Małopolska, Szlak Architektury Drewnianej

MAŁOPOLSKASzlak Architektury DrewnianejSpis treściRozdział I. Kraków i okolice . . . . . . . . . . . . . . . . 5Rozdział II. Tarnów i okolice . . . . . . . . . . . . . . . 11Rozdział III. Okolice Nowego Sącza i Gorlic . . . . . 17Rozdział IV. Orawa, Podhale, Spisz i Pieniny . . . . . 25Ministranci przed kościółkiem w Paczółtowicach, fot. M. ZarębaUrokliwe kościółki, wysmukłe cerkwie, wspaniałedwory, eleganckie wille i proste, ale jakżemalownicze chaty… Wszystko z drewna. Takiewłaśnie niepowtarzalne obiekty pozwala zobaczyćSzlak Architektury Drewnianej. W województwiemałopolskim szlak ten liczy ponad 1500 km i obejmuje250 różnorodnych budowli i zespołów zabudowy.Wśród nich do najbardziej znanych należą oczywiściete wpisane na Listę Światowego DziedzictwaKulturalnego i Przyrodniczego UNESCO – kościoływ Binarowej, Dębnie Podhalańskim, Lipnicy Murowaneji Sękowej. Ale to tylko maleńki wycinek z listyniezwykle cennych obiektów znajdujących sięna małopolskim szlaku. Trzeba bowiem pamiętać,że zabytkowa architektura drewniana, nieodłącznyelement polskiego krajobrazu, najlepiej zachowałasię właśnie w Małopolsce. Pięknie też stapia się z tutejszymotoczeniem – zielonymi dolinami, malowniczymipagórkami i wyniosłymi górskimi szczytami.Wszystkie obiekty na Szlaku Architektury Drewnianejsą oznakowane tablicami, a dojazd do nich wskazująznaki drogowe. Od maja do września w ramach projektu„Otwarty Szlak Architektury Drewnianej” niektórekościoły i cerkwie są udostępniane zwiedzającym.To niepowtarzalna okazja, by zobaczyć to, cozwykle bywa nieosiągalne.

Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie, fot. M. ZarębaDrewniane budownictwo w MałopolsceW dawnej Polsce drewno, łatwe w obróbce i powszechniedostępne, było podstawowym materiałem budowlanym.Do stawiania chałup i budynków gospodarczych używanodrewna gorszego gatunku, a wiejscy cieśle nie zawsze teżprzykładali się do pracy, dlatego żywotność takich obiektównie była długa. Inaczej postępowano przy budowie DomówBożych: na materiał wybierano zdrowe, okazałe drzewa,które po ścięciu dokładnie okorowywano, porządniesuszono i starannie okantowywano. Stawianiem obiektówsakralnych zajmowali się głównie zawodowi cieśle miejscy,zrzeszeni w warsztatach specjalizujących się w tej dziedzinie.W dużej mierze dzięki pracy ich rąk starodawne małopolskiekościółki są tak zachwycające.W budownictwie na terenie Małopolski przeważały obiektyo konstrukcji zrębowej (wieńcowej) – bale układano jedenna drugim, tworząc tzw. zręby, i scalano w narożnikachróżnymi łączeniami ciesielskimi. Nawet w późniejszych wiekachdo łączenia drewna nie używano gwoździ, a jedyniedokładnie dopasowywano sąsiadujące ze sobą elementy.Czasem, by wzmocnić konstrukcję, używano drewnianychkołków. Budowle często zdobiono, m.in. motywamisolarnymi i różnego rodzaju rytymi lub malowanymi ornamentamiroślinnymi.KościołyNajbardziej spektakularne drewniane obiekty to wiekowekościoły i cerkwie. Pierwotne drewniane świątynie naziemiach polskich nie zachowały się do naszych czasów.Przyjmuje się jednak, że pierwsze takie obiekty były niewielkie,jednoprzestrzenne. Z nich, wraz ze zmianą potrzebliturgicznych, rozwinął się średniowieczny wiejski kościółek.Był orientowany i składał się z kwadratowej nawy orazwęższego, również kwadratowego prezbiterium, nakrytychoddzielnymi dachami. Nie miał wieży ani żadnych przybudówek.Typowy gotycki wzorzec drewnianej świątyniwykształcił się na obszarze Małopolski w XV w. Wzorzecten powtarzano później w dziesiątkach realizacji ażpo XVII stulecie. Na interesującym nas obszarze zachowałosię jednak tylko kilka drewnianych XV-wiecznych obiektówsakralnych, m.in. w Krakowie-Mogile i Dębnie Podhalańskim;dużo więcej, bo kilkadziesiąt kościółków, sięgaswoją historią wieku XVI.Czym charakteryzował się gotycki drewniany kościół w Małopolsce?W odróżnieniu od wcześniejszych obiektów oba członybudowli, nawę i prezbiterium, nakrywał wspólny, jednolitydach. Stabilizowało to konstrukcję budynku i zwiększałojej trwałość. Sylwetka dachu była stroma, budynek wysmukły,pojawił się detal ciesielski (widoczny w formie wykrojów wejśći okien oraz profilowaniu i fazowaniu belek) oraz dość bogatyrepertuar form zdobniczych. Perfekcja ówczesnych budowniczychdo dziś budzi zachwyt. Modrzewiowe lub jodłowebierwiona były dokładnie dopasowane, tworząc lite ściany.Początkowo nie pokrywano ich żadnym materiałem osłonowym,dopiero później pojawiło się ocieplenie w postaci gontów,a jeszcze później – deskowanie. Niewielkie okna wycinanotylko w ścianach południowych, a do wnętrza kościołaprowadziły zawsze dwa wejścia: główne, w zachodniej ścianienawy, i boczne, w środku jej ściany południowej.Kościoły wciąż nie posiadały wieży (a przynajmniej niezachowały się takie przykłady), o sakralnym przeznaczeniubudynku informowała sygnaturka na dachu. Dzwonyumieszczano w wolno stojących dzwonnicach. Pierwszeznane wieże przybudowane do korpusu kościoła pochodządopiero z przełomu XVI i XVII w. Miały one charakterystycznykształt – pochyłe ściany, nadwieszone izbicedzwonowe i ostrosłupowe hełmy. Kościoły obiegały natomiastsoboty, czyli podcienia. Ten charakterystyczny element,wpływający na malowniczość bryły świątyni i mocnoosadzający ją w ziemi, wykształcił się z zadaszeń i miałchronić podmurówkę przed zawilgoceniem. Około XVII w.soboty zaczęły pełnić dodatkową rolę: prowizorycznegoschronienia dla ludzi, zwłaszcza pielgrzymów przybywającychdo kościółków położonych w ustronnych miejscach.Kościół otaczano ogrodzeniem, a przykościelny teren byłmiejscem pochówków. Ogrodzenia drewniane szybko zastąpionobardziej trwałymi – murowanymi z kamienia łupanego.Często zadaszano je gontami. Wokół świątyni zawszeteż rosły drzewa. Chroniły budowlę od wiatrów i uderzeńpiorunów, dziś natomiast stanowią dodatkowy charakterystycznyakcent budownictwa sakralnego.Zewnętrzny wygląd gotyckich kościołów, przede wszystkimproporcje bryły, nie zmieniał się w kolejnych wiekach.Zmieniające się prądy artystyczne zaznaczały swe piętnoprawie wyłącznie w wystroju wnętrz. Widocznym zewnętrznymobjawem nowych stylów były jednak baniastehełmy wież, typowe dla baroku, czy dostawiane kapliceo charakterze barokowym lub klasycystycznym.Łemkowskie cerkwiePołudniowe części powiatu nowosądeckiego i gorlickiegowyróżniają malowniczo wpisane w krajobraz łemkowskiecerkwie. Podobnie jak kościoły katolickie, wznoszonoje w starannie wybranych miejscach, przeważnie na niewielkichwyniesieniach, i otaczano wieńcem drzew. Dokońca XVIII w. cerkwie budowano wyłącznie z drewna, nazrąb. Wykorzystywano do tego celu drzewa iglaste, wartoKopuły cerkwi w Kwiatoniu, fot. P. Mierniczakjednak zaznaczyć, że żadnej cerkwi nie wzniesiono w całościz najtrwalszego i najbardziej szlachetnego gatunku –modrzewia. Wykonywano z niego tylko te elementy, któremusiały być odporne na wilgoć. Pierwotnie do budowliprowadziło tylko jedno wejście: od zachodu, a otworyokienne, podobnie jak w kościółkach katolickich, umieszczanojedynie w południowych ścianach.Konstrukcja typowej, najbardziej charakterystycznejcerkwi łemkowskiej oparta była na zasadzie trójdzielności.Świątynię tworzyły zbliżone do kwadratu pomieszczenia:prezbiterium, szersza od niego nawa i babiniec. Tenostatni, w którym gromadziły się podczas nabożeństw kobiety,był najczęściej schowany pod wieżą. Nawę i prezbiteriumprzykrywały charakterystyczne namiotowe, częstouskokowo łamane dachy (na płaszczyźnie dachu powstająodpowiednio jeden, dwa lub trzy pionowe uskoki).Były one kryte gontem, w późniejszych czasach zastępowanymjednak tańszą i trwalszą blachą. Kopuły dachówwieńczyły baniaste hełmy z pozornymi latarniami (nadbudówkamiw formie wieżyczki, które w odróżnieniu odlatarni rzeczywistej nie doświetlały budowli). Nad tymiostatnimi zwykle umieszczano jeszcze cebulkę oraz zawszekuty stalowy krzyż. Elementem wyróżniającym cerkwiełemkowskie była dominująca nad całą bryłą wieżaz dzwonami. Jej zwieńczenie powtarzało zwykle schematzwieńczenia dachów. Ściany cerkiewne i wieżowe z początkupodbijano gontem, później zastępowanym szalunkiem.Cerkwie były też niegdyś bogato i barwnie malowane.Pokrywanie farbą zewnętrznych ścian oprócz walorówestetycznych miało znaczenie praktyczne, chroniło je bowiemprzed szybkim niszczeniem. Jednak dziś o tym, żełemkowskie cerkwie były prawdziwie kolorowymi świątyniami,nic już prawie nie przypomina.2 3

Leksykon wybranych pojęć architektonicznychKraków i okolicearkadabelka tęczowacerkiew trójdzielnadach łamanydach mansardowydach namiotowy(inaczej: brogowy)deskowanie(inaczej: szalowanie)elewacjafacjatagontizbicakonstrukcja zrębowa(inaczej: wieńcowa)latarnialatarnia pozornanawaokappodcień (inaczej: podcienie)połać dachowaportalprezbiteriumsobotysygnaturkaszczytwykuszłuk wsparty na dwóch kolumnachpozioma, ozdobna belka pomiędzy nawą główną a prezbiterium, na której umieszcza się krucyfiksoraz figury świętychcerkiew o układzie podłużnym, składająca się z trzech części: babińca (przedsionka), nawy i prezbiterium;w przypadku cerkwi zachodniołemkowskich babiniec jest zazwyczaj częściowo lubcałkowicie ujęty przez wieżędach, w którym połacie podzielone są na dwie lub więcej kondygnacji, oddzielonych od siebiezałamaniem, uskokiem, ścianką lub gzymsemrodzaj dachu łamanego, którego dolne połacie mają większy kąt nachylenia od połaci górnychdach składający się z kilku trójkątnych połaci stykających się w najwyższym punkcie dachuwarstwa desek stanowiąca pokrycie ściany budynkuzewnętrzna ściana budynku wraz z występującymi na niej elementami architektonicznymii dekoracyjnymipomieszczenie mieszkalne w przestrzeni strychowej, którego ściany, przenikając przez połaćdachu, formują nadbudowę nad gzymsem wieńczącym budynku; facjata kryta jest osobnymdaszkiemprzeznaczona do krycia dachów drewniana deseczka o przekroju klina, z wpustem wyżłobionymwzdłuż szerszej krawędzinajwyższa, nadwieszona kondygnacja wieży; pięterko dzwonowekonstrukcja ścian wznoszonych z bali drewnianych układanych jeden na drugim i połączonychw narożnikach różnymi łączeniami ciesielskiminadbudówka w formie wieżyczki, wieńcząca dach lub kopułę, mająca wiele okien; jej zadaniembyło doświetlenie wnętrza budynku światłem dziennymw odróżnieniu od latarni rzeczywistej nie doświetlała wnętrza budynkuczęść kościoła między prezbiterium a kruchtą (w cerkwiach między prezbiterium a babińcem),przeznaczona dla wiernychdolna krawędź połaci dachowej, wystająca poza zewnętrzne ściany budynkuotwarte, zewnętrzne pomieszczenie w przyziemiu budynku, wzdłuż jego elewacji, ograniczonesłupami, filarami lub kolumnamizewnętrzna powierzchnia pokrycia dachu1. ozdobne architektoniczno-rzeźbiarskie obramowanie otworu drzwiowego; 2. drzwi lub bramamające takie obramowanieczęść świątyni chrześcijańskiej przeznaczona dla duchowieństwa i mieszcząca ołtarz głównyparterowe podcienianiewielka wieżyczka usytuowana na dachu kościoła, mieszcząca mały dzwon, nazywany równieżsygnaturką1. zwieńczenie elewacji budynku, najczęściej w kształcie trójkąta lub półkola; 2. trójkątna ścianamiędzy połaciami dachu dwuspadowegoczęść budynku kryta osobnym daszkiem, występująca z lica ściany na zewnątrz na pewnej wysokościnad ziemiąKonstrukcja zrębowa, fot. arch. UMWMWokolicach Krakowa Szlak Architektury Drewnianejobejmuje ponad 50 zabytkowychobiektów. Przede wszystkim są to stojącew niewielkich miejscowościach urokliwe, drewnianekościółki. Od maja do września niektóre z tychzwykle zamkniętych budowli udostępnia się zwiedzającym(zwykle: pt. 12.00–16.00, sb. 10.00–14.00,nd. 12.00–16.00). Na omawianym terenie są to kościółkiw Barwałdzie Dolnym, Krakowie-Mogile, Łapanowie,Mętkowie, Osieku, Paczółtowicach, PolanceWielkiej, Racławicach, Więcławicach Starych, WoliRadziszowskiej i Woźnikach. W regionie można teżzobaczyć dwa interesujące skanseny: NadwiślańskiPark Etnograficzny w Wygiełzowie oraz Skansen BudownictwaLudowego w Dobczycach. Kilka miejscowościsłynie z dobrze zachowanych zespołów architekturydrewnianej. Perłą jest oczywiście Lanckoronaze swoją XIX-wieczną małomiasteczkową zabudową.Pozostałości zabudowy drewnianej przetrwały teżw Alwerni, a urokliwe domy uzdrowiskowe – w Ojcowie.W kilku miejscowościach regionu zobaczyć możnapiękne drewniane dworki, na przykład w Miechowie,Goszycach czy Woli Zręczyckiej. Interesującymiobiektami może się również poszczycić sam Kraków.4

KościołyKościół w Krakowie-Mogile, fot. P. DroździkKraków-Mogiła, kościół św. BartłomiejaKościółek w Krakowie-Mogile pamięta 1466 r. Tym samym jestjednym z najstarszych zachowanych w Małopolsce. Przetrwałonawet nazwisko budowniczego – był nim królewski cieślaMaciej Mączka (mówi o tym napis wyryty na południowymportalu kościoła). Wysmukła budowla jest bezwieżowa,a stojąca tuż obok drewniana dzwonnica z kopulastym hełmem(wchodzi się przez nią na teren kościelny) ma późniejszą,XVIII-wieczną metrykę. W XVIII stuleciu do kościoła dostawionoteż kaplice boczne i piętrową zakrystię, zmieniając niecoprosty, właściwy średniowieczu korpus. Ciekawe jest wnętrzekościoła – trójnawowe, co jest rzadkością wśród znanychgotyckich drewnianych kościołów Małopolski. Wyposażeniei polichromia we wnętrzu są wprawdzie XVIII-wieczne, alez czasów powstania kościółka zachowały się ostrołukowe arkadymiędzynawowe i rzeźbiony portal.Kościół św. Bartłomieja, ul. Klasztorna 11, Kraków,\ +48 12 6442331, 6446992; › V–IX pt. 12.00–16.00, sb. 10.00–14.00, nd. 12.00–16.00.Warto zobaczyć w okolicyOpactwo Cystersów w Krakowie-Mogile, jeden z najstarszychkrakowskich kompleksów sakralnych, którego początki sięgają 1225 r.Renesansowy lamus przy dworze w Branicach z ekspozycjąMuzeum Archeologicznego w Krakowie, poświęconąprahistorycznemu garncarstwu.Kościół NMP w Paczółtowicach, fot. M. ZarębaPaczółtowice, kościół Nawiedzenia NMPUrokliwy jodłowy kościół w Paczółtowicach zbudowanow 1510 r. Jego charakterystyczna masywna wieża jest późniejsza,zapewne XVIII-wieczna, na co wskazuje cebulastybarokowy hełm. Wnętrze zdobią polichromie: w większościXIX-wieczne, jedynie na północnej ścianie prezbiteriumi nawy zachowały się fragmenty XVII-wiecznych malowideł.Cenny ołtarz główny (1604) zawiera gotycki obrazMatki Boskiej Paczółtowskiej otoczony lokalnym kultem.Wśród zabytkowego wyposażenia znajdują się m.in. krucyfiksi chrzcielnica z brązu oraz olbrzymi lichtarz pod paschał.Ten ostatni, podobnie jak kilka epitafiów wmurowanychw kościelne ogrodzenie, wykonano z czarnego dębnickiegomarmuru.Kościół Nawiedzenia NMP, Paczółtowice 14,\ +48 12 2829091; › V–IX pt. 12.00–16.00, sb.10.00–14.00, nd. 12.00–16.00.Warto zobaczyć w okolicyDolinki Krakowskie, będące idealnym miejscem na spacery.Klasztor Karmelitów w Czernej wzniesiony w XVII w.; do jegozałożenia należą również ruiny Mostu Diabelskiego.Kościół w Racławicach z XVI w., znajdujący się na SzlakuArchitektury Drewnianej.Kaplica Na Wodzie w Ojcowie, fot. M. ZarębaOjców, kaplica Na WodzieKaplica św. Józefa Rzemieślnika (Robotnika), jak brzmi oficjalnanazwa kaplicy Na Wodzie, powstała w 1901 r. z przebudowanychłazienek zdrojowych (Ojców na przełomie XIX i XX w.był znaną miejscowością uzdrowiskową i letniskową). Ponieważcar Mikołaj II wydał zarządzenie zabraniające stawianiaobiektów sakralnych na ziemi ojcowskiej, zakaz sprytnie ominięto,posadawiając budynek „na wodzie”. Tak przynajmniejtradycja tłumaczy nietypowe usytuowanie kapliczki. Zgrabnąkonstrukcję na planie krzyża, oszalowaną jasnymi deskami,utrzymują nad potokiem pale osadzone w dnie. Dach kaplicyzdobi wysmukła ażurowa wieżyczka zwieńczona krzyżem.W skromnym jasnym wnętrzu ujmująco wyglądają zwłaszczaołtarze, które kształtem nawiązują do szczytów wiejskich chat.Kaplica Na Wodzie, Ojców, \ +48 600450334;› wejście do kaplicy podczas mszy (pt. 17.00,nd. 8.00, 10.30 i 18.00) i uroczystości.Warto zobaczyć w okolicyGrota Łokietka, do której prowadzi czarny szlak z Ojcowa, orazznajdująca się w pobliżu jaskinia Ciemna (obie udostępnionedo zwiedzania).Maczuga Herkulesa, czyli słynny ostaniec wapiennyo nietypowym kształcie.Ojców z zabytkową architekturą uzdrowiskową i ruinamiśredniowiecznej warowni.Zamek w Pieskowej Skale – renesansowa rezydencja pałacowaz XVI w., zwana również „Perłą Jury”.Kościół św. Andrzeja, fot. M. ZarębaOsiek, kościół św. AndrzejaWysmukła, harmonijna bryła osieckiego kościoła cmentarnego,otoczona 500-letnimi dębami, będącymi pomnikamiprzyrody, robi niezwykle miłe wrażenie. Świątynia pochodziz XVI w., prawdopodobnie zbudowano ją w latach1538–49. Wieża jest późniejsza, XVII-wieczna, podobnie jaksoboty (podcienia), które datuje się na XVIII w. Warto zajrzećdo środka świątyni – na stropach i ścianach zachowałysię fragmenty malowideł z XVI, XVII i XVIII w., a pośródcennego wyposażenia wyróżnia się rokokowa ambonaw kształcie łodzi Piotrowej.Kościół św. Andrzeja, Osiek, \ +48 33 8458217,8458451; › V–IX pt. 12.00–16.00, sb. 10.00–14.00,nd. 12.00–16.00.Warto zobaczyć w okolicyKościółki na Szlaku Architektury Drewnianej, m.in. w PolanceWielkiej, Jawiszowicach, Głębowicach i Nidku.Lanckorona z drewnianą zabudową i rynkiem tworzącymniepowtarzalny klimat (zob. s. 9).Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie, gdziepodziwiać można zabytki architektury drewnianej, m.in.zabudowę małomiasteczkową, wiejską oraz budownictwosakralne.6 7

SkansenySkansen w Dobczycach, fot. arch. UMWMDobczyce, Skansen Budownictwa LudowegoDobczycki skansen, choć niewielki, jest niezmiernie ciekawy.W kilku zabytkowych XIX-wiecznych drewnianych budynkachurządzono interesujące wystawy, obrazujące lokalnezwyczaje i tradycje. W domu pogrzebowym wystawionoprzedmioty związane z dawnymi obrzędami funeralnymi,w karczmie znalazła się ekspozycja poświęcona etnografiiregionu (zwyczaje, stroje, sprzęty) i izba cechów przybliżającatutejsze rzemiosła (m.in. kuśnierstwo, szewstwo, garncarstwo),w kurniku natomiast zgromadzono narzędzia rolniczeoraz gospodarskie. Wielkie zainteresowanie wzbudzawozownia, w której stoją nie tylko różne rodzaje wozów, aleteż różnorakie sanie i narzędzia rolnicze. Ze skansenu, usytuowanegona zielonym Wzgórzu Zamkowym, można przejśćdo ruin dobczyckiego zamku, który udostępniono do zwiedzaniaw ramach jednego biletu.Skansen Budownictwa Ludowego, Stare Miasto,Dobczyce, \ +48 12 2711455; › IV i X wt.–nd.10.00–16.00, V–VI i IX wt.–pt. 10.00–16.00, sb. i nd.10.00–18.00, VII–VIII wt.–pt. 10.00–18.00, sb. i nd.10.00–20.00; 6 zł, ulg. 4 zł.Warto zobaczyć w okolicyDwór w Woli Zręczyckiej (zob. s. 9), znajdujący się na SzlakuArchitektury Drewnianej.Kościółki w Gruszowie, Łapanowie, Krzesławicachi Raciechowicach, znajdujące się na Szlaku ArchitekturyDrewnianej.Wygiełzów, Nadwiślański Park Etnograficzny, fot. arch. UMWMWygiełzów, Nadwiślański Park EtnograficznyZabudowania skansenu przybliżają tradycję i kulturę mieszkającychniegdyś na tych terenach Krakowiaków Zachodnich.Oprócz ciekawych, pięknie zrekonstruowanych przykładów budownictwawiejskiego i małomiasteczkowego znalazły się tutakże wspaniały XVII-wieczny kościół z Ryczowa, w którym nadalodbywają się nabożeństwa, oraz malowniczy XVIII-wiecznydwór z Drogini. W sumie, w skansenie wśród zieleni stoi 25 cennychbudynków i obiektów gospodarczo-rzemieślniczych (nielicząc małej architektury). Zagrody chłopskie z oryginalnym wyposażeniemsą otoczone sadami i ogródkami kwiatowymi, a zespółmałomiasteczkowy tworzy enklawę nawiązującą charakteremdo niegdysiejszych rynków. Na doskonałe regionalne jadłozaprasza karczma działająca w jednym z zabytkowych domów.Na terenie parku etnograficznego odbywa się wiele imprezpopularyzujących lokalne tradycje. Wielką zaletą skansenujest też jego położenie – u stóp wzgórza Lipowiec, na którymwznoszą się malownicze ruiny średniowiecznego zamku,które również można zwiedzać.Nadwiślański Park Etnograficzny, ul. Podzamcze1, Wygiełzów, \ +48 32 6228749; › IV–IX codz.8.00–18.00, X–III codz. 8.00–15.00; 8 zł, ulg. 5 zł,rodzinny 21 zł.Warto zobaczyć w okolicyBobrek z zespołem pałacowym otoczonym rozległym parkiem orazz ładnym drewnianym spichlerzem folwarcznymKościół w Mętkowie, znajdujący się na Szlaku ArchitekturyDrewnianej; w środku zachowało się piękne późnobarokowewyposażenie.Rynek w Lanckoronie, fot. P. DębskiZabudowa drewnianaLanckorona, rynekLanckorona, w której zachowała się XIX-wieczna małomiasteczkowazabudowa, to miejsce niezapomniane. Parterowe,drewniane domy otaczają rozległy, pochyły Rynek, centrummiejscowości od czasów lokacji (XIV w.), oraz wychodzącez niego ulice. Większość budynków powstała po pożarzez 1869 r., który strawił prawie całe dawne miasteczko.Domy stoją szczytami do Rynku bądź ulic, a ich charakterystycznestrome dachy mają szeroko wysunięte okapy,które od frontu tworzą malownicze niby-podcienia. Okapyosłaniają też wąskie przejścia między budynkami, tzw.miedzuchy. W jednym z domów przy Rynku, szczęśliwymtrafem ocalałym z pożaru, mieści się Izba Regionalna prezentującaeksponaty związane z codziennym życiem dawnychmieszkańców tych terenów.Izba Regionalna, Rynek 133, Lanckorona, \ +4833 8763567; › V–IX śr. 10.00–16.00, sb. 10.00–18.00, nd. 12.00–18.00; 5 zł, ulg. 3 zł.Warto zobaczyć w okolicyDwór w Stryszowie, mieszczący muzeum prezentujące wystrójXIX-wiecznej siedziby szlacheckiej.Ruiny gotyckiego zamku na Górze Lanckorońskiej, wokół którejbiegnie kilka tras spacerowych.Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej, wpisane na listęUNESCO.Dwór Bella Vita, fot. J. GorlachWola Zręczycka, dwór Bella VitaUsytuowany pośród lasów i łąk Pogórza Wielickiego,dwór Bella Vita ma niepowtarzalną atmosferę. Wzniesionyw XIX w. i częściowo przebudowany w latach 30. XX w.,zachował czar dawnych rezydencji. Mansardowy czerwonydach, ściany z modrzewiowych bali i kamienny fundamentprzywołują archetyp ziemiańskiego dworu. To jedenz nielicznych tak dobrze zachowanych zabytków dworskiejarchitektury drewnianej. Warto wejść do środka budynku –działa w nim galeria sztuki, prezentująca ciekawe wystawy.Zorganizowano tu też salon urządzony meblami z epoki.W „Pięknym Życiu”, jak można przetłumaczyć nazwę dworu,mieści się również hotel i restauracja, a od wiosny dojesieni funkcjonuje przy nich letni ogródek, gdzie w cieniudrzew podaje się kawę i coś do jedzenia.Dwór Bella Vita, Wola Zręczycka, \ +48 122889490, 604539185; › restauracja codz. 13.00–20.00, galeria codz. 10.00–20.00.Warto zobaczyć w okolicyKościół w Gdowie z XIV w., z pięknym rokokowym wyposażeniem.Kościół w Łapanowie z 1529 r., znajdujący się na SzlakuArchitektury Drewnianej, z kamienną gotycką chrzcielnicą z XVI w.,ozdobiony polichromią z 1843 r.8 9

Tarnów i okoliceWnętrze kościoła św. Leonarda, fot. S. GacekKościół św. Trójcy na Terlikówce w Tarnowie, fot. D. ZaródWokolicach Tarnowa zachowało się blisko40 wartych obejrzenia zabytkowych obiektów,które znalazły się na Szlaku ArchitekturyDrewnianej. Do najciekawszych i najbardziejznanych należy niewątpliwie kościół św. Leonardaw Lipnicy Murowanej, wpisany na Listę ŚwiatowegoDziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.Pomiędzy Rabą a Wisłoką przetrwało również wieleinnych urokliwych świątyń. Niektóre warto polecićszczególnie, bo od maja do września w określone dni(zwykle: czw. 12.00–16.00, pt. 12.00–16.00, sb. 10.00––14.00) otwierane są dla zwiedzających. Są to kościółkiw miejscowościach: Chronów, Gosprzydowa, Iwkowa,Rajbrot, Skrzyszów, Sobolów, Tymowa i Zawada.Także w Tarnowie, stolicy regionu, turyści mogą podziwiaćdwa piękne obiekty sakralne. W regionie zachowałysię również zabytkowe dwory przekształconew muzea, na przykład w Dołędze, czy kompleksyzabudowy drewnianej. Wśród tych ostatnich wyróżniasię tzw. Malowana Wieś, czyli Zalipie.10

KościołyKościół NMP Wniebowziętej na Burku, fot. K. BańkowskiTarnów, kościół NMP Wniebowziętej na BurkuTa jedna z najstarszych drewnianych świątyń Małopolski zostałazbudowana w 1458 r. Masywna, kwadratowa wieża majednak dużo późniejszą metrykę, sięgającą początku XX w.Kształtna gotycka bryła skrywa wnętrze zdobione ładną polichromią.Strop pokrywają malowidła wykonane w międzywojniu,na północnej ścianie prezbiterium zachowały się jednakfragmenty wcześniejszych, XVI- oraz XVII-wiecznych polichromiio motywach roślinnych. W ołtarzu głównym znajduje sięXVI-wieczny, słynący wśród okolicznych mieszkańców łaskamiwizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem, zwanej Szkaplerzną.Kościół na Burku, ul. Najświętszej Panny Marii 1,Tarnów, \ +48 14 6213175; › V–IX czw. 12.00–16.00, pt. 12.00–16.00, sb. 10.00–14.00.Warto zobaczyć w okolicyTarnów, miasto nazywane „perłą renesansu”; szczególnie piękna jeststarówka z gotycko-renesansowym ratuszem i renesansowymi kamienicamioraz XV-wieczna katedra z niezwykle cennym zespołem nagrobków.Kościół w Skrzyszowie z 1517 r., o konstrukcji zrębowej, z bogatymwyposażeniem z XV–XIX w., znajdujący się na Szlaku ArchitekturyDrewnianej.Zamek w Dębnie, rezydencja obronna z XV w., w której obecnie mieścisię muzeum.Ratusz na rynku w Tarnowie, fot. Ł. OlszewskiTarnów, kościół Świętej Trójcy na TerlikówceDokładna data wzniesienia kościółka na Terlikówce nie jestznana, wiadomo jednak, że stało się to w 2. poł. XVI w. Niewielebrakowało, by w XIX w. kościół został zburzony, groziłbowiem zawaleniem. Szczęśliwie udało się go uratować,o czym przypomina napis na belce tęczowej: Król cum plebepia labentes corrogit aedes („Król [ówczesny proboszczkatedry tarnowskiej] z pobożnym ludem dźwiga upadającąświątynię”). Dziś kryta gontem, szalowana świątynia prezentujesię wspaniale. Malowniczości dodaje jej barokowawieża zwieńczona baniastym hełmem. Pięknie wygląda teżskromne bielone wnętrze, z płaskim stropem zdobionymXX-wieczną niebieską polichromią.Kościół na Terlikówce, ul. Tuchowska 5, Tarnów,\ +48 14 6268885; › V–IX czw. 12.00–16.00, pt.12.00–16.00, sb. 10.00–14.00.Palmy w Lipnicy Murowanej, fot. D. ZaródLipnica Murowana, kościół św. LeonardaLipnicki kościółek jest jednym z najsławniejszych zabytkówMałopolski. Będąc jedną z najstarszych i najlepiej zachowanychdrewnianych budowli sakralnych w województwie, zostałw 2003 r. wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnegoi Przyrodniczego UNESCO. Świątynia powstałapod koniec XV w., choć tutejsza tradycja łączy ją z rokiem1141, kiedy na miejscu gontyny (pogańskiej świątyni) miałstanąć właśnie drewniany kościółek. Dziś niewielka, zwartabryła kościoła malowniczo wpisuje się w okolicę. Strzegą jejpotężne drzewa, wokół których przetrwały cmentarne mogiły.Kościół dotrwał do naszych czasów w stanie prawie niezmienionym.W XVII w. otoczono go jedynie sobotami (parterowymipodcieniami), a w XIX w. dodano portal zachodni.Niezwykłe wrażenie robi wnętrze pokryte od podłogi po sufitpolichromią ornamentalną i figuralną z różnych okresów.Najstarsza dekoracja – stropów w prezbiterium (koniec XV w.)Kościół św. Leonarda, fot. J. Gawroni w nawie (XVI w.) – została wykonana za pomocą specjalnychszablonów, zwanych patronami. Malowidła na ścianach prezbiteriumpochodzą z XVII w., a w nawie z XVIII. Do niedawna wnętrzezdobiły trzy niezwykle cenne gotyckie ołtarze (z XV i XVI w.),które jednak zostały skradzione. Kiedy udało się je odzyskać,umieszczono je w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, w kościelenatomiast znalazły się ich kopie. Ciekawostką jestXVII-wieczny instrument – pozytyw szkatulny (skrzynkowy instrumentorganowy) – na którym latem grywane są koncerty.Kościół św. Leonarda, Lipnica Murowana 39,\ +48 14 6852601, 698641445; › zwiedzanie tylkoz przewodnikiem: V–VI i IX–X pn.–sb. 9.00–17.00,nd. i święta 13.00–17.00, VII–VIII pn.–sb. 9.00–18.00,nd. i święta 13.00–17.00; 3 zł, ulg. 2 zł.Lipnickie palmyCo roku w Niedzielę Palmową na lipnickim rynku odbywasię konkurs na najwyższą i najpiękniejszą palmę. Tyczkiz jodłowego drewna owinięte pędami wikliny tutejszekobiety przystrajają kolorowymi wstążkami, kwiatami z bibułyi baziami. Poświęcone palmy, które niekiedy osiągająnawet 30 m długości, mają chronić od chorób i zapewniaćurodzaj. Misterne dzieła po zakończeniu konkursu ustawianesą na rynku i zdobią go przez kilka kolejnych tygodni.1213

Kościół św. Urszuli, fot. arch. UMWMKościół Nawiedzenia NMP, fot. arch. UMWMGosprzydowa, kościół św. UrszuliGosprzydowskiemu kościółkowi z bali modrzewiowychtrudno odmówić wdzięku. Pochodząc z końca XVII w., jestjednym z nielicznych przykładów drewnianych świątyńwybudowanych w stylu barokowym. Nakrywa go wysoki,podbity gontem dach. Warto skorzystać z okazji i zajrzećdo wnętrza świątyni, które zdobi XIX-wieczna polichromia(w kaplicy – XX-wieczna). Wśród wyposażenia, głównie barokowego,wyróżnia się kamienna gotycka chrzcielnica(XV w.). W ołtarzu głównym znajduje się cudowny wizerunekMatki Boskiej z Dzieciątkiem, zwanej przez okolicznychmieszkańców Pocieszycielką Umierających.Kościół św. Urszuli, Gosprzydowa, \ +48 146648202; › V–IX czw. 12.00–16.00, pt. 12.00–16.00,sb. 10.00–14.00.Warto zobaczyć w okolicyKościół w Chronowie z 1685 r., znajdujący się na SzlakuArchitektury Drewnianej, ozdobiony wewnątrz pięknąpolichromią z 1930 r.Biesiadki, kościół z 1661 r., znajdujący się na SzlakuArchitektury Drewnianej, oraz drewniana zabudowa wsiz okresu międzywojennego.Nowy Wiśnicz, zamek rodów magnackich (Kmitówi Lubomirskich) w typie palazzo in fortezza oraz dwórKoryznówka z muzeum biograficznym Jana Matejki.Iwkowa, kościół Nawiedzenia NMPPełny prostoty cmentarny kościółek w Iwkowej jest jednymz najstarszych drewnianych obiektów w Małopolsce. Zbudowanypod koniec XV w. (dokładna data nie jest znana), otoczonynagrobkami i ocieniony drzewami wygląda niezwykle urokliwie.Niewielka budowla kryje ładne wnętrze: ściany zdobi późnorenesansowapolichromia figuralna (1619), w oknie prezbiteriumznajduje się gotycki witraż (kopia, XV-wieczny oryginałprzeniesiono do Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie), a w nawiezachowały się dwa wyjątkowej urody XV-wieczne portalezwieńczone wyciętymi w trójliście łukami. Na belce tęczowejmożna zobaczyć rzeźby grupy Ukrzyżowania z XIV i XV w.Kościół Nawiedzenia NMP, Iwkowa, \ +48 146844327; › V–IX czw. 12.00–16.00, pt. 12.00–16.00,sb. 10.00–14.00.Warto zobaczyć w okolicyW Iwkowej warto spróbować lokalnych dań ze śliwkami – okolicaznana jest z uprawy i suszenia tych owoców. Można równieżprzejść się tu Szlakiem Suszonej Śliwki.Czchów, z gotyckim kościołem, pozostałościami XIII-wiecznegozamku oraz zabytkową zabudową rynku.Kościół w Tymowej z 1764 r., z późnobarokowym wyposażeniemz XVIII w., znajdujący się na Szlaku Architektury Drewnianej.Zamek Tropsztyn w Wytrzyszczce, warownia rycerska z XIV w.,usytuowana na malowniczym wzgórzu nad Jeziorem Czchowskim.Dwór w Dołędze, fot. D. ZaródZabudowa drewnianaDołęga, dwórDołęgowski dwór pozwala przenieść się w światXIX-wiecznego ziemiaństwa. Na zewnątrz bielone ścianypięknie kontrastują z brązem gontu, wewnątrz zaśmeble i wyposażenie przypominają o niegdysiejszychmieszkańcach rezydencji i czasach im współczesnych(są tu m.in. pamiątki związane z powstaniem styczniowym).Modrzewiowy dwór stanął w 1845 r. Na przełomieXIX i XX w. gościli w nim m.in. Stanisław Wyspiańskii Adam Asnyk. Kilka obrazów tego pierwszego wystawionowe wnętrzu.Dwór w Dołędze, Dołęga 10, \ +48 14 6715414;› V–IX wt.–pt. 9.00–15.00, sb. i nd. 10.00–16.00, X–IV wt.–pt. 9.00–15.00, sb. i nd. 10.00–14.00; 4 zł,ulg. 2 zł.Koryznówka, Nowy Wiśnicz, fot. M. ZarębaNowy Wiśnicz, KoryznówkaNiewielki dworek, zwany Koryznówką, został wzniesionyw połowie XIX w. Mieści się w nim muzeum biograficzneJana Matejki. Leonard Serafiński, do którego należałdom, był bliskim przyjacielem i szwagrem malarza. W Wiśniczupowstały liczne rysunki Matejki, które prezentujemuzeum, zaś sam dworek wraz z wyposażeniem przetrwałdo naszych czasów w prawie niezmienionym stanie.Muzeum Pamiątek po Janie Matejce, Stary Wiśnicz148, \ +48 14 6128347; › wt.–sb. 10.00–14.00, nd. 11.00–15.00; 5 zł, grupowy 3 zł.Warto zobaczyć w okolicyZamek w Nowym Wiśniczu w typie palazzo in fortezza, niegdyśnależący do rodów magnackich (Kmitów i Lubomirskich), dziśodrestaurowany i udostępniony do zwiedzania.14 15

Okolice Nowego Sącza i GorlicZalipie,malowane zagrodyZalipie, fot. D. ZaródMalowana Wieś, jak zwie się Zalipie, słynie z niecodziennych zdobieńdrewnianych domów. Ściany budynków mieszkalnych orazpomieszczeń gospodarczych, studni, płotów, a nawet psich budtutejsze gospodynie-artystki pokrywają bajecznie kolorowymikwiecistymi wzorami i ornamentami. Zwyczaj dekorowania zagródkultywuje się w Zalipiu od końca XIX w. We wsi znajdujesię kilkanaście malowanych chat. Spacer zapewnia moc atrakcji,każda z zagród ma bowiem swój własny styl.Najsłynniejszą tutejszą artystką była Felicja Curyłowa, którejzagroda pozostaje niezwykłym, wspaniałym przykłademzalipiańskiego zdobnictwa. Dziś jej domostwo ma charaktermuzealny i można je zwiedzać.Co roku w pierwszy weekend po Bożym Ciele odbywa sięw Zalipiu konkurs Malowana Chata, podczas którego wybierasię m.in. najpiękniej zdobioną zagrodę.Zagroda Felicji Curyłowej, Zalipie 135, \ +48 146411912; › wt.–nd. 10.00–16.00; 3 zł, ulg. 2 zł.Warto zobaczyć w okolicyDąbrowa Tarnowska, kościół z 1771 r. z pięknym wyposażeniemz końca XVII w., znajdujący się na Szlaku Architektury Drewnianej,oraz synagoga z mieszczącym się w niej Muzeum Judaistycznym.Wierzchosławice,Muzeum Wincentego WitosaZalipiański wzór, fot. D. ZaródNa muzeum składają się dwa obiekty: dom, w którym Witosurodził się i spędził dzieciństwo, oraz gospodarstwo, którewybudował dla siebie na początku XX w. Dom rodzinny,zwany starym domem, pochodzi z 1814 r., ma ścianyobrzucone gliną i dach kryty słomą. Zgromadzono w nimstare przedmioty i urządzenia gospodarcze. W tzw. nowejzagrodzie można natomiast zobaczyć m.in. oryginalny gabinetprzywódcy ruchu ludowego, wystawę fotograficznądokumentującą jego życie i działalność oraz ekspozycję historycznychsztandarów ludowych.Muzeum Wincentego Witosa, Wierzchosławice698, \ +48 14 6797040; › IV–X wt.–pt. 8.00–15.30, sb. i nd. 10.00–15.00, XI–III wt.–pt. 8.00–15.30,nd. 10.00–15.00; 4 zł, ulg. 2 zł.Warto zobaczyć w okolicyWojnicz, pałac rodziny Dąbskich z XIX w. oraz znajdujący się naSzlaku Architektury Drewnianej kościół z XVI w., gdzie w ołtarzugłównym podziwiać można fragment tryptyku z ok. 1560 r.Detal w kościele w Sękowej, fot. J. MysińskiOkolice Nowego Sącza i Gorlic to niezwykle malowniczyregion, który zachwyca zabytkami kulturymaterialnej. Na Szlaku Architektury Drewnianejznalazło się tu ponad 100 obiektów. Z licznychwiekowych kościółków dwa – w Binarowej oraz w Sękowej– mają rangę światową i umieszczone zostały naLiście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i PrzyrodniczegoUNESCO. Ale specyfiką krainy są łemkowskiecerkwie (dziś często użytkowane przez katolików). Ichcharakterystyczne sylwetki (zob. s. 3), estetycznie wpisanew krajobraz, robią ogromne wrażenie. Niektórez tych zwykle zamkniętych obiektów od maja do wrześniasą otwierane dla zwiedzających (zwykle: pt. 12.00––16.00, sb. 10.00–14.00, nd. 12.00–16.00). Na opisywanymterenie są to cerkwie w miejscowościach: Bartne,Bielanka, Binczarowa, Brunary, Czarna, Kwiatoń, Łosie,Nowica, Owczary, Powroźnik, Skwirtne, Szczawne,Uście Gorlickie, Wojkowa, Wysowa-Zdrój i Złockie.Inną atrakcją regionu są skanseny. Prym wiedzietu wspaniały Sądecki Park Etnograficzny, ale interesującesą też placówki w Stróżach i w Szymbarku.Niepowtarzalną atmosferą odznacza się Krynica--Zdrój, w której zachowały się piękne XIX-wiecznewille uzdrowiskowe.16

KościołyAmbona w kościele św. Michała Archanioła, fot. P. WitosławskiBinarowa, kościół św. Michała ArchaniołaBinarowski kościół o dachach i ścianach pobitych gontemwzniesiono ok. 1500 r. Jego masywna, mocno zwężająca sięku górze wieża jest o wiek późniejsza, podobnie jak soboty.Niezatarte wrażenie pozostawia wnętrze kościółka, szczelniepokryte malowidłami. Polichromia stropu pochodzi z początkuXVI w., ścian z XVII. Najcenniejszymi elementami wyposażeniasą gotyckie rzeźby i płaskorzeźby w ołtarzach orazkamienna chrzcielnica. Pięknie prezentują się nawet okuciadrzwiowe pamiętające czasy powstania świątyni. W 2003 r.,doceniając wyjątkowość obiektu, wpisano go na Listę ŚwiatowegoDziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.Kościół św. Michała Archanioła, Binarowa 409,\ +48 13 4476396; › V–IX pt. 12.00–16.00, sb.10.00–14.00, nd. 12.00–16.00.Kościół św. św. Filipa i Jakuba Apostołów, fot. J. MysińskiSękowa,kościół św. św. Filipa i Jakuba ApostołówTrudno nie zachwycić się sękowskim kościółkiem. Pokrytegontem niezwykle wysoki dach i szerokie soboty wraz z kwadratowąwieżą o kopulastym hełmie tworzą nadzwyczaj malowniczyobrazek. To jeden z najpiękniejszych kościołówMałopolski, którego podstawowa bryła powstała ok. 1520 r.I choć podczas I wojny światowej obiekt został mocno zniszczony,udało się go odratować, a w 2003 r. znalazł się na LiścieUNESCO. Odznaczające się prostotą wnętrze emanujespokojem, bogato zdobiony jest tylko późnorenesansowyołtarz główny. Na południowej ścianie prezbiterium zachowałysię fragmenty XIX-wiecznej polichromii.Kościół św. Filipa i Jakuba Apostołów, Sękowa,\ +48 18 3518169; › V–IX pt. 12.00–16.00, sb.10.00–14.00, nd. 12.00–16.00.Andrzejówka, fot. J. GorlachRopica Górna, fot. P. MierniczakCerkwie łemkowskieAndrzejówka, cerkiew Zaśnięcia BogurodzicyDokładna data wzniesienia cerkwi w Andrzejówce (obecniekościół rzymskokatolicki) nie jest znana, przyjmuje się,że było to w latach 1860–64. Ładnie wpisanej w krajobraztrójdzielnej budowli o ścianach pobitych gontem i przysadzistychdachach z baniastymi zwieńczeniami dodaje romantycznościniski murek z kamienia otaczający cerkiewnyteren. Wnętrze świątyni zdobi polichromia z przełomuXIX i XX w. Zachował się też XIX-wieczny ikonostas.Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy, Andrzejówka,\ do parafii: +48 18 4714850; › o otwarcie kościołatrzeba poprosić kościelnego (domek nad potokiem).Cerkiew w Bartnem, fot. J. MysińskiBartne, cerkwie św.św. Kosmy i DamianaWarto zawitać do Bartnego, bo to wciąż wieś zamieszkałagłównie przez Łemków. Stoją w niej dwie cerkwie, obie podtym samym wezwaniem. W wybudowanej w 1842 r. greckokatolickiej,o dachach i ścianach krytych gontem, urządzonomuzeum łemkowskiej sztuki cerkiewnej i ludowej.Cerkiew, doskonale wkomponowana w krajobraz, prezentujesię naprawdę okazale. W jej środku króluje XVIII-wiecznyikonostas. Nowsza, czynna cerkiew prawosławna z lat1928–29, ma odmienny styl. Jest bezwieżowa, ze ścianamiszalowanymi deskami i dachem pokrytym blachą. W wyposażeniuwyróżnia się współczesny ikonostas z carskimiwrotami, pamiętającymi czasy budowy świątyni.Cerkiew greckokatolicka, Bartne, \ +48 18 3518456;› wt.–nd. po zgłoszeniu u pana Józefa Madzika (Bartne25); 4 zł, ulg. 2 zł, czw. wstęp wolny. Cerkiew prawosławna,Bartne, \ +48 18 3518454; › V–IX pt.12.00–16.00, sb. 10.00–14.00, nd. 12.00–16.00.Warto zobaczyć w okolicyBiecz, zwany „małym Krakowem”, z zespołem średniowiecznych murówobronnych, ratuszem z piękną renesansową wieżą oraz monumentalnąświątynią z okresu późnego gotyku – farą Bożego Ciała.Ciężkowice z drewnianą zabudową przy rynku i niezwykłymrezerwatem przyrody Skamieniałe Miasto.Warto zobaczyć w okolicyŁemkowskie cerkwie w Beskidzie Niskim.Cmentarze z okresu I wojny światowej na wzniesieniachw pobliżu Sękowej.Warto zobaczyć w okolicyCerkwie na Szlaku ArchitekturyDrewnianej w Szczawnikuoraz Wojkowej.Warto zobaczyć w okolicyBartne, gdzie zachowały się drewniane łemkowskie chaty, zwanechyżami, oraz kamienny XIX-wieczny spichlerz ze zbioramikamieniarki; okolice wsi zachęcają do pieszych wędrówek – Bartnejest dobrym punktem wyjścia w góry.Cerkiew w Ropicy Górnej, zachwycająca swoją architekturą.18 19

Cerkiew w Hańczowej, fot. J. MysińskiHańczowa, cerkiew Opieki BogurodzicyWspaniała hańczowska cerkiew o klasycznych kształtach,ze ścianami osłanianymi gontem, powstała w 1. poł.XIX w. W 1956 r. udało się ją uratować przed rozbiórką,a potem wyremontować. Odrestaurowano też wnętrze:wspaniały ikonostas z końca XIX w. i ornamentalno-figuralnąpolichromię. Teren cerkwi okala drewniane ogrodzenie,w które wkomponowano charakterystyczne, ciekawebramki (z 1811 i 1871 r.). Wieżę zdobią namalowanetarcze zegarów. Prawosławna obecnie cerkiew służyhańczowskiej parafii.Cerkiew Opieki Bogurodzicy, Hańczowa 56,\ +48 18 3532124; › po zgłoszeniu telefonicznym.Warto zobaczyć w okolicyGłówny Szlak Beskidzki, przebiegający m.in. przez Hańczową,zaprasza na krótsze lub dłuższe wędrówki.Wysowa-Zdrój, czyli miejscowość uzdrowiskowa z przepięknącerkwią (zob. s. 21).Cerkiew w Kwiatoniu, fot. arch. UMWMKwiatoń, cerkiew św. ParaskewiiTa jedna z najpiękniejszych cerkwi w Polsce (obecnie kościółrzymskokatolicki) stanowi zarazem kwintesencjęstylu łemkowskiego (zob. s. 3). Wzniesiona, jak się uważa,w 2. poł. XVII w., ma nieco późniejszą, XVIII-wieczną wieżę.Bryła jest wyraźnie trójdzielna i stopniowo piętrzy sięku górze: od najniższego prezbiterium przez wyższą nawępo dominującą wysmukłą wieżę. Każdą z części nakrywadach z charakterystyczną banią. Dachy i ściany pokryte sągontem. Zachowało się bogate wyposażenie z XVIII i XIX w.Uroku dodaje wnętrzu polichromia oraz malowidła na ścianachimitujące marmurowe kolumny i gzymsy.Cerkiew św. Paraskewii, Uście Gorlickie 88, \ +4818 3530720; › V–IX pt. 12.00–16.00, sb. 10.00–14.00, nd. 12.00–16.00.Warto zobaczyć w okolicyCerkiew w Skwirtnem z 1837 r., znajdująca się na SzlakuArchitektury Drewnianej; jedna z piękniejszych cerkwizachodniołemkowskich.Cerkiew Opieki Bogarodzicy w Owczarach, fot. arch. UMWMOwczary, cerkiew Opieki BogarodzicyOwczarska cerkiew (obecnie użytkowana przez parafie rzymsko-i greckokatolicką) jest jedną z najstarszych wśród łemkowskichświątyń. Postawiono ją w 1653 r., o czym informuje datawyryta na zachodnim portalu nawy. Z czasów budowy zachowałasię wprawdzie tylko wspomniana nawa i portal (prezbiteriumi zakrystia są z 1701 r., wieża z 1783 r.), ale bryła budowliodznacza się niezwykłym pięknem. Już z daleka widać jej malowniczenamiotowe, łamane dachy, zwieńczone baniastymihełmami z pozornymi latarniami. Świątynia ma również cennewyposażenie, zwłaszcza ikonostas z XVII w. Teren cerkiewnyotacza kamienne ogrodzenie z murowaną dzwonnicą bramną.Cerkiew Opieki Bogarodzicy, Owczary, \ do parafiiw Sękowej: +48 18 3518169; › V–IX pt. 12.00––16.00, sb. 10.00–14.00, nd. 12.00–16.00.Warto zobaczyć w okolicyCerkiew w Bielance z ok. 1773 r. z przepięknym ikonostasemz 1783 r., znajdująca się na Szlaku Architektury Drewnianej.Schronisko na Magurze Małastowskiej, do którego warto wybraćsię na spacer, będąc w Owczarach.Wysowa-Zdrój, cerkiew św. Michała ArchaniołaWzniesiona w 1779 r., tutejsza cerkiew wyglądem niecoodbiega od opisanych wcześniej łemkowskich budynkówsakralnych. Jej ściany nie są pokryte gontem, lecz oszalowanepomalowanymi na brązowo poziomymi deskami,dachy natomiast wraz z baniastymi hełmami pokrywablacha. Górną część wieży upiększają ślepe tarcze zegarowe.Wnętrze, częściowo przebudowane na początkuXX w., zdobi polichromia figuralna, ornamentalna i architektoniczna.Ikonostas i ołtarz boczny z ikoną Matki Boskiejsą barokowe, XVIII-wieczne. Obecnie cerkiew użytkujeprawosławna parafia z Hańczowej.Cerkiew św. Michała Archanioła, Wysowa-Zdrój,\ do parafii w Hańczowej: +48 18 3532124; › V–IXpt. 12.00–16.00, sb. 10.00–14.00, nd. 12.00–16.00.Warto zobaczyć w okolicyWysowa-Zdrój, miejscowość uzdrowiskowa z cennymiźródłami wód mineralnych, których można spróbowaćw tutejszej pijalni.Drewniana kaplica na stoku góry Jawor, zbudowanaw miejscu objawień Matki Boskiej.20 21

SkansenySzymbark, Skansen Wsi PogórzańskiejW szymbarskim skansenie, mimo że niewielkim, jest co podziwiać.Placówka prezentuje mało znaną kulturę ludową Pogórzangorlickich, a walory zabytkowych obiektów podkreślaidylliczny pejzaż. Wśród zgromadzonych budowli są chałupy,obory, stodoła, kuźnia, wiatraki do mielenia zboża, olejarnia,chałupa tkacza i piec do wypalania naczyń. Większośćobiektów pochodzi z XIX w. i ma oryginalne wyposażenie.Przy odrobinie szczęścia można tu trafić na pokaz pracy rzemieślnikówkultywujących dawne tradycje. Skansen wchodziw skład Ośrodka Budownictwa Ludowego, na terenie któregoznajduje się jeszcze murowany XVI-wieczny dwór obronnyGładyszów i dworek mieszczański przeniesiony z Gorlic.W samym Szymbarku zobaczymy jeszcze jeden zabytek SzlakuArchitektury Drewnianej – niewielki kościół św. Wojciechaz 1782 r. Jego ściany i dachy (nawa i prezbiterium mają odrębnezadaszenie) są kryte gontem, zakrystia jest jednak murowana.Świątynia nie ma wieży, w oczy rzuca się natomiastozdobny szczyt fasady. Wyposażenie pochodzi z XVIII i XIX w.Skansen Wsi Pogórzańskiej im. prof. RomanaReinfussa, Szymbark, \ +48 18 3513114; › V–IXwt.–pt. 9.00–17.00, sb. i nd. 9.00–18.00, X–IV pn.–pt.9.00–15.00; z przewodnikiem 7–4 zł, spacerowybez przewodnika 4–2 zł. Kościół św. WojciechaBiskupa, Szymbark, \ +48 18 3513013; › V–IXpt. 12.00–16.00, sb. 10.00–14.00, nd. 12.00–16.00.Muzeum Pszczelarstwa w Stróżach, fot. arch. UMWMSądecki Park Etnograficzny, fot. I. Grzybek-DulakStróże, Muzeum PszczelarstwaTen niewielki skansen to ogromne źródło wiedzy o pszczołachi miodzie. Oprócz interesującego, przebogatego zbioruuli (ponad 100) – kłodowych, figuralnych, ramkowych,słomianych (są nawet ule z Afryki) – można tu zobaczyćakcesoria i narzędzia pszczelarskie, a oprowadzający pomuzeum przewodnik zajmująco opowie o dziejach hodowlipszczół i zastosowaniach poszczególnych przedmiotów.Dla dzieci przygotowano plac zabaw „Pszczela wioska”i malusieńki zwierzyniec do obejrzenia (żyją w nim m.in.strusie i konie huculskie). Jest też karczma Bartna Chatai sklepik z pszczelimi wyrobami.Muzeum Pszczelarstwa, Stróże 235, \ +48 184140579; › codz. 9.00–16.00; 8 zł, ulg. 7 zł, dziecido lat 4 wstęp wolny.Willa Witoldówka w Krynicy-Zdroju, fot. A. KlimkowskiNowy Sącz, Sądecki Park EtnograficznySądecki skansen jest jednym z najładniejszych w Polsce.W dużej mierze to zasługa jego tematycznej różnorodności:ponad 70 obiektów reprezentuje budownictwo i kulturęwszystkich grup etnicznych zamieszkujących niegdyś terenSądecczyzny (Lachów Sądeckich, Pogórzan, Górali Sądeckich,Łemków). Są tu zarówno budowle sakralne (pięknałemkowska cerkiew z XVII w. czy młodszy o wiek kościółkatolicki z Łososiny Dolnej), jak i przykłady różnorodnej zabudowywiejskiej (m.in. XVII-wieczny dwór szlachecki, chaty,budynki gospodarcze). Nie brakuje też obiektów przypominającycho innych grupach wielokulturowej Sądecczyzny:Niemcach, Żydach i Cyganach Karpackich. Odtworzonaosada tych ostatnich jest jedną z wielkich atrakcji skansenu,podobnie jak zabudowa małomiasteczkowa w częścizwanej Miasteczkiem Galicyjskim.Sądecki Park Etnograficzny, wejścia: ul. Wieniawy Długoszowskiego83b, ul. Lwowska 226, Nowy Sącz, \ +4818 5331823, 4414412; › V–IX wt.–nd. 10.00–18.00, X–IVpn.–pt. 10.00–14.00; 12 zł, ulg. 7 zł, sb. wstęp wolny.Zabudowa drewnianaKrynica-Zdrój, drewniana zabudowaKrynica, zwana perłą polskich uzdrowisk, położona jest wewschodniej części Beskidu Sądeckiego, w dolinie potoku Kryniczanka.Na jej niepowtarzalny klimat wpływa, oprócz położenia,niezwykle urokliwa drewniana zabudowa. Miejscowy skarbnatury to 23 ujęcia wód mineralnych. Wody te, z najpopularniejsząz nich „Kryniczanką”, dostępne są w stylowych pijalniach.Rozwój uzdrowiska nastąpił po 1856 r. i związany był z działalnościąJózefa Dietla – profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego,zwanego ojcem polskiej balneologii. Wówczas powstałytakie obiekty jak Stare Łazienki Mineralne, StareŁazienki Borowinowe, Dom Zdrojowy i przepiękna drewnianaPijalnia Główna z deptakiem. Najpiękniejsze drewnianedomy Krynicy, z bogatą snycerką, wzniesiono w 2.poł. XIX w. w związku z napływem ogromnej rzeszy kuracjuszy.Okazałe wille, nawiązujące do architektury uzdrowiskalpejskich, miały zazwyczaj obszerne frontowe gankiwsparte na słupach i jeden lub dwa poziomy balkonów. Elewacjeurozmaicano różnorodnymi wykuszami, wieżyczkamii werandami. Sporo ciekawych domów zachowało się przyBulwarach Dietla, m.in. Biała Róża (po 1855 r.), Biały Orzeł(ok. 1857 r., proj. Bronisław Babel), Kosynier (1880), Romanówka(ok. poł. XIX w.), Węgierska Korona (ok. 1880 r.), Wisła(2. poł. XIX w.), Witoldówka (1888). W pięknej will Romanówkamieści się Muzeum Nikifora, w którym można podziwiaćobrazy genialnego malarza prymitywisty – EpifaniuszaDrowniaka (1895–1968), znanego jako Nikifor Krynicki.W parku Słotwińskim można również zobaczyć najstarszyobiekt zdrojowy kurortu – drewnianą pijalnię Słotwinki.Krynica to miasto niezwykłe – oprócz wspaniałego mikroklimatu,wód mineralnych i pięknej zabudowy drewnianej,turystów przyciągają również wydarzenia kulturalne, m.in.odbywający się co roku w sierpniu Festiwal Jana Kiepury,na który zjeżdżają goście z całego świata.Miejscowość jest też idealną bazą latem dla miłośników wędrówek,np. szlakami Pasma Jaworzyny Krynickiej, a zimądla narciarzy. Znajduje się tu najdłuższa w Polsce kolej gondolowa,na Jaworzynę Krynicką, oraz liczne trasy zjazdowe.Warto zobaczyć w okolicyDrewniane cerkwie w Tyliczu i Muszynce, znajdujące się naSzlaku Architektury Drewnianej.Muszyna, miejscowość uzdrowiskowa z uroczą małomiasteczkowązabudową, znajdującą się na Szlaku Architektury Drewnianej,oraz fragmentami murów średniowiecznego zamku, stanowiącymidoskonały punkt widokowy.2223

Orawa, Podhale, Spisz i PieninyJaszczurówka, fot. J. Gorlach24Willa Koliba, fot. J. GorlachMalarskie pejzaże Orawy, Podhala, Spiszui Pienin kryją wiele architektonicznych perełek,a Szlak Architektury Drewnianej pozwalazobaczyć prawie 50 takich obiektów. Szczególnieciekawie wygląda na tym terenie dziedzictwokultury duchowej, bo też sylwetki krytych gontem kościółkóww wyjątkowo piękny sposób harmonizująz górskim krajobrazem. Najbardziej znanym drewnianymkościołem regionu jest ten w Dębnie Podhalańskim,który znalazł się na Liście ŚwiatowegoDziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO,choć inne świątynie niewiele ustępują mu pod względemkunsztu wykonania. Na pewno warto zobaczyćje także od środka, tym bardziej że niektóre od majado września są otwierane dla zwiedzających (zwykle:czw. 14.00–18.00, pt. 14.00–18.00, sb. 10.00–14.00).Dotyczy to kościółków w miejscowościach: BukowinaTatrzańska, Grywałd, Jurgów, Lachowice, Łopuszna,Nowy Targ. Górskie tereny to także ciekawa,zróżnicowana lokalnie zabudowa wiejska. Piękneprzykłady podhalańskich chat można zobaczyć wewsi Chochołów, a charakterystyczne budynki orawskiew skansenie w Zubrzycy Górnej. Z miasteczekniewątpliwy urok ma Szczawnica, której znakiemrozpoznawczym są eleganckie wille uzdrowiskowe.W Zakopanem można natomiast podziwiać domyw stylu stworzonym przez Stanisława Witkiewicza.

KościołyDębno Podhalańskie,kościół św. Michała ArchaniołaPerła Podhala – otoczony kręgiem starych drzew kościółekw Dębnie – pamięta XV w. Nieznana jest niestety dokładnadata jego powstania, przypuszcza się jedynie, że był torok 1490. Wieżę zwieńczoną ostrołukowym hełmem dostawionow 1601 r. Stylowa, harmonijna bryła kościoła skrywawspaniałe, unikatowe polichromie z przełomu XV i XVI w.Kolorowe dekoracyjne malowidła o różnorodnych motywachpokrywają wszystkie stropy i ściany (z wyjątkiem pobielonychpartii ścian nawy), a nawet parapet chóru, ambonęi ławy. Polichromię wykonano, używając szablonów,a szerokość pasu odpowiada bierwionom ścian i deskomstropów. Kościół ma bardzo cenne wyposażenie. Na szczególnąuwagę zasługuje gotycki ołtarz główny – malowanytryptyk z przełomu XV i XVI stulecia – oraz XIV-wiecznykrucyfiks na belce tęczowej. W 2003 r., doceniając wyjątkowośćkościółka, wpisano go na Listę Światowego DziedzictwaKulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.Kościół św. Michała Archanioła, fot. P. WitosławskiGrywałd, kościół św. MarcinaGrywałdzki kościółek jest kolejnym cennym drewnianymobiektem Podhala. Pochodzi z 2. poł. XV w. i mimo kilkuprzebudów zachował gotycki układ i charakter. Do skromnegopod względem wielkości głównego korpusu świątynidostawiono później masywną, szeroko osadzoną wieżę,nadającą budowli nieco obronny charakter. Kryty gontemkościół malowniczo wpisuje się w otoczenie – zajmuje niewielkiewzniesienie, stojąc w pewnym oddaleniu od zabudowywsi. Uroku dodaje mu otaczający go murek z kamieniapolnego. Ozdobą wnętrza są malowidła ścienne datowanena początek XVII w., a najcenniejszym elementemwyposażenia – późnogotycki tryptyk z początku XVI w.Kościół św. Marcina, Grywałd, \ +48 18 2623827;› V–IX czw. 14.00–18.00, pt. 14.00–18.00, sb.10.00–14.00.Cmentarny kościół św. Anny, fot. J. GorlachNowy Targ,cmentarny kościół św. AnnyPowstanie nowotarskiego kościółka św. Anny ginie w pomrocedziejów. Ludowe legendy wiążą jego budowę z początkiemXIII w. (nad prezbiterium widnieje data 1219, ale brakuje dowodów,by był to rok powstania świątyni), znacznie bardziejprawdopodobna wydaje się jednak 2. poł. XV stulecia. Wznoszącasię na niewielkim, ale stromym wzgórzu świątynia byłakilkakrotnie przebudowywana, zachowała jednak harmonijnąbryłę. Wygląda zresztą bardzo urokliwie, do czego przyczyniasię kryty gontem wysoki dach i młodsza, zapewne XVIII-wiecznawieża, zwieńczona baniastym hełmem. Wnętrze zdobi dekoracjamalarska z 1880 r. Wyposażenie to przedmioty pochodzącez różnych epok. Późnobarokowy ołtarz główny zawieracenne obrazy z końca XV i początku XVI w.Kościół św. Anny, ul. św. Anny (na terenie cmentarza),dzielnica Niwa, Nowy Targ, \ do parafii: +4818 2666750; › V–IX czw. 14.00–18.00, pt. 14.00––18.00, sb. 10.00–14.00.Szałasy w Jurgowie, fot. arch. UMWMBukowina Tatrzańska,kościół Najświętszego Serca Pana JezusaBukowiński kościół nie ma wprawdzie średniowiecznej metryki,wzniesiony bowiem został w latach 1887–1900, wartogo jednak odwiedzić. Budowla charakterem nawiązuje dotradycyjnej architektury kościółków drewnianych – jest jednonawowaz wieżą zwieńczoną ostrosłupowym hełmem.Mocno trzymająca się ziemi bryła jest częściowo murowana,a otynkowane na biało nawa i prezbiterium ładnie kontrastująz pozostałymi częściami budowli oszalowanymideskami oraz dachem krytym gontem. Wnętrze pokrywaXX-wieczna polichromia figuralna, a z wyposażenia wartozwrócić uwagę na drewniane ołtarze z 1907 r.Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, ul. Kościuszki1, Bukowina Tatrzańska, \ +48 18 2077261;› V–IX czw. 14.00–18.00, pt. 14.00–18.00, sb.10.00–14.00.Kościół św. Michała Archanioła, ul. Kościelna 42,Dębno Podhalańskie, \ +48 18 2751797; › zwiedzanietylko grupowe: pn.–pt. 9.00–12.00 i 14.00––16.30, sb. 9.00–12.00; wolne datki.Warto zobaczyć w okolicyRezerwat Przełom Białki obejmuje wspaniałe, atrakcyjneprzyrodniczo tereny spacerowe.Warto zobaczyć w okolicyPieniński Park Narodowy, oprócz licznych tras pieszychoraz rowerowych największą atrakcją jest spływ Dunajcemna flisackich tratwach.Zamek w Czorsztynie oraz usytuowany po przeciwnej stronieJeziora Czorsztyńskiego zamek w Niedzicy; w sezonie na drugąstronę jeziora można przepłynąć statkiem „Biała Dama”.Warto zobaczyć w okolicyNowy Targ, kościół św. Katarzyny z 1346 r., najstarszy istniejącykościół na Podhalu, rynek z okalającymi go zabytkowymi kamienicamimieszczańskimi, XIX-wieczny ratusz; Nowy Targ to również dobra bazadla turystyki pieszej, rowerowej, narciarskiej czy kajakowej.Sanktuarium Matki Boskiej Królowej Podhala w Ludźmierzu,z cudowną figurką Matki Bożej Ludźmierskiej z XV w. i pięknymogrodem różańcowym.Warto zobaczyć w okolicyKościół w Białce Tatrzańskiej oraz kościół i szałasy w Jurgowie,znajdujące się na Szlaku Architektury Drewnianej.Zagroda Korkoszów w Czarnej Górze, mieszcząca muzeumobrazujące, jak niegdyś wyglądało bogate gospodarstwo spiskie.26 27

Jurgów,kościół św. Sebastiana i MB RóżańcowejKościółek wzniesiono w 2. poł. XVII w., prawdopodobniew 1675 r. Murowana zakrystia i kaplica to efektXX-wiecznej rozbudowy. Wydłużoną bryłę nakrywa dachpobity gontem, nim są także wyłożone wszystkie ścianyświątyni, również te murowane. W odróżnieniu odwcześniej opisywanych obiektów ten kościół nie ma wieży,a wolno stojąca dzwonnica, która pochodzi z końcaXIX w., odbiega charakterem od świątyni. Wyróżnikiemjurgowskiego kościółka jest także niezwykle bogate rokokowewnętrze, wręcz zaskakujące przy tak skromnejsylwetce. Ściany i stropy pokrywają barwne malowidłaz 1813 r., a kapiące od złoceń ołtarze i rzeźby nadają całościniepowtarzalny ton.Kościół św. Sebastiana i MB Różańcowej, Jurgów;\ +48 18 2077942; › V–IX czw. 14.00–18.00, pt.14.00–18.00, sb. 10.00–14.00.Warto zobaczyć w okolicyZagroda Sołtysów w Jurgowie, będąca przykłademgospodarstwa spiskiego z przełomu XIX i XX w.Zespół zabytkowych szałasów pasterskich na polanie Podkólne,2 km powyżej Jurgowa w kierunku granicy.Kościół św. Sebastiana i MB Różańcowej, fot. J. Gorlach Muzeum Stylu Zakopiańskiego – willa Koliba, fot. J. Gorlach Styl zakopiański – detal, fot. arch. UMWMRabka-Zdrój,kościół św. Marii Magdaleny – muzeumW bryle kościoła wzniesionego w 1606 r. rzuca się w oczyprzede wszystkim potężna wieża. Dostawiona w połowieXVIII w. ma charakterystyczny dla tego okresu baniastyhełm, wyjątkowo duży. Mimo że kościół przeszedł kilkaprzebudów, zachował pierwotną sylwetkę i jest jednymz najcenniejszych świątyń na Podhalu. Jeszcze przed II wojnąświatową zorganizowano w nim ekspozycję muzealną.We wnętrzu, które zdobi piękna rokokowo-klasycystycznapolichromia z 1802 r., pozostawiono wyposażenie kościelne(XVIII- oraz XIX-wieczne). Część muzealna to ciekawe regionalnezbiory etnograficzne. Interesujące są zwłaszcza przedmiotyzwiązane z garncarstwem i kowalstwem, które w Rabcemają długą tradycję, oraz ogromna kolekcja świątków.Muzeum im. Władysława Orkana, ul. Orkana 2, Rabka-Zdrój,\ +48 18 2676747; › V–VIII codz. 9.00––17.00, IX–IV pn. i śr.–nd. 9.00–16.00; 6 zł, ulg. 4 zł.Warto zobaczyć w okolicyGorce i Beskid Wyspowy, w które na piesze wycieczki możnawyruszyć z Rabki; warto wybrać się np. na Luboń Wielki czy Turbacz.Skansen Taboru Kolejowego w Chabówce z zabytkowymilokomotywami i wagonami.Zabudowa drewnianaZakopane, wille w stylu zakopiańskimTatrzańskie drewniane wille wzniesione w stylu zakopiańskimto perełki architektury. Ich formę zawdzięczamy StanisławowiWitkiewiczowi, malarzowi, pisarzowi i architektowi,który zafascynowany sztuką góralską twórczo przetworzyłelementy tradycyjnego budownictwa i zdobnictwa, powołującdo życia tak dziś podziwiany styl. Domy wznoszonew witkiewiczowskiej estetyce są posadowione na wysokiejpodmurówce z kamienia łupanego i mają strome dachy pobitegontem. Ich charakterystycznym elementem są ogromnewerandy, kryte oddzielnymi dachami facjaty i piękna,bogata dekoracja snycerska. W pierwszej willi wzniesionejw stylu zakopiańskim, pochodzącej z 1892 r. Kolibie, działadziś Muzeum Stylu Zakopiańskiego. Pięknymi przykładamitej estetyki są również wille Pod Jedlami (na Kozińcu) i Witkiewiczówka(Droga na Antałówkę 6).Muzeum Stylu Zakopiańskiego w willi Koliba, ul. Kościeliska18, Zakopane, \ +48 18 2013602; › śr.–sb.9.00–17.00, nd. 9.00–15.00; 7 zł, ulg. 5,5 zł.Do stylu zakopiańskiego nawiązuje też piękna kaplica NajświętszegoSerca Pana Jezusa na Jaszczczurówce. Wzniesionaw latach 1904–08 wg projektu Witkiewicza wyróżniasię wysoką granitową podmurówką i strzelistą sylwetką.Dwuspadowy dach kryty gontem z charakterystyczną wysmukłąwieżyczką ma szczyty zdobione motywem „wschodzoncegosłonecka”. Odznaczające się niezwykłą prostotąwnętrze zadziwia bogatą dekoracją snycerską. W oknachprezbiterium znajdują się witraże wykonane wg projektuWitkiewicza, a rzeźbiony w drewnie ołtarz główny stylizowanyjest, zgodnie z jego wolą, na fronty chat góralskich.Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa na Jaszczurówce,\ +48 18 2061061, Zakopane; › codz. 10.00–dozmroku z wyłączeniem mszy (17.00). W przyziemiu galeriaobrazów malowanych na szkle, › VII–IX.Warto zobaczyć w okolicyGubałówka, na którą wyjeżdża kolej linowo-terenowa, todoskonałe miejsce widokowe (widać stąd Zakopane i pięknąpanoramę Tatr).Morskie Oko, najpiękniejsze górskie jezioro, do którego możnawygodnie dojść asfaltową drogą; w pobliżu znajduje się najstarszeschronisko PTTK im. Stanisława Staszica.Rusinowa Polana leży niedaleko Jaszczurówki, gdzie znajdujesię urokliwa drewniana kaplica Matki Boskiej JaworzyńskiejKrólowej Tatr.28 29

Chochołów, fot. P. FabijańskiChochołów, zespół budownictwa ludowegoJedna z najbardziej malowniczych miejscowości Podhala –Chochołów – oprócz położenia słynie z doskonale zachowanejzabudowy drewnianej z przełomu XVIII i XIX w. Domy,wybudowane w stylu podhalańskim z drewnianych płazów,ustawione są ciasno szczytami do drogi. Tutejsze gaździnyna Wielkanoc szorują budynki wodą z mydłem, co nadajebalom charakterystyczny jasny kolor. Jedną z najpiękniejszychchałup Chochołowa jest dom nr 24. Jego frontowaściana powstała z jednego, ogromnego pnia jodłowego,stąd zwany jest on chałupą z jednej jedli. Warto też wstąpićdo Izby Regionalnej, która przybliża folklor góralski.Warto zobaczyć w okolicyKościół w Witowie z XX w., znajdujący się na Szlaku ArchitekturyDrewnianej.Drewniane domy w Czarnym Dunajcu, pochodzące jeszcze z XIX w.Drewniana zabudowa uzdrowiskowa w Szczawnicy, fot. J. GorlachSzczawnica, zabudowa uzdrowiskowaPięknie położone uzdrowisko znane jest nie tylko z leczniczychwód, ale też z zabytkowej drewnianej zabudowy.XIX-wieczne wille i pensjonaty zachowane w zdrojowej częścikurortu nawiązują do stylu szwajcarskiego. Zazwyczajmają dwa lub trzy piętra, liczne werandy, ganki i wieżyczkioraz bogatą dekorację snycerską. Wyjątkową atmosferąodznaczają się okolice placu Dietla, przy którym wznosząsię najpiękniejsze domy uzdrowiskowe.Warto zobaczyć w okolicyJaworki i Szlachtowa, wsie położone w dolinie Grajcarka, byłyniegdyś zamieszkałe przez Rusinów Szlachtowskich, po którychpozostały tu murowane cerkwie.Wąwozy Biała Woda i Homole (objęte ochroną) to urokliwemiejsca na spacer.Skansen w Zubrzycy Górnej, fot. J. FeiglewiczSucha Beskidzka, karczma RzymSuska karczma pamięta XVIII w. Według tradycji, to właśniez niej diabeł porwał na księżyc mistrza Twardowskiego,o czym pisał Adam Mickiewicz w balladzie Pani Twardowska.Okazały drewniany budynek prezentuje się niezwyklemalowniczo – posadowiony na kamiennej podmurówce,ma czterospadowy dach pobity gontem, tworzącyod frontu charakterystyczne podcienia. Karczma, jak przystoi,zdobi rynek, a w nawiązujących do tutejszych tradycjiwnętrzach podawane jest regionalne jadło.Karczma Rzym, Rynek 1, Sucha Beskidzka, \ +4833 8742797; › VII–VIII codz. 10.00–22.00, IX–VIcodz. 9.00–21.00.Warto zobaczyć w okolicyRenesansowy zamek w Suchej Beskidzkiej zwany małymWawelem.Kościółek w Lachowicach, będący kolejnym zabytkiemarchitektury drewnianej.Karczma Rzym, fot. P. DębskiSkansenyZubrzyca Górna, Orawski Park EtnograficznyZubrzycki skansen to miejsce z duszą. Na rozległym terenie,który przypomina malowniczy park krajobrazowy, zgromadzonoróżnorodne przykłady orawskiego budownictwa.Najbardziej charakterystyczne są chaty z wyżką – czyli domymieszkalne z nadbudowanym piętrem, pełniącym rolę gospodarczą(zwykle wykorzystywanym jako spichlerz). Piętroobiega galeryjka, zwana przedwyscem, na którą prowadząschody umieszczone na zewnątrz budynku. Inne ciekaweobiekty skansenu to m.in. kuźnia, tartak, folusz i olejarnia.Jest też malownicza pasieka z ciekawymi typami uli.W większości budynków mieszkalnych urządzono wystawytematyczne przybliżające orawską codzienność. W pięknymdworze Moniaków z przełomu XVII i XVIII w. zorganizowanoekspozycję XIX-wiecznych sprzętów, mebli i naczyń.Orawski Park Etnograficzny, Zubrzyca Górna,\ +48 18 2852709; › V–IX codz. 8.30–17.00,X–IV codz. 8.30–14.30; 18 zł, ulg. 12 zł, wejścienajpóźniej godzinę przed zamknięciem.Warto zobaczyć w okolicyZ przełęczy Krowiarki można wejść na najwyższy szczyt BeskidówZachodnich – Babią Górę.Koniecznie trzeba odwiedzić Orawkę i tamtejszy, niezwykle ciekawyXVII-wieczny drewniany kościół zdobiony piękną polichromią.3031

Punkty Informacji TurystycznejKraKówInfoKraków, ul. Powiśle 11, 31-101 Kraków\+48 513 099 688,it.krakow@msit.malopolska.plInfoKraków, ul. Św. Jana 2, 31-018 Kraków\+48 12 421 77 87InfoKraków Os. Słoneczne 16,31-958 Kraków\+48 12 643 03 03InfoKraków, ul. Józefa 7, 31-056 Kraków\+48 12 422 04 71InfoKraków Sukiennice,Rynek Główny 1/3, 31-042 Kraków\+48 12 433 73 10InfoKraków Sanktuarium w Łagiewnikach,ul. Siostry Faustyny 3, 30-608 Kraków\+48 12 263 60 64InfoKraków, ul. Szpitalna 25,31-024 Kraków\+48 12 432 01 10InfoKraków Pawilon Wyspiańskipl. Wszystkich Świętych 2, 31-004\+48 12 616 18 86InfoKraków Międzynarodowy PortLotniczy w Balicach, 32-083 Balice\+48 12 285 53 41MyśleniceRynek 27, 32-400 Myślenice\+48 12 272 23 12,it.myslenice@msit.malopolska.plwiśniowaWiśniowa 301, 32-412 Wiśniowa\+48 12 271 44 93,it.wisniowa@msit.malopolska.plDobczyceul. Podgórska 1, 32-410 Dobczyce\+48 12 271 01 53,it.dobczyce@msit.malopolska.plolKuszul. Floriańska 8, 32-300 Olkusz\+48 32 72 43 282,it.olkusz@msit.malopolska.plMiechówPlac Kościuszki 1A, 32-200 Miechów\+48 41 383 13 11,it.miechow@msit.malopolska.plTarnówRynek 7, 33-100 Tarnów\+48 14 688 90 90,it.tarnow@msit.malopolska.plTuchówul. Chopina 10, 33-170 Tuchów\+48 14 652 54 36,it.tuchow@msit.malopolska.plDąbrowa TarnowsKaul. Polna 13, 33-200 Dąbrowa Tarnowska\+48 14 657 00 07, it.dabrowatarnowska@msit.malopolska.plwaDowiceul. Kościelna 4, 34-100 Wadowice\+48 33 873 23 65, it.wadowice@msit.malopolska.planDrychówRynek 27, 34-120 Andrychów\+48 33 842 99 36,it.andrychow@msit.malopolska.plsucha besKiDzKaul. Zamkowa 1, 34-200 Sucha Beskidzka\+48 33 874 26 05,it.sucha-beskidzka@msit.malopolska.ploświęciMul. St. Leszczyńskiej 12, 32-600 Oświęcim\+48 33 843 00 91,it.oswiecim@msit.malopolska.plchrzanówAleja Henryka 40, 32-500 Chrzanów\+48 32 623 20 44,it.chrzanow@msit.malopolska.plTrzebiniaul. Kościuszki 74, 32-540 Trzebinia\+48 32 612 14 97,it.trzebinia@msit.malopolska.plzaKopaneul. Kościeliska 7, 34-500 Zakopane\+48 18 201 20 04,it.zakopane@msit.malopolska.plporoninul. Józefa Piłsudskiego 2, 34-520 Poronin\+48 18 207 42 98,it.poronin@msit.malopolska.plwiTówWitów 239A, 34-512 Witów\+48 18 207 18 98,it.witow@msit.malopolska.plbiały Dunajecul. Jana Pawła II 363, 34-425 Biały Dunajec\+48 18 200 16 90,it.bialy-dunajec@msit.malopolska.plbiałKa TaTrzańsKaul. Środkowa 16, 34-405 Białka Tatrzańska\+48 18 533 19 59,it.bialka-tatrzanska@msit.malopolska.plnowy TargRynek 1, 34-400 Nowy Targ\+48 18 266 30 36,it.nowy-targ@msit.malopolska.plrabKa-zDrójul. Parkowa 2, 34-700 Rabka-Zdrój\+48 18 269 15 53,it.rabka-zdroj@msit.malopolska.plnowy sączul. Szwedzka 2, 33-300 Nowy Sącz\+48 18 444 24 22,it.nowy-sacz@msit.malopolska.plKrynica-zDrójul. Zdrojowa 4/2, 33-380 Krynica-Zdrój\+48 18 472 55 77,it.krynica-zdroj@msit.malopolska.plliManowaRynek, 34-600 Limanowa\+48 18 337 58 00,it.limanowa@msit.malopolska.plbieczRynek 1, 38-340 Biecz\+48 13 447 92 47,it.biecz@msit.malopolska.plsęKowaSiary 19, 38-307 Sękowa\+48 18 351 87 70,it.sekowa@msit.malopolska.pl32