Zmiana krajobrazu okolic wybranych starorzeczy Wisły w Warszawie ...

Przegląd Naukowy – Inżynieria i Kształtowanie Środowiska nr 54, 2011: 304–310(Prz. Nauk. Inż. Kszt. Środ. 54, 2011)Scientific Review – Engineering and Environmental Sciences No 54, 2011: 304–310(Sci. Rev. Eng. Env. Sci. 54, 2011)Julia DOBRZAŃSKAKatedra Kształtowania Środowiska SGGW w WarszawieDepartment of Environmental Improvement WULS – SGGWZmiana krajobrazu okolic wybranych starorzeczy Wisływ Warszawie poddanych presji urbanizacyjnejLandscape change of the neighbourhood of the chosen oxbowlakes of the Vistula River in Warsaw under urbanizationpressureSłowa kluczowe: historia, krajobraz, starorzecza,urbanizacja, Warszawa, WisłaKey words: history, landscape, oxbow lakes,urbanization, Warsaw, Vistula RiverWprowadzenie„Zajmujące są zaprawdę dzieje, założenia,i wzrostu każdego wielkiegomiasta. Wiemy iż powstają one zwolna,z małéj częstokroć osady, z lichéj wioskilub miasteczka. I nawet gdy już znakomitymgrodem zasłynie, a coraz daléjswoje ramiona rozszerza, i w obręb okolicznemiejsca wciela, owdzie lasek przytykający,na ogród się publiczny zmienia,tam sadzawka wesołym handlowym placemzostaje, indziéj wsie łącznie z żyznemirolami na ulicę się zamieniają i t. p.”(Świątkowski 1852). Postępująca urbanizacjabyła i jest poważnym zagrożeniemdla siedlisk hydrogenicznych. Sikorskai inni (2010) zauważyli, iż „...skutkiemwzrostu zagęszczenia mieszkańcóww centrum miasta oraz zmiany sposobuużytkowania terenu jest malejąca liczbai ogólna powierzchnia płatów siedliskhydrogenicznych oraz zmniejszenieogólnej i średniej długości ich granic”.Jednocześnie wspomniani autorzy wysnuwająwniosek, iż „...tereny zieleni sąkluczowe dla ochrony siedlisk hydrogenicznychna terenach zurbanizowanych”(Sikorska i in. 2010). Jednym z typówekosystemów wodnych spotykanychna obszarze Warszawy są starorzecza.W granicach miasta istnieje szereg tegotypu zbiorników. Wiele z nich odciętychjest od Wisły wałami przeciwpowodziowymi.Odcięte starorzecza ewoluują,a napierające miasto powoduje zmianętowarzyszących im terenów.304 J. Dobrzańska

Ramowa dyrektywa wodna (Dyrektywa2000), która ustanawia ramywspólnotowego działania w dziedziniepolityki wodnej, zobowiązuje państwaczłonkowskie Unii Europejskiej do dążeniado osiągnięcia celu, jakim jestco najmniej dobry stan wód. Jednymz parametrów określających jakość ekosystemuwodnego według wspomnianejdyrektywy jest jego stan ekologiczny.Klasyfikacja tego stanu zawiera przedewszystkim elementy biologiczne. W przypadkujezior są to: skład, liczebnośći biomasa fitoplanktonu, skład liczebnośći biomasa innej flory wodnej, skład i liczebnośćbezkręgowców bentosowychoraz skład, liczebność i struktura wiekowaichtiofauny. Elementy hydromorfologiczne,chemiczne i fizyczno-chemicznew analizie tej są traktowane tylko jakodane wspierające część biologiczną (Dyrektywa2000). Określenie powyższychparametrów, jeśli dysponuje się odpowiedniąmetodyką, nie powinno stanowićtrudności dla specjalistów z danejdziedziny. Kłopotliwe może być jednakwyznaczenie warunków referencyjnych,które zostaną uznane za wzorzec dla danejkategorii i typu wód. Różnorodnośćtypów wód, w tym również w obrębiewód stojących, powoduje, iż mylące mogłobybyć zastosowanie wspólnej miarydla szerokiego zgrupowania siedlisk.Określając stan wód, jaki chce sięosiągnąć dla danego zbiornika, możewarto przyjrzeć się jego historii i zdecydować,do którego z jej etapów chce sięgo przywrócić. Może to mieć szczególneznaczenie na przykład przy okazjiprojektów renaturyzacyjnych. Istniejąróżne możliwości analizy historycznychwarunków środowiska. Jedną z metodjest interpretacja materiałów zawartychw osadach dennych. Na tej podstawiemożna wnioskować zarówno o zmianachzachodzących w zbiorniku, jak i w jegosąsiedztwie (Szeroczyńska i Zawisza2007). Z kolei analiza dawnych materiałówkartograficznych pozwala określić,jak zmieniało się otoczenie zbiornikóworaz co w istotny sposób może wpływaćna ich funkcjonowanie i na charakteryzująceich stan elementy biologiczne.Praca ta ma na celu ukazanie, jakzmieniała się historia użytkowania terenuw okolicach wybranych starorzeczyWisły z obszaru Warszawy. Do badańwytypowano trzy zbiorniki: JezioroGocławskie oraz kompleks zbiornikówJezioro Wilanowskie i Jezioro Powsinkowskie.Wybór jest nieprzypadkowy,gdyż historia przekształceń tych obszarówjest drastycznie różna. Analizujączmiany okolic badanych zbiornikóworaz dynamikę tych zmian, poszukiwanomożliwych przyczyn zaistniałychróżnic.Materiał i metodyNa potrzeby badań wykorzystane zostałyarchiwalne materiały kartograficzneze zbiorów Muzeum Pałac w Wilanowieoraz Muzeum Historycznego m.st.Warszawy, jak również zdjęcia lotniczebadanych obiektów pochodzące z CentralnegoOśrodka Dokumentacji Geodezyjneji Kartograficznej. Z zebranychmateriałów archiwalnych wytypowanezostały mapy i plany, które pozwoliłyna wydzielenie tego samego obszaruw sąsiedztwie analizowanych zbiorników.Obszar ten określony został jakokwadrat bądź prostokąt, którego krawędzieznajdują się w odległości pięciusetZmiana krajobrazu okolic wybranych starorzeczy Wisły w Warszawie... 305

metrów od środka zbiornika lub kompleksuzbiorników w przypadku starorzeczywilanowskich. Jeśli jednak granicanachodziła na zbiornik, to linia byłaprzesuwana aż do jego najodleglejszegopunktu. Wytypowany obszar w przypadkukompleksu jezior Wilanowskiegoi Powsinkowskiego przyjął więc kształtprostokąta. W przypadku zbiornika Gocławskiegowyznaczono kwadrat o wymiarzekilometr na kilometr.Dla badanych powierzchni badawczychpodjęto próbę określenia sposobuużytkowania terenu dla pierwszej połowyXVIII, XIX, XX oraz XXI wieku.W przypadku wilanowskich zbiornikówoznaczenie to zostało wykonane napodstawie map i planów pochodzącychz lat 1732, 1810, 1914 oraz z wykorzystaniemzdjęcia lotniczego z 2007 roku.Dla Jeziora Gocławskiego najwcześniejszedane udało się uzyskać z 1915 roku.Analizowane mapy sprzed tego okresu(najwcześniejsze z drugiej połowy XIXwieku) w ogóle nie obejmowały poszukiwanegoobszaru. Można powiedzieć, żena wschód od Saskiej Kępy znajdowałasię terra incognita. Sposób użytkowaniaterenu w okolicach Jeziora Gocławskiegopozostaje więc kwestią domysłów,z dużą dozą prawdopodobieństwa możnajednak założyć, iż były to terenynaturalne leśne lub łąkowe. Krajobrazbadanego obszaru na początku XXIwieku określono tak jak w przypadkuzbiorników z terenu Wilanowa. Listamateriałów archiwalnych, które zostaływykorzystane w tej pracy, znajduje sięw spisie literatury.W celu określenia udziału procentowegoposzczególnych typów krajobrazuzastosowano program ImageJ (ImageProcessing and Analysis in Java, opracowanyprzez Wayna Rasbanda). W programietym, na bazie dostępnych archiwaliów,wykonano również schematyczneplany analizowanych obszarów(rys. 1 i 2). Krajobraz okolic badanychstarorzeczy został pogrupowany w czterytypy użytkowania: tereny zabudowane(w tym: osadnictwo wiejskie, współczesnazabudowa jednorodzinna oraz zabudowaosiedlowa wraz z towarzyszącymiterenami bezpośrednio przyległymi,jak również drogi), tereny zadrzewione(w tym: lasy, jak również wysoka zieleńparkowa i innego typu zadrzewienia),tereny otwarte (rolnicze, łąki, rozległetrawniki oraz tereny z krzewami czyniskimi drzewami, jak w przypadkuwspółczesnych intensywnych sadów),ekosystemy wodne (tu wliczono obszaranalizowanych zbiorników, jak równieżinne zbiorniki i cieki wodne).WynikiRysunki 1 i 2 przedstawiają udziałprocentowy wydzielonych typów krajobrazuoraz schematyczne plany analizowanychobszarów.Jezioro Gocławskie znajduje się naprawym brzegu Wisły na terenie PragiPołudnie, a jeziora Wilanowskie i Powsinkowskieleżą po jej lewej stronie,na obszarze Wilanowa. Te dwa zbiornikitworzą kompleks, w związku z czymzostały poddane wspólnej analizie.Oba badane obszary są trwale odcięteod rzeki przez wały przeciwpowodziowe.Sytuacja tych terenów jest jednakodmienna. W momencie gdy na podstawiebadanych archiwaliów możnawnioskować, iż Jezioro Gocławskie306 J. Dobrzańska

RYSUNEK 1. Okolice jezior Wilanowskiego i PowsinkowskiegoFIGURE 1. Neighborhood of Wilanowskie and Powsinkowskie LakesRYSUNEK 2. Okolice Jeziora GocławskiegoFIGURE 2. Neighborhood of Gocławskie LakeZmiana krajobrazu okolic wybranych starorzeczy Wisły w Warszawie... 307

do początków XX wieku znajdowałosię na obszarze niewzbudzającym raczejpowszechnego zainteresowania, towiadomo, że Wilanów (zwany wówczasMilanowem) w XVII wieku stał sięwłasnością Jana III Sobieskiego, któryw 1677 roku rozpoczął budowę swojejrezydencji. Z początku wzniesiono tylkoniewielki parterowy dwór ziemiański.Żywot tej skromnej siedziby nie był jednakdługi, gdyż już w 1681 roku zaczętorealizować drugi etap prac rozbudowyi dekoracji rezydencji królewskiej. Ostatnie,duże prace budowlane wykonanow Pałacu w latach 1775–1778, kiedy tow miejscu starych stajni i wozowni zamykającejdziedziniec gospodarczy zrealizowanobudowę obszernej klasycystycznejłazienki. W tym czasie równieżpowstała oficyna kuchenna i kordegarda(Fijałkowski 1965).W przypadku zbiorników z terenuWilanowa widać postępujące zwiększenieudziału terenów zabudowanych,jednakże obszar nimi pokryty nie przekracza24%. Po początkowym zwiększeniuudziału terenów otwartych, wywołanymwycięciem dużej części drzewpo wschodniej stronie Jeziora Wilanowskiegoi założeniu tam tak zwanychłąk dworskich, można zaobserwowaćzmniejszenie ich udziału. Obszar lasówi zadrzewień początkowo się zmniejszał,by później znów zacząć się zwiększać.Ciekawa jest historia przekształceń terenówzadrzewionych w Wilanowie. Obecnieobszar leśny po wschodniej stronieJeziora Wilanowskiego stanowi rezerwatprzyrody Morysin. Został on powołanyw 1996 roku w celu ochrony wielogatunkowegolasu liściastego rosnącegona madach, których niewiele zostało jużw pobliżu Wisły (Przyroda Warszawy2009). Jest to niezwykle ciekawe siedliskoz wieloma starymi drzewami i dużąilością martwego drewna w różnym stanierozkładu. Las ten miał jednak burzliwąhistorię. W pierwszej ćwierci XIXwieku Stanisław Kostka Potocki wrazz żoną Aleksandrą założyli na jego terenieromantyczny park. Wcześniej,w XVIII wieku, był tu królewski zwierzyniec(Fijałkowski 1965).W przypadku Jeziora Gocławskiegomożna zaobserwować olbrzymią zmianęsposobu użytkowania okolicznychterenów. Większość terenów otwartych,otaczających zbiornik, została zastąpionaprzez zadrzewienia (tereny ogródkówdziałkowych) oraz tereny zabudowane(osiedla mieszkaniowe i drogi).Podsumowanie i dyskusjaBadania te miały na celu pokazaniehistorii przekształceń krajobrazu okolicwybranych starorzeczy Wisły. Wybórzbiorników podyktowany był chęciąpokazania skrajnych przykładów takichzmian. Wyznaczone wartości udziałuprocentowego należy traktować jakoorientacyjne. Ze względów praktycznychwyznaczano obszary o dominującymukładzie krajobrazowym, na przykład zieleńosiedlowa była włączana do kategoriiterenów zabudowanych. Na podstawiemap czy nawet zdjęć lotniczych trudnojest wyznaczyć granicę takich obszarówi to czy na przykład pod koronami drzewnie ma parkingu o nieprzepuszczalnej nawierzchni.W przypadku potrzeby wykonaniadokładnych analiz niezbędna jestwizja lokalna. Niemożliwa jest niestetywizja lokalna w przeszłości. Pozostajewięc korzystanie z materiałów karto-308 J. Dobrzańska

graficznych, które, zwłaszcza w przypadkutych starszych, cechują się dużądozą artyzmu, co może zmniejszać ichdokładność. Niemniej dostępny materiałi metody wydają się być wystarczającena potrzeby przeprowadzonych analiz.Badane obszary przedstawiają różnąhistorię przekształceń krajobrazu.W przypadku jezior Powsinkowskiegoi Wilanowskiego zmiany te następowałysystematycznie w analizowanym przedzialeczasowym i były zdecydowaniemniej radykalne niż nad JezioremGocławskim. Najbardziej gwałtowanaz zaobserwowanych zmian miała miejscemiędzy 1732 a 1810 rokiem, kiedyto lesistość obszaru została zredukowanao 23%. W przypadku praskiegozbiornika przekształcenia krajobrazuzaczęły się znacznie później, ale ichcharakter był bardziej radykalny. Możesię wydawać, iż obecność historycznegoobiektu, jakim jest Pałac w Wilanowiewraz z towarzyszącym mu układem krajobrazowymoraz rezerwatem przyrody,chroni analizowany obszar przed znacznymiprzekształceniami pomimo dużegow ostatnim czasie zainteresowania deweloperówpobliskimi terenami.Na różnice we wcześniejszym rozwojutych obszarów mógł mieć wpływkierunek rozwoju miasta. Teren Wilanowaznajduje się tuż przy granicy MiastaStołecznego Warszawy, natomiast JezioroGocławskie leży w centralnej jegoczęści. Ścisła zabudowa centrum miasta,powoduje, iż deweloperzy poszukująmiejsc pod nowe osiedla na obrzeżachaglomeracji. Należy mieć nadzieję, iżnowe osiedla nie zbliżą się nazbyt domalowniczych terenów wiślanych starorzeczy.WnioskiGłównym wnioskiem wypływającymz powyższych rozważań jest to,iż obecność historycznych założeń, naprzykład pałacowo-parkowych, jak równieżrezerwatów przyrody może chronićzbiorniki przed postępującą urbanizacją.Należałoby się zastanowić, jakiego typuobiekty bądź obszary mogą również pełnićtakie funkcje.PodziękowaniaChciałabym serdecznie podziękowaćpracownikom Muzeum Pałac w Wilanowieoraz Muzeum Historycznego m. st.Warszawy (Oddział Muzeum Woli) zaudostępnienie materiałów archiwalnychniezbędnych do wykonania tych badań.Serdeczne podziękowania kieruję równieżdo Anny Sikory i Ewy Pełni-Iwanickiejza pomoc przy opracowywaniumetodyki badań.LiteraturaDyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiegoi Rady z dnia 23 października 2000 r.FIJAŁKOWSKI W. 1965: Wilanów – pałac,ogród, zbiory artystyczne. Muzeum Narodowew Warszawie, Warszawa.Przyroda Warszawy 2009: Red. J. Wojtatowicz.Biuro Ochrony Środowiska Urzędu m. st.Warszawy, Warszawa.SIKORSKA D., SIKORSKI P., DOBRZAŃSKA J.2010: Zanikanie siedlisk hydrogenicznychna terenach zurbanizowanych Warszawy. W:Studia krajobrazowe a ginące krajobrazy.Red. D. Chylińska, J. Łach. Zakład GeografiiRegionalnej i Turystyki. UniwersytetWrocławski, Wrocław.SZEROCZYŃSKA K., ZAWISZA E. 2007:Paleolimnologia – historia rozwoju jeziorw Polsce w świetle badań fauny wioślarek.Stud. Lim. Tel. 1, 1: 51–60.Zmiana krajobrazu okolic wybranych starorzeczy Wisły w Warszawie... 309

ŚWIĄTKOWSKI H. 1852: Taryffa Domówz Miasta Warszawy i Pragi z Planem Ogólnymi 128 Szczegółowych Planików Ulici Domów. Nakładem i Drukiem J. GlücksbergaKsięgarza Szkół Publicznych w KrólestwiePolskiém, Warszawa.Mapy i plany:1732 – Plan dóbr królewskich w Wilanowie z Powsinkiemi Bażantarnią, rysownik saski, wł. Landesarntfur Denkmalpfelge Sachsen. Udostępnionyprzez Muzeum Pałac w Wilanowie.1810 – Mappa folwarku wilanowskiego i powsinkowskiegowsi Wilanowa Powsinka ukończonaz roku 1810. Udostępniona przez Muzeum Pałacw Wilanowie.1914 – Nowogeorgijewsk – Segrshe – Warschau(niemieckie wydanie rosyjskiej mapy topograficznej)1914. Kartogr. Abt. d. stellv. Generalstabesd. Armee. Udostępnione przez Muzeum Pałacw Wilanowie.1915 – Nowogeorgijewßk – Segrshe – Warschau.Bl. 33. Kart. Abt. der Landesaufnahme. Udostępnionaprzez Muzeum Historyczne m. st. Warszawy(Oddział Muzeum Woli).SummaryLandscape change of the neighbourhoodof the chosen oxbow lakes of theVistula River in Warsaw under urbanizationpressure. The study presents analysisof the history of changes of the neighborhoodsof three chosen oxbow lakes of theVistula River in Warsaw: Gocławskie Lake,and Wilanowskie and Powsinkowskie lakesthat form a complex. These areas are underdifferent urbanization pressure. For theseterrains was made an attempt to asses landscapeusage in the first half of XVIII, XIX,XX and XXI century.Author’s address:Julia DobrzańskaSzkoła Główna Gospodarstwa WiejskiegoKatedra Kształtowania Środowiskaul. Nowoursynowska 159, 02-776, WarszawaPolande-mail: julia_dobrzanska@sggw.pl310 J. Dobrzańska