Azərbaycan Respublikası <strong>Prezident</strong>inin İşlər İdarəsiPREZİDENT KİTABXANASI─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────federativ ölkədir. Çünki Bakıda yerləşən və əsas qanunverici orqan olan Milli Məclislə yanaşı Naxçıvanda daqanunverici orqan fəaliyyət göstərir. MR-də belə orqanın fəaliyyət göstərməsi bir tərəfdən onun XX əsrinəvvəlində yaradılmış bir qurum kimi indi də mövcud olması, digər tərəfdən MR-in ölkənin əsas ərazisindənkənarda olmasıdır.Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhəridir. O, Xəzər dənizinin sahillərində çox əlverişli İCM-ə malikdir.36
Azərbaycan Respublikası <strong>Prezident</strong>inin İşlər İdarəsiPREZİDENT KİTABXANASI─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Xəzər dəniziXəzər dənizi Azərbaycanın, Rusiyanın, Qazaxıstanın, Türkmənistanın və İranın əhatəsində yerləşir. Təbiiçökəklikdə yerləşdiyinə və dünya okeanı ilə əlaqəsi olmadığına görə bu su hövzəsinə göl deyilir. Sahəsi böyükolduğuna, duzluluq, suyun axımı və temperaturun paylanması kimi hidroloji xüsusiyyətlərinə görə Xəzər dənizadlanır. Onun sahəsi 420 min kv.km, suyunun həcmi 76 min kub km-dir. Bəzi xalqlar ona Kaspi də deyirlər. Buadların hər ikisi vaxtilə onun sahillərində yaşamış tayfaların adı ilə bağlıdır (tarixdə dənizin 70-dən çox adıolmuşdur).Xəzər dənizi şimaldan-cənuba 1120 km, qərbdən-şərqə ən çox 435 km, ən az yerdə 196 km uzanır. Onunorta dərinliyi 208 m, maksimum dərinliyi Lənkəran çökəkliyində 1025 m-dır. Şimal hissədə Volqa çayı çoxluçöküntü gətirdiyinə görə burada dərinlik minimuma çatır və 5 m-dən azdır. Xəzərin sahil xətlərinin uzunluğu 7min km-dir.Rusiyanın ərazisindən Xəzər dənizinə Volqa, Terek, Sulak çayları tökülür. Volqa çayının payına dənizəgətirilən çay sularının 82%-i düşür. Türkmənistandan Xəzərə Atrek çayı, Qazaxıstandan Ural və Emba çayları,İrandan Səfidrud və Korkan çayları axır.Dənizdə şimaldan-cənuba doğru dərinliyin dəyişməsi ilə əlaqədar onun hidroloji xüsusiyyətləri və faunaelementləri dəyişir. Şimal hissə dayazdır, Volqa çayının təsiri ilə duzluluq 1-2%-yə qədərdir. Burada suyuntemperaturu qışda l°S-dən az olur və sular donur. Mərkəzi hissədə yerləşən Dərbənd çökəkliyi 40 0 -44 0 şm. e.-ləri arasında qalan sahələri tutur. Bura nisbətən dərindir, duzluluq 5-10%-dir. Suyun temperaturıı qışda 5 0 -8 0 Sarasında dəyişir.Xəzərin cənub zonası 44 0 şimal en dairəsindən aşağıda yerləşir. Dənizin bu sahələri daha dərindir. Lənkərançökəkliyi də məhz cənub zonasındadır. Onun cənubunda və cənub-şərqində duzluluq 10-13,5%-yə qədəryüksəlir. Burada qışda qeydə alman temperatur 10 0 S-dən yüksək olur. Yayda dəniz suyunun temperaturu 20 0 S-dən yuxarı qalxır. Azərbaycanın sahillərində və ondan cənubda olan ərazilərdə suyun temperaturu 24 0 -26 0 Sarasında dəyişir. Xəzər dənizində suyun maksimum temperaturunun 37,2 0 S-yə qədər qalxması müəyyənedilmişdir. Bu göstərici dünyanın göllərinin suyunda ən yüksək temperaturdur.Xəzər dənizinə il ərzində düşən yağıntıların miqdarı 11 min kub km-dir. Çaylar isə bura 300 kub. km sugətirir. Dənizin səthindən ildə 376 kub km su buxarlanır. Burada düşən yağıntıların miqdarı 71 mm su layına,buxarlanan suyun miqdarı 400 mm su layına bərabərdir. Eyni zamanda Qara-Boğaz-Qol körfəzinə ildə 12 kubkm su axır və onun hamısı buxarlanır. Deməli, Xəzər dənizi ildə 17 kub km su itirir.Respublikamıza şimaldan daxil olan küləklər Xəzər dənizinin üzərindən keçərkən transformasiya olunur,müəyyən qədər rütubət alaraq yumşalır. Hava axınları dağların yamaclarına xeyli yağıntı gətirir. Küləklərindənizdə illik orta sürəti 2-5 m/san. olur. Lakin fırtınalar zamanı onlar hündürlüyü 10-12-ə çatan dalğalar yaradır.Onların uzunluğu 80-100 m-ə çatır, xüsusilə Abşeronun sahillərində dalğaların hündürlüyü çox olur. Volqaçayının gətirdiyi suların təsiri ilə dənizdə sular saat əqrəbinin hərəkət istiqamətinin əksinə dövr edir. Xəzərdaxili dəniz olduğuna görə qabarma olmur.Xəzər dənizində l332 növ fauna və flora, o cümlədən 111 növ balıq, 574 növ bitki vardır. Dənizotu, yosun,su çiçəyi Xəzərdə əsas bitki növləridir. Dənizdə yaşayan balıqlara nərə, ağ balıq, kilkə, şamayı, ilanbalığı, naxa,siyənək, qızıl balıq, çəki, bölgə, kütüm, çapaq, xəşəm və s. aiddir. Onlar həm açıq dənizdə, həm də çaylardayaşayır. Kürü tökmək üçün balıqlar əsasən çayların mənsəbinə gəlirlər. Bu ərazilərin həddən artıq çirklənməsivə balıq ovunun çoxalması onların artımını kəskin şəkildə azaltmışdır. Xəzər dənizində dünyanın başqa suhövzələrindən gətirilmiş bəzi balıq növləri yaşayır. Onlara qorbuşa, kefal, keta, hambuziya, ağ amur, qalınalınvə s. aiddir.Xəzər dənizi Azov dənizi ilə birlikdə dünyada nərə və ağ balıq ovlanan, qara kürü istehsal edilən əsasmərkəzlərdir. Xəzər dənizinin payına ovlanan nərə və ağ balığın 80%-i, istehsal olunan qara kürünün 90%-idüşür. Xəzərin sahillərində çoxlu su quşları (ördək, qaşqaldaq, qağayı, qutan, qu-qu quşu), turac yaşayır.37
Change language