Ümumi məlumat - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsiPREZİDENT KİTABXANASI─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bu su hövzəsi vaxtilə dünya okeanının (Tetis okeanının) bir hissəsi olmuşdur. Sonralar onun sularınınçəkilməsi nəticəsində Xəzər yaranmışdır. Ona görə də Xəzər relikt (qalıq) mənşəlidir. O vaxtdan burada suitilərdə qalmışdır. Bu heyvanlara əsasən şimalda rast gəlinir. Bəzən onlar Abşeronun sahillərində də üzür.İndiki dövrdə Xəzər dənizinin 3 əsas problemi vardır. Onlar-dan birincisi ekoloji problem adlanır. Dənizdəekoloji problem neft hasilatının aparılması nəticəsində baş vermişdir. Bu su hövzəsinə son 10 ildə 1 mln ton neft(ildə 100 min ton) axmışdır. Bu isə dənizdə aparılan hasilatın 1%-i qədərdir. Çirkab sularının dənizə axıdılması,gəmilərdə baş verən qəzalar və çayların gətirdiyi çirkli sular da burada ekoloji problemi yaradan səbəblərsırasındadır. Azərbaycandan hər il Xəzər dənizinə 300-400 mln kub metr çirkab suları axıdılır. Dənizdə nefthasilatının genişləndirilməsi gələcəkdə bu problemin daha da kəskinləşməsinə səbəb olacaqdır.Ekoloji problem Xəzər dənizində ikinci problem olan bioloji problemin yaranmasına gətirib çıxarmışdı.Dənizin çirklənməsi ilə onun oksigenlə təminatı, balıqların kürü tökmə şəraiti pisləşmişdir, Balıqların bir çoxnövlərinin nəsli kəsilmişdir.Dünya okeanı ilə əlaqəsi olmadığına görə Xəzərin səviyyəsi daim tərəddüd edir. Bu isə onun üçüncüproblemi hesab olunur. 1929-cu ilə qədər onun səviyyəsi daim qalxmış və - 26 m olmuşdur. Burada su son 100ildə maksimum səviyyəyə çatmışdır. 1929-77-ci illərdə cənub hissə endiyinə görə suyun səviyyəsi aşağıdüşmüşdür. Onun səviyyəsi 1977-ci ildən yenə də qalxır. Bu dövr ərzində qalxma 2 m olmuşdur. Dənizdə suyunsəviyyəsi hazırda - 26 m-dir.Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsi tektonik hərəkətlər ilə izah edilir. Mərkəzi hissə qalxdığına görə onunsəviyyəsi yüksəlir. Dənizə axan suyun həcminin artması onun səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olan əsasamildir. Çayların gətirdiyi suların miqdarının çoxalması da dənizin səviyyəsinin yüksəlməsinə təsir edənamillərdən biridir. Volqa çayı üzərində tikilmiş su anbarları dolduqdan sonra çay yenə də Xəzərə əvvəlkimiqdarda su gətirir. Lakin suyun buxarlanması artdığına görə itkisi də artır. Xəzərin səviyyəsinin qalxması onunsahəsinin 400 ha artmasına səbəb olmuşdur.Xəzər dənizinin problemlərini həll etmək üçün onu yaradan səbəblər aradan qaldırılmalı, dənizin suyutəmizlənməli, balıq ovu nizamlanmalıdır. Bu işlərdə bütün ətraf ölkələrin birgə iştirak etməsi vacibdir.Qeyd etmək lazımdır ki, SSRİ dağıldıqdan sonra Xəzər dənizinin ətrafında olan ölkələr müstəqil olmuş vəonun sularının bu dövlətlər arasında bölünməsi vacib problem kimi qarşıya çıxmışdır. Bu problemin həlledilməsinə mane olan səbəblərdən biri Xəzərin dəniz və ya göl kimi qəbul edilməsidir. Onun hansı statusa malikolması ətraf ölkələrin ümumi razılığından asılıdır. 1973 və 1982-ci illərdə qəbul edilmiş Beynəlxalq dənizkonvensiyasına görə əgər Xəzər göl kimi qəbul edilərsə o sektorlara bölünməlidir. Beynəlxalq hüquqnormalarına görə Xəzərin sahəsinin bölgüsü onun ətrafında yerləşən dövlətlərin sahillərinə uyğun aparılmalıdır.Belə bölgüyə əsasən Xəzər ətraf ölkələr arasında bölünür. Bunun üçün dövlət sərhədləri ilə kəsişən nöqtələr düzxətlərlə birləşdirilir. Bu xətlərin dənizin ortasından şimal-cənub istiqamətində keçən orta xətlə kəsişməsi ilədövlətlərin akvatoriyası müəyyən edilir.Əgər ona dəniz deyilərsə yalnız 12 dəniz mili zonası (1 dəniz mili=1852 m) ətraf ölkələrin sahil sularıhesab ediləcəkdir. Qalan sahələr neytral sular olacaqdır. Lakin Rusiya və Qazaxıstan arasında olan razılığaəsasən dənizin suları 12 mil məsafə üzrə (yəni dəniz kimi), onun dibi isə sektorlar üzrə (yəni göl kimi)bölünmüşdür. Rusiya ilə Azərbaycan da belə razılığa gəlmişdir.Xəzər dənizi ətraf ölkələr arasında əlaqələr yaradılması üçün dəniz nəqliyyatında mühüm rol oynayır.Sahillərdə olan yaşayış məntəqələrinin sosial-iqtisadi inkişafında, onların təsərrüfat strukturununformalaşmasında, balıq ovlanmasında, neft hasilatının aparılmasında, istirahət zonalarının yaradılmasında Xəzərböyük əhəmiyyətə malikdir.(Mənbə: Eminov Z. Coğrafiya. Bakı, 2005, səh. 501-503, 526-529)38