waqaychaña qillqanakana,sawutanakana, jamuqanakana, <strong>la</strong>ntinaka, taqiukanawa amuyunakapata yatiñanakapataqhananchistuxa. Uka yänaka waqaychañatakisapa kuti apnaqata aski amuyunakaxa, pachpamarkachiri jaqinakapana wakicht’ayata, utjiriyänaka yaqha markanakata kutirayasiñatakiamta phuqhañanakampiwa juk’ata juk’ata taqilurañanakampi nayraqataru sarantaskapxi.Convención qillqatana inciso ii) ukata apartado d)13 amtachinunxa, Estados Partes ukankirinakaxajupanaka chika wiñaya phuqhaña saranakachikaskiwa jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkaya yänakaxasasina qhananchatawa. Yaqhipa urasanakaxajani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’kaya yänakaxa janiwajakhthapitañapakaspati, jakhthapita yaqhipayänakaxa janirakiwa taqpacha jaqinakana uñjañapal<strong>la</strong>mkht’añatakiñapakiti. Wali ch’ama qhananchañayänakxata qhananchañtuqitxa, pachpa uraqimarkachirinakaxa, khitinakasa ukanakxata yatipxiLLL (México) Jiwirinakaruamtañataki Taqi SantuurunakaLL Laka<strong>la</strong>ka, Tongauksana thuqhunaka<strong>ukhamaraki</strong> kantasjamaarunakapaL Elche (España) uksamuspa amuyuFoto © Pesi S. Fonua Foto © Subdirección <strong>de</strong> Etnografía. Museo Nacional <strong>de</strong> AntropologíaFoto © Jaime Brotonsukhamaki qhananchapxarakispa. Jani l<strong>la</strong>mkht’kayajani uñjakaya yänakxata yatiyanaka utjañapatakixaukanakpachpata qhanpacha yatiñatakirakiwa.Convención ukankirinakana amuyupayäqañatakixa, pachpa uraqipana jakasirinakapa<strong>ukhamaraki</strong> jani l<strong>la</strong>mkht’aña yänkxata janipunikunsa yatiyaña munapxkaspa ukjaxa, qhananchataamuyunakapaxa yäqata waqaychatañapawa.Yaqhipa marka irpirinakaxa jani l<strong>la</strong>kht’kaya yänakajakhthapiñatakixa markachirinakampi chikapurapata nayraqataruwa sarantaña yatipxi, yaqhipajakhthapiña amtanaka irptirinakaxa janirawaConvención ukana qillqatanaka uñxatasaxamarkachiri jaqinakampi chika phuqhaña yatipxkiti.Markachirinakaparu jani yäqasa, Convenciónukana qillqata jani phuqhasakiwa yaqhipatantachawinkirinakaxa wakisirinaka lurañayatipxaraki.Estados Partes ukankirinakaxa pachpamarkachirinakampi chikawa jakhthapiñatakixawakisirinaka qhana wakichayapxañapa. Ukaamtanaka phuqhasiñapataki nayraqataruirptañatakixa kamachinaka qhanpachauñakipañatakiwa uñakipirinakawa utt’ayañawakisispa, uka yänaka tuwaqiri utjiritantachawinakanxa, wakisiri aski amuyunakampiqhananchasa ch’amanchañawa wakisispa. Ukhamanayrjatpacha utt’ayata tantachawinkirinakawa janil<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkaya yänaka jakhthapiñatakixayanapt’apxaspa, jupanakarakiwa tuwaqañaamtanaksa wakichayapxarakispa, jani uñjkaya janil<strong>la</strong>mkht’kaya yänakxata taqiniru amuyt’ayañatakisaqhananchapxarakispa, <strong>ukhamaraki</strong>watuwaqañatakisa wakisirinaka utjayañatakisach’amanchapxarakispaxa. Ukhamarusa,wakisispa ukjaxa jankhthapita jani uñjkaya janil<strong>la</strong>mkht’kaya yänakxata amuyt’ayañatakixaqhananchanaka wakichayapxarakispawa. Estadoukana yanapirinakapaxa, tantachawinaka,amuyt’ayirinaka, yatxatirinaka, pachpamarkachirinaka chhijl<strong>la</strong>sawa yaqha sumpachaamuyt’iri yanapiri ch’amanchirinaka utt’ayapxaspa,uka yanapirinakaxa pachpa uraqi markapanairpirinakarakispawa, maysatuqitxa sumpachayatxatiri amuyt’irinaka utt’ayaskapxarakispawa.Ukxaruxa jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’kaya yänakajakhthapiñatakixa, juk’ata juk’atawa wakisiyañaspa,ukhama aski amta phuqhasiñapatakixaqhanpacha yanapt’aña munirinaka uñt’asajupanakampi chikawa taqi kuna lurañasa wakisispa.Ukhama jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakajakhthapiñana jani walt’aña utjirinakatsa amuyt’añawakisirakispawa, taqi kunasa jasaki sarantañapatakiqhananchanakasa yatiyawinakasa jani ch’urkhisisautjañapatakixa wakisiri amtanaka amuyunakaxawakichayañarakispawa.Jakhthapiña phuqhayañaxa chiqaparuphuqhayañaspawa, amsta aynacharu aynachataamstaru, ukanxa pachpa ayllu irpirinakajach’a markpacha irpirinaka <strong>ukhamaraki</strong> ONGukankirinakasa taqiniwa irnaqapxañapa. EstadosPartes ukankirinaka ayllunkirinakana qhanpachach’amanchapxañapatakixa, akhamanaka phuqhasawakicht’ayatañapawa:n Ayllunkakasa <strong>ukhamaraki</strong> ukanajakasirinakarusa jank’aki jiskht’aña,irpirinakaparusa <strong>ukhamaraki</strong>;n Jupanaka taypina qhana uñt’ata jani uñjkayajani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakaki jakhthapiña;Filipinas markanxa jani l<strong>la</strong>mkht’kayajani uñjkaya yänaka tuwaqañatakixadocumentación comunitaria ukawach’amanchikhaya 2003 <strong>ukhamaraki</strong> 2004 marana subanenayllunxa, ukaxa Mindanao (Filipinas) intija<strong>la</strong>ntatuqinkiwa, ukanxa nayrapachatpacha uñt’ataquranakxata taqi yatiñanakapa apthapiñatakiwapachpankirinakana yanapt’apampixa mä proyectoamta phuqhawayapxana. Uka ayllunkirinakatakixaquranakaxa qul<strong>la</strong>siñataki, yapuchañataki,qullqichasiñataki <strong>ukhamaraki</strong> yupaychañatakiaskitaynawa.Uka uraqinakanxa jaqi miranxipanapacha mayjt’ipanxa qura alinakaxa niyachhaqtañampixanwa. Ayllunkiri jach’a tatanakaxaqul<strong>la</strong>siña quranaka niya chhaqhtirjamapanxa,sullkawiñanakaxa qul<strong>la</strong>siña quranakata janiwakunsa yatxapxiti uka amuyupxana. Maysatuqitxajach’a tatanakaxa akhama amuyt’apxarakitayna,wayna tawaqunakaxa jach’a markanakaru sarxasaxa,ayllunkirinakana yatiñanakapa janiwa khitirusan Uka jakhthapiñaxa ayllunakanajakasirinakapana iyawsata jani ch’urkhisiyasaphuqhayatañapawa;n Yaqha jaqinaka ayllunakaru mantaspaukjaxa ukana jakasirinakana iyawsañapampiwakisiyaña;n Utjiri jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’kaya yänakawaqaychañapa saranakapaxa amanutayäqaña;n Uka jakthapiñanxa pachpa ayllu jani ukaxamarka irpanakapampi yanapt’ayasisaphuqhaña; ukxaruxa;n Código <strong>de</strong> ética aski amtaxa taqichiqanaphuqhaski uka kikpaki uka jakhthapiwinaphuqhasiñaparakiwa.Jakhthapiñataki wakichayañaJichhapacha jakhthapiña thakhinchawakichayatanakaxa –taqpacha jaya marani–2003 marana qillqa Convención ukaruuñxatasaxa janiwa aski yänaka tuwaqañatakikiti.Yaqhipaxa jani uñt’ata yatxatirinakanajupatakiki wakichayatawa, –ukanakaxa sinti jayayatichxapxanti, janirakiwa wayna tawaqunakasayatiqxapxanti, ukhamakiskaspa ukjaxa taqi ukayatiñanakaxa chhaqhtañampixanwa.Ukhama uñjasaxa subanen marka irpirinakaxaorganizacion especializada ukankirinakaruwayanapa mayipxana, ukaxa, yaqhatuqita jutiriaski yatiñani jaqinakaxa pachpa aylluna utjiri janil<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkaya yänaka yatiñanakaapthapiña yanapañapatakiwa jawsapxana. Ayllunkirijach’a tatanakaxa, qillqaña ul<strong>la</strong>ña jani yatisasa askiyatiñanakanipxiwa, ukhamapana taqi yatiñanakapamayninakaru yatiyapxana, ukhamata qillqañaul<strong>la</strong>ña yatiri wayna tawaqunakaxa, taqi yatiñanakaqillqataruwa uchantawayxapxana.Taqi pallthapita documentación ukanakaxa inglésaruta formato multimedia ukaru uchataxipanapachpa subanen aruparu jaqukipasawayatichañataki wakicht’ayataxana. Taqi ukhamaaski yänaka apthapiñatakixa, Estado taypinkiti<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> autor waqaychiri tantachawinkrinakanayanapt’apampiwa taqi ayllunkirinakana yatiñanakapatuwaqañatakixa ch’amanchawayapxana. Jichhaxa,LL Sema, mevlevi luqtawi(Turquía)L (Mongolia) MorinKhuur uksana thuqhuñamusikapasubanen aru par<strong>la</strong>siri jisk’a ji<strong>la</strong>ta kul<strong>la</strong>kanakawasarnaqawipata yatiqapxi, jach’a jaqinakasa pachpasarnaqawipata yatiñatakixa uka yatiñanakampiwaqillqaña ul<strong>la</strong>ña yatiqaskapxi.Ukhama “autodocumentación” sutini yänakaxasubanen aru par<strong>la</strong>siri pachpa markachiriyanapt’añataki, qul<strong>la</strong>siña quranakxata yatiñanakapajani chhaqhtañapataki, jutiri wawanakaallchhinakaparu yatichañatakisa walikiskarakiwa,ukhama yanapt’asiñampiwa jani l<strong>la</strong>mkht’kaya janiuñjkaya yänaka jupanakaxa tuwaqaskapxi.L Ritual subanenFoto © hasim Po<strong>la</strong>tFoto © Centro Nacional Mongo <strong>de</strong> Patrimonio InmaterialFoto © Vel J. Suminguit


8 . TAQININA WAQAYCHATA APHALLA YÄNAKAThuqhurinaka phusirinaka uñjasinaist’asina jakhthapiñatakiwa Etiopíamarkanxa pusi marataki mä Proyecto amtaphuqhawayapxanaÁfrica <strong>ukhamaraki</strong> Oriente Medio uksatuqisarnaqaña arsuñakawa Etiopía markana jichhaxa80 aruni jach’a marka uñt’ayapxistuxa. Walich’amampi jaya pachana utt’ayata markaxa,jayachiqana utjatap<strong>la</strong>ykuxa, kunaymanamuspkaya thuqhuñani phust’asiñanakanimarkawa.Ukhamaxa, etíope markana phust’asitanakapaxacristianismo ortodoxo ukanakata yatiqatatapawa,ukatxa judaísmo etíope <strong>ukhamaraki</strong> musulmánuka markankirinakasa, walja aruni jayllinakaxaÁfrica markatuqitatapawa. Walja aruni, etíopemarka jayllinakaxa kunaymani phusanakampichikaxa nayrapacha Testamento ukjanakatpachajilt’iripachawa. Jupanakaxa jaylli ist’ayañatakixavagana, krar, violín masenqo, kabaro tampura<strong>ukhamaraki</strong> washint sutini phusampiwayanapt’asipxi.Ukhama uñjasaxa UNESCO ukankirinakaxa pusimarana taqi ukhama jayllinaka thuqhuñanakaEtiopía markpachana ch’amanchañampiwayanapt’aski. Akhama luraña amtaxa –etíopemarkpachana jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkayayänaka waqaychañataki– taqi jani l<strong>la</strong>mkht’kayajani uñjkaya yänaka tuwaqañataki jichhajaksakiri jaqinakaparu ch’amanchañatakiwakichayatawa.Akata qhiparu pachpa markachirinakaxajayllinakapa <strong>ukhamaraki</strong> phust’asitanakapawaqaychaskapxañapatakixa, Addis Abebajach’a yatiña utana <strong>ukhamaraki</strong> Conservatorio<strong>de</strong> Música Yared ukanaka etnomusicologíayatiqapxani, uka yatiqaña yatichañayänakaxa inglés aruta ukhamara amáricoaruta wakicht’ayawa. Ukana thuqhuñanakaphust’asiñanaka waqaychañatakixa 2006marana “Panorama musical <strong>de</strong> Addis Abeba”ukhama yatxatañampiwa qalltawayapxana,ukampiwa Etiopía jach’a jach’a markanataqi jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkaya yänakawaqaychaña qalltawayapxana. Qhiphanakaruxauka markana yatiqirinakaxa Europa markayatiqirinakampi chikachasisawa pachpamarkana utjiri taqi jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkayayänaktuqita yatxatañataki ch’amanchaskapxi.Foto © David Stehl/UNESCOEtiopía marka kupituqinkiri maale markanwayatxatañanakampi nayraqataru sarantapxana,ukhamarusa ukanxa pista múltiple ukarukatuqañatakiwa yatiqapxana, uka yatiqawixaJinka markankiri Museo <strong>ukhamaraki</strong> Centro<strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong>l Omo Meridionalukanakatakiwa. Jichhakamaxa uka markpachanawalja centro <strong>ukhamaraki</strong> museo askinakayatiqasaxa wakisiri yänaka katuqapxarakina.Uka proyecto amta tukuyxipanxa, etíopemarkankiri jaqinakaxa jani l<strong>la</strong>mkht’kaya janiuñjkaya yänaka waqaychaña suma yatxapaxni,jupanakaxa ukhamarusa taqi jani l<strong>la</strong>mkht’kayajani uñjkaya yänaka waqaychayañatakixamarka irpirinakaparuxa amuyt’apxani,Etiopía markatakisa taqi utjiri yänakapatuwaqapxarakiniwa.L (Ma<strong>la</strong>wi) Vimbuzauksana thuqhuña qul<strong>la</strong>paI (Colombia) Barranquil<strong>la</strong>anata phistapaFoto © François-Xavier Fre<strong>la</strong>nd / UNESCOmaranakaniwa– ukhamarusa jani walt’ayañataki,yaqha marka machaqata utt’ayirinakana yaqhamarkaru jisk’achañataki wakichayatkamakiwa.Jichhaxa Convención qillqatana apartado b)11 ukatxa 12 amtachinunaka qhananchataxajach’a markpachana phuqhasiñapatakich’amanchata, <strong>ukhamaraki</strong> jani uñjkaya janil<strong>la</strong>mkht’aya yänaka sapataki, Estado Parte ukauraqina phuqhasiñapatakiwa. Ukhamäpanxa,jakhthapiña qillqanakaxa phuqhata sumpachawakisiyatañapawa. Ukhamapanxa, yaqhipaurasanaxa janiwa phuqhata wakisiyatakaspati.Ukhama jakhthapiñanakaxa janiwa taqpachaphuqhata jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakaqillqthapiñatakikiti, ukatwa Convención ukanaqhananchaxa utt’ayatarakixa, ukhamaxajuk’ata juk’ata phuqhachañataki, askichañatakiwakichayatawa.Walja jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakautjipanxa, kawkirinakasa sinti wakiskirixaukanaka qhanstayasa uñacht’ayañawawakisispa. Nayraqataxa ayllunkirinakataki sintiwakiskiri utjiri jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’ayayänakawa jakhthapiñaxa wakisispa. Ukhama janiuñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänaka jakhthapiñaxatuwaqañatakiwa, ukata wakisispa ukjaxakawkiri yänakasa niya chhaqhtirpachaukanakasa uñacht’ayañarakispwa. Ukhamajakhthapiñanakaxa Brasil ukata Colombiamarkanakana utjatayna. Bhután, Bulgaria,Lituania markanakanxa, jani uñjkaya janil<strong>la</strong>mkht’aya yänakaxa niya chhaqhtirpachawa,ukata jank’akixa jakhthapiskapxi.Jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakajakhthapitanaka jikiñatakixa, Estadoukankirinakaxa juk’pacha yatiyawinakaapthapisawa jakhthapiña qalltapxaspa. Yaqhipautjirinakaxa juk’ampi yäqañawa wakisini,ukhampachasa uñacht’ayañawa wakisirakini,yaqhipa yänakaxa yaqha yänaka chikawauñstaskarakini, ukhamäpanxa ukankiwa sasaqhananchañawa wakisirakinixa.Convención qillqatana 12 jakhuni amtachinunaqhananchataruxa, jakhthapiñanakaxa sapa kutilurañawa wakisini. Akaxa wali wakiskiriwa, janiuñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakaxa sapa kutiwamayjt’aski, utjirinaka chhaqhtañapasa jank’akiwautjarakispaxa. Markanakana jichhakamajakhthapita utjirinakanxa walja yänakawachhaqhtatäxi, yaqhipa utjirinakaxa q’a<strong>la</strong>mayjt’ataxiwa. Ukhamapanxa Estados Partesukankirinakaxa sapa kutiwa jakhthapiñanakaFoto © Ministerio <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Colombia


10 . TAQININA WAQAYCHATA APHALLA YÄNAKAUñt’aña <strong>ukhamaraki</strong> jakhthapiña . 11wakisiyapxañapa, kunapachasa jakhthapipxiukanakxata jank’aki yatiyapxañaparakiwa.Estados Partes ukankirinakaruxa Convenciónukaxa maya jani ukaxa walja jakhthapiñawakichayaspawa sarakiwa, ukata ukhama waljawalja markanakataki jakhthapiñatakixa janiwasuma qhananchkiti. Ukhamäpanxa sapa marka<strong>ukhamaraki</strong> Estado fe<strong>de</strong>ral ukana sapachiqatakijakhthapiñaxa wakichayatañapawa. Jakhthapiñayänakaxa khitinakana wakichaytapansa, Estadoukanakakiwa – Convención uka taypinkiriEstados Partes ukankirina– jakhthapiñawakichayiritaki utt’ayataxa.Convención ukankirinakaxa Estados Partesukankirinakana jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’ayayänaka jakhthapiña wakichayañatakixajupanakaru jaysañapataki janiwa qhanäkiti,ukhamäpanxa jakhthapiñanakaxa EstadoParte ukankirinakana amtaparu uñtasawakicht’ayatarakispawa. Ukhampachasa,mä Estado Parte ukaxa yaqha utjiri ListaRepresentativa ukaru qillqantayaña mayispaukjaxa jank’aki tuwaqañawa wakisispa, jani ukaxatuwaqañataki qullqimpi yanapa mayispa ukjaxa,Convención ukana 2 amtachinu qillqa uñxatasawakiskiri qhananchañapaspawa.Taqi jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’ayayänaka jakhthapiñanxa aski wakisirinakaphuqhayañapawa. Uka aski wakisirinakaxaConvención qillqatana 2 amtachinu 2 párrafouka uñxatasa ch’amanchatañapawa, ukanakaxa,wiñaya qhananchanaka, aru chika jani uñjkayajani l<strong>la</strong>mkht’aya yänaka, aliqata uñkataña yänaka,amuyt’añanaka, yupaychañanaka, uruyañanaka,pacha mamatuqita amuyt’añanaka,<strong>ukhamaraki</strong> aski yänaka lurañanakawa. Niyaqhananchataxiwa, Convención ukankirinakaxauka jakhthapita yänaka tamachañaxa janiwamaya sapakikaspati, jani ukaxa yatiyawinakachiqapa uñjkaya taqinitaki wakicht’ayañatakiwa.Yaqhipa jakhthapiña thakhinchanakaxa,Cabo Ver<strong>de</strong>, Mauricio <strong>ukhamaraki</strong> Sudáfricaukankirinakaxa, 2003 marana utt’ayataConvención ukampi chikachasitkamakiwa.Yaqha Estados Partes ukanakanxa janiwakikpakikarakiti: yaqhipanakaxa, África <strong>ukhamaraki</strong>América Latina ukanakanxa, arunakawajani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakaxa sasaqhananchasaxa, taqinimpi mayachthapiri“vehículo” ukawa sapxiwa, yaqhipanakaxa“jayllimpi thuqhuñampiwa” “uñtasiñayänakata” juk’ampixa sapxarakixa, yaqhanakaxajayllinakampi thuqhuñanakampixa yaqhayaqhawa sapxarakiwa.Ukhamarusa, yaqha markanakanajakhthapiña arunakaxa Convención ukanaqhananchatanakampixa chikachasirakiwa:“jichha qul<strong>la</strong>siña yatiña” ukampi “jaqinakanayatitanakapampixa” mayachthapisinxa “uraqinautjiri yänakata yatiqatawa”, yaqhanakaxa“anatañanaka” pachpa markana “sarnaqasiñathakhincha” <strong>ukhamaraki</strong> “qamasiña thakhincha”ukanakaxa janjakiwa yaqhakiti. Nayrapacha“amta arunaka” uraqinakana sutipa, yänakanauywanakana sutinakapaxa “aruta qhananchaña”listaru uchatarakispawa, yaqhipa yupaychaña<strong>ukhamaraki</strong> “yupaychiri sarañanakasa” jani ukaxa“uruyasiñanakasa” uchatarakispwa. Yaqhanakaxa“amtañanakampi jaysañanakampi”, “wi<strong>la</strong>masinakata” <strong>ukhamaraki</strong> “phayasiña yatiña” taqiukanakaxa Convención ukana qhananchata2 amtachinu ukaru phuqhasirakispawa. Akauraqpachanxa jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’ayayänakxata qhananchanaka amuyt’añanakxayaqha yaqhawa, ukaxa Convención qillqatanaqhananchataruxa sapa Estado ukankirinakawawakiskirinaka wakicht’asisa nayraqatarusarantapxañapa. Argelia <strong>ukhamaraki</strong> Haitímarkanakanxa, yupaychañanakxata yaqha yaqhatamachaña yatipxi.Yaqha jakhthapiña thakhinchanakanxa janiuñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänaktuqita janiwasuma qhananchaña yatipxkiti. Lituania markanxa,uñjañataki, jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakaxaapnaqaña yänakampi chika jukhthapitawa,ukanaka chikaxa qillqatanaka jani jichhaapnaqaña yanakampi chika imatawa. Bélgicamarkanxa, cibercultura ukanakawa jani uñjkayajani l<strong>la</strong>mkht’aya yänaka chikaxa waqaychatañapasasawa qhananchaña yatipxi.Estado markanaka taypina mayjt’ayasiñanakaxa,mayninakaxa indígena ukanakana jani uñjkayajani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakapaki jakhthapiñamunapxi, ukhamarusa yaqha markanakaxa–Bélgica, Estados Unidos <strong>de</strong> Américamarkanakanxa– yaqha markata jutiri jani uñjkayaFoto © Otanazar Mat’vakubovFoto © Andrew P. Smith / UNESCOL (Tayikistán <strong>ukhamaraki</strong>Uzbekistán) Shashmaqomukana thuqhuña musikapajani l<strong>la</strong>mkht’aya yänaka jakhthapiña yanapxi.Walja markanakanxa, qalltatpachawa waljaninayatiñanakapa jani jakhthapiña yatipxkiti,jani ukaxa yaqha markata jutiri jaqinakanayatiñanakapaki jakhthapiña munapxiri.Jakhthapiwi qillqatanakapanxa, kunaymanayanakxata qillqantataxa waljapuniwa yatiñatakiutjaraki. Walja markani yaqha yaqha jaqinakanimarkanakanxa jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’ayayänakata yatiyañaxa janiwa jasakikiti. Ukhamayatiyañataki wakisirinaka qhananchatanakapanxaniya chikatpachawa qillqatanakata apsusayatiyataxa. Mayninakaxa catálogo ukaruwautjirinakxata qillqantaña yatipxi, yaqhanakaxapankanaru walja qillqsusawa jani uñjkaya janil<strong>la</strong>mkht’aya yänakata qhananchaña yatipxi.Brasil markanxa puraptuqita jakhthapisawayatiyawinaka qhananchaña yatipxi. Mäyänakaxa “registro” ukaruawa markpachataqillqantaña yatipxi, yaqhanxa “inventario” ukaruqillqantasawa uñacht’ayaña yatipxaraki. Taqimarkpachanxa puraptuqita yatiyañampiwach’amanchaña yatipxi, maysatuqitxa Estadofe<strong>de</strong>ral ukanakanxa janirakiwa yatiyawinakaxasumpacha phuqhatäkiti.Waljpacha markanakanxa ayllunakana yatiñaL (Benin, Nigeria<strong>ukhamaraki</strong> Togo) Gele<strong>de</strong>ukana arsuta munatayänakapaK (Jamaica) Moore Townk’ithanakana sarnaqañayatitanakapaFoto © UNESCO / Yves Parfait Koffiutjirinakata, wiñaya luraña yatiñanakapauñacht’ayirinakaru jark’aqaña kamachinakaxajaniwa qhana utjkiti. Ukaxa, inasa, a<strong>la</strong>kipanakanajani kamachañapatakixa k’achata wakisirinakaphuqhañawa wakisispa. Ukanaka jark’aqañatakikamachinaka jani utjipanxa, jani uñt’atajani sumpacha amuyt’asiri jaqinakakiwaa<strong>la</strong>kipañataki, pachpa markapana qullirinakapanayatiñanakapampisa, jayllinakapampisa,arunakapampisa qullqichasipxaspaxa.Ayllunakapana utjiri jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’ayayänaka jakhthapiñataki iyawsasaxa, janjakiwataqpacha yatiñanaka qhananchapxkaspati,jani ukaxa janirakiwa kunsa yatiyapxkaspati.Ayllunkirinakaxa jupanakana utjirinakapaxasuma yäqatatapa janiwa suma yatipxkiti,ukhamäpanxa jakhthapiña yanapirinakapaxajaniwa taqpacha yatiñanaka ukhamakiapthapipxañapakiti, jani wali jaqinakawa ukayatiñanakampixa qullqichasipxaspa jani ukaxajuk’ampi yanapanaka katuqapxaspaxa.Convención ukaru yäqasaxa jani uñjkaya janil<strong>la</strong>mkht’aya yänakaxa qhawqha maranisa ukayatiñatakixa janiwa chimpunakaxa amanutautt’ayatakiti. Yaqhipa Estado ukankirinakaxajakhthapiñataki uka qhananchaña yatipxi,


12 . TAQININA WAQAYCHATA APHALLA YÄNAKAUñt’aña I<strong>de</strong>ntiying <strong>ukhamaraki</strong> and inventorying jakhthapiña . 13L (República Dominicana)Cocolo thuqhutasarnaqaña yatitanakathuqhuña uñacht’ayapauka pachaxa paya, kimsa jani ukaxa paqallqugeneracion ukjaniñapawa sapxiwa. Ukhamalurañanakaxa qhawqha maranipachasa ukxatayatiñaxa janiwa jasakiti, arunakapaxa jani qillqatautjirinakanxa juk’ampi ch’amawa yatiñaxa.Ukhamäpanxa pachpa ayllunkirinakawa kawkiriutjiri jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakasa wakisiukanakxata yatiyapxañapa, <strong>ukhamaraki</strong> anqataqhananchatanakapaxa janjakiwa Convenciónuka chika ch’amanchkiti.Jank’aki uñstiri yänakata <strong>ukhamaraki</strong>anqatuqinakata mantaniri yänakawaqaychañaxa janiwa ukhamakiñapakiti. Ukajani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakaxa janipachpata uñstirikipansa, janiwa jaypachaFoto © Juan Rodriguez Acostautjiritapxata yäqatakiti. Yaqhipa jakhthapiñawakichawinakanxa, mayampi ch’amanchatajani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakxata janiwaqhananchaña yatipxkiti, ukhampachasa yaqhipaayllunkirinakaxa jupanaka taypita uñstiriyänakakaspasa ukhama amuyuña yatipxaraki.Yaqhipa Estado ukanakanxa uka pachpankiridivision administrativa ukanaka uñjasawawaksirinaka ch’amanchaña yatipxi.Venezue<strong>la</strong> markanxa, jani uñjkaya janil<strong>la</strong>mkht’aya yänakapxata, sapa municipioukxata qhananchaña yatipxi. Estadofe<strong>de</strong>ral ukankirinakaxa sapa maya uraqitajakhthapiña yatipxaraki, yaqhanakanxa, waljaEstado ukankirinakaxa pachpankiri divisionadministrativa uka uñjasawa jakhthapiñayatipxarakixa.Jichhaxa Colombia markanxa 32 jakhthapiñayänakawa wakichaytaski, ukaxa sapa<strong>de</strong>partamento uraqi uñtasa wakichayatawa.China markanxa 56 grupo étnico yäqasaukjanitakiwa jakhthapiñaxa utjaraki. Yaqhipamarkanakanxa, Haití markanxa, janirakiwayaqha yaqha jakhthapiñanakxata amuyt’apxkiti.Ukhampachasa, markaptataxipana,taqituqita taqichiqaru sariri uñjasaxa, divisionadministrativa ukanaxa janiwa qurpanakampijaqhthaptkiti, uka uraqinakanxa walja arutaaruskipasiri jaqinakawa jakasiskapxi.Jichhaxa Convención uka qillqatana ch’amapaamuyt’asaxa, jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’aya yänakajakhthapiñanxa taqi utjirinakaru yäqasawaBrasil markanxa jani l<strong>la</strong>mkht’kaya janiuñjkaya yänaka jakhthapipxarakiwaBrasil markanxa ukhama jani l<strong>la</strong>mkht’kayajani uñjkaya yänaka jakhthapiñaxa 1930maratpachawa ch’amanchatatayna, ukatakiwaInstituto <strong>de</strong>l Patrimonio Histórico y ArtísticoNacional (IPHAN) tantachawi utt’ayapxatayna,ukhamarusa taqi yänaka waqaychañatakixatombamento sutini phuqhañampiwach’amanchapxi, uka tantachawixa taqi yatiña<strong>ukhamaraki</strong> lurañanaka tuwaqañataki, taqiuñjkaya l<strong>la</strong>kht’kaya yänaka waqaychañatakiwa.Taqi yänakaxa chiqpachaskañapatakixa,tombamento ukankirinakaxa nayratpacha imatayänakañapawa, sasawa qhananchapxiritayna–wakisiripanxa– ukhamarusa ukana utjiriyänaka suma uñakipañaruwa juk’ampixach’amanchapxirityana. Khaya 1970 maranxa, taqijaqina yänakapaxa jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkayayänaka yäqaña amuyu uñstayawapxaraki,ukhamäpanxa, jakkiri jaqinakana lurañanakapaamtanakapaxa wakiskiri jark’aqañaxarakiwa,ukhama amuyu utjxipana qhipha 2000 maraxaRegistro <strong>de</strong> Bienes <strong>Cultura</strong>les Inmaterialesutt’ayawayapxarakixa.Ukhama taqpacha jani l<strong>la</strong>mkht’kaya janiuñjkaya yänaka mayachiqaru waqaychañaxataqi jaqina yatiñapatakixa wali aski,<strong>ukhamaraki</strong> taqi jaqina wakichayata luratanakayaqañasa wakiskarakiwa. Jichhaxa ukhamajani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkaya yänaka askiyänakaxa janiwa mayachiqana qhiparkiti,ukhamapana uksatuqinakata amuyt’asaxasapa kuti jani ukaxa sapa tunka marawajakhthapiñaxa wakisispa. Ukhama wakiskirijakhthapita yanakaxa “Patrimonio <strong>Cultura</strong>lBrasileño” ukhama sutimpi waqaychataxiwa,ukampirakiwa juk’ampi ch’amanchañatakiwaqaychatakixa qullqi yanapanaka mayiñayatipxi. Uka Registro <strong>de</strong> Bienes <strong>Cultura</strong>lesInmateriales jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkayayänaka waqaychaña chikaxa ProgramaNacional <strong>de</strong>l Patrimonio Inmaterialmarkpachana utjiri yänaka tuwaqañatakich’amanchapxi, Inventario Nacional <strong>de</strong>Referencias <strong>Cultura</strong>les ukhama wakichsach’amanchapxarakiwa. Ukanaka juk’ampiutt’asiñapatakixa, IPHAN tantachawinkirinakaxataqi utjiri jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkaya yänaka<strong>ukhamaraki</strong> l<strong>la</strong>mkht’akaya uñjkaya yänakajakhthapiñatakiwa wakisirinaka wakichayapxi.Jichhaxa jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkayayänakaxa akhama pusiru chiqanchatawa:“uruyañanaka”, “qhananchañanaka”, “aski yänakawakichayasa lurañanaka” ukxaruxa “luraña janiukaxa phuqhaña uraqchiqanaka”. Taqi ukhamajakhthapiña amtanakaxa mä ayllu, distrito,zona, marka jak’anaka, jach’a uraqinakanaphuqhasiñapataki wakichayatawa.Jichhaxa uka jakhhapiña phuqhañaxakimsa thakhiniwa: 1) qallta jakhthapiña;2) uñjasina katuqaña; y 3) qhananchaña.IPHAN ukankirinakana jakhthapitanakapanxanayrapacha jakasiri jaqinaka, jichhapacha jakasirijaqinaka, markana jakasi afrobrasileño jaqinaka,jach’a markana kunaymana jakasiri jaqinakauñjasawa qhananchapxi. Taqi ukanaka yatisauñt’asaxa, kawkiri yatiñanakasa chhaqhtirpachaukanakaruwa juk’ampi ch’amanchaña yatipxi.Jichhaxa IPHAN ukankirinakatakixa kunaymanasarnaqañaxa jani chhaqtañapataki, q’a<strong>la</strong>mayachthapiri amuyunakaru saykatañatakiwaakhama taqinina yänakasa jakhthapiñaxasapxiwa, <strong>ukhamaraki</strong> taqi markachirixamayacht’asipxañapataki jupanakkamatuwaqasipxañapatakiwa, sapxiwa. IPHANukankirinakaxa khaya 2000 maratpachaxa 48jakhthapiña Brasil markana tukuyapxi, jichhaxa47 jakhthapiñanakampiwa sarataskapxi. Khaya2002 maranxa 16 aski yänaka jakhthapisawa,jichhaxa 11 amtanakaxa juk’ampi jupanakaruch’amanchañataki irpxarutaski.Bulgaria markana aski yänakawaqaychañatakiwa ch’amanchaskapxiKhaya Bulgaria markanxa, jani l<strong>la</strong>mkht’kayajani uñjkaya yänaka waqaychañaxa Comité<strong>de</strong>l Folclore Nacional <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><strong>Cultura</strong> <strong>ukhamaraki</strong> Instituto <strong>de</strong> Folclore <strong>de</strong> <strong>la</strong>Aca<strong>de</strong>mia Búlgara <strong>de</strong> Ciencias ukankirinakanach’amanchatawa. Nayra 2001 <strong>ukhamaraki</strong>2002 maranakawa inventario apthapiñaxaphuqhasiwayäna. Ukhama aski yänakaapthapiñaxa paya thakhininwa, mayaxa taqimarkpachana, yaqhaxa jisk’a markanakananwa,ukhama phuqhañaxa uraqinakapaxakunjama utt’ayatasa, jaqinakapaxa kunjamasa,kunjama amuyunisa yupaychañanakapaxaukanaka amuyusa wakicht’ayatanwa. Ukajakhthapiñana utjirinaka uchantañatakiamuyunakaxa chiqpacha, taqina uñt’kaya,taqina munkaya, nayratpacha jakaskiri, taqiuka amuyunaka yäqasawa ch’amanchatäna.Ukata jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkayayänaka waqaychañataki apthapiñanxa,yupaychañanakampi <strong>ukhamaraki</strong>uka pachpa markana jach’a urunaka,jayllinaka, thuqhuñanaka, nayratpachautjiri wawanakana anatasiñanakapa,nayrapacha ist’aña arunaka, qul<strong>la</strong>siñayatiñanaka, taqi luraña apnaqaña lurañayatiñanakawa waqaychatäna. Taqi ukayänaka apthapiñatakixa chitalishte sutinitaypiwa centro cultural comunitariolocal taypixa, pachpa ayllunakaru jiskht’aqillqanakaxa apayatäna. Taqi apayanitayatiyawinakaxa sumpacha yatirinakampiuñakipayasaxa uksatuqita qillqatawawakicht’ayataxana. Ukaruxa mayampi janiutjirinaka phuqhachasaxa, qillqa taypiwa taqijaqina ul<strong>la</strong>rt’añapataki qhananchatäxi. Jichhaurunakaxa, red <strong>de</strong> chitalishte ukaxa, DirecciónRegional <strong>de</strong> Políticas <strong>Cultura</strong>les, Ministerio <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> ukankirinakana ch’amanchatawa,jupanaka taypirakiwa jani l<strong>la</strong>mkht’kaya janiuñjkaya yänaka waqaychañasa ch’amanchtaski.Foto © Yu, Jae-WonFoto © J.K WalusimbiJ El festival GangneungDanoje, Republica <strong>de</strong> CoreaL Uganda uksanasaphinakata k’anatanakaluraratanaka


14 . TAQININA WAQAYChATA APhALLA YÄNAkAUñT’AñA UkhAMARAkI JAkhThAPIñA . 15Venezue<strong>la</strong> markana jakahthapiñaxaakhamaskarakiwakhaya 1993 marana utt’ayata Protección yDefensa <strong>de</strong>l Patrimonio <strong>Cultura</strong>l kamachixa,Instituto <strong>de</strong>l Patrimonio <strong>Cultura</strong>l (IPC – http://www.ipc.gov.ve) uka utt’asiñapatakiwakamachiwayana. Uka tantachawixa taqi utjiriaski yänaka jakhthapiñapataki utt’ayatawa.Nayraqata jakhthapiwinxa 610 aski luratanakakiuñacht’ayapxatayna, uka taypinxa 476yänakaxa colonia pachana lurata l<strong>la</strong>mkht’kayauñjkaya yänakakinwa. Ukhama yatisaxaIPC ukankirinakaxa uka markpachana janiphuqhata jakhthapiña utjiri amuyusaxa,2003 marana taqi municipio uraqinajakhthapiñatakixa ch’amanchawayapxana.Ukhama jakhthapiña tukuyasaxa 2005maranxa 68.000 jani l<strong>la</strong>mkht’kaya janiuñjkaya yänaka, l<strong>la</strong>kht’kaya uñjkaya yänakajakhthapipxataynaxa, akata qhiparuxa 110.000kunaymana yänaka jakhthapitawa utjani,sapxiwa.Yaqhampi taqi utjiri yänaka jakhthapiñaamtaxa pachpa ayllunkirinakati wakiskiriyatiñanaka lurañanaka jakhthapiñatakiwa.Nayrapacha amuyunaka amtanakaxajaniwa wakisirixiti, sasawa sumpachayatxatiri amuyt’irinakaxa markachirinakanaaskipataki qhananchapxatayna, ukxaruxaukhama amuyuxa pachpa markachirinakanach’amanchataxarakitaynawa. Machaqatajakhthapiñana amtapaxa, taqimarkachirinakana amuyupa, luratanakapa,sarnaqasiñanakapa jakhthapiña amuyumpich’amanchatawa. Ukhama taqpacha utjirijakhthapiña amuyuxa, pachpa jaqinakatakiwakiskiri kunaymana yänaka waqaychañataki,jakkiri jaqinakana aski yatitanakapauñt’añataki, uka yatitanakapaxa maynimasinakapataki wakiskirinaka jakhthapisach’amanchañatakiwa.Pachpa uraqinakana irnaqañaxa 2004marana municipio uraqinakana yatiyawinakaapthapiñampiwa qalltawayäna, ukatakiwakichayata jiskht’a qillqanakaxa janiwasumpacha wakisirixataynati, ukhamarusauka jakhthapitnakaxa janirakiwa taqinayäqañjamakanti. Ukhamapanxa, machaqajiskht’a qillqanakawa qhanpachayatxatañataki wakicht’ayataxana,ukhama jiskht’a chikaxa, juk’ampi wakisiriyatiyawinaka katuqañataki wakichayatawaqhana wakichayataxarakina. Yänakaxataqi jaqitaki wakiskiritapa amuyuñatakixa,niya taqpacha jaqina waqaychatanakawajakhthapiñatakixa yäqatana, ukxa yatirinakawauñacht’ayapxañapana. Jani uñacht’ayiriutjipanxa, jakhthapiñaxa janiwa wakiskanti.Ukhama yatiñaka katuqaña <strong>ukhamaraki</strong>jakhthapiña wakisiñapatakixa culturatantachawina irnaqirinaka, yatiqirinaka, aliqayanapirinakawa chikachasipxana, pachpanairnaqiri yatichirinakasa yanapt’apxarakinwa,ukhama yatichirinakana tantachawipaxamarkpachana uñt’atawa. kuna askinakatakisawakisi taqi ukanakatxa pachpaayllunkirinakaru yatiyasaxa, kunanakasaPatrimonio <strong>Cultura</strong>l Venezo<strong>la</strong>no Catálogoqillqatana uchatäni ukxata yatiyatarakinwa,uka qillqataxa 200 panka wakichayasaqhananchatanxa 335 municipio uraqinakanajakhthapitawa. Uka sapa municipiouraqinakana jakhthapita aski yänakaxa akhamaphisqaru t’aqanuqasa wakicht’ayatanwa: Aliqayänaka, amparampi lurata, mayni sapanalurata, jayapacha ist’aña arunaka, niya taqpachajaqina wakisiyatanaka.Taqi apthapita mä pankaru uchasinaqhananchañatakixa, mä t’aqa yanapirinakawataqi yatiyawinaka juk’aru tuyapxana,jupanakaxa sapa maya utjirita juk’pachakiqhananchapxana. Yaqha walja utjiriyatiyawinakaxa IPC ukankiri yatipirwa ukaruwadigital ukaru tukuyasa imatäxana, qhipjaruxaInternet <strong>ukhamaraki</strong> yaqha yatiyaña taypiwataqina yatipxañapataki qhananchataxani. Akataqhiparuxa IPC ukankirinakaxa CD taypiwaVenezue<strong>la</strong> markpachata taqi jani l<strong>la</strong>mkht’kayajani uñjkaya yänaka l<strong>la</strong>mkht’aya uñjkaya yänakataqiniru uñt’ayañataki qhananchapxani. Taqimarkana nayraqataru sartañapatakixa ukhamayatiyawinakaxa wali wakiskiriwa.Jichhaxa kamachinaktuqinxa, TribunalSupremo <strong>de</strong> Justicia ukankirinakaxa Proteccióny Defensa <strong>de</strong>l Patrimonio <strong>Cultura</strong>l kamachimpitaqiniru yanapt’añatakiwa ch’amanchpxani.Taqi luraña yatiñanaka tuwaqañatakiqullqi wakichayañanxa, kawkirinakasa niyachhaqhtirpacha ukanakaru yanapt’ayañatakiwach’amanchapxarakini. Jichhakamaxa84.000 kunaymani uñacht’ayawinakawajakhthapitaxi, ukhamarusa 160 Catálogo qillqapankanakawa wakicht’asina qhananchataxi,uka qillqatanakaxa tantachawinakanairnaqirinakataki, aliqa jaqinakataki, <strong>ukhamaraki</strong>municipio uraqinanakana irnaqirinakatakisainakiwa <strong>la</strong>kirataski.Jani l<strong>la</strong>mkht’kaya jani uñjkaya yänakajakhthapiñataki amta qhanancha1. Utjiri uñt’añataki1.1. Utjirina sutipa, ayllupana kunjamsasutichapxi jani ukaxa jaqinakapaxa;1.2. Sutincha, sumpacha qhana, ukankiri(naka) utjiri (naka);1.3. Ayllu suti(naka) ukankiri(naka);1.4. Uraqi(naka) utjirina(naka);1.5. Juk’a qhanancha.2. Utjirina qhananchanakapa2.1. Utjiri yänakana chikachasirinakapa;2.2. Utjiri jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’ayayanakana chikachasirinakapa;2.3. Aru(naka), qillqata(naka), arsutanakapaxakhitinkisa;2.4. kawkhana ist’añasa.3. Utjirimpi chikachasiri <strong>ukhamaraki</strong>tantachawinaka3.1. Luriri(naka)/arsuri(naka): suti(naka),marani, chacha warmi, kawkhankirisa janiukaxa kuna luraña yatirisa, etc;3.2. Yaqha yanapirinaka (imirinaka/yatirinaka);3.3. Utjiri chika wiñaya luraña phuqhañanaka<strong>ukhamaraki</strong> lurañanaka;3.3. Yatiyasiña thakhinakapa;3.4. Tantachawinakapa (ONG jani ukaxayaqhanaka).4. Utjirixa kunjamasa: wakisirinaka4.1. Luraña utjirinaka aynacht’ayirinaka;4.2. Yatiyañataki aynacht’ayirinaka;4.3. Utjiri yänaka chikachasirinaka;4.4. Wakisiri uhamaraki chikachasiri taqiyänaka;4.5. Jark’aqañataki wakichata yänaka.5. Taqi utjirinaka apthapiñataki5.1. Jakhthapiñataki jani ukaxa jupanakampichika phuqhañatakixa pachpankirinakaiyawsatawa utjañapa;5.2. Jakhthapiñana khitinakasa yatiyañatakich’urkhisipxaspa;5.3. Yatiri(naka): suti <strong>ukhamaraki</strong> kunjamasauka;5.4. Pacha <strong>ukhamaraki</strong> kawkhana apthapitasauka yänakaxa;5.5. Jakhthapiñaxa kunapacha chiqachatasa;5.6. Jakhthapirina sutipa ….6. Uñjañataki pankanaka, disco ukanaka,audiovisual ukanaka, archivo ukanakaK (Zambia) Makishisaynata ajanupaK Laka<strong>la</strong>ka, Tonga uksanathuqhunaka <strong>ukhamaraki</strong>kantasjama arunakapaFoto © Ministerio <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> ColombiaL (Colombia) Palenque<strong>de</strong> San Basilio uksanayatiñachaqapach’amanchatañapa, ayllunakasa tama tamajaqinakasa Estado Parte ukankirikamakiwa.Taqita sipanxa, jani uñjkaya jani l<strong>la</strong>mkht’ayayänaka jakhthapiñanxa jani walt’añanakaxataqiniru yäqasa jank’aki askichatañapaqhananchatañapawa. Convención qillqatanxaaka jakhthapiñaruxa pachpa ayllunkirinakanayanapt’añapatakiwa ch’amanchapxi. Ukataqhiparuxa <strong>la</strong>kinuqaña, kawkhakama puriña,qhawqhanisa, waqaychaña, taqi ukanakapachpa Estado ukana irnaqirinakawa “pachpanajakasiñapa uñakipasaxa” sumpacha amuyt’asawakisiyapxañapa.I (Filipinas) Lanaoqutana Darangen <strong>de</strong> losmaranao ukana amtkayasarnaqawipaFoto © Jojo Unalivia / UNESCOFoto © Comisión Nacional Zambiana para <strong>la</strong> UNESCOFoto © Pesi S. Fonua


N O R U E G A U k h A M A R A k I E S P A ñ A M A R k A I R P I R I N A k A P A N A C h ’ A M A N C h A T A W ATaqininaWaqaychataAphal<strong>la</strong>YänakaOrganización <strong>de</strong> <strong>la</strong>sNaciones Unidaspara <strong>la</strong> Educación,<strong>la</strong> Ciencia y <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong>Patrimonio<strong>Cultura</strong>lInmaterialJani l<strong>la</strong>mkht’kaya munata yatiña yäxa, sapa tama wiñata sapatama wiñaru katuyataxa, ukaxa sapa kutita sapa kutirjamaayllunakana uñacht’ayatawa, ukhama saraskakiña amtani<strong>ukhamaraki</strong> khitïtsa yatiskakiñataki, <strong>ukhamaraki</strong> jaqïñanauñstayaña chuymani <strong>ukhamaraki</strong> ukhamata walja yatiwinasarnaqaña yäqasisaru sartayañataki yanapt’asa.K (Ecuador y Perú) Zápara markana yatiña uñacht’ayañanakapa <strong>ukhamaraki</strong> arsuta munata yäpa Foto © T. Fernán<strong>de</strong>z

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!