Histori 7

TEMATIKA 1: 

QYTETËRIMET 

NË FILLIMET E 

HISTORISË MODERNE 

Figura dhe personalitete 

Johan Gutenberg 

Françesko Petrarka 

Dante Aligeri 

Kristofor Kolombi 

Vasko de Gama 

Ferdinand Magelani 

Galileo Galileu 

Ameriko Vespuçi 

Sulejmani i Madhërishëm 

Uilliam Shekspiri 

Nikolla Koperniku 

Isak Njutoni 

Rembrandi 

Zhan de la Fonten 

Koncepte dhe terma: 

Humanizëm, Rilindje, 

zbulimet e mëdha gjeografike, 

“Bota e Re”, koloni, perandori 

koloniale, skllavëri, skllavëri 

moderne, reformacion, 

kundëreformacion, Koncili i 

Trentos. 

Ndryshimet në qytetërimet botërore 

në fillimet e historisë moderne 

• Rilindja evropiane ndikoi me frymën e saj në art, kulturë si element i 

qytetërimit perëndimor. 

• Italia - qendra e Rilindjes dhe qytetërimit evropian. 

• Evropa drejt “Botës së Re” me përfitime të ndërsjellta në qytetërimet 

botërore. 

• Ndryshimet fetare në Evropë. Doktrina protestante dhe reforma 

katolike, element tjetër i qytetërimit perëndimor. 

• Perandoria Osmane dhe zgjerimi në territoret evropiane, në funksion 

të përfitimeve të ndërsjellta. 

5

1 

Humanizmi 

dhe Rilindja 

Lojërat e fëmijëve, 1560 Autori i kësaj pikture është një prej 

piktorëve të Rilindjes Pieter Bruegel Plaku. Sot kjo pikturë gjendet në një 

prej muzeumeve të Vjenës. 

Para leximit: Shikoni me vëmendje pikturën: Çfarë tregon ajo? 

- Identifikoni veprimet e ndryshme në foto? 

- A kanë ngjashmëri këto lojëra fëmijësh me lojërat e sotme? 

- A ka elemente fetare kjo pikturë? 

Pyetje kyçe: Si ndikoi Rilindja në të ardhmen e shoqërisë njerëzore? 

Fjalë kyçe: Humanizmi, Rilindja 

1. Humanizmi dhe Rilindja Evropiane 

Gjatë mesjetës deri në shek.XIII jeta dhe kultura ishin të fokusuara kryesisht 

në kishën dhe fenë. Gjatë shekullit XIV fuqia e kishës filloi të bjerë. 

Mendohet se janë dy shkaqet kryesore të rënies së fuqisë së Kishës: 

a. Rënia e sëmundjes së murtajës gjatë mesjetës, vrau më shumë se gjysmën 

e popullsisë së shumë vendeve. Kisha ishte e pafuqishme për ta ndaluar atë. Kjo 

çoi në zhgënjimin e tyre dhe nxitjen e tyre për të kërkuar shpjegime të tjera përtej 

atyre fetare. 

b. Arsyeja e dytë për rënien e Kishës ishte rritja e ekonomisë së tregut. 

Përmes tregëtisë filloi të grumbullohej sasi e madhe e të ardhurave. Qeveritë 

6

filluan të jenë më të interesuara për rritjen e të ardhurave sesa për Kishën. 

Kjo rënie e kishës ishte arsyeja kryesore e zhvillimit të një filozofie të re gjatë 

shekullit XIV, humanizmit. Tashmë njerëzit u bënë më pak të interesuar për jetën 

e përtejme dhe shenjtorët duke filluar të mendojnë për veten e vet dhe jetën reale. 

Njerëzit u përqendruan më shumë në studimin e progresit njerëzor dhe 

natyrës njerëzore, pra në idenë e humanizmit. 

Tashmë njerëzit iu përkushtuan punës për një jetë më të mirë si dhe studimit 

të dukurive jetësore. 

Artistët e shek. XIV studiuan artin dhe kulturën e vjetër greke dhe romake. 

Humanistët do të jenë ata që do të sjellin më pas lindjen e një lëvizjeje që do 

të quhej Rilindje, e cila u zhvillua gjatë shekujve XV-XVI. 

Ndryshimet që ndodhën gjatë kësaj periudhe, ishin të frymëzuara nga arti dhe 

kultura e vjetër greke dhe romake, aq sa u duk sikur Evropa kishte rilindur vërtet. 

2. Ku lindi për herë të parë Rilindja Evorpiane? 

Rilindja Evropiane filloi në pjesën veriore të Italisë. Qyteti toskan i Firences, 

është konsideruar vendlindja e Rilindjes. Gradualisht, lëvizja u përhap nga Italia 

në pjesë të tjera të Evropës. 

Ishin disa arsye pse Rilindja filloi në Itali: 

a. Pozicioni gjeografik: Qytet-shtetet italiane ishin të pozicionuara në 

detin Mesdhe dhe prej kohësh ishin kthyer në qendra tregëtie për shkëmbimin e 

mallrave, por edhe të ideve të reja. 

b. Vendi i dijetarëve: Italia ishte qendra e ish-perandorisë romake. Në të 

jetonin një numër i madh artistësh dhe dijetarësh. 

c. Italia ishtë shumë e pasur dhe të pasurit ishin të gatshëm të shpenzonin 

para për të mbështetur artistët dhe gjenitë e tyre. 

Idetë e Humanizmit dhe Rilindjes, pas Italisë, u përhapën edhe në vende të 

tjera të Evropës si në Francë, Angli, Gjermani, Holandë. Rol shumë të rëndësishëm 

në këtë drejtim pati shpikja e makinerisë për shtypjen e librave nga gjermani 

Johan Gutenberg. 

3. Zhvillimi i artit dhe kulturës gjatë Rilindjes 

Shumë prej ideve të reja të Rilindjes u pasqyruan në art. Periudha e Rilindjes 

karakterizohet nga një zhvillim shumë i madh i pikturës, arkitekturës dhe 

skulpturës. Veçori thelbësore e Rilindjes ishte ndërrimi i subjekteve. 

Edhe pse artistët e Rilindjes vazhduan të realizonin piktura fetare, ata filluan 

të përdorin edhe subjektet e tjera, duke përfshirë mitologjinë greke dhe romake, 

subjekte historike dhe portretet e individëve. Një nga ndryshimet më të mëdha 

në art, ishte pikturimi dhe gdhendja e subjekteve reale, pra ashtu si ata duken 

në jetën reale. Ata gjithashtu u përqendruan në detajet e jetës së përditshme. 

Gjatë Rilindjes, në pikturë u përdorën teknika të reja si perspektiva, proporcioni, 

7

dritëhijet. 

Karakteristikë e arkitekturës në Rilindje, qenë përdorimi i kolonave, harqeve, 

kupolave, ruajtja e simetrisë etj., duke zëvendësuar në këtë mënyrë profilet 

e parregullta të ndërtesave mesjetare. Në fushën e letërsisë, u shquan shumë 

shkrimtarë si Shekspiri, Servantesi etj. 

Fjalor 

Propocioni- Është një teknikë që u përdor për herë të parë në pikturë gjatë 

Rilindjes, dhe ka të bëjë me paraqitjen e objektit në tri dimensione: lartësi, gjerësi 

dhe thellësi duke dhënë iluzionin se disa objekte janë më larg së të tjerët 

Perspektiva- Teknikë e përdorur në pikturë gjatë Rilindjes ku paraqitet 

objekti pa deformime dhe me madhësi të saktë kur krahasohen me njëri-tjetrin 

Dritëthije- teknikë e cila përdor dritën dhe hijet për t’i dhënë më shumë 

dramacitet dhe perspektivë pikturave. 

Pas leximit 

- Cilat janë shkaqet e rënies së 

autoritetit të kishës gjatë shekullit 

XIV? 

- Në cilën periudhë u zhvillua 

humanizmi dhe Rilindja Evropiane? 

- Ku lindi për herë të parë Rilindja 

Evropiane dhe pse? 

8 

Fig. 5 Hartë e Evropës gjatë Rilindjes 

Fig. 2 Rafaelo Santi (Skenë nga rënia 

e zjarrit në një qytet) 

Veprimtari 

Vëzhgoni pikturën e 

mësipërme. 

- Cilat nga teknikat e 

përdorura në pikturë gjatë 

Rilindjes janë përdorur nga 

autori? 

- Përshkruani 

përmbajtjen e pikturës? 

- A është kjo pikturë 

pasqyrim i ideve humaniste të 

kohës? Argumentoni pse? 

• Qarko në hartë vendet në të cilat u përhapën idetë e Rilindjes italiane. 

Në cilin prej këtyre vendeve do të doje të jetojë sot? Pse?

2 

Punojmë me burime 

Veçoritë e Rilindjes Europiane 

Burime historike quhen të gjitha tekstet, objektet dhe faktet nga të 

cilat historiani mund të fitojë njohuri për të kaluarën. Burimet kanë rëndësi 

të veçantë për historinë, sepse i japin asaj informacione të ndryshme për 

ngjarjet e së shkuarës. Burimet ndahen në burime materiale, burime 

figurative, burime gojore dhe burime të shkruara. 

Burimi 1 

Vdekja e Zezë 

Vdekja e zezë ose murtaja që u quajt më vonë, mbërriti në Evropë nga deti në 

tetor 1347, kur 12 anije gjenoveze tregtare u ankoruan në portin siçilian të Mesinës, 

pas një udhëtimi të gjatë nëpër Detin e Zi. Njerëzit që u mblodhën në port për të 

përshëndetur anijet, u takuan me një surprizë të tmerrshme. Shumica e marinarëve 

në bordin e anijeve kishin vdekur dhe ata që ishin ende gjallë ishin të sëmurë 

rëndë. Gjatë pesë viteve në vazhdim sëmundja misterioze, “Vdekja e Zezë”, do të 

vrasë më shumë se një të tretën e popullsisë së kontinentit evropian. 

Veprimtari: 

- Vëzhgoni me vëmendje hartën. Duke ndjekur shigjetat identifikoni vendet 

ku u përhap sëmundja. 

- Duke njohur zhvillimin e mjeteve të transportit sot, sa kohë mendon se do 

t’i duhej kësaj sëmundje të përhapej në ditët tona? 

- A mendoni se lutjet që njerëzit e dëshpëruar i drejtonin zotit i shëruan ata? 

- Si ndikoi kjo sëmundje në zhvillimin e Humanizmit evropian? 

Fig.1 Përhapja e sëmundjes Fig.2 Si ndiheshin këta njerëz gjatë kësaj periudhe? 

9

Burimi 2 

Punojmë me terma 

Termi: Njeriu i Rilindjes i referohet një personi i cili është një ekspert i 

talentuar në shumë fusha. Gjeni të Rilindjes si: 

Leonardo da Vinçi (1452-1519) ishte një piktor mjeshtër, skulptor, shkencëtar, 

shpikës, arkitekt, inxhinier dhe shkrimtar, astronom, biolog, gjeolog, fizikan, 

muzikant, filozof etj. 

Mikelanxhelo (1475-1564) ishte gjithashtu një piktor, skulptor dhe arkitekt, 

poet, inxhinier, teolog etj. 

Galileo Galilei (1564-1642) ishte shkencëtar, matematikan, astronom, 

fizikant dhe filozof. 

Këta personalitete ishin shembuj të vërtetë të këtij termi. 

- Bëj një kërkim në internet dhe identifiko 

nësë ka të tillë gjeni sot? 

Kuriozitete për Rilindjen: 

• Artistët dhe arkitektet shpesh do t’u 

duhej të konkurronin për një punë para një 

komisioni, 

• Baleti u shpik në Rilindjen italiane 

gjatë shekujve XV dhe XVI. 

• Violina e parë, u shpik gjatë Rilindjes 

italiane nga Andrea Amati në 1555. 

• Mikroskopi dhe teleskopi, u shpikën 

gjatë Rilindjes. 

Fig.12 Leonardo da Vinçi 

• Ora e parë mekanike, u shpik gjatë 

fillimit të Rilindjes. Më pas është përmirësuar 

nga Galileo, i cili shpiku lavjerrësin në vitin 1581. Ky zbulim, bëri që orët të ishin 

më të sakta. 

• Metoda shkencore është zhvilluar më tej gjatë Rilindjes. Galileo, me anë 

të eksperimentit do të kontrollonte dhe analizonte të dhënat për të provuar apo 

hedhur poshtë teoritë e tij. 

Apliko: 

- Bazuar në informacionin e dhënë, shkruaj një ese për ndikimin që pati 

Rilindja në jetën e shoqërisë njerëzore gjatë shekujve XIV-XVI. 

Burimi 3 

Argëtimi dhe fëmijët gjatë Rilindjes 

Rilindja ishte një kohë e ndryshimeve të mëdha në mënyrën se si janë trajtuar 

fëmijët. Në fillim të Rilindjes, fëmijët janë trajtuar si të rritur të vegjël. Ata duhej 

10

të vepronin, flisnin dhe visheshin si të rriturit. Prej tyre pritej të fillonin sa më parë 

të punonin dhe në përgjithësi nuk përkëdheleshin nga prindërit. Mosha 7-8 vjeç 

konsiderohej si një moshë e përshtatshme për fëmijët që të fillonin punën. Gjatë 

Rilindjes, njerëzit fituan më shumë kohë të lirë dhe pasuri, kështu ata filluan t’i 

trajtojnë fëmijët e tyre ndryshe. Fëmijët e pasur filluan të trajtoheshin me dashuri 

dhe kishin kohë të lirë për të luajtur dhe gëzuar fëmijërinë e tyre. Shkolla ishte 

kryesisht për të pasurit. Fëmijët e pasur, sidomos djemtë, shkonin në kolegje ose 

kishin një mësues privat. 

Gjatë leximit: 

- Lexoni pjesën “Argëtimi dhe fëmijët gjatë 

Rilindjes” dhe përshkruaj me fjalët e tua jetën e 

fëmijëve gjatë Rilindjes. 

- Shkruani një axhendën e veprimeve tuaja 

gjatë ditës nëse do të kishe jetuar në atë kohë. 

- Kur mendoni se do t’ju pëlqente të jetonit, 

gjatë periudhës së Rilindjes apo në ditët tona? Pse? 

Figura të shquara në fushën e Rilindjes 

Johan Gutenberg 

Burimi 4 

Shpikja më e rëndësishme e Rilindjes dhe 

ndoshta në historinë e botës, ishte shtypshkronja. Ajo u shpik nga gjermani Johan 

Gutenberg rreth 1440. Johannes Gutenberg, ka lindur në Gjermani rreth vitit 

1389. Dokumenti i parë i shtypur, është një poemë gjermane. Fama e vërtetë e 

Gutenbergut erdhi nga shtypja e Biblës. Brenda një kohe relativisht të shkurtër u 

shtypën rreth 200 kopje. Sot nga ky libër, i quajtur Bibla e Gutenbergut, gjenden 

vetëm 12 kopje. Sot një e tillë shitet me një shifër prej rreth 30 milion $. 

Veprimtari: 

• Si ndihmoi shpikja e Gutenbergut në përhapjen e ideve të Rilindjes? 

• Imagjinoni nëse kjo shpikje nuk do të ishte bërë. Përshkruani botën sot 

nëse do të mungonte informacioni. 

Detyrë për orën pasardhëse: 

Kërkoni nga interneti informacione dhe foto të humanistëve shqiptarë të 

shekujve XIV-XVI. Sillini në klasë për zhvillimin e veprimtarisë “Humanistët 

shqiptarë”. 

Literaturë e sugjeruar: 

https://sq.wikipedia.org/wiki/, 

http://sq.radiovaticana.va/storico/2011/05/08/venediku_dhe_kultura_ 

humaniste_shqiptare/alb-485450 

https://www.shqipëria.com/Letërsia-shqiptare-në-shek.-XVI-XVII.240/ 

11

3 

Veprimtari praktike 

Humanistët shqiptarë 

Koha: 1 orë mësimore 

Rezultatet e të 

nxënit: 

- Identifikon 

humanistët shqiptarë. 

- Vlerëson 

veprimtarinë dhe 

kontributin e tyre në 

shkallë kombëtare dhe 

ndërkombëtare. 

Burimet: 

Fletë udhëzuese, 

materiale nga interneti, 

foto të humanistëve 

shqiptarë. 

Në prag të pushtimit 

osman Shqipëria kishte 

arritur një shkallë zhvillimi 

pothuajse të njëjtë me 

vendet fqinje (shek.XV). 

Humanistët shqiptarë ashtu 

si humanistët evropianë, 

adhuronin kulturën antike 

greko-latine. Në qendër të 

veprave të tyre është njeriu, 

i cili sipas tyre qëndron 

mbi fatin dhe është i aftë 

të kalojë çdo vështirësi. 

Humanistët shqiptarë si: 

Marin Barleti, Dhimitër 

12 

Fig. 1 Historia e Skënderbeut (Marin Barleti)

Frengu, Marin Beçikemi, Leonik Tomeu, Mikel Maruli, Maksim Marioti, 

Gjon Buzuku, Gjon Gazulli ishin produkt i kulturës humaniste të Rilindjes 

italiane duke dhënë ndihmesën e tyre në zhvillimin e letërsisë humane. 

Ata punuan njëkohësisht me humanistët evropianë si Tomas Mori, Erasmi 

nga Roterdami, të cilët e kanë vlerësuar veprimtarinë mendore dhe shkencore 

të Marulit, Beçikemit dhe humanistëve të tjerë. 

Hapi I 

Ndahet klasa në grupe dhe çdo grup zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II 

Sistemohet materiali i grumbulluar nga detyra e dhënë nga mësuesi në 

orën paraardhëse. 

Hapi III 

Bazuar në materialet e grumbulluara për jetën dhe veprën e humanistëve 

shqiptarë identifiko: 

• Periudhën në të cilën kanë jetuar. 

• Vendin ku e kanë zhvilluar veprimtarinë e tyre. 

• Veprimtarinë e tyre. 

• Rëndësinë e veprës së tyre. 

• Krahaso kohën e veprimtarisë së humanistëve shqiptarë me atë të 

humanistëve të shquar evropianë. Në çfarë përfundimi arrin. 

Hapi IV 

Ndërtohet një tabelë për humanistët dhe veçoritë e tyre dhe bëhet 

plotësimi i saj 

Veprimtari të sugjeruara: krijohet një album me foto të humanistëve 

shqiptarë. 

Humanistët 

shqiptarë 

Periudha kur 

kanë jetuar 

Vendlindja 

Vendi ku kanë 

zhvilluar 

veprimtarinë 

Veprimtaria 

Marin Barleti 

Rreth viteve 

1450-1513 

Shkodër Itali Historia e 

Skënderbeut, 

Rrethimi i 

Shkodrës 

Hapi V 

Diskutohet për rezultatet e veprimtarisë 

13

4 

Evropa drejt njohjes 

së “Botës së Re” 

rruga tokësore rruga detare 

Fig. 1 Rruga e mëndafshit dhe erëzave para bllokimit nga pushtimi 

osman 1453. Ky bllokim nxiti evropianët të kërkonin rrugë të reja 

detare për në Lindje. 

14 

Para leximit 

Ndërto lidhje 

Ndiqni me vëmendje dy linjat e rrugëve tregtare deri në vitin 1453. 

- Cilat kontinente përfshinin këto linja? 

- Cili ishte vendi evropian që mbante lidhjet me këtë rrugë? 

- Cilat janë vendet në të cilat kalojnë ato? 

- Pse evropianët ishin të interesuar për tregti me këto vende? 

Pyetje kyçe: Pse lindi nevoja per zbulimet e medha gjeografike? 

Fjalë kyçe: Bota e Re, zbulimet gjeografike

1. Arsyet që nxitën zbulimet e mëdha gjeografike. 

Periudha mes shekujve XV-XVIII, është njohur si Epoka e Zbulimeve 

Gjeografike. Kishte disa arsye që ndikuan në ndërmarrjen e udhëtimeve nga 

kontinenti evropian, të cilat çuan në zbulimet e mëdha. 

- Dëshira për t’u pasuruar ishte arsyeja kryesore që nxiti këta udhëtime. 

Evropianët ishin të magjepsur nga mallrat e Lindjes si mëndafshi kinez, 

pambuku indian, gurët e çmuar, parfumet etj. Prej kohësh tregtarët e qytetshteteve 

italiane, sidomos të Gjenovës dhe Venecias, zhvillonin tregti me 

vendet e Lindjes. Mallrat e Lindjes, më pas tregtarët italianë i shpërndanin në 

Evropë me çmime shumë të larta. Kjo nxiti tregtarët e vendeve të tjera evropiane 

si britanikë, francezë, portugezë, spanjollë, hollandezë etj., të kërkonin 

rrugë të tjera për në Lindje dhe të vendosnin vetë kontaktet me këta vende. 

- Pasi pushtuan Kostandinopojën, qendrën e Perandorisë Romake të 

Lindjes, pushtuesit osmanë bllokuan rrugët për tregtarët evropianë. Kështu 

evropianët filluan të kërkonin rrugë të tjera për tregti me Lindjen. 

- Arsyeja fetare. Evropianët ëndërronin të përhapnin besimin e krishterë 

në vendet e Azisë dhe Afrikës. 

- Rilindja çliroi mendjet e njerëzve nga idetë mesjetare duke rrënjosur 

sidomos tek të rinjtë, dëshirën për aventura të guximshme me shpresën për t’u 

bërë të famshëm. 

- Librat e botuara gjatë shek.XV për udhëtimet e zbuluesve të mëparshëm 

si Marko Polo, jepnin një informacion të dobishëm në lidhje me rrugët tregtare 

por njëkohësisht zgjonin edhe kureshtjen dhe dëshirën e lexuesve për të 

eksploruar vende. 

- Zhvillimi i tekonologjisë. Evropianët kishin arritur të përsosnin 

teknikën e ndërtimit të anijeve, u përsos kompasi i marinarit, filloi përdorimi 

i hartave të lundrimit etj. 

2. Zbulimet e para gjeografike. 

Shteti i parë që filloi të investojë për zbulime gjeografike ishte 

Portugalia. 

Portugezët u përpoqën të eksploronin bregdetin perëndimor të kontinentit 

afrikan. Në vitin 1487 portugezi Bartolome Diaz arriti në skajin më jugor të 

Afrikës, i cili do të quhet nga mbreti portugez, Kepi i Shpresës së Mirë. 

Disa vite më vonë, në vitin 1497, portugezi Vasko de Gama do të vazhdojë 

udhëtimin e lënë në mes prej Diaz duke lundruar në brigjet lindore të Afrikës 

dhe më pas përmes Oqeanit Inidan do të mbërrijë në brigjet përëndimore të 

Indisë. 

Në vitin 1492, italiani Kristofor Kolombi, do të niset nga Spanja në 

drejtim të perëndimit, përmes oqeanit Atlantik. Ai mendonte se duke udhëtuar 

në drejtim të perëndimit, duke qenë së toka është sferike do të mbërrinte në 

15

Indi. Kolombi kreu katër udhëtime nga Spanja në ishujt e Kubës dhe Haitit, 

duke menduar se kishte arritur në Indi. 

Disa vite më vonë rreth vitit 1501, një tjetër italian, Ameriko Vespuçi pas 

dy udhëtimeve të bëra në drejtim të perëndimit, do të shkruante se territoret 

e zbuluara prej Kolombit ishin pjesë të një kontinenti të ri, të cilin ai do ta 

quante “Bota e Re” dhe që në vitet në vazhdim për nder të tij do të quhet 

Amerikë. 

Një tjetër lundërtar ishte portugezi, Ferdinand Magelani, në vitin 1519 

do të shkojë në kërkim të asaj që Kolombi nuk mundi ta bëjë në vitin1492. 

Ai u nis nga Spanja me pesë anije, me qëllim mbërritjen në Indi duke ecur në 

drejtim të Perëndimit. Ky udhëtim, ishte lundrimi i parë rreth botës dhe provoi 

përfundimisht formën sferike të Tokës. 

Fjalor 

Bota e Re – ky term i referohet tokave të zbuluara në perëndim gjatë 

epokës së zbulimeve të mëdha gjeografike. 

Pas leximit: 

Diskuto dhe puno në dyshe 

- Cilat ishin arsyet që nxitën zbulimet e mëdha gjeografike? 

Pas zbulimit të rrugëve të reja për në Lindje, qytet-shtetet italiane e 

humbën fuqinë e mëparshme si qendra të tregtisë me Lindjen. 

- Cilat vende do të kthehen tashmë në qendra të kësaj tregtie? Argumento 

mendimin. 

Arsyeto 

- A mendon se shpikja e shtypshkronjës ishte një ndër arsyet që nxitën 

zbulimet gjeografike? Diskuto në grupe dhe argumento mendimin. 

16 

Fig. 2 Katër udhëtimet e Kristofor Kolombit

Fig. 3 Udhëtimet e Ameriko Vespuçit 

Kristofor Kolombit iu deshën 33 ditë për të arritur në ishujt e Karaibeve 

(Haiti). 

Bazuar në shkallën e hartës së botës që keni në shkollë, llogarit se sa 

është distanca në km mes Spanjës dhe Haitit. 

(Për kureshtje: Sot fluturimi nga Spanja në Haiti zgjat afërsisht 7 orë e 

30 minuta) 

Arsyeto: 

- Ku qëndron rëndësia e udhëtimeve të Ameriko Vespuçit? 

Fig. 4 Udhëtimi i Magelanit 

- Ndiq linjën e kuqe në hartë dhe përshkruaj, udhëtimin e Magelanit. 

Cila ishte idea e tij kur nisi udhëtimin? 

- Ku qëndron rendësia e udhëtimit të tij? 

17

5 

Evropa drejt njohjes së 

“Botës së re”. Rrjedhojat e 

zbulimeve gjeografike 

Para leximit 

Interpreto foton! Si mendon se ndihen personazhet e kësaj fotoje? 

Imagjino veten nëse do të ishe një ndër lundërtarët në udhëtimin e 

Kolombit. Si do të ndiheshe pasi të zbrisje në tokën e re? Cila është gjëja e 

parë që do të shkonte në mendje? 

Pyetje kyçe: Ku qëndron 

rëndësia e zbulimeve të mëdha 

gjeografike? 

Fjalë kyçe: Perandori 

koloniale, skllavëri moderne, 

kolonizatore. 

18 

Fig.1 Mbërritja e Kristofor Kolombit në 

Botën e Re. 

1. Perandoritë koloniale 

Zbulimi i Kolombit do të 

pasohej nga pushtuesit spanjollë, 

të cilët ishin të vendosur për të 

shfrytëzuar Botën e Re. Shumë 

shpejt do të lindnin perandoritë e 

para koloniale. Amerika e Jugut, 

Meksika dhe Amerika Qendrore do të kolonizohet nga Spanja, Brazili nga 

Portugalia dhe në shekullin XVII, Franca dhe Anglia do të themelojnë kolonitë 

e tyrë në Amerikën Veriore. 

Më pas këta shtete i zgjeruan kolonitë e veta edhe në Afrikë dhe Azi, 

Australi. 

Zbulimet gjeografike nxitën rivalitetin për zgjerim të territoreve të 

pushtuara në mesin e fuqive evropiane dhe çuan në luftëra të shumta koloniale 

midis këtyre pushteteve. Luftëra të tilla pati mes portugezëve dhe hollandezëve, 

spanjollëve dhe francezëve, francezëve dhe anglezëve. 

2. Rrjedhojat sociale dhe ekonomike të zbulimit të “Botës së Re” 

Gjatë shekullit XVI, pushteti tregtar u zhvendos nga qendrat tregtare

mesdhetare të tilla si Venecia, Gjenova në vendet e bregdetit Atlantik: Anglia, 

Spanja, Franca, Portugalia dhe Holanda. Këto vende zhvilluan me shpejtësi 

flotat e tyre tregtare. 

Zbulimi i Botës së Re solli takimin e dy qytetërimeve krejt të ndryshëm 

nga njëri-tjetri. Të dy grupet, evropianët dhe amerikanët, u njohën me bimë 

dhe kafshë që ata kurrë nuk i kishin parë më parë. 

Eksplorimet sollën njohuri të reja në fushën e gjeografisë dhe provuan se 

shumë besime të vjetra ishin të gabuara. Ato nxitën zhvillime në shumë fusha 

duke përfshirë kartografi, lundrim, ndërtim të anijeve, teknologji ushtarake, 

studim të florës dhe faunës. Eksplorimet, veç zbulimit të vendeve të reja, ishin 

një përpjekje për të shpjeguar ndryshimet që ekzistojnë në të gjithë sipërfaqen 

e tokës. 

Shumë evropianë, me shpresën për një jetë më të mirë filluan të emigrojnë 

drejt “Botës së Re”. 

Fig. 2. Shkëmbimet 

e produkteve bimore 

dhe shtazore mes dy 

qytetërimeve 

3. Rënia e qytetërimeve amerikane dhe lindja e skllavërisë. 

Qytetërimet e Amerikës së Jugut si actekët në Meksikë dhe inkasit në 

Peru, kishin një kulturë shumë të zhvilluar në sistemet e shkrimit, kalendarët, 

matematikë, astronomi, arkitekturë, punimet e metaleve. Kishin të zhvilluar 

bujqësinë dhe lundrimin. Këto popuj kishin krijuar perandori të mëdha me 

qytete, me rrugë të shtruara dhe ndërtime madhështore. 

Me hyrjen e eksploruesve evropianë, jeta në dy kontinentet amerikane 

do të ndryshojë krejtësisht. Ata do të shkatërronin qytetërimin e tyre dhe do të 

vrisnin një pjesë të madhe të popullsisë. Në Botën e Re, evropianët sollën me 

vete edhe sëmundje të ndryshme të cilat filluan të përhapen me shpejtësi në 

banorët vendas, duke shkaktuar vdekjen e pothuajse 90% të gjithë popullsisë 

së kontinentit. 

Pakësimi i popullsisë vendase do të nxisë kolonizatorët të blinin skllevër 

nga Afrika për të punuar në bujqësi dhe miniera. Kjo çoi në lindjen e tregtisë 

së skllevërve e cila shumë shpejt do të kthehet në tregtinë më fitimprurëse në 

botë. 

Misionarët e fesë së krishterë do të përhapin besimin e krishterë në 

popullsinë vendase. 

19

Fjalor 

Perandori koloniale - Vendosja e sovranitetit të një shteti mbi territore të 

tjera të jashtme dhe grupe të ndryshme etnike. 

Skllavëri -Mungesa e çdo lirie dhe e çdo të drejte, varësia e plotë nga 

dikush, robëri. 

Pas leximit: 

- Çfarë periudhe kohore është 

përfshirë në këtë grafik? 

- Çfarë ka ndodhur me 

popullsinë vendase amerikane gjatë 

kësaj periudhe? Cilat ishin shkaqet? 

- Cilat ishin rrjedhojat pozitive 

dhe negative të zbulimeve të mëdha 

gjeografike. 

- Si i vlerësoni këto rrjedhoja 

për të ardhmen e njerëzimit. 

Vendos lidhje 

- Vendos në dy kolona bimët dhe 

kafshët që u njohën nga shkëmbimet 

e qytetërimit evropian me atë 

amerikan. 

Evropianët nga amerikanët 

Fig. 3 Rënia e numrit të 

popullsisë vendase amerikane pas 

zbulimeve të mëdha gjeografike 

Amerikanët nga evropianët 

- Cilat prej bimëve ose kafshëve që evropianët njohën në kontinentin 

amerikan, mbillen ose rriten sot në vendin tonë? 

- Çfarë pëlqen më shumë prej tyre? 

- Si e imagjinon tavolinën evropiane pa këto lloj produktesh? 

Arsyeto 

Një nga rrjedhojat e zbulimeve gjeografike ishte emigrimi i shumë 

evropianëve drejt kontinentit të ri. 

- Cilat ishin shkaqet që këta evropianë filluan të emigrojnë? 

- Cilat ishin shtresat e popullsisë të cilat mendon se emigruan? 

- Nëse do të jetoje në atë kohë, a do të dëshiroje të emigroje edhe ti? 

Argumento pse. 

20


Marko Polo 6Rezultatet e të nxënit: 

- Përshkruan rrugën e ndjekur nga Marko Polo në drejtim të Kinës. 

- Vlerëson rëndësinë që pati për Evropën, udhëtimi i Marko Polos. 

Burime: Enciklopedi, materiale nga interneti, skema e përgatitur nga 

mësuesi, histori të Marko Polos. 

Burimi 1 

Marko Polo ka lindur në Venedik më 15 

shtator 1254. (studiues të ndryshëm mendojnë se 

vendlindja e tij mund të jetë edhe Kroacia). Babai 

i tij ishte një tregtar që kishte vënë një pasuri të 

madhe nga tregtia me vendet e Lindjes së Afërt. 

Në vitin 1271 Marko Polo së bashku me babain 

dhe xhaxhain e vet u nisën për në Azi, duke 

përshkuar “Rrugën e Mëndafshit” (tokësore). 

Udhëtoi në Palestinë, Kurdistan, Armeni, Irak, 

Iran, Afganistan, Tibet dhe arriti në Kinë. Gjatë 

qëndrimit në Kinë i vizitoi pothuajse të gjitha viset Fig.1 Marko Polo 

e saj. Pastaj u kthye në Venedik, duke kaluar nëpër 

Indonezi, Sri Lankë, Iran, Irak, Kurdistan dhe Armeni. 

Pas 24 vjetësh, në vitin 1295 ata do të kthehen në Venecia, pasi kishin 

udhëtuar rreth 24 000 km. 

Në vitin 1290 vetë Marko Polo do të shkruajë librin e vet me titull “Mbi 

shumëllojshmërinë e Botës”. Në këtë libër, Marko e përshkruan Kinën si 

një ”…vend jashtëzakonisht të pasur me metale të çmuara, gurë të çmuar, 

mëndafsh të shkëlqyer dhe plot erëza nga më të çuditshmet të shijshme dhe 

mjaft të vlefshme si dhe me qytete të mbuluara me ar”. Pas leximit të librit 

të tij shumë evropianë ishin të gatshëm të përballen me rreziqe të mëdha, me 

qëllimin e zbulimit të rrugëve të reja tregtare për të siguruar pasuri përrallore 

në Lindje. 

Marko Polo nuk ishte evropiani i parë që arriti në Kinë, por ai ishte i pari 

që udhëtoi mespërmes Azisë në rrugë tokësore dhe la një kronikë të detajuar të 

përvojës së tij. Libri i tij do të frymëzojë shumë eksplorues të tjerë në vitet e 

21

shekujt në vazhdim dhe do të jetë arsyeja kryesore e zbulimit të “Botës së Re” 

Libri i tij pati një vlerë të madhe për historianët kinez, pasi i ndihmoi ata 

të kuptojnë më mirë disa nga ngjarjet më të rëndësishme të shek,XIII. 

Me zbulimet e tij është dëshmuar se Azia nga lindja nuk përfundon me 

pyje të pashkelura dhe me moçale, siç mendonte Ptolemeu, por bregdeti i saj 

është i përshtatshëm për anije. 

Fig.2 Shënime me dorë të bëra nga Kristofor 

Kolombi në një botim latinisht të librit Polo-s 

Burimi 2 

“Unë besoj së ishte 

vullneti i Perëndisë që ne të 

ndërmerrnim udhëtimin tonë, 

në mënyrë që të njohim gjërat 

që janë në botë, pasi që, siç 

kemi thënë në kapitullin e parë 

të këtij libri, asnjeri tjetër nuk 

ka hulumtuar aq shumë botën 

si Marko, biri i Nikolo Polos, 

shtetas i madh dhe fisnik i qytetit të Venecias”. Marko Polo (shkëputur nga 

libri i tij “Udhëtimet e Marko Polos”) 

Burimi 3 

Historia e Markos ka frymëzuar 

aventurierë të panumërt duke i bërë 

të vendosur të dalin jashtë dhe të 

shohin botën. Dy shekuj pas vdekjes 

së Markos, Kristofor Kolombi u nis në 

drejtim të perëndimit përtej Atlantikut 

me shpresën për të gjetur një rrugë të 

re për Orientin. Me vete kishte edhe 

një kopje të librit të Polos. 

https://en.wikipedia.org/wiki/ 

The_Travels_of_Marco_Polo 

Fig. 4 Udhëtimi i Marko Polos 

nëpër Azi 

Burimi 4. 

Teksa javët kalonin në këtë udhëtim të gjatë e të ngadalshëm drejt Kinës, 

dy murgjit që shoqëronin vëllezërit Polo së bashku me Markon 17 vjeçar, 

filluan të frikësoheshin gjithnjë e më shumë. Kur mbërritën në Armeni, ata 

dukeshin të paralizuar nga terrori. “Ne nuk do të shkojmë më tej” - tha njëri 

prej tyre, “ky udhëtim është një çmenduri! Nga ta dimë që në Kinë ka qytete, 

rrugë dhe njerëz të civilizuar”. Nikolo Polo u përgjigj me përbuzje: “Vëllai 

im dhe unë kemi qenë në Kinë” i siguroi ai murgjit. “Ne i kemi parë qytetet, 

22

ugët dhe njerëzit me sytë tanë! Pas tetë vjetësh u kthyem në Venecia! Çfarë 

provash kërkoni më shumë?” 

http://www.lookandlearn.com/blog/18784/marco-polos-transcontinental-journey-to-the-court-of-kubla-khan/ 

Hapi I 


Hapi II 

Bëhet leximi i materialeve të dhëna në tekst. 

Hapi III 

Bazuar në burimet e dhëna në tekst, grupet mund të punojnë sipas këtyre 

drejtimeve. 

• Periudhën në të cilën ka jetuar Marko Polo. 

• Cilat janë kontinentet që përshkoi ai për të shkuar në Kinë? Po vendet 

në të cilat kaloi? 

• Duke përdorur shkallën e hartës së Euroazisë, gjej distancën në 

kilometër Venecia - Shangdu (qytetit ku gjendej pallati i Kublai Khan). 

• Pse evropianët u nxitën të kërkonin rrugë të reja për në Azi? 

• Rëndësinë që pati udhëtimi i tij në forcimin e lidhjeve të Evropës me 

Azinë. 

• Rëndësinë që pati libri i tij për zbulimet gjeografike të mëvonshme si 

dhe në zbulimin e Botës së Re. 

• Të plotësohet në hartën memece të Euroazisë, rruga e vajtjes dhe e 

kthimit të tij nga Kina. 

• Duke ditur shkallën e hartës së Euroazisë që keni në klasë, llogaritni sa 

kilometra është nga Venecia në pallatin e Kublai Khanit, sot qyteti Shangdu 

në Kinë. 

Hapi V 

Bëhet prezantimi i punës. 

Detyrë 

Për orën pasardhëse, Zbulimi i Australisë të mblidhen informacione, foto 

dhe materiale për popullsinë vendase të Australisë (Aborigjenët), për zbulimin 

dhe kolonizimin e saj nga evropianët. Burime: Interneti. 

Adresa të sugjeruara: 

http://www.bota.al/2015/08/australia-misteret-e-qoshes-se-botes/ 

https://sq.wikipedia.org/wiki/Historia_e_Australis%C3%AB 

https://www.border.gov.au/Citizenship/Documents/albanian-non-test. 

23


Zbulimi i Australisë 7Koha: 1 orë mësimore 

Rezultatet e të nxënit: 

- Përshkruan veçoritë e jetës së banorëve vendas të kontinentit e 

Australisë. 

- Identifikojnë vitin e zbulimit dhe të ardhjes së evropianëve në këtë 

kontinent. 

- Përshkruan mënyrën e kalimit të Australisë në një koloni britanike. 

- Vlerëson ndikimin e evropianëve në jetën e banorëve vendas. 

Burimet: 

Hartë e kontinentit australian, burime nga interneti, enciklopedi, fletore 

pune. 

Kur Marko Polo u kthye nga Kina në Venedik, ai fliste për një tokë të 

pasur në ar e perla që gjendej prapa (në jug) të ishujve Java. Evropiani i parë 

që ka zbritur në tokën australiane ishte holandezi Willem Jansz në vitin 1606 

, vit i cili merret si viti i zbulimi të Australisë. 

24

Zhvillimi i veprimtarisë 

Hapi I 


Hapi II 

Lexohet burimi i dhënë në tekst dhe më pas sistemohet materiali i 

grumbulluar nga detyra e dhënë nga mësuesi në orën paraardhëse. 

Hapi III 

Bazuar në materialet e grumbulluara për zbulimin dhe kolonizimin e 

Australisë si dhe informacionin e dhënë në tekst secili grup mbledh të dhëna 

për: 

Grupi I 

- Jetën e banorëve vendas në kontinentin Australian. 

Grupi II 

- Zbulimin e Kontinentit Australian. 

Grupi III 

- Kthimi i kontinentit në koloni britanike dhe rrjedhojat e kolonizimit. 

Grupi IV 

- Kapiteni Xhejms Cook. 

Hapi V 

Diskutohet për rezultatet e veprimtarisë. 

Veprimtari të sugjeruara: 

Mund të krijohet një album nga secili grup në lidhje me temen e vet. 

Fig 1 Mbërritja ë kapitenit James Cook në Australi 1770 

25

8 


Tregtia e skllevërve 

Rreth viteve 1500-1900 evropianet rrëmbyen me forcë miliona 

njerëz nga e gjithë Afrika Perëndimore dhe Qëndrore, duke i dërguar 

ata përtej Atlantikut, në dy Amerikat, në kushtet e një mizorie të 

madhe. 

Informacionet e sjella për këtë temë, janë marrë nga dokumente 

origjinale të cilat gjenden sot në muzeun internacional të skllevërve në 

qytetin e Liverpulit në Britaninë e Madhe. Për më shumë informacion 

mund të gjeni në adresën: 

http://www.liverpoolmuseums.org.uk/ism/slavery/ 

Fig. 1 Rruga trekëndësh e bërë 

nga tregtarët e skllevërve 

26 

Burimi 1 

Tregtia e transatlantike e skllevërve 

në përgjithësi ka ndjekur një rrugë 

trekëndësh: 

Tregtarët niseshin nga portet evropiane 

drejt bregut perëndimor të Afrikës. Atje 

ata blinin njerëzit në këmbim të mallrave 

duke i ngarkuar më pas në anije. Udhëtimi 

përmes Atlantikut zgjaste në përgjithësi 6-8 

javë. Pasi arrinin në Amerikë, afrikanët që 

i kishin mbijetuar udhëtimit nxirreshin për 

shitje për të punuar si skllevër për pronarët 

evropianë. Anijet më pas ktheheshin në 

Evropë të ngarkuara me mallra si sheqer, 

duhan, oriz, pambuk etj të prodhuara si rezultat i punës së detyruar të 

skllevërve. 

Pas leximit 

- Identifikoni në hartë pikën e nisjes dhe të mbërritjes së udhëtimit të 

anijeve të skllevërve. 

- Cila ishte rruga e bërë nga tregtarët evropianë të skllevërve afrikanë? 

- Cilat ishin produktet që ata blinin dhe tregtonin?

Burimi 2 

Mbërritja dhe shitja e skllevërve 

në Amerikë 

Më në fund, në mbërritëm në 

ishullin e Barbados. Shumë tregtarë 

dhe plantatorë (mbjellës) u ngjitën 

në bord. Ata na ndanë në grupe dhe 

filluan të na kontrollonin me kujdes. 

Më pas, ata na përcollën për tek oborri 

Fig.2 Ankandi i skllevërve 

i tregtarëve, ku na mbyllën të gjithëve 

së bashku si dele në vathë. Mënyra sesi 

ata na shisnin ishte: Fillimisht ata jepnin një sinjal, më pas blerësit vraponin 

përnjëherësh për tek oborri në mënyrë që të shihnin sllevërit. Në fund, secili 

blerës bënte zgjedhjen e vet në bazë të grupit që pëlqente më tepër. Në këtë 

mënyrë, të gjithë familjarët dhe miqtë ndahen nga njëri-tjetri dhe shumica nuk 

arrijnë të shihen kurrë më. 

Pjesë nga ditari i ish-skllavit Olaudah Equiano i cili shkroi autobiografinë 

e tij në vitin 1789. 

Pas leximit 

- Çfarë ndodhte me robërit afrikanë pasi ata mbërrinin në Amerikë? 

- Cila ishte mënyra e shitjes së tyre? Me çfarë do ta krahasonit shitjen e 

skllevërve? 

- Imagjinoni sikur të ishit ju në pozicionin e një skllavi. Cilat do të ishin 

ndjenjat tuaja në këto momente? 

Burimi 3 

Keqtrajtimi i skllevërve nga pronaret (pjesë nga ditari i ish-skllavit) 

Fig. 2 Foto e bërë në vitin 1863. 

Një skllav i rrahur me kamxhik 

nga mbikqyrësi i tij.”Unë kam 

qëndruar për 2 muaj në shtrat 

pas rrahjes nga mbikqyrësi im”. 

27

Ishte mëse e zakonshme që skllevërit njiheshin me inicialet e zotëruesit 

të tyre. Nëse ne bënim ndonjë ”faj” qoftë edhe të vogël, torturoheshim duke na 

vendosur qafore hekuri, ose duke na ngulur vida në gishtërinjtë e këmbës. Unë 

nuk kisha parë kurrë më parë një zezak të rrihej derisa kockat e tij të thyheshin 

vetëm e vetëm sepse kishte harruar ujin në zjarr të zihej më shumë se sa duhej. 

Gjithë kjo padrejtësi ndaj nesh dhe gjithë ato vuajtje ishin të patolerueshme 

por ne përsëri heshtnim. 

Ndërto lidhje 

- Cila ishte mënyra e trajtimit të skllevërve nga zotëruesit e tyre? 

- Edhe pse trajtoheshin në mënyra nga me çnjerëzoret skllevërit përsëri 

heshtnin. Identifiko disa nga shkaqet të cilat mendon se ishin arsyet e kësaj 

heshtjeje. Diskutoi më pas me shokun e bankës. 

- Përpilo një listë me rrugët qeë mendon se duhet të ndiqnin skllevërit 

për t’i shpëtuar skllavërisë. 

Burimi 4 

Në vitin 1865 Kongresi i Shteteve të Bashkuara të Amerikës miratoi 

amendamentin e 13-të, i cili ndalonte skllavërinë dhe sigronte se “ as skllavëria, 

as robëria e pavullnetshme përveë rasteve të ndëshkimit për krime të ndryshme, 

nuk do të ekzistojë më në SHBA”. Por ajo nuk mbaroi me kaq. Sot me shumë 

se 36 milionë njerëz në të gjithë botën, vazhdojnë të jenë të robëruar. Termi 

“trafikim i qënieve njerëzore” nuk është gjë tjetër veçse skllavëria moderne. 

Ajo është procesi i kontrollit të një personi me qëllim për ta shfrytëzuar 

atë nëpermjet përdorimit të forcës, mashtrimit apo detyrimit. Edhe pse kjo 

skllavëri është e paligjshme kudo në botë, ajo u sjell shfrytëzuesve rreth 150 

miliard $ fitime në vit. 

Informacioni i përket një organizate që lufton skllavërinë moderne End 

Crowd https://endcrowd.org/why-slavery/ 

Gjyko 

- Cili është mesazhi që ju përcjell fotoja e 

mësipërme? 

- Diskutoni në klasë rreth formave të 

skllavërisë në ditët tona. Cili duhet të jetë reagimi 

i qeverive dhe organizatave ndërkombëtare për të Fig.3 Skllavëria moderne 

eliminuar këtë plagë shekullore të njerëzimit? 

- A mendoni se denoncimi i akteve të skllavërisë është hapi i parë dhe i 

fundit që duhet ndjekur për të penguar këtë skllavëri? Argumento përgjigjen 

duke dhënë rrugë dhe forma të tjera për të shmangur përgjithmonë skllavërinë 

e qenieve njerëzore. 

28

Fig. 1 Evropianët në brigjet afrikane. 

9Koha: 1 orë mësimore 

Veprimtari praktike. 

Zbulimi i kontinentit të Afrikës 


- Identifikon shkaqet që ky kontinent u eksplorua më vonë nga evropianët, 

sesa kontinentet e tjerë. 

- Përshkruan veçoritë e jetës në kontinent. 

- Vlerëson rrjedhojat që pati zbulimi i kontinentit për evropianët. 

Burimet: 

Fletore pune, hartë e kontinentit afrikan, materiale nga interneti, 

enciklopedi, skemë e përgatitur nga mësuesi. 

Burimi 1 

“Toka jonë është çuditërisht e pasur dhe e frytshme dhe prodhon të gjitha 

llojet e perimeve në sasi të madhe. Tek ne ka shumë misër indian si dhe sasi 

të mëdha të pambukut dhe duhanit, ananas etj. Ne kemi edhe erëza të llojeve 

të ndryshme, veçanërisht piper dhe një shumëllojshmëri të frutave të shijshme 

që unë kurrë nuk i kam parë në Evropë. Bujqësia është punësimi ynë kryesor, 

dhe të gjithë, madje edhe fëmijët dhe gratë, janë të angazhuar në të kështu që 

në të gjithë e kemi zakon punën që në vitet tona të hershme”. 

Burimi 2 

“Sjelljet tona janë të thjeshta, lukset tona janë të pakta. Veshja e të dy 

gjinive është gati e njëjtë. Ajo në përgjithësi përbëhet nga një copë e gjatë 

basme, e cila përfundon lirshëm rreth trupit. Ajo është lyer zakonisht me 

ngjyrë blu që është ngjyra jonë e preferuar. Përveç kësaj, gratë tona mbajnë 

stoli prej ari në krahët dhe këmbët e tyre. 

Pjesë nga ditari i një ish skllavi: Olaudah Equiano, i cili shkroi 

autobiografinë e tij në 1789 

http://www.liverpoolmuseums.org.uk/ism/slavery/ 

29

Burimi 3 

Afrika edhe pse ishte shumë pranë Evropës, ka kaluar shumë vonë nën 

kontrollin e saj. Arsyet kanë të bëjnë me pengesa të ndryshme gjeografike dhe 

mjedisore të cilat kishin zvogëluar përpjekjet e evropianëve për të depërtuar në 

kontinentin e errët. Erërat e Atlantikut e bënin më të lehtë që anijet të shkonin 

nga Lindja në Perëndim sesa nga veriu në jug. Shkretëtira e Saharasë në 

veri pengonte depërtimin e evropianëve nga toka. Vija bregdetare e Mesdheut 

ishte pushtuar nga shoqëritë arabe dhe osmane të cilat ishin shumë të forta 

dhe kishin sprapsur sulmet evropiane për shumë shekuj me rradhë. Një pjesë 

e bregdetit perëndimor të Afrikës, e cila nuk është e shkretë popullsia lokale 

kishte krijuar imunitet ndaj sëmundjeve të shumta të përhapura në këte zonë. 

Do te duheshin shekuj përpjekje shkencore për parandalimin dhe trajtimin e 

sëmundjeve të kësaj zone gjer sa evropianët të ndihen të sigurt për të hyrë në 

kontinent. Një tjetër pengesë për evropianët ishin shoqëritë afrikane që kanë 

ekzistuar në pjesën më të madhe të kontinentit. Afrika ishte një kontinent 

me popullsi të dendur dhe me shumë shoqëri të fuqishme dhe jo të veçuara 

tërësisht nga pjesa tjetër e botës. Kulturat arabe në veçanti kishin sjellë 

përparime teknologjike dhe kulturore. Kjo do të thotë se evropianët nuk do të 

gjejnë afrikanë të lehtë për t’u dominuar, sic ndodhi me pjesët e tjera të botës. 

Burimi 4 

Tregtarët e parë të cilët lundruan përgjatë bregdetit të Afrikës Perëndimore 

ishin portugezët gjatë shekullit XV. Më pas holandezët, britanikët, francezët 

dhe skandinavët do të vazhdojnë eksplorimin e brigjeve të Afrikës. Ata ishin 

të interesuar fillimisht vetëm për tregti me këtë kontinent. Vendbanime dhe 

porte u ndërtuan vetëm përgjate bregdetit të kontinentit. Sendet e çmueshme 

të tilla si ari, fildishi dhe erëzat, veçanërisht piperi ishin shumë të kërkuara 

prej tyre. Që në kontaktet e para me kontinentin, tregtarët europianë rrëmbyen 

dhe blenë afrikanë për shitje në Evropë. Kjo vazhdoi deri në shekullin XVII 

kur pronarët e plantacioneve në kontinentin Amerikan filluan të kërkojnë 

gjithnjë e më shumë skllevër për të punuar në plantacionet e tyre. Përsa i përket 

brendësisë së kontinentit, ka pasur pak interes nga europianët. Eksplorimi i 

brendshëm evropian i Afrikës fillon në fund të shekullit XVIII. 

Burimi 5 

Evropianët kishin neveri për të shpenzuar çdo kohë shtesë në bregdetin 

afrikan. Nëse ata mundnin, ndoshta do ta kishin shmangur krejtësisht atë. Ata 

preferonin që skllevërit të ishin të gatshëm dhe duke pritur për ta për t’i marrë 

direkt, në mënyrë që të minimizonin kohën e tyre në bregdetin afrikan dhe 

maksimizonin fitimet e tyre duke përdorur mjetet e tyre në mënyrë më efikase. 

Ata me të vërtetë nuk duan të shkojnë dëm dhe të hyjne në sherr për gjetjen e 

30

skllevërve të tyre në një pjesë të panjohur dhe armiqësore të Botës. 

http://www.britishempire.co.uk/maproom/zebracarriage.htm 

Burimi 6 

“Të nderuar zotërinj/ zotëri 

Kapiteni John Burrow ka ardhur këtu në ditën e katërt të muajit maj me 

një ngarkesë të lehtë. Ngarkesa përmbante veshje, shufra hekuri, pëlhura dhe 

pajisje të tjera të cilat janë të vlefshme për tregtinë tonë. 

Pas tetorit ne do ta furnizojmë kapitenin Burrow me 450-460 skllevër. 

Unë shpresoj se anijet e tij do të mund t’i mbajnë 450 ose 460 skllevër. Unë 

mendoj se ju ndërkohë mund ta përgatisni një ngarkesë për ne para se ai të 

vijë tek ju. Unë nuk do ta mbaj gjatë atë këtu dhe mendoj se ai do të arrijë në 

Liverpul rreth ditës së 15-të ose 20-të të muajit mars. Mund të na dërgoni kripë, 

gota të mëdha si dhe rruaza të rrumbullakta të gjelbra, të verdha dhe të bardha. 

Por sidomos kripë dhe gota... Unë miku yt i dashur, Egboyoung Offeong 

23 korrik 1783” 

Letër e një agjenti afrikan Egoboyong Offeong. Kjo letër gjendet në 

muzeun e Liverpulit (Angli). 


Hapi I 


Hapi II 

Lexohen burimet e dhëna në tekst dhe materialet e mundshme të 

grumbulluara nga nxënësit nga detyra e dhënë në orën paraardhëse. Sistemohet 

materiali i grumbulluar. 

Hapi III 

Bazuar në informacionin e dhënë në tekst për zbulimin dhe kolonizimin 

e Afrikes secili grup mund të punojë në këto drejtime: 

Grupi I: 

Punohet me burimin 1, 2, 3, dhe më pas u përgjigjet pyetjeve të tilla si: 

Cilat ishin pasuritë e Afrikës? Cila ishte mënyra e jetesës? Cilat ishin veshjet 

e banorëve? Cilat ishin karakteritikat e afrikanëve si popull? 

Grupi II: 

Punon me burimin 4, 5, 6 dhe tregon se cilat ishin shkaqet që evropianët 

filluan vonë eksplorimin e Afrikës dhe identifikon dy fazat e këtij eksplorimi. 

Grupi III 

Shkruan një ese me titull: 

“Rëndësia e zbulimit të Afrikës në zhvillimin e shoqërisë” 

Hapi V 


31

10 

Ndryshimet 

fetare në Evropë 

Gjatë shekullit VI, Kisha 

Katolike do t’u japë mëkatarëve në 

këmbimb të shmangies apo zvogëlimit 

të mëkateve indulgjenca. Ato ishin 

copa të cilat u jepeshin mëkatarëve 

në këmbim të lutjes, agjerimit, 

shërbimit ose peligrinazhit. Gjatë 

periudhës së Mesjetës filloi shitja e 

indulgjencave kundrejt të hollave. 

Indulgjencat ishin të shkruara 

në gjuhën latine. Në Evropë në 

periudhën e mesjetës, kjo gjuhë ishte 

privilegj i priftërinjve, ndërkohë 

që pjesa më e madhe e popullsisë 

Fig.1Tregu i shitjes së indulgjencave 

nuk e njihte këtë gjuhë. A ju duket 

e drejtë blerja e indulgjencave nga 

besimtarët, pa e ditur përmbajtjen e tyre? 

- A ju duket e drejtë shitja e indulgjencave? 

- A praktikohet sot kjo shitje nga kisha katolike? 

32 

Pyetje kyçe: Cili ishte qëllimi i Reformacionit? 

Fjalë kyçe: Reformacion, indulgjenca, luteranë. 

1. Lindja e reformacionit 

Autoriteti i kishës katolike kishte filluar të bjerë që në shekujt e fundit të 

mesjetës. Me përhapjen e ideve të reja humaniste pakënaqësia ndaj mënyrës 

se si drejtohej kisha u rrit akoma edhe më shumë. Klerikët bënin një jetë 

shumë luksoze. Ato përdornin fuqinë që u jepte kisha për interesat e veta dhe 

jo për të mirën e popullit. Priftërinjtë kishin lënë pas dore detyrën e tyre dhe 

kujdeseshin vetëm për pronat e veta. Kisha kishte filluar të shiste pozicione 

të larta fetare duke ua dhënë ato atij që ofronte më shumë, kështu shumë 

priftërinj të ishin të paarsimuar. Taksat që paguante populli për kishën ishin

shumë të larta. Kulmi korrupsionit të kishës, ishte shitja e indulgjencave. 

Shumë njerëz të pakënaqur nga veprimet e kishës, u vunë në kërkim të 

mënyrave për të ndryshuar dhe reformuar kishën. Lëvizja që filloi për këtë 

qëllim u quajt Reformacion. Idetë për reformimin e kishës, u përhapën me një 

shpejtësi të madhe në të gjithë Evropën. 

2. Tezat e Martin Luterit 

Jo të gjithë klerikët bënin një jetë të korruptuar. Kishte edhe nga ata që 

ishin kundër veprimeve të kishës. Një prej tyre ishte murgu gjerman Martin 

Luteri. Në vitin 1517, ai hartoi një listë me 95 teza dhe i vendosi në derën e 

kishës së qytetit Vytenberg. Këto teza ishin një listë e deklaratave që shprehnin 

shqetësimet e Luterit rreth disa praktikave të kishës si shitja e indulgjencave 

dhe në përgjithësi për doktrinën e kishës. Kjo është ngjarja që shënon fillimin 

e Reformacionit. 

Luteri hodhi poshtë autoritetin e Papës. Ai sugjeroi së vetëm Bibla duhet 

të jetë udhërrëfyes për jetën e krishterë. 

Ai propozonte se njerëzit mund të komunikojnë me Zotin drejtpërdrejt 

duke lexuar dhe kuptuar biblën dhe jo nëpërmjet priftërinjëve. Priftërinjtë 

mund të martoheshin. 

Luteri këmbënguli se kisha duhet të përdorë gjuhën e popullit dhe 

jo latine siç ishte praktikë në traditën katolike romake. Si rezultat, Luteri 

udhëhoqi meshën e parë në gjuhën gjermane, madje përktheu edhe Biblën në 

gjermanisht. 

Me anë të këtyre tezave Luteri protestonte kundër korrupsionit të kishës 

dhe më pas kërkonte reformimin e saj. Ky është edhe shkaku që të gjithë 

përkrahësit e tij në vitet në vazhdim do të njihen me emrin protestantë. Por 

shumë të tjerë mbetën besnikë ndaj Kishës Katolike. Kjo çoi në ndarjen e 

kishës në dy grupime të mëdha të krishtera, në kishën protestante dhe në atë 

katolike. 

Në Gjermani protestantët do të njihen me emrin Luteranë. Luterantët do 

të mbështeteshin nga princat gjermanë që kundërshtonin perandorin Karlin V 

i cili ishte përkrahës i kishës katolike. 

Fjalor: 

Reformacion- Lëvizja e shekullit XVI, që 

synonte reformimin e Kishës Katolike dhe që 

përfundoi me formimin e Kishës Protestante. 

Fig.2 Martin Luter 

Pas leximit: 

- Cilat ishin shkaqet e rënies së autoritetit 

të kishës katolike gjatë shekujve të fundit të 

mesjetës? 

33

- Cila ishte përmbajtja e ideve të Martin Luterit? 

- Cili është qëndrimi juaj në lidhje me tezat e Luterit? A ju duken të 

drejta pikëpamjet e tij? Argumentoni qendrimin. 

Fig.3 Kopje e një indulgjence që kushtonte 

lirë (është e shkruar në gjuhën latine). 

Në emër të të gjithë shenjtorëve 

dhe me mëshirën ndaj jush, unë ju 

çliroj juve prej të gjitha mëkateve 

dhe gabimeve dhe ua fal të gjitha 

ndëshkimet për 10 ditë. 

Xhon Tetzel 

- Vëreni veten në rolin e një 

bleresi indulgjencash. Listo disa 

nga arsyet që do t’ju nxisnin juve 

të blinit indulgjenca. 

- Cila do të ishte rruga më e drejtë e ndjekur nga kisha për të ndihmuar 

besimtarët në larjen e mëkateve? 

- Ilustrojeni me një karikaturë shitjen e indulgjencave. 

Arsyeto 

- Pse Luteri i vendosi tezat e tij në derën e kishës së qytetit Vytenberg? 

- A mendon se ky ishte vendi më i mirë për t’i publikuar ato? Pse? 

Argumento mendimin. 

- Cilat janë rrugët që do të ndiqje sot për të publikuar një ide tënden? 

- Martin Luteri ishte një prift gjerman. A mendon se qëllimi i tij kur 

hartoi 95 tezat ishte krijimi i një kishe të re? Argumento mendimin. 

Fig. 3 Martin 

Luteri duke 

vendosur 

listën me 95 

tezat e tij në 

derën e kishës 

së qytetit 

Vytenberg 

34

11 

Ndryshimet fetare në 

Evropë. Përhapja e 

protestantizmit 

Fig. 1 Mbreti i Anglisë Henri VIII 

Henri VIII kërkonte të divorcohej nga gruaja e tij pasi kishte 

vetëm vajza. Ai kishte frikë se pa një trashëgimtar kombi i tij mund të 

fillonte prapë një luftë civile. Pasi iu mohua e drejta për shkurorëzim 

nga Papa, ai bindi Parlamentin për të deklaruar shkëputjen e kishës 

së Anglisë nga Kisha Katolike dhe për të vendosur veten në krye të 

Kishës së Anglisë. Menjëherë pas kësaj ai do të divorcohet gruaja e 

tij. Në vitet në vazhdim ai u martua edhe tre herë të tjera dhe do të 

ketë vetëm një djalë, Eduardin VI. 

- A ju duket e drejtë zgjidhja që bëri Henrit VIII? Argumentoni 

mendimin. 

Pyetje kyçe: Cila ishte përhapja që mori protestantizmi në Evropë? 

Fjalë kyçe: Kisha anglikane, puritanë, kalvinistë, hugenotë. 

1. Protestantizmi në Angli 

Brenda një kohe të shkurtër idetë e Luterit, falë edhe përdorimit të 

35

shtypshkronjës morën një përhapje të madhe. Kisha protestante u përhap nga 

Gjermania në Francë, Zvicër, Danimarkë, Angli, Holandë, Suedi, Danimarkë, 

Norvegji dhe Finlandë. 

Në Angli përhapja e protestantizmit ndryshonte nga vendet e tjera. Këtu 

ishte vetë mbreti që përqafoi idetë e reja dhe u vu në krye të lëvizjes. Ishte 

mbreti Henri VIII i cili bëri disa veprime me të cilat Anglia filloi të mos i 

bindej më autoritetit të Papës. Në vitin 1536 kisha angleze u shkëput nga 

varësia e Papës. Parlamenti krijoi një kishë të re angleze. Mbreti shpallet 

kryetar i kishës, e cila do të marrë emrin kisha anglikane. Të gjithë ata që 

kundërshtuan kishën anglikane u ekzekutuan. Në Angli protestantët njiheshin 

me emrin puritanë. Kisha anglikane bëri të vetat shumë ide të protestantizmit 

por njëkohësisht ruajti edhe disa nga mësimet katolike të cilat refuzoheshin 

nga protestantët. 

2. Protestantizmi në Zvicër 

Në Zvicër kisha protestante u 

quajt kalviniste për nder të francezit 

Xhon Kalvin. Ai ishte mbështetës i 

Luterit dhe idetë e tij gjetën përkrahje 

në popull. Kalvini ashtu si dhe 

Luteri, vlerësonte rolin e Biblës. Në 

qendër të ideve të Kalvinit ishte roli i 

Perëndisë në shpëtimin e besimtarëve. 

Ai theksonte se besimtarët ishin 

parapërcaktuar për shpëtim që para 

se të lindnin. Sipas tij Perëndia 

dërgoi Jezu Krishtin të vdiste për 

të larë mëkatet e shenjtorëve, por 

jo mëkatet e atyre që nuk besonin. 

Pra njeriu, duhet të besojë tek zoti 

Fig. 2 Xhon Kalvin lindi në Francë. dhe të bëjë një jetë larg shthurjes, 

Në vitin 1509 u largua nga Franca për shpërdorimit të të ardhurave dhe të 

shkak të përndjekjeve që po i bëheshin punojë shumë në mënyrë që të fitojë 

për shkak të ideve të tij protestante dhe gjatë jetës mbështetjen e Zotit. 

u vendos në Gjenevë të Zvicrës. 

Mësimet e Kalvinit do të 

përhapen në Francë ku protestantët 

do të njihen me emrin hugenotë, në Skoci ku do të njihen me emrin 

presbiterianë. 

36 

Pas leximit: 

- Cila ishte përmbajtja e mësimeve të Kalvinit?

Fig. 3 Evropa pas Reformacionit 

- Pse në Angli përhapja e protestantizmit ndryshonte nga Gjermania? 

Ndërto lidhje: 

- Vëzhgo me vëmendje hartën. Identifiko vendet në të cilat nuk pati 

përhapje të protestantizmit. 

- Cfarë solli për besimin e krishterë, reforma protestante? 

- Sa do të jetë numri e grupimeve të krishtera pas reformacionit në 

Evropë? 

Plotëso tabelën: 

- Vendos në tabelë idetë e Luterit dhe të Kalvinit 

Idetë e Luterit 

Idetë e Kalvinit 

- A kanë të përbashkëta? Po dallime? 

37

12 

Reforma Katolike 

Galileo Galilei ishte 

një matematikan, fizikan, 

astronom dhe filozof italian. 

Më 3 korrik 1633, ai u akuzua 

rëndë nga kisha katolike në 

lidhje me teorinë e tij sipas së 

cilës, Dielli është në qendër të 

Fig.1 Gjyqi i Galileos 

universit dhe Toka lëviz rreth 

tij. Kisha katolike i cilësoi 

mendimet e tij në kundërshtim 

me Shkrimin e Shenjtë dhe se ai duhet të betohej se do të hiqte dorë nga ato 

mendime në këmbim të jetës. Ai u dënua me burgim të përjetshëm, që më pas 

u ndryshua në arrest shtëpie. Veprat e tij do të cilësohen heretike dhe u ndalua 

botimi i tyre. Thuhet se pasi u detyrua të mohojë mendimet e tij ai murmuriti 

frazën e famshme “E megjithatë ajo lëviz”. 


- Imagjino veten në vendin e Galileos. Çfarë qëndrimi do të mbaje para 

një gjyqi që në këmbim të faljes të kërkon të mohosh idetë tua? Argumento 

qëndrimin. 

- A ishte Galileo një hero? Arsyeto përgjigjen. 

Pyetje kyçe: Cili ishte qëllimi i Reformacionit Katolik. 

Fjalë kyçe: kundërreforma, Koncili i Trentos, Urdhri Jezuit, inkuizicion, 

Papa Pali III. 

1. Reforma katolike 

E alarmuar nga përhapja që po merrte protestantizmi, kisha katolike 

filloi përpjekjet për të rigjallëruar kishën dhe për ta pastruar atë nga abuzimet 

dhe korrupsioni. Kjo reformë është quajtur kundërreforma ose reformacioni 

katolik. 

Disa nga drejtimet e kësaj lëvizje ishin: 

- Krijimi i urdhrave fetarë. Më i rëndësishmi mes tyre ishte Urdhri i 

38

Jezuitëve i krijuar në vitin 1534 nga spanjolli Injac Lojola. Anëtarët e tij i 

ishin dedikuar rindërtimit të jetës së kishës, përmes zhvillimit të arsimit dhe 

përpjekjeve për të rifituar besimtarët e humbur. Ata hapën kolegje në Evropë e 

jashtë saj duke ndikuar në kthimin e kristianizmit në një forcë udhëheqëse në 

tokat e sapozbuluara në Hemisferën Perëndimore, Azi dhe ishujt e Paqësorit. 

- Koncili i Trentos. U thirr nga Papa Pali III në vitin 1545 në Trento 

të Italisë. Në këtë Koncil (Këshill) u denoncuan si herezi të gjitha parimet e 

protestantizmit. U ripohua roli i Papës si zëvendësi i Krishtit në tokë. U kërkua 

nga klerikët të hiqnin dorë nga korrupsioni dhe jeta luksoze duke u lidhur më 

shumë me besimtarët. Klerikët duhej të ishin të gjithë të arsimuar. Ata nuk 

duhej të martoheshin. Ceremonitë kishtare duhet të vazhdonin të ishin shumë 

të rëndësishme. Theksoi respektin që duhet të kishin besimtarët për kishën. 

Vetëm ajo mund të bënte shpjegimin e Biblës, e cila duhej të vazhdonte të 

ishte në latinisht. Dënoi shitjen e indulgjecave. 

- Gjyqi i Inkuizicionit romak i themeluar nga Papa Pali III në vitin 1545. 

Qëllimi i tij ishte dënimi i heretikëve. 

- U hartua lista e librave të ndaluar të cilët nuk duhet të shiteshin, 

bliheshin apo mbaheshin. Këto libra mblidheshin dhe digjeshin në qendër të 

qyteteve. Ata që mbanin libra të tillë dënoheshin si heretikë. 

2. Pasojat e reformacionit dhe kundërreformacionit 

1. Që para shek. XVI, krishtërimi ishtë ndarë në dy degë: Lindja ortodokse 

dhe Perëndimi katolik. Reformacioni i shekullit XVI do të sjellë ndarjen e 

mëtejshme të Perëndimit katolik në dy grupime, ai katolik dhe ai protestant. 

2. Të dyja reformat ndikuan në zhvillimin e arsimit në Evropë. Protestantët 

nëpërmjet thirrjes që u bënin besimtarëve për të lexuar Biblën, duke i nxitur 

ata të arsimoheshin. Katolikët me përpjekjet e tyre për hapjen e shkollave 

katolike. 

3. Në vendet protestante u mohua autoriteti i Papës, ndërsa në vendet 

katolike u kufizua kontrolli i kishës në çështjet politike. 

4. Të dyja reformat e bënë më demokratike jetën e njeriut duke bërë që 

çdo njeri të bëjë zgjedhjet e veta në jetë i pakushtëzuar nga besimi. 

5. Persekutimi fetar ishte një efekt i padëshirueshëm i Reformimit. Luftëra 

të shumta fetare dhe civile do të shpërthejnë në Evropën Qëndrore, Veriore 

dhe Perëndimore duke shkaktuar një numër të madh viktimash. Katolikët 

përndiqnin protestantët dhe protestantët përndiqnin katolikët. 

Fjalor: 

Heretikë- Konsideroheshin të gjithë ata që mendonin ndryshe nga 

mësimet e kishës katolike Inkuizicion- Inkuizicioni është një grup i 

institucioneve në sistemin gjyqësor të Kishës Katolike Romake qëllimi i të 

39

cilit ishte të luftonte herezinë. Filloi gjatë shekullit XII në Francë. 

Pas leximit: 

- Listoni vendimet e Koncilit të Trentos. 

- A ka pika të përbashkëta në vendimet e Koncilit të Trentos me idetë e 

protestantëve? 

- Argumentoni mendimin. 

- Një nga drejtimet e veprimtarisë së urdhrave fetare ishte hapja e 

kolegjeve që merreshim me edukimin e nxënësve jo vetëm me mësime fetare 

por edhe me kulturë të përgjithshme. A mendoni së ishte i domosdoshëm 

arsimimi i klerikëve? Argumentoni mendimin. 

- Bëj një kërkim në lidhjë me marrëdhëniet mes tre kishave, në ditët 

tona. A vazhdojnë akoma konfliktet mes tyre. Diskuto kërkimin me shokun e 

bankës. 

40 

Fig.3 Evropa pas reformave fetare 

Kisha protestante Kisha katolike Kisha ortodokse 

Detyrë 

Për orën pasardhëse: Veprimtari praktike “Gjendja fetare e popullsisë 

shqiptare gjatë shek. XVI-XVII” të mblidhen informacione, foto dhe materiale 

për: Besimet fetare në vendin tonë, përhapja e këtyre besimeve para dhe pas 

vendosjes së pushtimit osman, marrëdhëniet mes popullsive të besimeve të 

ndryshme fetare. Burime: Interneti. 

Adresa të sugjeruara: 

http://historia.shqipedia.org/wiki/Krishterimi_n%C3%AB_ 

Shqip%C3%ABriria.com/perandoria/kreu3.php, https://sq.wikipedia.org/ 

wiki/Feja_n%C3%AB_trevat_shqiptarë.

13 


Gjendja fetare e 

shoqërisë shqiptare 

gjatë shekujve XVI-XVII 

Koha mësimore: 1 orë 


- Tregon ndryshimin e strukturës fetare të popullsisë shqiptare pas 

vendosjes së sundimit osman. 

- Identifikon monumente fetare si pjesë të trashëgimisë sonë kulturore. 

- Vlerëson tolerancën fetare të shoqërisë shqiptare. 

Burime: 

Materiale nga interneti, fletore pune, skeme e përgatitur nga mësuesi, 

foto të monumenteve fetare. 

Burim 

“Këta njerëz, që jetojnë midis të krishterëve dhe muhamedanëve dhe që 

nuk ua kanë marrë dorën mosmarrëveshjeve fetare, deklarojnë se nuk janë 

aspak në gjendje të gjykojnë se cili besim është më i miri. Por, për hir të së 

vërtetës, ata i ndjekin me maturi të dy besimet. Shkojnë në xhami të premteve 

dhe në kishë të dielave, duke nxjerrë si pretekst se në ditën e gjykimit do të 

kenë mbrojtjen e profetit të vërtetë; mirëpo, se kush na qenka ky profet, nuk 

janë në gjendje ta përcaktojnë”. 

Pjesë nga shkrimi i një vëzhgueseje të huaj në Stamboll, 1717 në lidhje 

me shqiptarët. 

Shkëputur “Historia Popullit Shqiptarë”. “Ndryshimet në strukturën 

fetare të popullit shqiptar, përhapja e fese islame (shek.XV-XIX)”. 

Zhvillimi i punës 

Hapi I 


41

Hapi II 

Lexohet burimi i dhënë në tekst dhe më pas sistemohet materiali i 

grumbulluar nga detyra e dhënë nga mësuesi në orën paraardhëse. 

Hapi III 

Bazuar në materialet e grumbulluara për besimin fetar të popullsisë 

shqiptare gjatë shekujve XVI-XVII, 

Grupet mund të punojnë sipas këtyre drejtimeve: 

Grupi I 

- Ndryshimi i strukturës së popullsisë shqiptare pas vendosjes së pushtimit 

osman. Rrugët që u ndoqën nga Perandoria Osmane për të përhapur besimin 

islam. 

Grupi II 

- Kisha Katolike dhe Kisha Ortodokse para pushtimit osman dhe gjatë 

pushtimit. 

Grupi III 

- Marrëdheniet mes popullsisë së tre besimeve fetare në territoret 

shqiptare në periudhën e shekujve XVI-XVII dhe sot. 

Grupi IV 

- Montazh me foto të monumenteve fetare që i përkasin shekujve.XVI- 

XVII si pjesë të trashëgimise sonë kulturore. 

Hapi V 



Mund të vizitohet një monument fetar që gjendet në zonën tuaj 

dhe të diskutohet rreth tij. (Koha kur është ndërtuar, cilit besim i përket, 

karakteristikat e tij). 

42

14 

Perandoria osmane 

dhe Europa 

Perandoria Osmane në 1683 

Principata Osmane 1300 

Blerjet, 1300-1359 

Blerjet, 1359-1451 

Blerjet, 1451-1481 (Mehmed II) 

Blerjet, 1512-1520 (Selim I) 

Blerjet, 1520-1566 (Sulejmani i Madhërishëm) 

Blerjet, 1566-1683 

Fig. 1 Hartë e Perandorisë Osmane e vitit 1683 http://www.euroatlas.com 

Para leximit: 

Shiko me vëmendje hartën. Mbështetur edhe mbi informacionin e marrë 

në klasën e gjashtë, diskutoni mbi Perandorinë Osmane? 

- Identifiko vendet e Ballkanit që osmanët kishin pushtuar. 

- Kur kur erdhën turqit në Shqipëri? 

- Pyesni kur e pushtuan turqit qytetin tuaj? 

Pyetje kyçe: Pse Perandoria Osmane pas pushtimeve në Evropë u 

shndërrua në Perandorinë më të madhe të kohës? 

Fjalë kyçe: Perandori, zgjerime territoriale, trashëgimi. 

43

1. Përpjekjet për zgjerimin e Perandorisë. 

Nga vitet 1345-1402-Perandoria osmane duke përdorur mekanizma të 

ndryshëm politikë si: marrëveshjet, martesat për hir të aleancave, kolonizimi 

i territoreve me turq të ardhur nga Azia e Vogël, marrja me forcë e tokave dhe 

shpërndarja e luftëtarëve të tyre, zgjeron hapësirat e saj duke hyrë në brendësi 

të Evropës. Në vitin 1390 ajo arriti të shndërrohej në Perandori. Në kohën kur 

Perandoria drejtohej nga sulltan Mehmeti i Parë (1413-1421), shteti Osman 

fillon të rimëkëmbet, rindërtohet dhe rifillon zgjerimet territoriale në Ballkan 

dhe Azinë e Vogël. Përpjekjet për zgjerimin e Perandorisë u bënë edhe në 

pellgun e Mesdheut. Pushton Qipron që ishte nën kontrollin e Venedikut dhe 

për gati tre vjet përballet me Lidhjen e Shenjtë, një aleancë e Venedikut, Papës 

dhe Spanjës. Lufta përfundoi me disfatën e ushtrisë osmane. 

Në shekullin e XVI, Perandoria i rikthehet synimeve për hapësira 

territoriale. Kulmi i pushtetit ottoman arriti me zgjerimet territorale në Evropë 

gjatë sundimit të sulltan Sulejmanit (1520-1566). Falë aftësisë së Sulejmanit 

të Parë për të kombinuar veprimet ushtarake me veprimtarinë diplomatike, 

Perandoria osmane u shtri në tre kontinente: Azi, Afrikë dhe Europë. Ndaj 

dhe evropianët e quajtën sulltan Sulejmanin të “Madhërishëm”, ndërsa 

në Turqi u quajt Sulltan Ligjëvënësi. Rifillimi i luftës me Austrinë nuk po 

i sillte asnjë rezultat, ndaj 

Perandoria osmane ndërpreu 

ekspansionin në Evropë, duke 

rishikuar marrëdhëniet me 

Austrinë. Tashmë, luftërat e 

kishin varfëruar ekonomikisht 

dhe shteruar “energjitë” 

Perandorisë. 

44 

Fig. 2 Sulltan Sulejmani Fig.3 Piri Reis 

ishte gjeograf dhe përpilues hartash 

2. Qytetërimi Osman 

Grumbullimi i pasurive 

të medha nga luftërat, kërkesat 

e monarkut për të hyjnizuar pushtetin e tyre nëpërmjet pasqyrimit të së 

bukurës, ndihmuan në zhvillimin e artit dhe kulturës. Shkenca otomane mori 

zhvillim gjatë sulltanatit të Mehmetit II. Në shekullin e XVI disa dijetarë 

dhanë kontribute origjinale në shkencë, kjo periudhë njihet si periudha më e 

gjallë e historisë turke. Mehmeti II inkurajoi dijetarët e kohës për të prodhuar 

vepra në fushat e tyre. U përkthye në gjuhën arabe nga studiues grekë, libri 

“Gjeografia e Ptolemeut”. Në 1445 sulltani mori në pallatin e tij humanistë 

italianë të jepnin mësime mbi historinë romake dhe evropiane. Mirim Çelebi 

ishte astronomi dhe matematikani i njohur i kësaj periudhe, që dha kontribut në 

fushën e shkencave natyrore. Piri Reis ishte një nga emrat më të rëndësishëm 

në historinë detare të botës. Në vitin 1521 ai botoi “Libri i Detit”. Dijetarët

hebrenj, të cilët kishin emigruar në vendet osmane, sollën përparimet evropiane 

në astronomi dhe mjekësi. Arritje kishte edhe në fushën e arkitekturës dhe 

kaligrafisë. Arkitektura osmane u ndikua nga arti pers, bizant dhe grek. Kjo lloj 

arkitekture u pasqyrua në ndërtimin e godinave fetare, hamameve, bezistenit 

e ndërtesave publike. Krahas arkitekturës u zhvillua dhe piktura. Miniaturat 

osmane u përdorën për të ilustruar dorëshkrimet, ambjentet e xhamive. Në 

kohën e sulltan Sulejmanit u zhvilluan punimet e artizanatit si; qilima, sixhade, 

qeramika, punimet në porcelan, punimet e arit, fildishit e metaleve të çmuara 

të zbukuruara me elementë të pikturës. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XIX, u 

zhvillua letërsia osmane e ndikuar nga letërsia franceze. Lindi poezia osmane 

ose divani. Arritje u shënuan edhe në fushën e kaligrafisë. 

Fjalor: 

Sulltan- vjen nga arabishtja që 

do të thotë sundimtar i plotëfuqishëm, 

konsiderohej sundimtar absolute me 

të drejta hyjnore. 

Divan- Përmbledhje poezish me 

një radhitje të veçantë nis me një lutje 

drejtuar Allahut dhe mbaron si ode 

drejtuar sulltanit ose sundimatareve 

vendore. 

Fig.4 Pjatë e punuar në fajancë Fig.5 

Nënshkrim kaligrafik 

Kaligrafi- stil mjeshtëror të shkruari me gërma dore. Arti i të formuarit 

bukur të shkronjave të dorës. 

Pas leximit: 

Diskuto dyshe 

- Vlerëso ndikimin që patën pushtimet në Perandorinë osmane dhe 

Evropë? 

- Parashtro arsyhet pse Perandoria osmane nuk mund të vazhdonte 

ekspansionin? 

- Ndërto një tabelë me arritjet në art, kulturë, mjekësi, letërsi, shkencë, 

arkitekturë dhe në jetën e përditshme në Perandorinë osmane. 

Arritjet në: Veçoritë 

• Pikturë • 

• Letërsi • 

• Arkitekturë • 

• Shkencë • 

• Jetën e përditshme • 

• • 

Mendim kritik 

Kush ndikoi 

në zhvillimin e 

qytetërimit osman? 

45

15 

Burimi 1 


Kultura materiale dhe 

shpirtërore në Shqipëri 

Fig.1 Kulla e Sahatit ndërtim 

shek. XVII në qytetin e Beratit 

Mbi veprat e çuditshme dhe të 

papara ndërtimi 

Brenda në Pazar gjendet një vepër e 

çuditshme, e paparë- kjo është kulla e sahatit, 

e lartë me krye e drejtuar nga qielli, e pajisur 

me një kambanë të madhe të ardhur nga 

Ardeli. Ka një kambanë brenda së cilës mund 

të hyjnë 10 veta. Në kohën e drekës bie 10 

herë. Zëri i saj dëgjohet prej një largësi e deri 

në një ditë rrugë. Kjo nuk mund të përshkruhet 

aq dhe sa që mund të kallëzohet, por është 

e domosdoshme të shikohet në vend, sepse 

është një sahat me të vertetë i çuditshëm. 

Evlija Çelebi “Sejahatmanes” Vëll VII 

Veprimtari: 

- Vlerëso ndikim që pati arkitektura osmane në arkitekturën shqiptare? 

- Përpiquni të ndani faktin nga trilli në veprën e E. Çelebisë. 

- Përcakto rolin e veprës së Çelebiut në përshkrimin e qyteteve të 

Shqipërisë? 

- Përpiquni të bëni ndryshime në disa të dhëna në përshkrimin e tij 

ngazëllues. 

Burimi 2 

Ushqimi dhe pijet në Shqipëri (rreth vitit 1810) 

Ushqimi kryesor i këtyre njerëzve janë buka e grunjtë ose bukë e elbit, 

ose gatesa më me misër të pjekur ose të zier, djathi i bërë me qumësht dhie, 

pilafi me gjalp, peshku, vezët, peshku i tharë, ullinjtë dhe perimet. Gjatë 

festive të vegjlit delet theren po ashtu dhe pulat që gjenden me shumicë kudo, 

46

por sasia e mishit është shumë e vogël se pjesa tjetër e dietës. Ata pinë verë 

si muamedanët ashtu dhe të krishterët dhe një pije alkolike të fortë të nxjerrë 

nga rrushi e elbi, të quajtur raki, që ngjason me uiskin. Pjesën më të madhe të 

qumështit e përdorin për të bërë djathë. Uji i ftohtë është pija që përdorin më 

shumë. Kafenë e gjen në shumë shtëpi edhe ndonjëherë verën e klasit të lartë 

të sjellë nga Italia, ose likeret e prodhuara në Korfuz. 

Broughton f.130-131 

Veprimtari 

- Krahaso ushqimin gjatë shekullit XIX 

me atë sot. Ç’dallim vini re? 

- Veço disa prej gjellëve që vijnë nga 

kjo periudhë dhe që gatuhen ende në qytetin 

tuaj? 

-Veço atë që keni ngrënë kohët e 

fundit? 

Fig 2 Duke konsumuar ushqim 

Burime 3 

Gratë e Beratit janë të gjitha të mbuluara. Ato përdorin një veshje të prerë 

pas trupit të përbëra nga cohë blu e errët ose peliçe që janë të hijshme dhe 

myselina e hollë e tyre që mbulon fytyrën, rregullohet aq mirë nga pjesa e re 

dhe e bukur e popullsisë femërore, sa tiparet e tyre mund të dallohen lehtë. 

Shënime udhëtimi nga Edward Lear, 1851 

Fig.3 Veshje nga Shqipëria e Jugut 

Fig.4 Veshje e gruas në Turqi 

Veprimtari 

- Mendoni se veshja ka patur rol shoqëror në Perandorinë Osmane? 

- Diskuto mbi veshjet e grave shqiptare dhe ato në Perandorinë 

Osmane. 

- A ruhen ende sot elemente të veshjes mesjetare? 

- Ju pëlqejnë veshjet tradicionale shqiptare? Do të kishit dëshirë të kishit 

në shtëpi një veshje të zonës suaj? 

47

Burime 4 

Mbi shkollat skjaruese, analizuese të kuptimeve të Kuranit. 

Ka shkolla ku fëmijët mësojnë abetaren fetare në gjuhën arabe. Medresetë 

janë më të përparuarat, nuk ka të tjera ku mund të mësohet leximi i pjesshëm i 

kuraneve dhe ku përgatiten hafëza. Në çdo xhami gjenden pedagogë vullnetarë 

(myderiz), ku lexohen e prehen shumë gjëra nga të gjitha dijet. Gjen shumë 

nxënës (dija është në zemrën e rinisë). 

Evlija Çelebi “Sejahatmanes” Vëll. VIII. 

Fig. 5 Duke u zhvilluar një orë mësimi Fig. 6 Fëmijë të familjes sulltanore 

Veprimtari: 

- A merrnin shkollim vajzat në mesjetë? 

- Vlerëso përparësitë dhe vështirësitë e fëmijëve për t’u arsimuar në atë 

kohë. 

- Identifiko shkollat në Shqipëri gjatë mesjetës dhe kush vinte në to? 

- Veço dy lëndë që zhvilloheshin në këto shkolla dhe cila lëndë mendoni 

se kishte rëndësi? 

- Rendit disa nga lëndët që sot kanë më shumë përparësi në shkollë. 

Argumento. 

- Diskutoni mbi arsimin sot? 

Detyrë për orën pasaardhëse: 

Kërkoni nga interneti informacione dhe foto mbi arkitekturën, pikturën, 

kulinarinë, veshjet, zakonet e traditat shqiptare. Sillini në klasë për zhvillimin 

e veprimtarisë “Ndikimi i kulturës osmane në kulturën shqiptare”. 

48

16 


Ndikimi osmane në 

kulturën shqiptare 


• Identifikon ndikimin e kulturës osmane në kulturën shqiptare. 

• Liston veçoritë e kulturës materiale dhe shpirtërore shqiptare. 

• Pasqyron ndërthurjen e elementit vendas me atë osman në arkitekturën 

shqiptare. 

• Vlerëson raportet ndërmjet dy kulturave dhe bashkjetesën kulturore. 

Burime 

Fjalor enciklopedik, Historia e popullit shqiptar, internet 

Për 500 vjet shqiptarët u munduan të ruanin identitetin e tyre, gjuhën, 

zakonet, traditat . Bashkëjetesa e gjatë midis dy vendeve, la gjurmë në kulturën 

materiale dhe shpirtërore. Në mjaft qytete shqiptare u ndërtuan banesa, tregje, 

çesma, shkolla sipas modelit osman. Në fushën e kulinarisë ende sot shqiptarët 

bakllavanë turke e kanë embëlsirën që konsumojnë në festa e ditë të veçanta. 

Intelektualët shqiptare zhvilluan gjatë periudhës osmane aftësitë krijuese. 

Nezim Berati është shkrimtari i pari që shkruajti divanin shqip me alfabet 

turko-arabë. 

Hapi I 

Ndahet klasa ne grupe dhe çdo grup zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II 

Sistemohet materiali i grumbulluar nga detyra e dhënë nga mesuesi në 


Hapi III 

Bazuar në materialet e grumbulluara për jetën artin, arkitekturën, traditat, 

zakonet, gatimet, veshje, artizanat, identifiko: 

- Elementët e arkitekturës në ndërtimet mbrojtëse, veprat publike, tipet 

e ndërtesave të kultit dhe banesave popullore. 

- Jep disa fjalë turke që ende vazhdojnë sot të përdoren . 

- Sillni disa vjersha të nxjerra nga letërsia e bejtexhinjve dhe recitojini 

në klasë. 

49

- Jep disa qytete në Shqipëri ku ende ndihet ndikimi osman. 

- Jep disa emra gjellësh që janë pjesë e guzhinës në familjen tënde . 

- Analizo secilën kulturë dhe bashkëjetesën midis tyre. Në çfarë 

perfundimi arrini? 

Hapi IV 

Ndertohet nje tabele në të cilën të jepen fushat ku kultura osmane ka 

ndikuar në kulturën shqiptare dhe të behet plotesimi i saj. 

Ndikimi i kulturës 

osmane në 

arkitekturë 

veshje, 

pikturë 

kulinari 

Zakone, tradita 

Shkrim 

Tiparet 

Veprimtari të sugjeruara: krijohet një album me foto nga kultura materiale 

dhe shpitërore shqiptare . 

Hapi V 


50

17 

Shoqëria, arti 

dhe kultura në 

shek. XVI-XVII 

Fig. 1 Pikturë ku pasqyrohet shoqëria evropiane. Salloni është hapur, i 

rrethuar me shtylla me harqe. Muzikantë që argëtojnë, njerëz që luajnë 

bilardo, zonja me qen. 

http/www. sphillipkay.files.wordpress.com 

Para leximit: 

Shiko me vëmendje pikturën: Çfarë tregon ajo? 

- Përcakto shtresat sociale që i përkasin njerëzit në foto? 

- Veço disa elementë të Rilindjes që shihni në këtë foto? 

- Rendit disa ndërtime arkitekturore të këtij stili sot në Shqipëri? 

Pyetje kyçe: Si ndikoi Rilindja në shoqërinë europiane të shek. XVI- 

XVII? 

Fjalë kyçe: Fisnikëri feudale, borgjezi tregëtare, popullsi qytetare, 

shkencë, art, kulturë. 

1. Shoqëria Evropiane në shek. XVI-XVIII 

Idetë e Rilindjes dhe përparimet shkencore u pasqyruan edhe në shoqërinë 

evropiane. Shoqëria e re sociale, u mbështet mbi cilësi dhe vlera të reja si: 

51

espektimi i të drejtave dhe lirive të individit, drejtësinë, tolerancën, barazinë, 

dëshirën për punë dhe për një jetë me të mirë. Struktura e shoqërisë evropiane 

dhe mënyra e jetesës pësoi ndryshime. Në Evropë dominonte shoqëria rurale 

në të cilën pjesën më të madhe e zinte fshatarësia, ndërkaq po rritej aristokracia 

fisnike dhe popullsia qytetare. Tashmë kishte lindur një shtresë e re, borgjezia 

tregëtare, bankierët, sipërmarrësit e ndërmarrjeve, ndërsa në borgjezinë e 

vogël, bënin pjesë mjeshtrit, artizanët, pronarët e dyqaneve dhe të shërbimeve. 

Edhe pozita dhe roli i gruas në shoqërinë Evropiane kishte ndryshuar. Gratë 

filluan të tregonin interes për letërsinë, muzikën, apo t’i binin pianos. 

2.Arritjet në art dhe kulturë 

Gjatë shek. XI-XIV arti, kultura, arsimi e besimi ishin në ndikimin 

e kishës, ndërsa gjatë shek. XVI dhe XVII ishte rritur besimi në studimet 

shkencore dhe vlerësimin e natyrës. Arti i shek. XVII e vinte theksin te 

përsosmëria, rregulli, eleganca, formaliteti. Teknika në pikturë ndryshoi, u 

përdorën bojrat e vajit. Në këtë periudhë ndeshim portretin, portrete në grup, 

peisazhin dhe detaje nga jeta reale në qytete. Krijimtaria artistike identifikohet 

me Rembrandin, Vernerin. 

Në ndërtimet arkitekturore u fut një stil barok, që i jepte ndërtesës 

elegancë dhe madhështi. Skluptorët vërtet kopjonin modelet e statujave grekoromake, 

por futën elementë jetësorë. Statujat u përdorën për zbukurimin e 

qyteteve, ndërtesave të shtresave të pasura, godinave shtetërore. Leonardo 

da Vinçi, Mikelanxhelo, Buonaroti, Mikel Maruli, Tomeu, realizuan vepra 

madhështore arkitekturore. 

Zhvillime pati në muzikë. Opera dhe baleti ishin popullorë. Spikati në 

mënyrë të veçantë Zhan Baptist Luli. Arritjet e kësaj periudhe ruajnë vlerën e 

tyre edhe në ditët tona. 

52 

Fig 2 Rembrandi, Portret fig. 3 Ndërtim arkitekturor i bërë nga Andrea Aleksi 

3. Mendimi shkencor dhe human 

Zbulimet gjeografike rritën interesin për të njohur botën, por edhe për 

kërkimin shkencor. Dijetarët treguan interes për çështje të pranuara nga

njerëzimi prej vitesh. Ata filluan të publikonin teori të reja, mbështetur në 

arritjet e botës antike dhe të dijetarëve myslimanë, duke hedhur poshtë metodat 

e mëparshme dhe përfundimet e arritura prej tyre. Ndaj dhe shekulli i XVII 

ishte një periudhë shumë e rëndësishme për zhvillimin e shkencës. Nikolla 

Koperniku (1473-1543) rrëzoi idenë e që planeti tokë ishte i palëvizshëm. 

Galileo Galileu (1562-1642) provoi saktësinë e teorisë së re astronomike të 

Kopernikut (sistem, i cili kishte vendosur diellin në qëndër të sistemit diellor). 

Isak Njutoni (1642-1727) shënoi arritje në fushën e astronomisë me ligjin e 

gravitetit. Nëpërmjet studimeve të mjekëve Migel Serveti (1511-1553) dhe 

Uilliam Harvel (1578-1665) u arrit të njihej anatomia e njeriut. Arritje kemi 

edhe në fusha të tjera, mbështetur mbi eksperimentin. Zbulimet shkencore 

të shek. XVI–XVII shërbyhen si bazë e revolucioneve industriale. Këto 

përparime u bënë shtysë për zhvillimet në shkencat humane. Shkrimtarët si 

Migel Servantesi (1547-1661), Uilliam Shekspiri (1564-1616), Lope de Vega 

(1562-1635), Erasmi i Roterdamit, Martin Luteri, Marin Barleti, Pal Engjëlli, 

me veprat e tyre përçuan vlerat humaniste të Rilindjes dhe i dhanë një zhvillim 

të ri mendimit human. Servantesi shënoi lindjen e romanit modern, Migel de 

Montenje krijoi një formë të re të letërsisë, esenë. Në Francë lindën tragjedianët 

me të mëdhenj të shek. XVII. Molieri shënjestroi disa vese të shoqërisë së 

kohës si: degjenerimi, hipokrizia, babëzia, kopracia. 

Sistemi heliocentrik është rizbuluar nga Nikolla Koperniku në vitin 

1543. Ky hyn në zbulimet më të mëdha, rrëzoi idenë që planeti tokë ishte i 

palëvizshëm, që dielli sillet rreth tokës, ide që kisha e kishte mbajtur për më 

shumë se 1400 vjet. 

Fig. 6 Nikolla Kopernik 

Fjalor 

Astronomi- shkencë që merret me studimin e trupave qiellore në hapësirën 

kozmike. 

53

Ese- një shkrim i shkurtër për të shprehur mendimet dhe opinionet. 

Pas leximit: 

Pikë kontrolli 

Pas leximit të materialeve të dhëna, ndërto diagramën ku të vendosni 

arritjet në Evropë gjatë shek. XVI-XVII. 

Art 

Rilindja 

2. Skico diagramën e shoqërisë evropiane. 

Fisnikëria 

Shoqëria 

Europiane 

3. Ndërtoni një tabelë ku të vendosni emrat e shkencëtarëve, artistëve, 

shkrimtarëve, dramaturgëve duke i renditur sipas viteve kur zhvilluan 

aktivitetin, fushat që u bënë të njohur dhe nga vinin. 

Gjyko 

Vlerëso se si do të ishte jeta juaj nëse nuk do të ndodhte ky revolucion 

mendor? 

Sot a kemi inovacione që kontribojnë në cilësinë e jetës tuaj. Jeni 

shembuj. 

54

18 


Zhvillimet në Europë 

gjatë shek. XVI- XVII 

Burimi 1 

Isak Njutoni (1642–1727) hodhi bazat e mekanikës 

klasike, optikës dhe matematikës. Zbuloi ligjin e 

gravitetit (ligji i rëndesës së sendeve) shënoi kulmin e 

arritjeve shkencore në fushën e astronomisë. Bibla ishte 

pasioni më i madh i Njutonit. Shkroi më shumë për fenë 

se sa për shkencën dhe matematikën. Njutoni llogariti 

datën e kryqëzimit të Jezus Krishtit. Ka pasur interes 

ndaj alkimisë (në kthimin e metalit bazë në ar). Studimet 

i ka mbajtur të fshehta kur ishte gjallë, sepse bërja e 

arit dhe argjendit ishte krim sipas ligjit të vitit 1404. 

Isak Njutoni 

Legjendë Molla e Njutonit 

I riu Isak, ishte ulur në kopshtin e familjes në Woolsthorpe, kur një mollë 

ra mbi kokën e tij! Shkencëtari menjëherë kuptoi fuqinë e gravitetit, e cila e 

çoi atë dalë-ngadalë por në mënyrë të qëndrueshme, për të formuluar teorinë 

e forcës universale të rëndesës (një version është dhe që molla i ra në kokë). 

Historia u popullarizua nga Volteri, gjithsesi shaka apo legjendë urbane, nuk 

ka rëndësi! Molla ra mbi kokën e Isakut dhe ndryshoi botën … Shkolla “King” 

në Grantham që Njutoni ndoqi mesimet, e mban pemën në oborrin e saj. 

Veprimtari: 

- Vlerësoni rolin e shkencës gjatë shek XVII? 

- Përcakto rolin që pati molla në një zbulim kaq të madh shkencor? 

- A keni një iPhone-t, iPod apo një adresë facebooku? Diskutoni rreth 

këtyre arritjeve? 

- A mund ta quajmë Steve Jobs themeluesin e kompanisë Apple një 

Njuton apo Galile të ditëve të sotme? 

- Sillni emrat e disa shpikësve sot? Diskuto me shokun mbi arritjet e 

shkencës sot. 

55

Burimi 2 

Rembrandi lindi në Holandë më 15 korrik 1606. 

Në vitin 1631 Rembrandi u zhvendos në qytetin e 

Amsterdamit, ku filloi të pikturoj portrete të njerëzve 

në mënyrë profesionale, sepse ende kamerat nuk 

kishin dalë. U quajt piktori i portretit. Ka bërë 40 

autoportrete dhe portrete familjare. Ai pikturoi 

edhe skena biblike dhe peizazhin. Është piktori 

i dritë hijes, për të krijuar humor. Sot Rembrandi 

konsiderohet një nga artistët më të mëdhenj në 

histori. Numri i pikturave të tij shkon mbi 600. 

Fig. 2 Autoportret i 

“Piktorit i ra në sy një lypës që sillej rrotull në 

Rembrandit 1659 http// 

lagjen hebre, duke nxjerrë në pah zhelet e tij, e duke 

www.ilibrarian.net/art/ 

mbledhur pare të vogla derë më derë, që e bënte me 

një zell. Rembranti zuri ta skiconte lypësin... Një i 

panjohuri mori vizatimin e, duke e mbajtur në dorë shtoi: Ky është një vizatim 

i mbrekullueshëm! Rrallë kam parë diçka të tillë. A mund ta di emrin tuaj?” 

Gledis Shmit “Rembrandti” f.606 

Veprimtari: 

-Vlerëso kontributin e Rembrandit që e rendit ndër piktorët më të 

mëdhenj në histori? 

-Veço një element që futi për herë të parë piktori? 

- Shqyrto një vepër arti të Rembrandit në aspektin e ngjyrës, formës dhe 

cilësisë. 

- Identifiko piktorë shqiptar me famë botërore? Diskuto me shokun rreth tyre. 

- A do të kishit dëshirë të bëheshit të famshëm? Si mund të bëhesh i tillë? 

56 

Burimi 3 

Uillim Shekspir(1564-1616) u lind në qytetin anglez të Stratford-upon- 

Avon. Në shkollë ai mori njohuri lidhje me 

poezinë, historinë dhe njohuri në gjuhët 

greqisht dhe latinisht. Ka shkruar mjaft vepra 

si: “Hamleti”, “Makbethi”, “Mbreti i Lir”, 

në të cilën zbërtheu shthyrjen e shoqërisë 

mesjetare dhe vlerat e reja të humanizmit. 

Shekspiri u bë i famshëm edhe për poezitë e 

tij. Poemat e tij më të famshme ishin “Venus” 

dhe “Adonis”. Ai gjithashtu shkroi poezi të 

quajtura sonete. Shekspiri është konsideruar 

Fig. 4 Uillim Shekspir nga shumë njerëz si shkrimtari më i madh i

gjuhës angleze. Nëpërmjet veprat e tij, ai është përzgjedhur për futjen e rreth 

3.000 fjalëve në gjuhën angleze. 

Fakte interesante rreth Uilliam Shekspirit 

-Aktori kryesor dhe ylli i shumë dramave të Shekspirit ishte Richard 

Burbage. 

-Ai shkroi 37 drama në jetën e tij. Disa studiues mendojnë se ai ka shkruar 

rreth 57, por 20 nga veprat e tij mendohet të kenë humbur. 

-Dy nga veprat e tij janë për Mbretëreshën Elizabeta I dhe Mbretin James I. 

Veprimtari: 

- Identifiko tiparet e shoqërisë angleze të shek. XVII. 

-Vlerëso kontributin e Shekspirit në pasqyrimin e shoqërisë mesjetare. 

-Veço një dialog që ju pëlqen më shumë nga veprat e Shekspirit dhe 

silleni në klasë? 

-Parashtro mendimet e tua dhe diskuto me grupin mbi shoqërinë shqiptare sot? 

Burimi 4 

Zhan de la Fonten (1621- 1695) ka lindur në Francë. Quhet poeti kombëtar 

i Francës, njeri ndër krijuesit më prodhimtarë në botë, që shkroi pothuaj në të 

gjitha gjinitë, por shkëlqeu veçanërisht me fabulat e mrekullueshme, të cilat e 

vunë në radhët e fabulistëve më të mëdhenj të botës. 

Veprimtari: 

-A do t’i lexoni përsëri fabulat e La Fontenit? Në rast se po, pse? 

-Vlerëso aktualitetin e mesazhit që përcjell fabula. 

-Bëni një ese në klasë me rreth 15-20 rreshta rreth mesazhit të fabulës. 

Gjykoni mbi burimet e mësipërme. 

- Rendit të përbashkëtat mes shkrimtarëve dhe shkencëtarve të Rilindjes 

së shek. XVII? 

- Mos vallë ishte rastësi që Rilindja dhe Humanizmi lindën në Europë? 

Sillni argumentet dhe kundër argumentet tuaja. 

- Jep vendet ku u realizuan te rejat shkencore. 

Burimet: interneti në webin: http//www.ilibrarian.net/art/ http:// 

wwwfotolibra.com/gallery/1020; https //www.botimeshqip.com 


Kërkoni nga interneti informacione dhe foto mbi artin ikonografik 

të Onufrit, Shpatarakut, Selenicës, kulturën dhe arsimin në Shqipëri gjatë 

mesjetës. Sillini në klasë për zhvillimin e veprimtarisë: Aspekte të artit, 

kulturës dhe arsimit në Shqipëri gjatë shekujve XVI-XVII. 

57

58 

19-20 

Projekt 

Aspekte të artit, kulturës 

dhe arsimit në Shqipëri gjatë 

shekujve XVI-XVII 



• Zhvillon aftësitë dhe shprehitë e kërkimit historik. 

• Zhvillon aftësitë e të punuarit në grup. 

• Zhvillon aftësinë e punës me dokumenta historike. 

Burimet: Materiale nga interneti, Historia e Popullit Shqiptar, 2007, 

Fjalori Encikolpedik Shqiptar, 2008. 

Ora e parë 

Hapi I 

Nxënësit njihen me informacionin historik dhe ndahet klasa në grupe. 

Çdo grup zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II 



Hapi III 

Për realizimin e projektit mësuesi prezanton për secilin grup temat. 

Gr.1 Tiparet e pikturës mesjetare shqiptare. Arti ikonografik i Onufrit 

Kostandin Shpatakut, David Selenicës etj. 

Gr.2 Tiparet e arkitekturës në Shqipëri dhe kështjellave mesjetare. 

Gr. 3 Arsimi dhe letërsia gjatë Rilindjes. 

Hapi IV 

Cakto detyrat e pjesëtarëve të grupit. 

Hapi V 

Harto grafikun e punës deri në takimin tjetër.

Projekt 

Ora e dytë 


Përshkruan veçori të arsimit, letërsisë dhe objekteve të arkitekturës dhe 

pikturës. 

Vlerëson rolin e këtyre veprave dhe objekteve në njohjen e të kaluarës 

historike. 

Hapi I 

Prezantoni punimet në klasë. 

Hapi II 

Tregoni rrugët e ndjekura për hulumtimin ose përzgjedhjen e materialit. 

Hapi III 

Jepni vështirësitë e kënaqësitë gjatë përgatitjes së veprimtarisë. 

Hapi IV - Shqyrtoni 

Nga materialet e grumbulluara nxirrni: 

1. Cilët janë dy kodikët që sot janë pasuri kombëtare dhe botërore? 

2.Cilat janë ndërtimet gjatë mesjetës dhe qytetet mesjetare? 

3. Cilat ishin të veçantat dhe të përbashkëtat e artit të Onufrit me artin 

evropian? 

4. Ndërtohet një tabelë në të cilën të jepen fushat ku të vendosen piktorët, 

kështjellat, qytete mesjetare, xhamitë, llojet e librave. 

Piktorët 

shqiptarë 

kështjellat 

Qytetet 

mesjetare 

xhamitë llojet e librave Mendimi im 

Hapi V 


Fjalor 

Ikonastase- ndarje prej druri e gdhendur dhe e zbukuruar me figura 

shenjtorësh midis dy ambjenteve; absidës dhe naosit në bazilikat kristiane. 

Kodikë- libra me përmbajtje fetare të shkruara në pergamenë. Në Shqipëri 

gjenden Kodiku i Purpurt dhe Kodiku i Artë. 


Mund të realizohet një prezantim i përbashkët në Power point bazuar në 

materialet fotografike të grumbulluara dhe të shfaqet në klasë. 

Mjete: video projektor, laptop, fletë palosje, portofol. 

59

Test vetëvlerësues 

A. Cila nga alternativat e mëposhtme është e saktë? 

1. Humanizmi lindi gjatë shekullit: 

a. XIII 

b. XIV 

c. XV 

d. XVI 

2. Rilindja 

a. Ishte një rikthim në kulturën e periudhes së Mesjetës. 

b. Ishte një rikthim në kulturën e vjeter greke dhe romake. 

c. Ishte një perpjekje për përhapjen e besimit katolik në gjithë botën. 

d. Ishte një përpjekje për të reformuar kishën katolike. 

3. Bota e Re 

a. Ishin tokat që u zbuluan në perëndim të kontinentit evropian. 

b. Ishin tokat që u zbuluan në lindje të kontinentit evropian . 

c. Ishin tokat në jug të kontinentit evropian. 

d. Ishin tokat në veri të kontinentit evropian. 

4. Reformacioni kishte si qëllim: 

a. përhapjen e besimit katolik në botë. 

b. rikthimin në kulturën e vjetër greke dhe romake. 

c. reformimin e kishës katolike. 

d. krijimin e një kishe të re. 

5. Viti që shënon fillimin e reformacionit është: 

a. 1517 

b. 1534 

c. 1536 

d. 1545 

6. Koncili i Trentos vendosi 

a. Bibla duhet të shkruhej në gjuhën e cdo vendi 

b. Ceremonitë fetare nuk ishin shume të rëndësishme 

c. Shitja e indulgjencave duhet të vazhdonte. 

d. Priftërinjtë nuk duhet të martoheshin 

60 

7. Në kohën e sulltan Sulejmanit Perandoria 

a. Arriti ekspansionin më të madh 

b. U shtri vetëm në kontinentin europian 

c. Nuk vlerësoi marrëdhëniet diplomatike 

d. Fitoi me Lidhjen e Shenjtë.

B. Cila nga alternativat e mëposhtme është e gabuar? 

1. Sipas ideve të humanizmit 

a. Njerëzit duhet të mendojnë më shumë për jetën reale 

b. Duhet të mendojnë më shumë për jetën e përtejme 

c. Duhet të jenë të arsimuar 

d. Duhet t’i perkushtohen punës për një jetë më të mirë 

2. Luteri 

a. Ishte kundër autoritetit të Papës 

b. Njerëzit duhet ta lexojnë vetë biblën 

c. Kërkonte reformim të kishës katolike 

d. Besimtarët mund të komunikojnë me Zotin nëpërmjet priftërinjve 

3. Ne Koncilin e Trentos u kërkua 

a. Klerikët të hiqnin dorë nga korrupsioni 

b. Priftërinjtë nuk duhet të martoheshin 

c. Vetëm kisha mund të bënte shpjegimin e Biblës 

d. Ceremonitë fetare nuk ishin të domosdoshme 

4. Reformacioni dhe kundërreformacioni 

a. Sollën zhvillimin e arsimit në Evrope 

b. E bënë më demokratike jetën e njeriut duke bërë që cdo njeri të bëjë 

zgjedhjet e veta në jetë i pakushtezuar nga besimi. 

c. Sollën një periudhë paqeje në botë 

d. Sollën ndarjen e kishës katolike në dy grupime të mëdha: Protestantë e 

Katolikë. 

5. Zbulimet gjeografike sollën rrjedhoja pozitive për shoqërinë: 

a. Evropianët dhe amerikanët, u njohën me bimë dhe kafshë që ata kurrë 

nuk i kishin parë më parë. 

b. Ndihmuan njerëzit të kuptojnë më mirë planetin në të cilin jetonin 

c. Rënuan qytetërimet e vjetra amerikane 

d. Cuan në zhvillimin e mëtejshëm të shkencës së gjeografisë 

6. Në kohën e Mehmetit II 

a. U zhvillua shkenca e dhe historia. 

b. U përkthye në gjuhën arabe libri “Gjeografia e Ptolemeut”. 

c. Në pallatin e sulltanit, të mësohej historia romake dhe europiane. 

d. U ndërtua xhamia e Mehmet Pashe Qypërliut, kryeveziri me origjinë 

shqiptare 

7. Gjatë shekullit të XVI-XVII 

a. Zbulimet shkencore shërbyen si bazë e revolucioneve industrial. 

b. Firence ishte vendlindja e Marin Barletit. 

c. Feja dhe shkenca ishin kundërshtar me njëri-tjetrën. 

d. Galileo Galileu zbuloi se toka është e rrumbullakët. 

61

TEMATIKA 2: 

koha e 

ndryshimeve 

thelbËsore 

Figura dhe personalitete 

Luigji XIV 

Mbretëresha Elisabeta I 

Xhon Loku 

Oliver Kromuelli 

Mbreti Xhejmsi II 

Mbreti William dhe 

Mbretëresha Mari 

Viktor Hygo 

Oto Fon Bismakut 

Sulltan Selimi III 

Honore de Balzak 

Mbretëresha Viktoria 

Abraham Linkoln 

Napolon Bonoparti 

Ali pashë Tepelena 

Koncepte dhe terma: 

Absolutizëm, iluminizëm, 

parlamentarizëm, monarki 

parlamentare, pashallëk, 

Revolucion i Lavdishëm, 

industrializim, luftë për 

pavarësi, kushtetutë, liri, 

nacionalizëm, bashkim 

kombëtar, shtet i pavarur, 

revolucion industrial, 

kolonialiazëm. 

Koha e ndryshimeve thelbësore lidhet me 

• absolutizmi në Francë dhe parlamentarizmi në Angli 

• iluminizmi – shekulli i arsyes 

• Revolucioni industrial bëri të mundur revolucionin bujqësor 

komponentë të qytetërimit perëndimor. 

• Revolucionet: anglez, amerikan, francez dhe dokumentet kushtetuese, 

ndikuan në sigurinë dhe mirëqënien e shoqërisë evropiane. 

• Nacionalizmi dhe krijimi komb-shteteve të reja. 

• Pozitë vleresuese ka qytetërimi shqiptar brenda qytetërimit botëror. 

62

1 

Ndryshimet në kulturën 

politike dhe në ekonominë 

europiane 

Franca gjatë mbretërimit të Luigjit XIV 

Para leximit: 

- Mbështetur në hartën e 

Evropës dhe njohuritë e marra 

në klasën e gjashtë, identifikoni 

mbretëritë europiane. 

- Përcakto kohën kur 

lindën monarkitë absolute? 

- Sistemoni njohuritë 

tuaja mbi monarkinë franceze, 

veço mbretin që vendosi një 

pushtet absolut? 

Fig. 1 Evropa në shekullin XVII 

Pyetje kyçe: Pse periudha 72 vjeçare e Luigjit të XIV, njihet në histori si 

më absolutiste? 

Fjalë kyçe: absolutizëm, autoritet, përqendrim pushteti. 

1. Absolutizmi në Francë 

Pas vdekjes së Luigjit të XIII, i biri ishte vetëm 5 vjeç, ndaj drejtimin e 

vendit e mori kardinali Rishelje dhe më pas kardinali Mazarini. Pas vdekjes 

së Mazarinit, në fron u ngjit Luigji i XIV, i cili menjëherë hoqi postin e 

kryeministrit dhe Përfaqësinë e Përgjithshme nuk e mblodhi asnjëherë duke 

vendosur një pushtet absolut. Absolutizëm do të thotë kur parlamenti, qeveria, 

pushteti gjyqësor, juridik, ushtarak dhe administrativ përqendrohen në duart e 

një njeriu të vetëm, të monarkut. Pushteti i tij nuk kufizohej dhe kontrollohej 

nga asnjë pushtet tjetër i qeverisjes. Mbreti e mbështeste legjitimitetin e 

pushtetit në “të drejtën hyjnore” dhe përgjigjej vetëm para Zotit. Luigji i XIV 

e justifikonte pushtetin e tij absolut me shprehjen “Shteti jam unë”. 

Franca u kthye në vendin më absolutist në Evropë. Për këtë ndikuan disa 

veçori. Së pari, në Francë sistemi feudal ishte më i zhvilluar se në shtetet e 

63

tjera. Së dyti, aristokracia fisnike ndihej shumë e fuqishme në krahinat ku 

kishte ndikim ekonomik. Së treti, lufta 100 vjeçare me Anglinë i dha pushtetit 

të mbretërve trajta absolute. Së katërti, u zvogëlua fuqia e familjeve të mëdha 

aristokrate në krahinë, duke i detyruar të nënshtroheshin ndaj monarkisë. Së 

pesti, monarku vuri nën kontroll të plotë pasurinë e vendit, ushtrinë, taksat, 

drejtësinë, kontrollonte pakicat fetare, krijoi një fisnikëri e re, një aparat 

shtetëror burokratik. 

64 

Fig.2 Lugji XIV duke vizituar Akademinë e Shkencave ( v.1671) Fig. 2 

Luigji XIV (1638-1715) 

2. Shoqëria franceze gjatë sundimit të Luigjit XIV 

Shtresat e priviligjuara në Francë ishin oborrtarët, kleri, fisnikët, të cilët 

zinin vetëm një përqind të popullsisë. Shtresa e tretë borgjezia, fshatarët 

dhe të varfërit e qytetit, përballonin gjithë barrën për mbajtjen e pushtetit, 

ndërsa Luigji XIV shpenzonte shuma të mëdha për jetën luksoze të tij dhe 

të fisnikërisë së tij. Pallati i Versajës ishte vendi ku plotësoheshin tekat dhe 

dëshirat e familjes mbretërore, të oborrtarëve dhe administratës civile e 

ushtarake. Veshjet e oborrtarëve ishin tepër të çmueshme, sjellja e tyre dhe 

ballot e oborrit, filluan të kopjoheshin nga mbretërit e Evropës. Për shkëlqimin 

që e rrethonte, Luigji XIV u quajt “ Mbreti Diell”. Këto e çuan Francën drejt 

krizës ekonomike dhe drejt revolucionit Francez. 

3. Qeverisja e Luigjit XIV 

Luigji XIV qeverisi për shtatëdhjetë e dy vjet shtetin e Francës, më shumë 

se çdo mbret tjetër francez. Gjatë mbretërisë së tij, Franca u bë dominuese dhe 

model kulture për të gjithë Evropën bashkë me Anglinë. Ekonomia franceze 

u zhvillua duke u mbështetur në prodhimin vendas kryesisht në eksportin e 

mallrave dhe më pak në import. U zhvillua industria e ndërtimit të anijeve, 

sistemi rrugor ishte më i miri i kohës. U ngrit një ushtri dhe një flotë të madhe 

në shërbim të monarkut, e cila kërkonte shpenzime të mëdha. U zhvillua arti, 

kultura, muzika, teatri dhe sporti. Akademia e Shkencave ishte nën kujdesin e 

drejtëpërdrejtë të mbretit. Parisi u bë qendra e mendimtarëve më të mëdhenj

si: Volteri, Ditëro, Rusoi, Monteskie. Ai mbajti rreth vetes figura të mëdha 

artistike dhe intelektuale të kohës së tij si Molieri, piktori Karlo Bruni, 

kompozitorin Xhon Baptiste, të cilët i përdori për propogandimin e arritjeve 

kulturore dhe imazhin e mbretërisë. Kultura franceze mori përhapje në Europë. 

Me ndërtimin e Pallatit të Versajës Luigji XIV, kërkonte t’i tregonte botës 

forcën, pasurinë dhe madhështinë e Francës. 

Fjalor 

Monarki - është një formë e qeverisjes ku pushtetit ushtrohet nga një 

person i vetëm. Monarku ushtron pushtetin e tij gjatë gjithë jetës ose deri në 

dorëheqjen e tij që quhet “abdikim”. 

Absolutizëm - është autoriteti i një personi për të mbajtur dhe për të 

ushtruar fuqinë e tij. 

Autoritet - E drejta për të ushtruar një pushtet, forca detyruese për t’iu 

bindur një organi të pushtetit. 

Fig. 3 Pallati i Versajës 

Oborri mbretëror u shpërngul në Versajë në vitin 1682. Pallati kishte 

2000 dhoma të zbukuruara me statuja e piktura 

dhe rrethohesh me parqe e shatërvane madhështore. Aty u vendosën 

ministrat, gjykata dhe institucionet më të rëndësishme kulturore. 

Pas leximit: 

Puno dhe diskuto dyshe 

Mbre 

1. Rendit karakteristikat e Francës gjatë 

Diell 

monarkisë së Luigjit të XIV? 

2. Listo tiparet për të cilat Luigji XIV u quajt 

“Mbreti i Diellit”? 

3. Mendoni se shpenzimet dhe jeta luksoze e 

oborrit mbretëror ishte një nga arsyhet që e futën Francën në krizë? 

Imagjino nëse do të ishit në postin e mbretit të një vendi: 

Cila do të ishte politika që do të ndiqnit? 

Mendim kritik: 

Pse Luigji XIV hoqi postin e kryeministrit sapo mori pushtetin dhe 

identifikoi veten me shtetin? 

65

2 

Ndryshimet në kulturën 

politike dhe në ekonominë 

evropiane 

Monarkia Kushtetuese në Angli 

66 

Fig. 1 Karta e Madhe e Lirive” Mbreti Xhon duke nënshkruar “Kartën e 

Lirive” 

Para leximit: 

Mbështetur në njohuritë e marra në klasën e gjashtë. 

- Risillni në kujtesë përmbajtjen e Kartës së Madhe të Lirive? 

- Vlerëso roli i mbretit në këtë dokument? 

Pyetje kyçe: Pse parlamentarizmi anglez u bë modeli më i mirë i 

përfaqësimit qytetar në Europë? 

Fjalë kyçe: parlamentarizëm, ndarje e pushteteve. 

1. Periudha e Elisabetës 

Mbreti Xhon nënshkroi në vitin 1215 Kartën e Madhe të Lirive, e cila 

mbronte individin nga ana ligjore dhe fiskale. Tetëdhjetë vjet më pas, këshilli 

i përbërë nga feudalët dhe qytetarët e pasur u quajt parlament. Anglia ishte 

i vetmi vend ku monarkia absolute ruante raporte të mira midis mbretit dhe 

parlamentit. Mbretëresha Elisabetë nuk doli mbi ligjin, sepse nuk kishte 

autoritet për të kaluar as edhe një ligj të vetëm pa miratimin e parlamentit. 

Parlamenti në Angli funksiononte i ndarë në dy dhoma; Dhoma e Lordëve, e cila 

përbëhej nga aristokratët dhe peshkopët dhe Dhoma e Përfaqësuesve. Mbretërit 

e dinastisë Tudor mendonin se nuk mund të qeverisnin pa parlament.

Me forcimin e parlamentit, ndarja e pushtetit të mbretit dhe parlamentit, 

u bë edhe më qartë. Parlamenti hartonte ligje, të cilët nënshkruheshin nga 

mbreti dhe më pas hynin në fuqi. Gjatë periudhës së Elisabetës I, u kaluan 

438 ligje. Parlamenti këshillohej me Mbretëreshën. Gradualisht parlamenti 

në Angli po merrte formën e parlamentit të sotëm, po kthehej në vendin e 

përfaqësimit me anë të votës, vendi i debateve politike dhe i kontrollit ndaj 

qeverisë. Gjithsesi, parlamenti ishte larg të qenit organ përfaqësues, sepse të 

drejtën e votës e kishte një aristokraci e pakët në numër, edhe parlamentarët 

nuk ndjenin përgjegjësi ndaj votuesve. Me ardhjen e dinastisë Stjuart, vendi 

u qeverisë sipas “të drejtës hyjnore të mbretit”. Lufta midis monarkisë dhe 

parlamentit vazhdoi deri në vitin 1689, kur konflikti midis mbretit Karli I dhe 

parlamentarëve e çoi Francën në luftë civile. 

Fig.2 Momente nga votimi. Fig.3 Ngazellimi i fituesit 

Foto nga William Hogarth bërë më 1755 dhe gjendet në një prej 

muzeumeve të Londrës. 

- Përshkruani fotot e mësipërme. 

- Krahasojini ato me votimet sot. 

- A gjeni të përbashkëta me votimet në ditët e sotme? 

2. Jeta e shoqërisë angleze 

Gjatë periudhës së Elisabetës I, ekonomia u zhvillua dhe Anglia cilësohej 

si fuqia më e madhe tregtare. Ndryshime ndodhën edhe në shoqërinë angleze, 

e cila përbëhej nga shtresa e fisnikërisë, paria, borgjezia tregtare, punëtorët 

dhe fshatarët. Jeta e përditshme e shoqërisë gjatë epokës Elizabetiane ishte 

shumë e vështirë për shumicën e shtresave shoqërore, por jo për shtresat e 

larta të cilat argëtoheshin në sallone, merreshin me sport, gjueti, aktivitete 

të preferuara në kohën e lirë. Kujdesi mjekësor ishte i ulët. Të varfërit 

kuroheshin me ilaçe tradicionale. Murtaja që ra në Londër në vitet 1603, 1636 

dhe 1665 shfarosi një pjesë të konsiderueshme të popullsisë duke shkatërruar 

Londrën. Edhe pse gjatë mbretërimit të Elisabetës arsimi u zhvillua, atë e 

merrnin vetëm gratë që vinin nga shtresa e fisnikërisë. Gratë e klasës së ulët 

67

nuk mund të arsimoheshin, pasi ato duhet punonin dhe të qëndronin në shtëpi 

për të mbajtur familjen. “Gratë ishin shumë të zonja, - shprehej një tregtar i 

cili dëshironte t’ia linte biznesin e tij gruas, - sepse ajo ishte më në gjendje 

për t’a drejtuar atë.” 

68 

Fig. 3 Jeta e përditshme gjatë periudhës së Elisabetës 

Pas leximit: 


Diskuto dyshe 

1. Identifikoni tipare të përbashkëta dhe të veçanta të mbretërive në Angli 

dhe Francë. 

Diskutoni ato në grupe. 

2. Argumento pse Anglia është atdheu i parlamentarizmit. 

3. Ndërto funksionimin e parlamentit gjatë monarkisë kushtetuese. 

4. Veço vlerat e parlamentarizmit anglez. 

Mendimi kritik 

Nëse gruaja nuk do të ishte e zonja në familje mendoni se shoqëria do të 

ishte e zhvilluar?

3 


Iluminizmi 

Fig. 1 Figurat e iluminizmit Evropian Fig. 2 Duke lexuar encikolpedinë 

1. Iluminizmi 

Iluminizmi ishte një lëvizje kulturore dhe idesh që lindi në Angli dhe 

Francë në shekujt XVII-XVIII, e më vonë u përhap në gjithë Evropën. 

Iluministët goditën shoqërinë dhe monarkinë feudale, dogmën fetare, e cila 

mbyste lirinë. Iluminizmi u ndikua nga zhvillimet në shkencat e natyrës dhe 

kërkimi shkencor. “Shoqata Mbretërore e Londrës” organizonte biseda me 

karakter shkencor. 

2. Idetë iluministe 

Britaniku Xhon Loku shënon fillimet e iluminizmit Evropian. Ishte 

mbështetës i të drejtave të njeriut dhe lirisë. Ai shprehej: “Aty ku sundon ligji 

ka edhe liri. Natyra i ka falur njeriut të drejtën për të jetuar, për të qenë i lirë 

dhe për të patur pronë. Të gjitha këto garantohen nga qeveria, kur ajo dështon, 

njerëzit duhet të krijojnë një qeveri të re”, 

Parisi u bë qendra e mendimtarëve të kohës. Monteskie ishte kundërshtar 

i ashpër i monarkisë absolute dhe mbrojtës i idesë së parlamentarizmit 

dhe ndarjes së pushteteve. Sipas Monteskie, kur të njëjtët njerëz ushtrojnë 

qeverisjen në tre hallkat e pushtetit, mundësia e korrupsionit dhe abuzimit 

është më e madhe. 

Volteri ishte mbrojtës i lirisë së mendimit, ideve, besimit dhe shtypit. 

Rusoi ishte përkrahës i “shoqërisë ideale” dhe të “qeverisë legjitime” 

69

që synonte “të mirën e përbashkët”. Por ai ishte edhe për drejtimin nga një 

udhëheqës i aftë. 

Burimi 1 

Volteri ishte një shkrimtar që prodhoi vepra pothuajse në çdo formë 

letrare, duke përfshirë drama, poezi, romane, ese dhe veprave historike dhe 

shkencore. Ai shkroi më shumë se 20.000 letra dhe më shumë se 2.000 libra 

dhe pamflete. Ai ishte një avokat i hapur i lirive dhe të drejtave të njeriut dhe 

ndarjes së kishës nga shteti, pavarësisht censurës së kohës. Si një polemist 

satirik, ai shpesh kritikonte intolerancën, dogmat fetare dhe institucionet 

franceze të kohës së tij. Ai mbronte idenë e “qeverisë iluministe”, e cila 

lufton paditurinë, plogështinë, mban nën kontroll klerin dhe nxit mendimin 

shkencor. 

70 

Fig. 3 Iluministët shfaqin idetë e tyre 

Fig.4 Volteri 

Thënie të Volterit 

- “Unë nuk pajtohem me atë 

që keni për të thënë, por do ta 

mbroj deri në vdekje të drejtën tuaj 

që ta thoni atë.” 

- Çohu në këmbë, thuaji 

mendimet e tua, deklaroje të 

vërtetën tënde, që të gjithë të mund 

ta ndajnë, ji i guximshëm, shpalle 

atë kudo: Jetojnë vetëm ata që guxojnë. 

- Sovran është quajtur një tiran i cili nuk njeh ligje përveç tekave të tij. 

Volteri kundër klerit dhe fisnikërisë 

“Korporatat fetare gjithmonë e më shumë se të tjerët, janë munduar t’i 

japin vetes të drejtën e ndyrë, t’i kthejnë njerëzit në skllevër, ta zgjerojnë këtë 

të drejtë jashtë kufijve të tanishëm dhe ta shfrytëzojnë atë me një ashpërsi 

të veçantë. Unë nuk e di se kush prej tyre është më i dobishëm për shtetin: 

nëpunësi i pudrosur që di me saktësi se në çfarë ore ngrihet mbreti e në çfarë 

ore shtrihet, i cili merr çfarëdo lloj pamjeje, sipas nevojës përpara eprorit të 

vet, apo tregtarit që pasuron vendin e tij duke i marrë urdhrat nga qeveria. 

Veprimtari: 

-Pse Volteri mbronte fort të vërtetën? 

- Interpreto idenë e Volterit mbi lirinë e shtypit. 

- Parashtro idenë tënde mbi të vertetën, ç’është e vërteta për ty? 

- Diskuto rreth “lirisë së mendimit”. Mendon se ti e shpreh lirisht 

mendimin? 

- Interpreto modelin social shoqëror që parashtronte Volterit.

Burime 2 

“Natyra i ka falur njeriut të drejtën për 

të jetuar, për të qenë i lirë dhe për të zotëruar 

pronë. Të gjitha këto garantohen nga qeveria. 

Nëse ajo dështon njerëzit duhet të krijojnë një 

qeveri të re.” 

Veprimtari: 

- Interpreto këshillën e Xh. Lokut mbi 

të drejtat e njeriut që duhet të garantohen nga 

qeveria. Diskuto çfarë duhet bërë nëse ato nuk Fig. 4 Xhon Loku (1632-1704) 

përmbushen. 

- Parashtro gjykimin tënd mbi bashkëpunimin e qeverisë me qytetarin 

dhe ku duhet të bashkëpunojnë? 

- Përcakto detyrimet që duhet të ketë bashkia juaj. Veço disa nga të drejtat 

e qytetarit. 

- Parashtro të drejtat dhe detyrimet e tua si nxënës. 

- Konkludo me shokun nëse të drejtat e tua respektohen. 

Fjalor 

Iluminizëm - Lëvizje, rrymë ideologjike, politike e shoqërore në Evropë 

në shekujt XVII-XVIII, që shprehte idetë e synimet e borgjezisë përparimtare 

dhe që drejtohej kundër feudalizmit, fesë e kishës; ndriçim. 

Pas leximit: Pikë kontrolli Puno dhe diskuto dyshe 

1. Plotëso tabelën e mëposhtme. 

Filozofët Vendlindja Idetë Rëndësia sipas 

mendimit tim 

Francë Pushteti buron 

nga populli dhe 

jo ngaZoti 

2. Vlerëso idetë e Monteskjesë mbi ndarjen e pushteteve si bazë e 

demokracisë. 

3. Bëj kërkim për vendin tonë nëse ka raste kur pushteti është mbajtur 

gjatë nga një person i vetëm. 


Kërkoni në internet dhe albumin “Rilindja Shqiptare”, informacione 

mbi Rilindjen Shqiptare dhe foto të rilindasve iluministë: NaumVeqilharxhi, 

Pashko Vasa, Jani Vreto, Hoxha Tahsimi, Naim e Sami Frashëri dhe pjesë nga 

veprat e tyre. Sillini në klasë për zhvillimin e projektit: Rilindja Shqiptare. 

71

4 


Rilindja shqiptare 



- Identifikon rilindasit iluministë shqiptarë. 

- Përshkruan veprimtarinë e tyre. 

- Vlerëson ndikimin e iluminizmit evropian në Rilindjen Kombëtare 

Shqiptare. 

Burimet: 

Fletë udhëzuese, materiale nga interneti, foto të rilindasve shqiptarë, 

Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Ndriçim Kulla, “Antologji e Mendimit Shqiptar 

1870-1945”, Historia e Popullit Shqiptar. Botimi 2002. 

Idetë iluministe nga Anglia e Franca u përhapën kudo në Europë. Në vitet 

30-40 të shek. XIX ato u përhapën edhe në Shqipëri. Përkrahësit shqiptarë 

të këtyre ideve u vunë në krye të një lëvizje ideore e cila u quajt Rilindje 

Kombëtare. 

72 

Zhvillimi i veprimtarisë: 

Hapi I 


Hapi II



Hapi III 

Për realizimin e projektit mësuesi i prezanton temat për grupet e punës. 

- Roli që kanë luajtur Naim dhe Sami Frashëri në Lëvizjen Kombëtare 

Shqiptare. 

- Kontributi i Naum Veqilharxhit në lëvrimin e gjuhës shqipe. 

- Roli i Jani Vretos dhe Hoxha Tahsimit në lëvizjen letrare. 

- Nikimin e iluminizmit evropian në lindjen dhe zhvillimin e Rilindjes 

Kombëtare. 

Hapi IV 

1. Ndërtohet një tabelë në të cilën të vendosen ideologët e Lëvizjes 

Kombëtare Shqiptare, veprat e tyre dhe të bëhet plotesimi i saj. 

Iluministët 

shqiptarë 

Periudha kur kanë 

jetuar 

Vendlindja 

Vendi ku kanë 

zhvilluar 

veprimtarinë 

Veprat e tyre 

Sami Frashëri 1850-1904 Frashër,Përmet Turqi "Shqipëria ç'ka qenë, 

ç'është e ç'do të jetë" 

Hapi V 

Diskutohet per rezultatet e veprimtarisë 

Veprimtari të sugjeruara: Mund të organizohet edhe një fotomontazh në 

të cilin të pasqyrohet jeta dhe vepra e secilit prej ideologëve shqiptarë. 

73

5 


Monarkët e ndriçuar 



• Njeh reformat evropianizuese të Pjetrit të Madh. 

• Vlerëson ndikimin që patën reformat e Pjetrit të Madh në shndërrrimin 

e Rusisë në një perandori të madhe. 

Burimet: 

Fletë udhëzuese, materiale nga interneti, foto të Pjetrit të Madh. 

Një pjesë e monarkëve ishin kundërshtarë të vendosur të monarkisë 

absolute. Qeverisja e tyre u mbështet në reforma me përmbajte iluministe. 

Zhvillimi i veprimtarisë: 

Hapi I: Ndahet klasa në grupe dhe çdo grup zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II: Sistemohet materiali i grumbulluar nga detyra e dhënë nga 

mësuesi në orën paraardhëse. 

Hapi III: Bazuar në materialet e grumbulluara për Pjetrin e Madh të 

Rusisë identifiko: 

- Çfarë synonin reformat e Pjetrit të Madh? 

-Pse Pjetri i Madh nuk mundi të konsolidonte politikën e jashtme të 

Rusisë? 

- Cilat ishin vizionet e Pjetrit të Madh për Rusinë? 

- Pse ai është quajtur njeriu me mendje gjeniale? 

- Pse Pjetri e quante veten baba të popullit të tij? 

Hapi IV: Ndërtoni një tabelë ku të renditen reformat e Pjetrit të Madh. 

Diskutoni në klasë ndikimin që pati politika e tij në formimin e Perandorisë 

së madhe Ruse. 

Hapi V: Të krijohet një album me foto nga jeta dhe vepra e Pjetrit të 

Madh. 

Fjalor: 

Car- titull i sundimtarit të Rusisë. 

Evropianizim- ndryshime që ndodhin në një vend 

sipas modelelit të shteteve perëndimore evropiane. 

74 

Pjetri i Madh

6 

Revolucioni i Parë 

Industrial 

Imagjinoni veten nëse do të jetonit në një vend ku mungonin ushqimet 

dhe veshjet në treg. Si do të ndiheshit? Si do të ishte jeta juaj? 

Shpikje të bëra gjatë rëvolucionit të parë industrial 

Viti Ngjarja Shpikësi 

1712 Makina me avull Tomas Nwcomen 

1730 Meçiku vetëlëvizës Xhon Këjt 

1764 Makina tjerrëse Xheni Xhejms 

Hargreaves 

1769 Vënia në punë e makinës Arkrajt 

tjerrëse me anë të ujit 

1785 Tezgjahu mekanik Edmond Kertrajt 

1769 Motorri me avull i 

Xhejms Vat 

përmirësuar 

1780 Furnalta për përzierjen e Henri Kort 

hekurit dhe pëtëzimin e tij 

1794 Makina që ndante boçen e Eli Ehitney 

pambukut nga farat. 

1800 Anija e parë me avull Robert Fulton 

1804 Lokomotiva e parë me avull Richard 

Trevithick 

Pyetje kyçe: 

Çfarë solli për 

shoqërinë revolucioni 

i Parë Industrial? 

Fjalë kyçe: 

Revolucion industrial, 

makina me avull, 

anija me avull, 

lokomotiva me avull 

Fig.1 Makina me 

avull e Xhejms Wat 

(Steam Engine) 

Fig. 2 Makina tjerrëse 

Xheni (Spinning Jenny) 

Fig.3 Lokomotiva 

e parë me avull 

Richard Trevithick 

1. Origjina e revolucionit industrial 

Gjatë shekullit XVII popullsia në Evropë ishte rritur mjaft. Rritja e 

popullsisë kërkonte më shumë prodhime. Por prodhimi ishtë i kufizuar për 

shkak të veglave artizanale në të cilat çdo proçes i punës bëhej me dorë. Ishte 

pikërisht nevoja gjithmonë e në rritje për prodhime, ajo që nxiti zhvillimin e 

75

Revolucionit të Parë Industrial. 

Ky revolucion i cili përfshiu përiudhën mes shekujve XVIII-XIX, u 

shoqërua me ndryshime të mëdha në bujqësi, prodhim, miniera, transport, 

teknologji, si dhe me nje ndikim të madh në kushtet social-ekonomike dhe 

kulturore të shoqërisë së asaj kohe. Revolucioni bëri kalimin nga puna më 

dorë në punën e mekanizuar. 

Revolucioni i Parë Industrial filloi në Britaninë e Madhe pas vitit 1750. 

Dega e industrisë që u prek e para nga këto transofrmimë të reja ishte 

industria tekstile. Prodhimet e pëlhures prej leshi dhe pambuku ishin bërë 

shumë të kërkuara në tregjet evropiane, duke e bërë tregtinë e tyre shumë 

fitimprurëse. Por veglat primitive më anë të të cilave prodhoheshin pëlhurat 

nuk po i përballonin kërkësat për këtë prodhim. Për këtë arsye prodhuesit të 

cilët kishin grumbulluar një pasuri të konsiderueshme do të fillojnë të nxisin 

shpikjen e formave dhe mënyrave për rritjen e prodhimit. 

Kishte një sërë faktorësh që kontribuan në rolin e Britanisë si vendlindja 

e revolucionit industrial. 

- Britania kishte depozita të mëdha të qymyrit dhe mineralit të hekurit, 

të cilat do të ishin shumë të nevojshme për funksionimin e makinës me avull. 

- Kishte një popullsi të madhe të grumublluar nëpër qytete sidmos pas 

revolucionit bujqësor, e cila do të shërbente si fuqi punëtore e gatshme për të 

punuar në fabrika. 

- Kishte një sistem qeverisës të qëndrueshëm. 

- Si një fuqi e madhe koloniale, kolonitë e saj shërbenin si një burim i 

lëndëve të para. 

- Britania kishte një bankë qendrore dhe institucione të tjera financiare 

të cilat ishin të gatshme për të financuar shpikjet e bëra nga shkencëtarët. 

76 

Gjatë leximit 

- Pse Revolucioni I Industrial filloi në Britaninë e Madhe? 

2. Rrjedhojat e Revolucionit të Parë Industrial 

Revolucioni industrial solli një shumëllojshmëri dhë vëllim të madh të 

mallrave të prodhuar në fabrika me çmime të arsyeshme duke përmirësuar jetën 

për shumë njerëz, sidomos për klasat e mesme dhe të larta. Ai rriti jetëgjatësinë 

dhe përshpejtoi rritjen e klasës së mesme. Ai i dha fund dominimit të bujqësisë në 

jetën e shoqërisë njerëzore duke u bërë nxitës i shumë ndryshimeve të rëndësishme 

ekonomike, politike dhe sociale. Me shpikjet e veta ky revolucion e bëri jetën 

më të lehtë dhe i hapi rrugën zhvillimit të mëvonshëm të shoqërisë njerëzore. 

Mëgjithatë jeta për klasat e varfëra vazhdoi të jetë e vështirë. Pagat 

nëpër fabrika ishin të ulëta dhe kushtet e punës shumë të vështira. Fabrikat 

ishin të mëdha, plot pluhur, me ndriçim të dobët, plot papastërti dhe lagështi, 

pa ventilim dhe te rrëzikshme për jetën e punëtorëve. Punësimi i grave dhe

fëmijëve ishtë i zakonshëm dhe shumë i kërkuar, pasi paguheshin shumë më 

pak se meshkujt. Oraret e punës normalisht zgjasnin 12-14 orë në ditë. Nuk 

kishtë një ligj për pagën minimale të punës dukë bërë që pronarët të abuzonin 

me pagat e punëtorëve. Numri i popullsisë në qytete u rrit me një shpejtësi të 

madhe dhe askush nuk pati kohë për t’u kujdesur për pasojat e kushteve në to. 

Ata ishin të papastër, pa kanalizime dhe të parregulluar. Shumë shpejt efektet 

e këtyre kushteve johigjienike do të shkaktojnë rishfaqjen e sëmundjeve 

epidemike si tifo, kolera ëtj. 

Fjalor: 

Revolucion- një ndryshim i madh dhe me ndikim të gjerë në mënyrat e të 

menduarit dhe të sjelljes 

Pas leximit: 

- Në tabelën e mëposhtme vendos tre efekte pozitive të revolucionit 

industrial dhe tre negativë. 

efektet pozitive 

Efektet negative 

- A mendon se qeveritë e asaj kohe duhet të ndërhynin për të përmirësuar 

jetën e punëtorëve nëpër fabrika? Argumentoni çdo mendim tuajin. 

Arsyeto 

Me gjithë efektet negative që kishte, Revolucioni Industrial ishtë shumë 

i rëndësishëm për shoqërinë. Ndikimet pozitive të tij sot në botë janë më të 

mëdha se ato negative. 

- Cili është mendimi juaj rreth këtij konstatimi? 

- Arsyeto mendimin. 

Gjyko 

“Përmes përdorimit të duhur të shkencës dhe teknologjisë, një cilësi më 

e frytshme e jetës mund të arrihet” 

Shprehja e mësipërme është një nga pikëpamjet botërore gjatë viteve të 

Revolucionit të Parë Industrial. 

- Cili është mendimi juaj rreth kësaj pikëpamjeje të kohës? 

- A është ajo aktuale edhe për ditët tona? Argumento përgjigjen. 


Kërkoni nga interneti informacione dhe foto të shpikjeve të bëra gjatë 

Revolucionit I Industrial si dhe të shpikësve të tyre. 

77

Veprimtari Praktike 

7Ndërtimi i një fotomontazhi ku pasqyrohet ndryshimi që pësoi Evropa 

në zhvillimin industrial, bujqësor dhe në komunikacionin tokësor dhe detar. 



- Identifikon shpikjet e bëra gjate Revolucionit I Industrial 

- Identifikon shpikësit e mëdhenj të kësaj periudhe 

- Vlerëson rëndësinë që sollën këto shpikje për të ardhmen e shoqërisë 

njerëzore. 

Burimet: 

- Fletë udhëzuese, materiale nga interneti, foto të shpikësve dhe shpikjeve 

të bëra. Revolucioni Industrial ishte një revolucion shumë i rëndësishëm për 

shoqërinë. Edhe pse ai ka pasur shumë ndikime negative, ndikimet pozitive 

sot në bote jane më të mëdha se ndikimet negative. Në tregjet tona nuk do të 

kishte mjaftueshëm ushqime dhe veshje, nëse nuk do të ishin shpikur makinat. 

Qëllimi kryesor i një revolucioni është ndryshimi, që zakonisht është pozitiv 

dhe në një afat të gjatë. Pa ndryshimet e sjella nga revolucioni industrial, 

njerëzit do të ishin ende duke jetuar në një botë me rroba të shtrenjta dhe 

pa kompjuter. Revolucioni solli ndryshime të mëdha në shoqeri për shkak të 

fluksit të shumë ideve të reja, ndryshimit të mentalitetit dhe shpikjeve duke 

bërë që industria të jetë kjo që është sot. 

Zhvillimi i Veprimtarisë 

Hapi I 


Hapi II 

Sistemohen fotot dhe materiali i grumbulluar nga detyra e dhënë nga 


Hapi III 

Bazuar në fotot dhe materialet e grumbulluara për shpikësit dhe shpikjet 

e bëra gjatë Revolucionit të Parë Industrial, secili grup do të realizojë një 

fotomontazh me foto të shpikjeve të bëra dhe shpikësve të tyre duke shpjeguar 

edhe rolin që pati secila prej këtyre shpikjeve në zhvillimin e ardhshëm të 

shoqërisë njerëzore. 

Hapi IV 

Prezantohet nga grupet puna e bërë dhe zgjidhet fotomontazhi i përgatitur 

më bukur.. 

78

8-9 Ekskursion 

Vizitë në një fabrikë 

të shekullit XXI 


- Zhvillon aftësinë e vëzhgimit të punës në një fabrikë. 

- Zhvillon aftësinë për të vlerësuar shoqërinë në të cilën jeton krahasuar 

me shek.XVIII-XIX. 

- Identifikon karakteristikat e objekteve industriale në ditët tona. 

- Pasqyron vështirësitë e punës në fabrika sot. 

- Krahason punën në fabrika sot me atë në kohën e revolucionit 

industrial. 

- Zhvillon aftësinë e të kuptuarit të rëndësisë që ka e shkuara në kuptimin 

e të tashmes dhe në prespektivën e së ardhmes. 

Burimet: 

- Fletë udhëzuese, materiale nga interneti, 

Numri i orëve mësimore : 2 orë 

Njohuritë kryesore lëndore të cilat do të përvetësohen gjatë zhvillimit të 

ekskursionit: 

Tematika II. Tema 2.3: Revolucioni i Parë Industrial 

Ora e parë 

Vendi i zhvillimit: Në fabrikë 

Zhvillohet vizita në fabrikë dhe mbahen shënim përgjigjet e pyetjeve të 

caktuara dhe pyetje të tjera që mund të lindin gjatë vizitës në fabrikë. 

Disa prej vëzhgimeve apo intervistave që mund të bëhen gjatë vizitës në 

fabrikë: 

- Si është ndriçimi në fabrikë? 

- Cili është niveli i ndotjes së ajrit në fabrikë? 

- A janë të rrezikshme makineritë që përdoren prej punëtorëve? 

- Sa është orari i punës gjatë një dite? 

- Sa ditë në javë punohet? 

79

- A paguhen punëtorët në rastet kur mungojnë në punë për shkak të 

sëmundjeve apo aksidenteve të ndryshme? 

- Cila është mosha më e re në fabrikë, po më e vjetër? 

- Cila është gjendja e ambienteve të fabrikës? 

Ora e dytë: 

Vendi i zhvillimit: Në klasë 

Bëhet sistemimi i vëzhgimeve dhe intervistave të bëra me punëtorët dhe 

drejtuesit e fabrikës gjatë vizitës. Bëhet krahasimi i fabrikave sot me ato në 

kohën e revolucionit. 

- Si kanë ndryshuar kushtet e punës gjatë shek.XVIII-XXI? 

- Cilat janë problemet që janë evidentuar në fabrikë ? 

- Cilat janë format që mendoni se punëtorët duhet të përdorin për të 

përmirësuar problemet e evidentuara? 

- Përpiquni të hartoni një letër drejtuar qeverisë ose organeve drejtuese 

të fabrikës në lidhje me problemet e hasura? 

80

10 

Revolucioni Anglez 

1295 Lindi parlamenti 1642-1649 Lufta civile 1688 Revolucioni i 

Lavdishëm 

1215 Karta e 

Madhe e Lirisë 

1628 Peticion i 

së drejtës 

1653-1658 Kromuelli 

“Lordi Protektor” 

1689 Karta e 

të drejtave 

Fig.1 Është praqitja e tij e parë në parlament. Kromuelli u shpall 

“Mbrojtës”, “Protektor”. Regjimi që vendosi ishte autoritar, diktatorial. 

Pikturë nga David Wilkie Wynfield 

Para leximit: 

-Mendoni se rrethanat politike në Angli kërkonin një njeri me cilësitë e 

Kromuellit? 

-Bëni portretin fizik të Kromuelllit. 

-Si e mendoni diktatorin? Përshkruani një diktator. 

81

Fjali kyçe: Pse revolucioni në Angli u quajt i lavdishëm? 

Fjalë Kyçë: Revolucion i Lavdishëm, ligji mbi të drejtat, Monarki 

Kushtetuese 

1. Anglia në prag të revolucionit 

Karli I u përpoq të vendoste monarkinë absolute, duke hyrë në 

konflikt të hapur me parlamentin. Parlamenti miratoi “Peticionin mbi të 

drejtat”, duke shënuar përpjekjen e parë për ta kaluar epërsinë nga mbretit 

tek parlamenti. Nga viti 1629-1640 Karli I sundoi pa parlament, duke 

e çuar vendin në luftë civile. Në krye të ushtrisë së parlamentit u vu 

lideri republikan Oliver Kromuelli. Ai shpërndau parlamentin dhe vendosi 

republikën. Kromuelli qeverisi vetëm me mbështetjen e ushtrisë. Më 1658 

Kromuelli vdiq. Pasuesi i tij, nuk kishte aftësitë dhe nuk gëzonte mbështetjen 

e ushtrisë. Kështu vendi u zhyt në kaos politik. Anglezët të lodhur nga 

regjimi ushtarak, kërkuan të rivendosej monarkia, ku mbreti të qeveriste 

së bashku me parlamentin. Parlamenti vendosi në fronin mbretëror, Karlin 

e II. Në kohën e tij lindën dy grupime opozitare. Shkaqet që çuan në 

largimin e mbretit ishte fetare dhe politike. 

Fig. 3 Mbreti Xhejmsi II Fig. 4 Grusht shteti ndaj Xhejmit II 1688 

Mbreti Xhejms ishte një katolik besnik. 

Ai vendosi në postet të larta dhe në ushtri 

njerëz të besimit katolikë. Kjo u pa me 

shqetësim nga protestantët. Konflikti fetar 

u ndoq nga një konflikt politik. Mbreti herë 

pas here i kundërvihej parlamentit. Ai besonte 

në të drejtën hyjnore të mbretërve. Kriza 

e monarkisë britanike, rriti pakënaqësinë 

e përgjithshme dhe mbështetja e mbretit 

Xhejms II ra shpejt. 

82 

Fig. 5 Mbretëresha Mari dhe 

mbreti William III

Në vitin 1688 largimi i Xhejms II në Francë, me synimin për një qeverisje 

më të mirë u quajt abdikim. Ndaj dhe parlamenti ftoi në fronin e Anglisë, 

vajzën e Xhejmsit, Mari dhe burrin e saj William. Ky kalim i pushtetit u bë 

pa gjakderdhje, pa konflikt ushtarak, ndaj u quajt i Revolucion i Lavdishëm. 

Revolucioni i Lavdishëm rrëzoi absolutizmin dhe i hapi rrugën krijimit të një 

monarkie kushtetuese, ku mbreti u zgjodh nga parlamenti. Pas revolucionit u 

aprovua dhe akti i të drejtave të njeriut. Revolucioni i Lavdishëm i hapi rrugën 

demokracisë parlamentare dhe stabilitetit fetar. 

2. Karta e të drejtave 

Mbreti William dhe 

Mbretëresha Mari ranë dakort të 

hartonin një ligj mbi të drejtat. 

. Më 1689 u hartua Karta e të 

Drejtave ose Bill of Rights. 

Sipas së cilës: Mbreti dhe 

mbretëresha nuk mund të merrnin 

asnjë vendim pa miratimin 

e parlamentit, nuk mund të 

mblidhnin taksa, të rrisnin numrin 

e ushtrisë në kohë paqeje, të 

ngrinin gjykatën speciale pa 

pëlqimin e parlamentit. Nuk Fig.6 Ligji mbi të drejtat (Bill of Rights) 

mund të ndërhynin në diskutimet 

e anëtarëve të parlamentit, nuk 

lejoheshin ndërshkimet fizike. Ligji mbrontë liritë dhe të drejtat e individit 

dhe kufizonte kompetencat e kurorës. Por ligji, kufizonte të drejtën e votës dhe 

nuk garantonte lirinë e fjalës dhe shtypit. 

Karta e të Drejtave pati një ndikim të madh në kolonitë e Amerikës së 

Veriut dhe në Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara. Anglia u shndërrua në një 

monarki parlamentare. Parlamenti nuk mund të rrëzonte mbretin dhe mbreti 

nuk mbretëronte pa miratim e parlamentit. Ministrat përgjigjeshin vetem para 

parlamentit. Ky sistem demokratik, filloi të përhapej edhe në vendet e tjera. 

Fjalor: 

monarki parlamentare- kur mbreti njeh dhe respekton parlamentin, i cili 

drejton vendin mbi bazën e kushtetutës që ai aprovon. 

Pas leximit: 

- Kujt kohe i përkasin këto foto? 

- A kanë lidhje këto dy piktura me njëra-tjetrën? Bëj lidhjen midis tyre. 

- Kush është subjekti i tyre? 

83

Fig.7 Gjatë votimit 

Mendim kritik 

Pse pushteti i Xhejmsit II ishte absolutist? 


1. Kërko në fjalor kuptimin e fjalës revolucion, Nga ndryshon nga 

togfjalëshi Revolucioni i Lavdishëm. Jep gjykim tënd. 

2. Plotëso tabelën. Krahaso dy dokumentet: Karta e Lirive (1215) dhe 

Ligjit mbi të drejtat (1689). 

Karta e madhe e Lirive 

Kufizonte pushtetin e mbretit 

Ligji mbi të drejtat 

Mbreti & mbretëresha nuk mund të 

merrnin asnjë vendim pa miratimin e 

parlamentit 

• • 

• • 

• • 

-Çfarë emri tjetër mund t’i vemë dokumentit? 

-Cila është rëndësia e tyre?. 

-A kanë elementë të përbashkët dokumentet? 

3. Identifiko konfliktin e mbretërve anglezë me parlamentin. 

84

11 


Revolucioni i lavdishëm 

Fig. 1 Oliver Kromuell (1599 – 1658) Fig.2 O. Kromuelli duke shpërndarë 

parlamentin 1653 

Burime 1 

Lindi në Angli dhe zuri një vend të veçantë në historinë angleze. Midis 

viteve 1653 dhe 1658 ai ishte “Zoti mbrojtës i Komonuelthit me fuqi monarku 

edhe pse nuk kishte kurorë. Ishte anëtar i Parlamentit dhe kërkonte që vendi 

të sundohej me drejtësi. Ai ishte një njeri me shumë aftësi, politikan i aftë, 

udhëheqës i talentuar ushtarak, që kanë ndihmuar në karrierën e tij politike. 

Oliver Kromuell u vu në krye të kalorësisë së Ushtrisë Parlamentare, duke 

kontribuar në luftën civile në 1642-1646. Bashkëkohësit e tij vënë në dukje 

karakteristika e tij: ishte i rreptë i matur, me veshje pak të çrregullt. Ideali 

i tij i tolerancës fetare, ishte ndoshta shumë i avancuar për kohën, sepse u 

pa me dyshim nga bashkëkohësit e tij. https://en.wikipedia.org/wiki/Oliver_ 

Cromwell 

Pjesë nga fjalimi i Oliver Kromuellit i mbajtur në Dhomën e 

Përfaqësuesve më 20 prill 1653 

Ka ardhur koha për mua të bëj diçka që duhet ta kisha bërë shumë kohë 

më parë: t’i jap fund qëndrimit tuaj në këtë detyrë, të cilën e keni ç’nderuar 

duke përçmuar të gjitha virtytet. Ju jeni një grup militantësh, armiq të 

mirëqeverisjes, një bandë mjerane mercenarësh, që do të këmbenin Atdheun 

e tyre për një pjatë grosh. Ashtu si Juda, ju do të tradhëtonit Zotin tuaj për 

dy qindarka. Kush prej jush nuk do të flakte ndërgjegjen e tij në këmbim të 

parave? A ka mbetur këtu ndonjëri të cilit i intereson e mira e Kromuelth- 

85

it? Populli ju kishte zgjedhur për të venë në vend drejtësinë, por tani jeni ju 

padrejtësia!. 

Për atë Zot, ikni! 

Veprimtari: 

Çfarë ndodhi pas fjalimit të Oliver Kromuellit në parlament? 

- Shkruani një përmbledhje të shkurtër të fjalimit për t’ja përcjellë dikujt 

tjetër. 

A mund ta përshkruash me fjalët e tua parlamentin Britanik mbështetur 

në përshkrimin e Kromuellit? 

- Pëshkruaj me pak fjalë parlamentin shqiptar. 

- Veço një deputet në parlamentin shqiptar. Çfarë vlerësoni tek ai? 

Burime 2 

Xhejmsi II ishte një njeri kompetent, serioz dhe punëtor. Por ai ishte 

edhe i paduruar, arrogant, nuk e kontrollonte veten, kishte pak interes për 

artin dhe shkencën. Biografët e tij mendojnë se ishte dhe pak frikacak. Në 

fund të jetës së tij, ai shkruajti një memorie për të birin, të cilin e këshillonte 

si të qeveriste Anglinë, duke vënë theksin te organizimi i katolicizmit. Vdiq 

nga një hemorragji celebrare, më 16 shtator 1701. U bë personazh në romanin 

“Njeriu që Qesh” të Viktor Hygoit. 

Enciklopedia Kombëtare, vëll.l XI 

86 

Fig. 3 Mbretit Xhems II duke u larguar në Francës Fig.4 Mbretit Xhems II 

Veprimtari: 

Mbështetur në informacionet e marra dhe materialin fotografik, mësuesja 

mund të realizojë edhe Lojën me role. 

Një nxënës do të luajë rolin e Xhejmsit II do të përshtatet në veshje, do 

të flasë dhe do të komunikojë e do të veprojë si ai. 

Një pjesë e klasës do të jetën qytetarët protestantë, të cilët duhet të 

tregojnë pakënaqësinë ndaj tij deri në largim! 

Më pas nxënësit diskutojnë mbi rolet e tyre.

Fig.5 Mbreti Wiliam duke nën shkruar ligjet e “Aktit të Tolerancës” 1689 

Burime 3 

Kushti që iu vu Mari dhe William Orange, princi i Holandës, ishte 

aprovimi i Kartës së të Drejtave. Ky ligj ose Akti i Tolerancës e shkëputi 

Anglinë nga absolutizmi dhe e afroi me konstitucionalizmin. 

Sipas dokumentit monarku nuk mund të hyjë në luftë pa aprovimin e 

Parlamentit, që do të thotë monarku nuk mund filloi një luftë të dhunshme vetë 

kur Parlamenti e miraton paraprakisht. Parlamenti mori të drejtën të emëronte 

pasardhësin e monarkut në fron. Jo gjithmonë monarku mund të ishte nga ajo 

familje. Akti i Tolerancës lejonte lirinë e besimit, por vetëm për protestantët, 

sepse donte ta mbante Anglinë sa më larg katolicizmit. Asnjë monark në Angli 

nuk mund të ishte katolik. 

Kjo kartë i kufizonte shumë të drejtat e mbretit. Ky dokument ishte një 

hap përpara për parlamentarizmin në Angli. 

Veprimtari: 

- Parashtro risitë e Aktit të Tolerancës? Ndërtoni një poster ku të shkruhet 

ky dokumenti dhe vareni në klasë. 

- Mendoni se u veprua mirë apo keq që mbreti Xhejms abdikoi? 

- Çfarë ndikimi kishte largimi i tij nga Anglia? 

Gjykoni mbi burimet e mësipërme 

- Pse u kërkua zbutja e absolutizmit në Angli? 

- Mbreti andikoi apo u dëbua? A ka ndryshim midis tyre. Diskutoni. 

- Pse u pa me frikë përhapja e katolicizmit në Angli (kujto mësimin10). 

- Bëj kërkim për dokumentet kushtetuese në Angli. 


Kërkoni nga interneti informacione dhe foto mbi pashallëkun e Shkodrës, 

drejtuar nga familja Bushatlli dhe pashallëkun e Tepelenës drejtuar nga 

Ali pashë Tepelena. Sillini në klasë për zhvillimin e projektit “Pashallëqet 

shqiptare”. 

Burime: 

http://en.wikipedia.org/wiki 

87

12 

Projekt 

Pashallëqet shqiptare 

Mahmud Pashë Bushatlliu 

Ali Pashë Tepelena 



• Identifikon themeluesit dhe drejtuesit e pashallëkut të Shkodrës dhe 

Janinës. 

• Përshkruan jetën e përditshme në pashallëqet shqiptare (Shkodrës dhe 

Janinës) 

• Vlerëson rolin diplomatik të Ali Pashë Tepelenës në diplomacinë 

evropiane. 

Burimet: 

Fletë udhëzuese, materiale nga interneti. 

https://sq.wikipedia.org/wiki/Pashall%C3%ABku_i_Shkodr%C3%ABs 

http://historia.shqiperia.com/perandoria/kreu4.php 

https://sq.wikipedia.org/wiki/Pashall%C3%ABku_i_Janin%C3%ABs 

Irakli Koçollari “Policia sekrete e Ali Pashës”, “ Ali Pasha dhe Shqipëria 

në arkivat Britanike” , Histori e Popullit Shqiptar I, Botimi 2002. 

Në gjysmën e dytë të shek. XVIII familje të pasura feudale shqiptare 

u fuqizuan politikisht dhe filluan të mendonin për shkëputje nga pushteti 

qëndror. Në Shkodër, Berat, Janinë e Kosovë u krijuan pashallëqe. Por ato që 

luajtën një rol të rëndësishëm në krijimin e shtetit të pavarur shqiptar ishin: 

pashallëku i Shkodrës dhe Janinës. 

88


Hapi I 

Nxënësit njihen me informacionin historik dhe ndahet klasa nëgrupe dhe 

çdo grup zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II 

Sistemohet materiali i grumbulluar nga detyra e dhenë nga mësuesi në 


Hapi III 

Për realizimin e veprimtarisw mësuesi i prezanton secilit grup temat. 

Gr.1.Aspekte të jetës së përditshme në pashallëqet shqiptare (Shkodra, 

Janina). 

Gr.2.Marrëdhëniet diplomatike të Pashallëqeve shqiptare me Shtetet e 

MëdhaEvropiane. (Angli, Francë, Rusi) 

Gr. 3. Organizimi i pashallëqeve si shtet brenda shtetit osman. 

Hapi IV 

Prezantoni punimet në klasë. 

Hapi V 

Diskutoni deklaratën e Ali Pashë Tepelenës bërë gjeneralit francez, 

Betje, në shkurt të vitit 1808. “…nuk do të lëshojmë Butrintin asnjë pëllëmbë 

të tokës shqiptare pa luftë…francezët nuk do të kalojnë në vendin tim veçse 

mbi një valë gjaku…” 

- përgjigjen e Aliut dhënë djemëve të tij”…kur unë nisa këtë rrugë, nuk 

pieta njeri, prandaj dhe tani të vijë pas meje kush të dojë, dhe i vetëm unë do 

të vazhdoj luftën”. 

Veprimtari të sugjeruara 

Krijohet një album me foto nga pashallëku i Janinës dhe i Shkodrës si 

dhe drejtuesve të tyre. 

89

13 

Revolucioni Amerikan 

Para leximit 

Vëzhgo me vëmendje hartën. 

- Identifikoni emrat e 13 

kolonive amerikane. 

- Në cilën pjesë të 

kontinentit të Amerikës së 

Veriut janë përqendruar këto 

koloni? 

- Cili është shkaku i një 

vendosjeje të tillë? 

Pyetje kyçe: Pse Revolucioni 

amerikan pati rëndësi për 

vendet e tjera të botës? 

Fjalë kyçe: Koloni, Deklarata 

e Pavarësisë, Kushtetuta 

amerikane, Revolucioni 

amerikan. 

Fig. 1: 13 kolonitë amerikane. 

1. Krijimi i Shteteve të Bashkuara të Amerikës 

Gjatë shekullit XVII Britania e Madhe do të krijojë në brigjet e oqeanit 

Atlantik në Amerikën e Veriut 13 kolonitë e saj. (Kujto mësimin: Rrjedhojat e 

zbulimeve gjeografike). 

Në shekullin XVIII kolonitë ishin zhvilluar shumë ekonomikisht. Këto 

koloni tregëtonin shumë pak me njëra-tjetrën. Shumica e mallrave dhe 

shërbimeve të nevojshme për jetesë, prodhoheshin në Britani. Këto mallra 

shiteshin në kolonitë me çmime të vendosura nga anglezët. 

Pas luftës mes Britanisë dhe Francës (1756-1763) marrëdhëniet mes 

Britanisë dhe kolonive amerikane u acaruan. Edhe pse lufta u fitua nga Britania, 

shpenzimet për luftën kishin qenë shumë te mëdha. Për të zëvendësuar humbjet 

e shkaktuara nga lufta, parlamenti britanik vendosi që kolonitë të paguajnë 

një taksë të quajtur taksa e pullës. Vendosja e kësaj takse revoltoi kolonistët. 

Kolonistët kishin bindjen se nuk mund të paguanin një taksë të vendosur nga 

parlamenti britanik, ndërkohë që në këtë parlament nuk kishte përfaqësues të 

kolonive amerikane. Kolonistët vendosen të mos blinin më mallra britanike 

90

duke filluar kështu një varg protestash. 

Në shtator 1774 në Filadelfia u mblodh Kongresi I Kontinental, ku morën 

pjesë përfaqësuesit e të gjitha kolonive me përjashtim të Gjorgjias. Ata i 

dërguan një peticion mbretit George III për shfuqizimin e ligjeve për kolonitë 

amerikane, në të kundërt ata do të bojkotonin blerjen e mallrave britanike. Por 

nuk morën asnjë përgjigje dhe kështu filluan bojkotin. 

Në maj të vitit 1775 thirret Kongresi II Kontinental. Këtu morën pjesë të 

gjitha kolonitë. Ky kongres në 14 qershor 1775 krijon Ushtrinë Kontinentale 

me Xhorxh Uashingtonin si Komandant të Përgjithshëm të Ushtrisë. 

Më 4 korrik 1776 Kongresi miratoi Deklaratën e Pavarësisë duke 

deklaruar krijimin e Shteteve të Bashkuara të Amerikes si shtet të pavarur 

nga Britania. Kjo ditë festohet sot si Dita e Pavarësisë në SHBA. Parimet e 

paraqitura në Deklaratë premtonin të udhëhiqnin Amerikën dhe vendet e tjera 

drejt një bote të re, drejt lirisë. 

2. Fillimi i Revolucionit 

Parlamenti anglez e hodhi poshtë Deklaratën e Pavarësisë dhe kështu 

në vitin 1776 filloi lufta mes SHBA-së dhe Britanisë, e cila zgjati rreth 7 

vjet. Kjo luftë ka hyrë në histori me emrin Revolucioni Amerikan. Ushtria 

amerikane drejtohej nga Xhorxh Uashington. Gjatë viteve të luftës, Kongresi 

vendosi që vendi kishte nevojë për një flamur për të përfaqësuar kolonitë e 

bashkuara. Më 14 qershor 1777, Kongresi i Dytë Kontinental miratoi me anë 

të një rezolutë Flamurin Amerikan. Kjo ditë festohet sot si Dita e Flamurit në 

Shtetet e Bashkuara. Ushtria amerikane në këtë luftë u mbështet edhe nga disa 

shtete evropiane si Franca, Spanja etj. Në betejën e Jorktaunit (1781) ushtria 

britanike u thye nga ushtria amerikane dhe u detyrua të dorëzohej. 

Në vitin 1783 u nënshkrua traktati i paqes mes dy vendeve. Britania 

e Madhe njohu pavarësinë e 13 kolonive pra edhe të shtetit të ri, SHBAsë. 

Revolucioni i filluar nga amerikanët më 4 korrik 1776 do të bëhet burim 

frymëzimi për të gjithë popujt e tjerë në vitet në vazhdim, që jetonin nën barrën 

e shtypjes dhe injorancës, për të kërkuar të drejtat e tyre, për të përmbysur 

pushtetin e tiranëve dhe për të shpallur triumfin e barazisë ndaj pabarazisë. 

Në 17 shtator 1787 nënshkruhet Kushtetuta e cila e shpall SHBA-në 

Republikë Federale. 

Fjalor: 

Bojkotim- Tërheqje nga marrëdhëniet tregtare apo shoqërore me (një 

vend, organizatë ose person) si një masë dënimi apo proteste. 

Pas leximit: 

- Cili është shkaku i fillimit të Revolucionit Amerikan? 

- Kur filloi revolucioni dhe sa zgjati ai? 

- Si përfundoi Revolucioni Amerikan? 

- Cila është rëndësia e këtij revolucioni? 

91

Me vendim të Parlamentit britanik, duke 

filluar nga vjeshta e vitit 1765, dokumentet ligjore 

dhe materialet e shtypura (gazeta, vepra, dokumente 

ligjore, lirbra etj) duhet të mbajnë një vulë (pullë) 

të taksave. Shpërndarësit e caktuar do të mblidhnin 

tatimin në këmbim të vulës. Kjo taksë duhej të 

paguhej vetëm me para britanike dhe jo me paratë që 

përdoreshin në kolonitë. 

- A ka të drejtë qeveria e një vendi të vendosë 

Fig.3 Model i një pulle 

taksa për shtetasit e vet? Argumentoni mendimin. 

- Cili është shkaku që kolonitë e vlerësonin të 

padrejtë pagimin e taksave të vendosura nga Parlamenti britanik? 

Situatë: 

- Imagjinoni sikur shkolla juaj merr disa vendime të cilat janë kundër 

nxënësve. Cila do të ishte përmbajtja e tyre? 

Vendim për mjedisin e shkollës 

Vendim për ushqimin në shkollë 

Vendim për pushimet e shkollës 

Nxënësit nuk duhet të largohen nga shkolla 

pa pastruar klasën dhe gjithë ambientet e 

tjera. Ky pastrim do të zhvillohet çdo ditë 

mbas mësimit dhe do të zgjasë 60 minuta. 

(Shembull) 

- Si do të ndiheshit pas vendimeve të tilla? Diskutoni në grupe. 

- Cilat do të ishin rrugët që mendoni se do të ndiqnit për të kundërshtuar 

këto vendime? 

Fig. 4 Flamuri amerikan i 

miratuar në 14 qershor 1777. 

Numëroni yjet dhe 

shiritat në këtë flamur. Çfarë 

simbolizojnë ata? 

Fig.5 Dorëzimi i ushtrisë 

angleze pas betejës së 

Jorktaunit. 

- Përshkruani pamjen 

92

14 


Deklarata e Pavarësisë 

Fig. 1 Duke hartuar Deklaratën e Pavarësisë 

Më 11 qershor 1776 Kongresi Kontinental emëroi Benjamin Franklin, 

John Adams, Robert Livingston, Roger Sherman dhe Thomas Jefferson, për 

të shkruar një dokument ku të shpjegohej se pse amerikanët po deklaronin 

pavarësinë e tyre. Anëtarët vendosën se Thomas Jeffrson duhet të shkruante 

draftin e parë. 

Deklarata e Pavarësisë u miratua në 4 Korrik 1776. Me anë të saj deklarohet 

shkëputja e 13 kolonive amerikane nga Britania e Madhe. Aty listoheshin të 

gjitha të këqiat që mbreti kishte bërë për kolonitë dhe se kolonitë kishin të 

drejta dhe duhet të luftonin për t’i arritur ato. 

Në vitet në vazhdim presidenti Abraham Linkoln do ta konsiderojë këtë 

deklaratë si gurin e themelit të filozofisë së tij politike. 

Deklarata e Pavarësisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës, ka frymëzuar 

shumë dokumente të ngjashme në vende të tjera gjatë shekujve XVIII-XIX. 

93

Ajo do të përhapet në Vendet e Ulëta, më pas në Karaibe, Amerikën Latine, 

Ballkan, Afrikën Perëndimore dhe Evropën Qendrore. 

Burimi 1 

Pjesë nga Deklarata e Pavarësisë 

“….. se të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë; se nga krijuesi i tyre 

u janë dhënë të drejta të caktuara të patjetërsueshme, ndër to edhe e drejta për 

jetë, liri dhe e drejta për të kërkuar dhe gjetur lumturinë; se për sigurimin e 

këtyre të drejtave, njerëzit kanë formuar qeveritë, pushteti ligjor i të cilave 

rrjedh nga autorizimi i atyre që qeverisen; se është e drejtë e popullit të heq 

apo ndryshojë atë formë qeverisjeje, e cila është në kundërshtim me këto 

qellime dhe të vendosë një qeveri të re, si dhe ta ndërtojë atë mbi një bazë të 

tillë, ta organizojë formën e pushtetit të saj në mënyrën që atij i duket më e 

përshtatshme për garantimin e sigurisë dhe lumturisë së tij….” 

Pas leximit: 

- Për çfarë flet kjo pjesë e 

Deklaratës? 

- Cila është përmbajtja e saj në 

lidhje me të drejtat e njeriut? 

- Cila është përmbajtja e saj në 

lidhje me qeveritë? 

- Kur popujt kanë të drejtë të 

rrëzojnë qeveritë e tyre? 

- A është aktuale edhe për ditët 

tona kjo deklaratë? Argumentoni 

përgjigjen tuaj. 

Deklarata e Pavarësisë u 

nënshkrua nga 56 anëtarë të Kongresit 

Kontinental. 

Burim 

Jo të gjitha kolonitë u pajtuan që 

në fillim me shpalljen e pavarësisë. 

Disa donin të prisnin derisa kolonitë të kishin siguruar aleanca të forta me 

vendet e huaja. Në raundin e parë të votimit Karolina e Jugut dhe Pensilvania 

votuan kundër ndërsa New York dhe Delawarë zgjodhën të mos votojnë. Më 

pas Karolina e Jugut, Pensilvania dhe Delawarë zgjodhën të votojnë” pro” 

deklaratës. Kjo do të thotë se marrëveshja për shpalljen e pavarësisë u arrit me 

12 vota dhe i abstenim (New Yorku zgjodhi të mos votojë) 

Si mendoni: 

- Cili është shkaku që disa koloni donin të prisnin derisa kolonitë të 

kishin siguruar aleanca të forta me vendet e tjera të botës? 

94 

Fig. 1 Kopje e Deklaratës së Pavarësisë 

4 korrik 1776

Burim 

Para se amerikanët të ishin amerikanë, ata ishin britanikë. Para se 

amerikanët të qeverisnin veten e tyre, ata qeveriseshin nga një mbret i largët 

britanik. Para se Amerika të ishte një shtet i pavarur ajo ishtë një koloni e 

varur. Para se amerikanët të pretendonin te drejta të barabarta, ata ishin objekt 

i tiranisë britanike. Të gjitha këta transformime i solli Deklarata e Pavarësisë 

e vitit 1776. 

https://www.monticello.org/site/jefferson/legacy-declarationindependence 

- Ku qëndron rëndësia e Deklaratës së Pavarësisë? 

Fig. 2 Deklarata e Pavarësisë së shtetit shqiptar 

Detyrë: 

Informohuni ( Pyesni prindërit, të afërmit, kërkoni në internet) 

- Kur u nënshkrua Deklarata e Pavarësisë së shtetit të ri shqiptar? 

- Sa ishte numri i firmëtarëve të saj? 

- Cila ishte përmbajtja e deklaratës? 

- Cila ishtë rëndësia e Deklaratës së Pavarësisë? 

- A mendoni se parimet e Deklaratës së Pavarësisë së SHBA kanë ndikuar 

në deklaratën tonë të pavarësisë? 

95

15 


Kushtetuta amerikane 

Në 17 shtator të vitit 1787, 

nga delegatët e Konventës 

Kushtetuese në Filadelfia, të 

kryesuar nga George Washington, 

do të nënshkruhet Kushtetuta e 

SHBA-së. 

Kjo Kushtetutë është ligji më 

i lartë juridik në SHBA. Qëllimi 

kryesor i Kushtetutës ishte krijimi 

i një qeverie të fuqishme për 

të drejtuar vendin. Kushtetuta 

fillimisht përbëhej nga hyrja dhe 

shtatë nene. Për të siguruar një 

qeverisje sa më demokratike, 

kushtetuta sanksiononte ndarjen e 

pushteteve në tri hallka: Pushteti 

Ligjvënës i cili ushtrohet nëpërmjet 

Kongresit që përbëhet nga dy 

dhoma (Senati dhe Deputetët); 

Fig. 1 Kopja origjinale e Kushtetutës Pushteti Ekzekutiv, që ushtrohet 

së SHBA-së 

nga Presidenti që zgjidhej në çdo 

4 vjet me të drejtë rizgjedhjeje. 

Pushteti Gjyqësor që drejtohej nga 

Gjykata e Lartë. Sipas kushtetutës SHBA shpallej Republikë dhe presidenti i 

parë i saj ishte George Washington. 

Republika do të ishte Federale, që do të thotë se pushteti do të ndahej 

mes qeverisë qëndrore dhe qeverive të shteteve. 

Kushtetuta hyri në fuqi më 4 mars 1789. Që nga kjo ditë dhe deri sot, 

ajo ka pësuar vetëm 27 ndryshime. Dhjetë ndryshimet e para kanë të bëjnë me 

Kartën e të Drejtave ( Bill of Right 1789). Sipas Kartës së të Drejtave garantohej 

me ligj e drejta e jetës dhe barazisë, e drejta e besimit, e shprehjes, e shtypit, e 

tubimit, e mbrojtjes, e drejta e pronës, e gjykimit me juri, e peticionit etj. 

Kushtetuta e SHBA-së ishte e para kushtetutë e llojit të vet dhe ka 

ndikuar shumë në kushtetutat e vendeve të tjera. 

Ndryshimet e Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara, ndryshe nga ato 

96

të bëra në shumë kushtetuta në mbarë botën, janë të bashkangjitura në fund 

të dokumentit. Me shtatë nene dhe njëzet e shtatë amendamente, ajo është 

Kushtetuta më e shkurtër që vazhdon të jetë në fuqi. 

12 shtetet që nënshkruan kushtetutën: Delwere, Maryland, Virginia, 

Karolina e Veriut, Karolina e Jugut, Georgia, New Hampshire, Massachusetts, 

Connecticut, New York, New Jersey, Pensylvania 

Fig.2 Firmosja e Kushtetutës 

Pas leximit: 

- Kur u nënshkrua dhe kur hyri në fuqi Kushtetuta e SHBA-së? 

- Cila ishte përmbajtja e kushtetutës në lidhje me ndarjen e pushteteve? 

- Sa ndryshime ka pësuar kushtetuta që nga nënshkrimi i saj? 

- Cili është shteti që nuk e ka nënshkruar kushtetutën? 

- Para se të merrte postin e Presidentit, cili është posti i parë i 

Washingtonit? 

Burim: Hyrja e Kushtetutës së 

SHBA-së 

Ne populli i Shteteve të Bashkuara, 

në mënyrë që të formojmë një Bashkim 

të përsosur, të vendosim drejtësi, të 

sigurojmë qetësinë e brendshme, të 

sigurojmë mbrojtjen e përbashkët, të 

sigurojmë mirëqënien e përgjithshme 

dhe për të siguruar bekimin e lirisë për 

veten dhe pasardhësit tanë, vendosim 

të miratojmë këtë Kushtetutë për 

Shtetet e Bashkuara të Amerikës. 

Fig.3 George Washington Presidenti 

i parë i Republikës së SHBA-së 

Burim: Karta e të Drejtave 

Neni I 

- Kongresi nuk do të miratojë 

97

asnjë ligj që pengon respektimin e fesë, ushtrimin e lirë të saj, që kufizon 

lirinë e të folurit, shtypit, apo të drejtës së popullit për t’u mbledhur në mënyrë 

paqësore dhe të kërkojë nga Qeveria zgjidhjen e ankesave të tij. 

Evidento: 

- Sipas hyrjes së Kushtetutës, cili është qëllimi i Kushtetutës së SHBA-së? 

- A respektohen të drejtat e përmendura në Kartën e të Drejtave sot në 

SHBA? A ka vende ku mendon se këto të drejta shkelen? Nëse po, cilët janë 

këto vende? 

Burim 

Hyrja e Kushtetutës së Shqipërisë 

Ne, Populli i Shqipërisë, krenarë dhe të vetëdijshëm për historinë tonë, 

me përgjegjësi për të ardhmen, me besim te Zoti dhe/ose te vlera të tjera 

universale, me vendosmërinë për të ndërtuar një shtet të së drejtës, demokratik 

e social, për të garantuar të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, me frymën e 

tolerancës dhe të bashkëjetesës fetare, me zotimin për mbrojtjen e dinjitetit dhe 

të personalitetit njerëzor, si dhe për prosperitetin e të gjithë kombit, për paqen, 

mirëqënien, kulturën dhe solidaritetin shoqëror, me aspiratën shekullore të 

popullit shqiptar për identitetin dhe bashkimin kombëtar, me bindjen e thellë 

se drejtësia, paqja, harmonia dhe bashkëpunimi ndërmjet kombeve janë ndër 

vlerat më të larta të njerëzimit, VENDOSIM KËTË KUSHTETUTË. 

Informohuni (Pyesni prindërit, mësuesen, të afërmit, kërkoni në 

internet): 

- Në cilin vit është miratuar Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë? 

- Cila është rruga që u ndoq në vendin tonë për miratimin e 

kushtetutës? 

Gjyko: 

- A ka ngjashmëri hyrja e kushtetutës sonë me atë të SHBA-së? Cilat 

janë këto ngjashmëri? Po dallime? 

- A mendoni se kjo përmbajtje është pjesë e realitetit tonë sot? Argumento 

përgjigjen. 


- Kërkoni nga interneti informacione rreth rolit të Abraham Linkolnit në 

respektimin e lirive dhe te drejtave themelore të njeriut. Sillini në klasë për 

zhvillimin e veprimtarisë “ Respektimi i të drejtave të njeriut” 


https://archive.org/stream/lincol00kall/lincol00kall_djvu.txt 

https://sq.wikipedia.org/wiki/Abraham_Lincoln 

http://www.telegrafi.com/abraham-linkoln-historia-e-njeriut-qe-lindine-nje-kabine-druri-per-tu-bere-nje-nga-presidentet-me-te-medhënj-te-shba/ 

98

16 

Lufta Civile në SHBA 

Fig. 1 Puna në plantacionet e pambukut. 

Popullsia skllave në Shtetet e Bashkuara është rritur pesë herë gjatë 

gjysmës së parë të shekullit të XIX. Deri në vitin 1860, numri i skllevërve në 

SHBA kishte arritur në mbi 4 milion. Më shumë se gjysma e tyre punonin në 

plantacionet e pambukut në shtetet e Jugut. Këto plantacione siguronin dy të 

tretat e furnizimit të pambukut në botë, duke u siguruar fitime shumë të mëdha 

plantatorëve dhe duke e bërë ekonominë e Jugut shumë të varur nga puna e 

skllevërve. 

Para leximit: 

- Përshkruani foton e mësipërme. Çfarë ju bie në sy në këtë foto? 

Pyetje kyçe: Cilat ishin arsyet që çuan në fillimin e Luftës Civile? 

Fjalë kyçe: Luftë Civile, industrializim, plantacione. 

1. Shtetet e Bashkuara të Amerikës në prag të Luftës Civile. 

Pas miratimit të Kushtetutës së vitit 1787, SHBA mori një zhvillim të 

madh ekonomik dhe social. Lindën dhe u zhvilluan degë të reja të industrisë. 

U zhvillua transporti rrugor, lumor dhe hekurudhor. U rrit shumë numri i 

popullsisë. Në vitin 1860 numri i popullsisë arriti në 31 milion banorë nga 13 

milion që ishte në vitin 1830. U krijuan shtete të reja në perëndim. 

Veçori e këtij zhvillimit, ishin dallimet që ekzistonin mes Veriut dhe 

Jugut. Në shtetet e Veriut të SHBA-së ishte zhvilluar industria dhe tregtia. 

Industrializimi i Veriut kishte tërhequr një numër të madh emigrantësh 

99

evropianë duke çuar në ndërtimin e qyteteve të mëdha në veri. Në këto shtete 

ishte e ndaluar skllavëria. Verioret kërkonin heqjen e skllavërise pasi kishin 

nevojë për krahë të lirë pune. 

Në shtetet e Jugut mbizotëronte ekonomia agrare që bazohej tek 

plantacionet dhe puna e skllevërve. 80% e popullsisë së Jugut ishte e punësuar 

në bujqësi ndërkohë që në veri, me bujqësi merrej vetëm 40% e popullsisë. 

Në plantacione kultivohej kryesisht bima e pambukut e cila pas revolucionit 

industrial kishte filluar të kërkohej shumë në Angli. 

Veriu kërkonte vendosje të taksave të larta doganore për prodhimet 

industriale angleze në mënyrë që të nxisnin prodhimin vendas. Shtetet e Jugut 

ishin kundër taksave të larta doganore me Anglinë. Ata përpiqeshin të rrisnin 

gjithmonë e më shumë numrin e skllevërve duke rritur në këtë mënyrë fitimet e tyre. 

Veriorët kërkonin që territoret perëndimore të populloheshin sa më shpejt 

në mënyrë që të ktheheshin në ferma për furnizimin me produkte bujqësore 

për zonat industriale. Shtetet e Jugut nga ana e tyre kërkonin që në perëndim 

të zgjeronin plantacionet e tyre. 

2. Zhvillimi i Luftës Civile 

Me zgjedhjen e Abraham Linkolnit në vitin 1860 si president, i njohur 

për pikpamjet e tij kundër skllavërisë, marrëdhëniet mes Veriut dhe Jugut u 

ashpërsuan mjaft. Në vitin 1861, 11 shtete të Jugut u shkëputen nga SHBA-ja 

duke formuar Konfederatën e Shteteve të Jugut. Po në këtë vit kjo Konfederatë 

i shpalli luftë Veriut duke e çuar vendin në një Luftë Civile. 

Gjatë viteve 1861-1862, Jugu kishte pasur disa fitore. Në vitet në vazhdim 

ushtria e Veriut do të korrin një varg fitoresh. Lufta Civile vazhdoi deri në 

vitin 1865 dhe përfundoi me fitoren e shteteve të Veriut. 

Ishin një varg arsyesh që kjo luftë u fitua nga Veriu. Veriu kishte prodhim 

të madh, ushtri të madhe, paisje dhe furnizime shumë të mira për të fituar 

luftën. 

Fitorja e Veriut në këtë luftë solli bashkimin e vendit dhe i hapi rrugën 

zhvillimit ekonomik dhe konsolidimit të SHBA-së si shtet. 

Fjalor: 

Plantacione- Sipërfaqe të mëdha toke ku mbillet kryesisht një kulturë e 

vetme. 

Pas leximit identifiko: 

- Cila ishte gjendja e SHBA-së në prag të Luftës Civile? 

- Sa zgjati Lufta Civile? 

- Cilat janë arsyet që kjo luftë u fitua nga Veriu? 

- Çfarë solli Lufta Civile për SHBA-në? 

100 

Plotësoni tabelën e mëposhtme: 

Në kolonën “Veriu” vendosni veçoritë e zhvillimit dhe interesat e Veriut

përballë veçorive të zhvillimit dhe interesave të Jugut të SHBA-së. Në kolonën 

“Mendimi im” vendosni mendimin tuaj rreth kërkesave të secilit dhe se si i 

vlerësoni ju këto kërkesa, të drejta apo të gabuara. 

Veriut Jugut Mendimi im 

- Cilat prej këtyre kërkesave i vlerësoni si vendimtare për të ardhmen e 

SHBA-së? Argumentoni pse. 

Në fitoren e Veriut ndihmuan edhe dy ligje të shpalluara nga Presidenti 

Linkoln. 

- 1862 u shpall ligji mbi homstedin, sipas të cilit çdo qytetar i SHBA 

kishte të drejtën të kishte një ngastër toke në perëndim për të cilën paguante 

vetëm 10 dollarë për t’u regjistruar dhe pas pesë vjetësh qëndrimi në të, fitonte 

të drejtën të kthehej në pronar të saj. 

- 1862 u miratua vendimi për heqjen e skllavërisë në të gjithë SHBA. 

- Gjyko: 

- Pse këto dy ligje ishin ndër shkaqet që ndihmuan në fitoren e Veriut 

ndaj Jugut? 

Fig. 2 Flamuri i Konfederatës së Shteteve të Jugut 

Fig. 3 Lufta Civile 

Detyrë për orën pasardhëse: Kërkoni nga interneti informacione rreth 

rolit të Abraham Linkolint në respektimin e lirive dhe të drejtave themelore të 

njeriut. Sillni në klasë për zhvillimin e veprimtarisë “Respektimi i të drejtave 

të njeriut” 


https://archive.org/stream/lincol00kall/lincol00kall_djvu.txt 

https://sq.wikipedia.org/wiki/Abraham_Lincoln 

http://www.telegrafi.com/abraham-linkoln-historia-e-njeriut-qe-lindine-nje-kabine-druri-per-tu-bere-nje-nga-presidentet-me-te-medhënj-te-shba/ 

101

17 


Respektimi i të 

drejtave të njeriut 



- Pasqyron kontributin e Linkolnit në zhdukjen e skllavërisë dhe në 

bashkimin e kombit amerikan. 

- Evidenton veprimtarinë e Linkolnit për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave 

të njeriut 

- Vlerëson kontributin e veprës së Linkolnit në respektimin e lirive dhe 

të drejtave të njeriut në botë. 

Burimet: 

- Fletë udhëzuese, materiale nga 

interneti, foto të Linkolnit. 

“Përpjekja për liri duhet të vazhdojë 

gjithnjë. Kauza e lirisë nuk duhet të 

pushojë në mbarimin e një viti ose në 

mbarimin e një shekulli. Në të drejtën e 

tyre për të jetuar të lirë e të lumtur, të 

gjitha racat janë të barabarta. … Gjithë 

njerëzimi duhet të jetë i lirë”. 

Abraham Linkoln 

Hapi I 

Ndahet klasa në grupe dhe çdo grup 

zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II 

Sistemohet materiali i grumbulluar 

nga detyra e dhënë nga mësuesi në orën paraardhëse. 

Hapi III 

Bazuar në materialet e grumbulluara për jetën dhe veprën Abraham 

Linkolnit në drejtim të respektimit të lirive dhe të drejtave themelore të njeriut, 

grupet mund të punojnë sipas këtyre drejtimeve: 

102

Grupi I 

- Veçori karakteristike të figurës së Abraham Linkolnit si burrë shteti. 

Grupi II 

- Roli i Abraham Linkolnit në eleminimin e skllavërisë dhe në bashkimin 

e kombit amerikan. 

Grupi III 

- Kontributi i Linkolnit si aktivist në drejtim të respëktimit të lirive dhe 

të drejtave të njeriut. 

Grupi IV 

- Ndihmesa që dhanë idetë dhe politika e Linkolnit në zhvillimet e 

vendeve të tjera në fushën e të drejtave të njeriut. 

Hapi V 

Bëhet prezantimi i punës së bërë. 


Krijohet një album me foto dhe thënie të Linkolinit për respektimin e 

lirive dhe të drejtave të njeriut. 

103

18 

Revolucioni Francez 

Para leximit 

Kujto mësimin “Franca gjatë mbretërimit 

të Luigjit XIV”. 

- Interpreto karikaturën. 

- Çfarë përfaqëson secili prej personazheve 

të karikaturës së mësipërme? 

Pyetje kyçe: Pse ngjarjet e zhvilluara në 

periudhën e viteve 1789-1799 njihen si periudha 

e Revolucionit Francez? 

Fjalë kyçe: Monarki kushtetuese, 

Republikë, Direktorat, Deklarata e të Drejtave të 

Njeriut dhe të Qytetarit, “Liri, Barazi, Vëllazëri”. 

1. Kriza e shoqërisë franceze në 

prag të revolucionit 

Deri në fund të shekullit XVIII, Franca 

ishte monarki absolute. Mbreti Luigji XVI 

kishte në dorë pushtetitn ekzekutiv, legjislativ 

104 

Fig. 1 Karikaturë: Shtresat e 

popullsisë para Revolucionit. 

http://www.historywiz.com/ 

triumph3rdestate.html 

dhe gjyqësor. Shoqëria franceze gjatë kësaj periudhe ishte e ndarë në tri 

shtresa. Në shtresën e parë përfshiheshin klerikët, në të dytën, fisnikët dhe në 

shtresën e tretë bënin pjesë fshatarët, punëtorët dhe borgjezia. 

Dy shtresat e para kishin privilegje të mëdha. Ata mbanin poste të larta 

në institucionet shtetërore, në ushtri dhe nuk paguanin taksa. 

Shtresa e tretë ku bënin pjesë tregtarë, zejtarë, borgjezët, punëtorët dhe 

fshatarët ishte e zhveshur nga pushteti politik dhe paguanin taksa. Nga 25 

milion banorë që kishte Franca në këtë periudhë, 23 jetonin në fshat. Kjo 

shtresë paguante gjysmën e të ardhurave për taksat e shtetit. 

Kjo pabarazi mes shtresave kishte nxitur një pakënaqësi të madhe në 

popull dhe ishte një ndër shkaqet e shpërthimit të revolucionit francez. 

Shkak tjetër i shpërthimit të revolucionit ishte kriza financiare, e cila 

erdhi si rezultat i shpenzimeve të mëdha të bëra nga oborri mbretëror si dhe 

për mbajtjen e ushtrisë. Këta shpenzime kishin boshatisur arkën e shtetit. 

Ndikimi i ideve iluministe ishte një tjetër shkak që nxiti fillimin e 

revolucionit francez.

Tre fazat e Revolucionit Francez: 

- Faza I, 1789-1792: Gjatë kësaj faze, 

Franca u kthye nga një monarki absolute në 

monarki kushtetuese. 

- Faza II, 1792-1794: Rrëzohet 

monarkia dhe Franca shpallet Republikë, 

krijohet Komiteti i Shpëtimit Publik i 

drejtuar nga Robespieri. 

- Faza III, 1794-1799: Rrëzohet 

Robespieri dhe zgjidhet një organ i ri 

Direktorati. 

Fig.2 Mbreti Luigji XVI 

2. Fillimi i revolucionit (1789-1799) 

Për shkak të krizës financiare, mbreti Luigji XVI u detyrua të vendos 

taksa edhe për dy shtresat e para. Këto dy shtresa nuk ranë dakort me pagesën 

e taksave, gjë që do të detyrojë mbretin në maj 1789 të thërrasë Përfaqësinë e 

Përgjithshme, e cila nuk ishte thirrur që nga viti 1614. Përfaqësuesit e shtresës 

së tretë kërkuan zbatim të reformave të thella në drejtim të qeverisjes por 

kjo ra në vesh të shurdhër. Për këtë arsye ata shpallën formimin e Asamblesë 

Kombëtare. 

Luigji XVI u përpoq ta shpërndajë Asamblenë, por populli i Parisit doli 

në mbrojtje të saj. Në 14 korrik 1789 një numër i madh banorësh të Parisit, 

sulmuan kështjellën burg të Bastijes, simbol i urryer i absolutizmit, liruan 

të burgosurit dhe ngritën flamurin trengjyrësh (të bardhë, të kuq dhe blu) 

të revolucionit. Revoltat vendosën një organ të ri qeverisjeje në vend. Ato 

rrëzuan regjimin e vjetër absolutist dhe vendosën një regjim të ri. Këto ngjarje 

shënuan fillimin e revolucionit francez i cili u zhvillua në tri faza. Data 14 

korrik është sot festa kombëtare e Francës. 

Fig.3 Sulmi mbi Bastijë 14 korrik 1789 Fig.3 Flamuri i ngritur në 14 korrik 1789 

105

3. Deklarata e të Drejtave të Njeriut dhe të Qytetarit 

Në gusht 1789 Asambleja Kombëtare shpalli fundin e feudalizmit duke 

detyruar dy shtresat e para të hiqnin dorë nga privilegjet. Po në gusht kjo 

Asamble do të miratojë Deklaratën e të Drejtave të Njeriut dhe të Qytetarit, 

sipas modelit amerikan. 

Deklarata shpallte se qëllimi i qeverisjes ishte t’i shërbente popullit dhe 

të mbronte liritë dhe të drejtat 

e shtetasve të vet. Deklarata 

mbronte liritë dhe të drejtat e 

njeriut, lirinë e fjalës, të shtypit, 

të besimit, të pronës dhe barazinë 

përpara ligjit. Parimi i kësaj 

deklarate ishte: “Liri, Barazi, 

Vëllazëri”. Parimet e deklaratës 

do të jenë në themel të të gjitha 

ngjarjeve që do të zhvillohen 

gjatë revolucionit. 

Fig.4 Deklarata e të Drejtave të Njeriut 

dhe Qytetarit. 

Fjalor: 

Karikatura- ilustrim 

humoristik që tepron ose 

shtrembëron thelbin e thjeshtë të 

një personi ose sendi për të krijuar 

një ngjashmëri identifikuese të 

lehtë pamore. 

Pas leximit: 

- Cilat ishin shkaqet e fillimit 

të Revolucionit Francez? 

- Cila ishte përmbajtja e 

Deklaratës së të Drejtave të 

Njeriut dhe Qytetarit. 

- Mbështetur në përmbajtjen 

e Deklaratës së të drejtave, si e shpjegoni përmbajtjen e parrullës franceze 

“Liri, Barazi, Vëllazëri”? 


Deklarata nuk u njihte grave të drejtën për të votuar. 

- A mendoni se kjo pikturë e përcjell përmbajtjen e saj? Argumentoni 

mendimin. 

Varfëria është prindi i revolucionit. Aristoteli 

- Shkruani një ese të shkurtër me temën e mësipërme. 

106

19 


Përmbysja e regjimit 

absolutist 

Para leximit: 

- Krahaso karikaturën e 

mësipërme me fig. 1 të mësimit të 

kaluar. 

- A kanë ato ngjashmëri me 

njëra-tjetrën? 

- Çfarë ka ndryshuar në 

pamjen e mësipërme? 

Pyetje kyçe: A i realizoi 

Revolucioni Francez, parimet e 

Deklaratës së të Drejtave të Njeriut 

dhe të Qytetarit? 

Fjalë kyçe: Monarki 

kushtetuese, jakobinët, zhirordinët, 

terrori i kuq, terrori i bardhë, 

Direktoriati. 

1. Rrëzimi i monarkisë 

absolute dhe vendosja e 

monarkisë kushtetuese 

Pas fitores së revolucionit, 

Asambleja Kombëtare miratoi dhe 

zbatoi disa reforma të cilat i dhanë 

Fig. 1 Shtresat pas revolucionit 

http://www.historywiz.com/ 

triumph3rdestate.html 

fund feudalizmit. U hoq bujkërobëria dhe privilegjet për dy shtresat e para, u 

bë konfiskimi dhe shitja e pronave të kishës dhe fisnikëve të larguar nga vendi, 

u hoq e drejta feudale. U vendos që peshkopët dhe priftërinjtë të zgjidheshin 

me vota nga populli. Shumë fisnikë u larguan nga Franca. 

Në fund të vitit 1791, u shpall Kushtetuta e Francës. Kjo kushtetutë e 

shpalli të rrëzuar monarkinë absolute dhe vendosi monarkinë kushtetuese. 

Sipas kushtetutës pushteti ekzekutiv, legjislativ dhe gjyqësor nuk do të ishin 

më në dorën e mbretiti por do të ishin të pavarur. 

107

2. Faza e dytë e revolucionit francez. Shpallja e Republikës 

Në situatën e krijuar mbreti Luigji XVI tentoi të arratisej nga vendi 

bashkë me familjen por u kap dhe u burgos. Veprimi i mbretit u cilësua si 

tradhëti ndaj vendit. Monarkitë evropiane të shqetësuara nga ngjarjet do të 

lëshojnë një deklaratë ku këmbëngulej kthimi i Luigjit XVI në fron. 

Gjatë kësaj kohe në gjirin e Asamblesë Kombëtare do të shquhen dy 

grupe, zhirordinët dhe jakobinët. Jakobinët ishin për kthimin e Francës në 

republikë, ndërsa zhirordinët ishin për monarki kushtetuese. 

Pas deklaratës së monarkive evropiane, në 20 prill 1792 Franca do t’i 

shpallë luftë Austrisë dhe Prusisë. Në nxitjen e popullit për luftë do të shquhen 

tre figura të shquara të grupit të jakobinëve si Dantoni, Marati dhe Robespieri. 

Ata dolën me thirrjet: “Atdheu në rrezik”, “Liri, Barazi, Vëllazëri”, duke 

zgjuar në popull ndjenjat e nacionalizmit francez. 

Pas betejës në Valmi 20 shtator 1792 ushtria franceze theu ushtrinë 

austriako-prusiane. Një ditë më vonë në 21 shtator 1792, Asambleja Kombëtare 

shpalli rrëzimin e monarkisë dhe shpalljen e Francës Republikë. Më 21 janar 

1793, mbretit iu pre koka në gijotinë. 

108 

Fig.2 Dita e fundit e monarkisë Fig. 3 Maksimilian Robespieri 

3. Vendosja e regjimit të terrorit 

Pas shpalljes së republikës, Franca do të futet në krizë për shkak të 

trazirave të shaktuara nga ushtritë e shteteve evropiane si dhe nga organizimi 

i një lëvizje kundërrevolucionare brenda Francës. Jakobinët do të krijojnë 

Komitetin e Shpëtimit Publik duke lënë pasdore parimet e kushtetutës. Në 

krye të komitetit u vendos Robespieri. Ata do të ndjekin politikën e “terrorit 

të kuq” duke ekzekutuar në gijotinë të gjithë kundërshtarët e revolucionit. 

Edhe Dantoni, mik i Robespierit do të ekzekutohet në gijotinë sepse do të 

kundërshtojë politikën e terrorit. Gjatë kësaj periudhe do të arrihet fitorja 

kundër ushtrive të huaja monarkiste si dhe do të shtypen kryengritjet pro 

monakisë. 

Në korrik të vitit 1794, zhirordinët do të rëzojnë diktaturën jakobine. 

Robespieri bashkë me përkrahësit e tij do të ekzekutohen në gijotinë. Për 

drejtimin e vendit u zgjodh një organ i ri Direktorati.

Fjalor: 

Gijotinë- Është një aparat i projektuar për kryerjen e dënimit me vdekje 

dhe konsiston në prerjen e kokës së të akuzuarit. 

Pas leximit: 

- Pse thuhet se Asambleja Kombëtare i dha fund feudalizmit në Francë? 

Identifiko masat e marra prej saj në këtë drejtim. 

- Cfarë solli vendosja e monarkisë kushtetuese? 

- Kur u shpall Republika? 

Arsyetoni 

Gjatë Fazës II të revolucionit francez, filloi zbatimi i një programi 

të ashpër “në mbrojtje të Republikës”. Të gjithë ata që dyshoheshin për 

veprimtari kundër revolucionit dënoheshin. Vetëm brenda një viti (1793-1794) 

u ekzekutuan në gijotinë, duke u quajtur “armiq të Francës” më shumë se 25 

mijë vetë. 

- A mendon se gjithë këto ekzekutime kanë qenë të nevojshme për 

mbrojtjen e Republikës franceze? 

- A e cënojnë ato Deklaratën e të Drejtave të Njeriut dhe Qytetarit? 

Argumentoni mendimin. 

- A mund të quhet demokratike një qeveri që e bazon pushtetin e vet në 

përdorimin e dhunës dhe terrorit? Argumentoni mendimin. 

Gjykoni: Shoqëria detyrohet të mbrojë vetëm qytetarët paqësorë, 

qytetarët e vetëm të Republikës janë republikanët. Monarkistët dhe 

komplotistët janë vetëm të huaj, ose, më mirë, armiqtë. 

Maksimilian Robespier 

- Cili është mendimi juaj për deklaratën e mësipërme? 

109

20 


Epoka e Napoleon 

Bonapartit 

Para leximit: 

- Interpretoni foton e mësiperme. 

- Çfarë karakteristikash të kalorësit ju 

përcjell kjo foto? 

Pyetje kyçe: Cilat ishin rrjedhojat e 

politikës së Napoleon Bonapartit? 

Fjalë kyçe: Konsull i Parë, Perandor, 

Kodi i Napoleonit, Lidhja e Shenjtë. 

1. Politika e Napoleon Bonapartit 

Për shkak të vështirësive ekonomike 

dhe politike si dhe paaftesisë së Direktoratit 

për të zgjidhur këto vështirësi në Francë do të Fig. 1 Napoleon Bonaparti 

këtë persëri ndryshim në formën e qeverisjes 

së vendit. Napoleon Bonaparti, një gjeneral 

ushtarak i shquar do të thirret për të drejtuar vendin. Në vitin 1799, Napoleoni 

kthehet në Francë dhe pasi përmbys Direktoratin e shpall veten Konsull i Parë. 

Kjo ngjarje shwnon fundin e revolucionit francez. 

Edhe pse Napoleoni e përqendroi pushtetin në duart e tij, ai i vazhdoi 

reformat e revolucionit që mbështetnin lirinë, barazinë dhe vëllazërinë. Nën 

drejtimin e tij u hartua i ashtuquajturi Kodi i Napoleonit, i cili u garantonte 

njerëzve barazi para ligjit, të drejtën e votës, garantonte lirinë e fesë dhe 

mbrojtjen e pronës private. 

Reforma të rëndësishme u zhvilluan në sistemin arsimor. Gjatë sundimit 

të tij u ngrit Universiteti i Francës. Ai vendosi sistemin e bursave për ata që 

nuk kishin mundësi të paguanin për arsimim duke u dhënë kështu mundësinë 

edhe të varfërve të arsimohen. 

Ai nuk njohu liritë e njeriut, të drejtën e shtypit dhe pengoi opozitën. 

Ai përkrahu zhvillimin e industrisë, bujqesisë dhe tregtisë. Krijoi Bankën 

Kombëtare. 

110

2. Pushtimet e Napoleonit 

Në vitin 1804 me anë të një referendumi ai e shpalli veten Perandor i 

Francës. 

Për të realizuar ambiciet e tij ushtarake, Napoleoni bëri shumë luftëra. 

Qëllimi i tij ishte sundimi i Evropës. 

Gjatë viteve 1805-1811, Napoleoni arriti të vinte nën kontroll pjesën më 

të madhe të Evropës. Në vendet e pushtuara ai filloi punën për të përhapur idetë 

e Revolucionare te Francës dhe kulturës franceze. Arritja e tij më e madhe 

ishte kodifikimi i ligjit. Kodet e Napoleonit ishin të lehtë për t’u kuptuar dhe 

shpjeguar. Në vendet e pushtuara ai kishte urdhëruar kryerjen e reformave 

për modernizimin e shoqërisë të tilla si: kufizimi i privilegjeve të fisnikërisë 

dhe klerit, heqjen e bujkrobërisë, zhvillimin e arsimit publik, vendosjen e 

tolerancës fetare. 

3. Rënia e Napoleon Bonapartit 

Dy ishin vendet që Napoleoni nuk arriti dot t’i nënshtrojë: Anglia dhe 

Rusia . 

Për të nënshturar Anglinë, në vitin 1806, Napoleoni shpalli “bllokadën 

kontinentale”. Vendet evropiane të cilat ishin nën kontrollin e Francës duhet 

të ndërprisnin marrëdhëniet tregtare me Anglinë. Por kjo politikë nuk rezultoi 

e suksesshme për Francën. 

Në vitin 1812 ushtria franceze sulmoi Rusinë. Dimri i ashpër rus, 

mungesa e ushqimeve dhe sulmet e njëpasnjëshme të ushtrisë ruse e detyruan 

Napoleonin të tërhiqej. 

Fig.2 

Pushtimet e 

Napoleonit 

deri në vitin 

1812 

111

Kjo disfatë u dha zemër shteteve evropiane dhe i nxiti ato për të bashkuar 

forcat kundër Napoleonit. Në betejën e Lajpcigut të vitit 1813 ushtritë e 

koalicionit evropian ku bënin pjesë forcat prusiane, austriake, ruse dhe suedeze, 

i shkaktuan disfatë ushtrisë së Napoleonit. Në mars të vitit 1814 Napoleoni 

hoqi dorë nga froni dhe u internua në ishullin e Elbës prej të cilit do të arratisej 

në vitin 1815. Ai do të zbarkojë në Francë të cilën do ta sundojë edhe për 

100 ditë të tjera. Përsëri vendet evropiane u bashkuan kundër Napoleonit në 

betejën e Vaterlosë në vitin 1815. Në këtë betejë Napoleoni u thye për herë të 

dytë dhe do të internohet në ishullin e Shën Helenës. 

Fjalor 

Koalicion- Një bashkim i përkohshëm mes njerëzve, partive apo kombeve 

për një qëllim të caktuar. 

Pas leximit 


Vëzhgoni hartën 

- Cilat ishin vendet të cilët nuk ishin pushtuar nga Franca? 

- Cilat vende përfshiheshin në Pushtimet Franceze? 

- Cilat ishin vendet të cilat nuk u pushtuan dot prej Napoleonit? 

- Cilat ishin dy betejat që shënuan fundin e Napoleonit? 

Fig.3 Beteja e Austerlitzit. 1805. Perandoria Franceze shpartalloi 

Koalicionin (Britani, Suedi, Rusi). 

Arsyeto: 

- Çfarë shpresonte të arrinte Napoleoni me anë të luftës në Evropë? 

- A mund të realizoheshin qëllimet e Napoleonit nëpërmjet luftës? 

Argumentoni përgjigjen. 

- Ishte Napoleoni një udhëheqës i aftë për Francën? Argumentoni 

përgjigjen. 

- A do t’ju pëlqente të jetonit në Francë gjatë kohës së Napoleonit? Pse? 

112 

Detyrë 

Shkruani nje ese te shkurter me temë: Napoleon Bonaparti, hero apo tiran.

21 

Evropa pas rënies së 

Napoelon Bonapartit 

Kongresi i Vjenës 

Fig.1 Karikaturë britanike. Ceremoni për internimin e parë të Napoleonit 

në ishullin e Elbës. 

Para leximit 

- Krahasoni foton e mësipërme me fig. 1 në mësimin 20. 

- A kanë elemente të përbashkëta këto dy foto? 

- Cilat janë ndryshimet mes tyre? 

- Shkruani një mesazh të shkurtër rreth asaj ç’ka ju përcjell kjo foto. 

1. Kongresi i Vjenës 

Pas humbjes përfundimtare të Napoleonit, shtetet fituese (Rusia, Prusia, 

Austria dhe Britania e Madhe), ranë dakord të takohen për të zgjidhur 

çështjet që lindën si rezultat i politikave agresive të Francës nën drejtimin e 

Napoleonit. Qëllimi ishte rimëkëmbja e Evropës dhe kthimi i saj në gjendjen 

113

e para revolucionit francez. Për këtë arsye u thirr Kongresi i Vjenës punimet e 

të cilit zgjatën nga viti 1814-1815. Në këtë kongres u vendos: 

Rikthimi në pushtet i të gjitha familjeve mbretërore të cilat ishin 

përmbysur ose larguar nga fronet gjatë luftërave të Napoleonit si në Spanjë, 

Portugali, Holandë, Sardenjë, Francë. Vendosja e një paqeje të qëndrueshme 

në Evropë, Rregullimi i kufijve që ishin ndryshuar nga Napoleoni. 

Franca u kthye në kufijtë e periudhës para ardhjes së Napoleonit në 

pushtet. 

Zvicra rifitoi pavarësinë. 

Holanda dhe Belgjika u bashkuan në një shtet të vetëm dhe formuan 

Mbretërinë e Vendeve të Ulëta. 

Prusia mori territore në lindje të Francës. 

Rusia u zgjerua në drejtim të perëndimit duke marrë territore polake dhe 

Finlandën. 

Anglia dyfishoi kolonitë e saj. 

Austria mori pjesën veriore të Italisë (shtetet italiane të Lombardisë dhe 

Venedikut). 

U krijua Konfederata Gjermane me 39 shtete. Italia mbeti e copëtuar në 

8 shtete. 

2. Lidhja e Shenjtë 

Në shtator të vitit 1815 u krijua “Lidhja e Shenjtë” me qëllim ruajtjen 

e hartës së re të Evropës të krijuar nga Kongresi i Vjenës. Propozimin për 

krijimin e saj e bëri Cari i Rusisë. Vendet anëtare në Lidhje ishin Austria, 

Prusia, Rusia. Anglia fillimisht nuk e nënshkroi pjesëmarrjen në Lidhje. 

Ajo ishte një aleancë e vendeve evropiane për të mbrojtur bashkësinë 

kristiane, drejtësinë dhe paqen. Sipas saj nëse një nga qeveritë e vendeve 

anëtare në Lidhje kërcënohej, anëtarët e saj duhet t’i ofronin mbështetje të 

gjithanshme. 

Fig. 2 Kongresi i Vjenës 

114

Fig. 3 Evropa pas Kongresit të Vjenës 


- Krahasoni hartën e Evropës gjatë pushtimeve të Napoleonit (fig. 2 

mësimi 20) me hartën e mësipërme. Cilat janë ndryshimet që pësoi Evropa 

pas vendimeve të Kongresit të Vjenës? 

- Çfarë ndodhi me Francën pas Kongresit? Po me Rusinë, Gjermaninë 

dhe Austrinë? 

Gjyko: 

- Cilat ishin vendimet e Kongresit të Vjenës? 

- Si i gjykoni vendimet e këtij Kongresi? 

- A ju duken të drejta ndryshimet që pësoi harta e Evropës në Kongres? 

Argumento mendimin. 

- Një nga synimet e krijimit të Lidhjes së Shenjtë ishte ruajtja e hartës së 

re të Evropës? Pse do të ishte i nevojshëm një vendim i tillë? 

115


A. Cila nga alternativat e mëposhtme është e saktë? 

1. Absolutizmi në kohën e Luigjit XIV: 

a.u mbështet mbi të “Drejtën Hyjnore” 

b.mbi një aparat shtetëror jo burokratikë. 

c.Familjet e mëdha aristokrate vazhdonin të kishin ndikim. 

d.Nuk arriti në vinte nën kontroll gjykatat dhe institucionet kulturore. 

2. Iluminizmi lindi gjatë shekullit: 

a.XVI b.XVII 

c.XV d. XVIII 

3. Në epokën e Elisabetës raportet e mbretit me parlamentin ishin: 

a.Të mira 

b.Shumë të mira 

c.Të këqija 

d.Nuk kishte fare parlamente. 

4. Në Revolucionin e Lavdishëm: 

a. froni u zëvëndësua pa luftë 

b. monarkia vazhdonte të ishte e fuqishme. 

c. u shkaktua gjakderdhje 

d. nuk u miratua “Ligji mbi të Drejta” 

5. Revolucioni I Industrial: 

a. rriti jetëgjatësinë përshpejtoi rritjën e klasës së mesme 

b. Përshpejtoi rritjen e klasës së mesme 

c. Solli dominimi të bujqësisë në jetën e shoqërisë njerëzore 

d. E bëri jetën më të lehtë. 

6. Më 4 korrik 1776: 

a. U mblodh Kongresi I Kontinental. 

b. Miratohet Deklarata e Pavarësisë së SHBA-së. 

c. U miratua flamurin Amerikan 

d. Krijohet Ushtria Kontinentale. 

116 

7. Në shoqërinë franceze të para revolucionit: 

a. Shtresa e parë dhe e dytë e popullsisë paguante taksa. 

b. Shtresa e tretë kishte të drejtë të merrte pjesë në qeverisjen e vendit 

c. Shtresa e tretë paguante taksa 

d. Punëtorët dhe borgjezia bënin pjesë në shtresën e dytë.

B. Cila nga alternativat e mëposhtme është e gabuar? 

1. Gjatë qeverisjes së gjatë të Luigjit XIV: 

a. Ekonomia u zhvillua duke u mbështetur në prodhimin vendas. 

b. Akademia e Shkencave nuk kontrollohej nga mbreti. 

c. U ndërtua Pallati i Versajës. 

d. Sistemi rrugor ishte më i miri i kohës. 

2. Iluminizmi u mbështet: 

a. mbi arsyen. 

b. ndarjen e pushteteve. 

c. lirinë e mendimit. 

d.ishte kundër “shoqërisë ideale”. 

3. Anglia u quajt atdheu i parlamentarizmit sepse: 

a.Parlamenti miratonte ligje. 

b.Mbreti respektonte parlamentin. 

c. të drejtën e votës e kishin të gjithë. 

d. deputetët nuk ndjenin përgjegjësi para votuesit. 

4. Ligji mbi të Drejtat në Angli përmbante: 

a. kufizimin e të drejtës së mbretit për vendosjen e taksave. 

b. mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të individit. 

c. lejonte ndërshkimet fizike. 

d.e drejta e votës ishte e kufizuar. 

5. Britania e Madhe ishte vendlindja e Revolucionit I Industrial 

sepse: 

a. Britania kishte depozita të mëdha të qymyrit dhe mineralit të hekurit. 

b. Kishte një sistem qeverisës të paqëndrueshëm. 

c. Kishte një popullsi të madhe të grumublluar nëpër qytete sidomos pas 

revolucinit bujqësor. 

d. Ishte një fuqi e madhe koloniale. 

6. Kodi i Napoleonit, garantonte: 

a. Barazi para ligjit. 

b. Të drejtën e votës. 

c. Lirinë e fesë. 

d. Lirinë e shtypit. 

7. Gjatë Luftës Civile në SHBA 

a. Veriu kërkonte vendosje të taksave të larta doganore për prodhimet 

industriale angleze. 

b. Jugorët përpiqeshin të rrisnin numrin e skllevërve. 

c. Shtetet e Veriut kërkonin që në Perëndim të zgjeronin plantacionet. 

d. Shtetet e Veriut kërkonin të hiqej skllavëria. 

117

23 

Jeta dhe nacionalizmi 

në Europën e 

shekullit XIX 

Nacionalizmi dhe romantizmi (1850-1870) 

Para leximit: 

Kujtoni njohuritë e marra në klasën 

e gjashtë mbi shtet-kombin. 

- Cilat janë tiparet që karakterizojnë 

shtet-kombin? 

- Diskutoni mbi rëndësinë që kanë 

këto tipare për një shtet. 

Fig. 1 Tiparet e shtet-kombit 

Pyetje kyçe: Pse kombet dhe 

nacionalizmat në vende të ndryshme 

të Evropës lindën dhe u përhapën në 

rrethana dhe kohë të ndryshme? 

Fjalë kyçe: nacionalizëm, shtetkomb, 

atdhe, revolucion. 

1. Nacionalizmi 

Në klasën e gjashtë keni mësuar se gjatë shek. XIII-XIV u zhduk copëzimi 

dhe u krijuan shtete unike (të bashkuar). Në këto territore të bashkuara, mbreti 

vendosi autoritetin e tij duke krijuar shtetin-komb. Kongresi i Vjenës i ndau 

kufijtë e Evropës sipas intersave të Anglisë, Rusisë, Prusisë dhe Austrisë pa 

marrë parasysh interesat e popujve të tjerë. Italia, Gjermania mbetën të ndara 

në shtete e principata. Shume popuj mbetën nën sundimin e perandorive të 

mëdha si ato të Austro-Hungarisë, Turqisë, Rusisë etj. Në të gjithë Evropën 

nisën të përhapeshin idetë dhe lëvizjet nacionaliste. Në Itali e Gjermani 

lëvizjet nacionaliste kërkonin bashkimin e vendit. Popujt që gjendeshin 

nën sundimin e Perandorise Austro-Hungareze, Ruse, Turke etj., kërkonin 

shkëputje nga perandoritë dhe krijim të shteteve të pavarura. Nacionalizmi 

mblodhi njerëz të shtresave të ndryshme sociale e kulturore, të cilët ndanin një 

trashëgimi të përbashkët dhe një dëshirë për të jetuar së bashku. Është dashuri 

për Atdheun. 

118

2. Romantizmi 

Nacionalizmi u frymëzua nga 

romantizmi. Romantizmi ishte një 

lëvizje intelektuale e kulturore e 

shprehur nëpërmjet letërsisë, artit 

dhe kulturës. Lindi gjatë shek. 

XVIII dhe në gjysmën e parë të 

shek. XIX. Romantikët u shkëputën 

nga idetë iluministe dhe idealizuan 

të kaluarën, traditat kulturore, 

dashurinë për natyrën, duke i lënë të 

lira emocionet dhe pasionin. Artistët 

dhe poetët romantikë idealizuan 

personazhe reale si Napoloni, 

Fig .2 Intelektualë duke biseduar mbi 

nacionalizmin 

Kromuelli apo dhe Robin Hud. Përfaqësuesit më të shquar të romantizmit në 

letërsi janë; Xhorxh Bajroni, Vëllezërit Grim, Viktor Hygoi etj. Në Shqipëri 

vlerësohen Naim Frashëri, Jeronin De Rada etj. Kompozitorët romantikë 

janë: Frederik Shopen, Riçard Vagner, Franc 

List, Mendelson, Xhyzepe Verdi. Ata muzikën 

e tyre u kthye në art popullor dhe motovi i jetës. 

Bethoveni krijoi “Simfoninë e 9”, e cila ishte një 

vepër sa dramatike aq dhe shpërthyese. Në pikturë, 

romantikët u frymëzuan nga dashuria për natyrën. 

Ata krijuan peisazhe. Josef Uilliam Turner në Angli 

dhe Eugen Delakrua në Francë u quajtën piktor i 

peizazhit. 

Fig. 3 Ludvig van 

Bethoven (1770-1827) 

Fig. 4 Frederik 

Shopen (1810-1849) 

3. Romantizmi dhe lëvizja kombëtare 

Revolucioni Francez dhe luftrat e Napoleonit 

nuk krijuan atë shoqëri që iluministët parashtruan, 

por përkundrazi shoqëria përjetoi vuajtje dhe 

shkatërrim. Romantikët u shkëputën nga iluministët 

dhe vunë në qëndër të lëvizjes së tyre lirinë. Çdo 

komb duhet të jetë i lirë, ndaj dhe romantikët 

mbështetën nacionalizmin, që ndihmoi në luftën e 

popujve për pavarësi kombëtare dhe hodhën idenë 

e barazisë dhe lirisë së popujve. Romantikët morën 

pjesë në lëvizjet kombëtare evropiane.Xhorxh 

Bajroni ishte një prej tyre. Me veprën e tij, i këndoi 

luftës për pavarësi të popujve të Ballkanit. Çezare 

Augusto Deti mori pjesë në lëvizjen kulturore dhe 

politike për bashkimin e Italisë. 

119

Fjalor 

Shtet-komb- është shteti që identifikohet si atdheu i një kombi të 

caktuar. 

Nacionale- kombëtare 

Nacionalizmi- është besnikëri e njerëzve të thjeshtë që luftojnë për 

një atdhe të përbashkët, një gjuhë të përbashkët, ideale, vlera dhe tradita të 

përbashkëta. 

Pas leximit: 

- Cilat ishin shkaqet e lindjes së lëvizjeve nacionaliste? 

- çfarë kërkonte Italia dhe Gjermania? Po popujt që ishin nën sundimin 

e perandorive? 

2. Shkruani një ese në lidhje me dashurinë për atdheun. 

3.Përgatisni një listë të vlerave që mbronin romantikët. 

Fig.5 Hartë e Evropës e shek. XIX v. 1848-1871 



- Vendosni përkrah flamurit që njihni emrin e vendit të cilit i përket ai 

flamur. 

120

24 



shekullit XIX 

Lëvizjet nacionale në Gjermani 

Fig. 1 Fuqitë evropiane në Kongresin e Vjenës 

Para leximit: 

- Përshkruani foton. 

- Çfarë janë duke bërë personazhet në foto? 

- Pse mendoni se autori i ka paraqitur në këtë mënyrë? 

- Çfarë vendosi Kongresi i Vjenës për Gjermaninë? 

Pyetje kyçe: Pse Bismarku ndoqi rrugën e luftës për bashkimin e 

Gjermanisë? 

Fjalë kyçe: nacionalizëm, bashkim kombëtar, Oto Fon Bismarku. 

1. Shkaqet e lëvizjes nacionaliste 

Edhe pas Kongresit të Vjenës, Gjermania vazhdonte të ishte një shtet i 

copëtuar dhe i dobët, përballë shteteve të bashkuara si Franca, Britania apo 

Perandoria Ruse. Kjo rriti presionin e popullit për bashkimin e gjermanisë në 

një shtet të vetëm. Gjatë vitit 1848 në qendrat kryesore të Evropës shpërthyen 

një varg revolucionesh. Shkak i shperthimit të tyre ishte kriza ekonomike si 

dhe vështirësitë politike të shkaktuara nga përpjekjet e qeverive për të rikthyer 

në pushtet regjimet e vjetra. Revolucioni i 1848 që shpërtheu në Berlin, 

kërkonte të realizonte bashkimin kombëtar dhe shpalljen e kushtetutës. Edhe 

pse revolucioni u përhap në shtetet e tjera gjermanike ai dështoi. 

121

Fig.2 Lufta franko-prusiane Fig.3 Oto Fon Bismarku 

Përshkruaj foton 

- Pse Franca u detyrua të lëshojë krahinat më të pasura? 

- Çfarë dëmesh i shkaktoi kjo luftë Francës? 

2. Projekti i Bismarkut 

Konfederata Gjermane përbëhej nga 38 shtete. Pas Perandorisë Austriake, 

Prusia ishte shteti i dytë më i fuqishëm. Ardhja në krye të Prusisë në vitin 

1862 të kancelarit Oto Fon Bismarkut, risolli projektin për bashkimin e 

Gjermanisë. Bismarku ishte njeri i zgjuar dhe mjaft i vendosur në përpjekjet e 

tij për bashkimin e Gjermanisë. Ai mendonte të realizonte së pari, bashkimin 

monetar, që do të thotë përdorimin e një monedhe të vetme. Së dyti, të realizonte 

bashkimin shtetëror. Të hartohej një kushtetutë, e cila do të sanksiononte 

Perandorinë e bashkuar. Së treti, nëpërmjet luftrave dinastike. Por bashkimi i 

Gjermanisë u kundërshtua nga mbreti i Prusisë, Frederik Vilhelmi IV, edhe në 

Prusi po zhvillohej nacionalizmi, kryesisht ai kulturor, i cili u bë frymëzues i 

gjithë nacionalizmit. 

122 

Fig.5 Gjeneralë dhe princa gjermanë në sallën e pallatit e Versajës që 

përshëndesin perandorin gjerman Vilhelmi I.

3. Bashkimi i Gjermanisë 

Fig.5Hartë në të cilën jepen fazat e bashkimit të Gjermanisë 1860-1871 

Në përpjekjet e tij për bashkimin e Gjermanisë, Bismarku kishte shumë 

kundërshtarë. Gjithsesi ai nisi të zbatojë planin e bashkimit të Gjermanisë siç 

e kishte parapërgatitur. Danimarka ishte kundërshtari më i lehtë, ndaj në vitin 

1864 së bashku me Austrinë, i shpallën luftë Danimarkës. Provincat daneze 

të Holshtenjit dhe Shlezvigut, shumica me popullsi gjermane u ndanë midis 

Austrisë dhe Gjermanisë. Dy vjet më vonë, Prusia hyri në luftë me Austrinë. 

Austria u detyrua të pranojë hegjemoninë e Prusisë në Gjermani. Vetëm katër 

shtete të jugut, të cilat përkraheshin nga Franca, të cilat mbetën jashtë shtetit 

të bashkuar Gjerman. Më 1870 Prusia provokoi luftë me Francën dhe në vitin 

1871 lufta përfundoi me disfatën e Francës, e cila u detyrua të lëshojë krahinat 

e Alsasë-Lorenës, zona të pasura me minerale. Me Gjermaninë u bashkuan 

dhe katër shtete të Jugut. 

Më 18 janar 1871, në pallatin e Versajës, mbreti i Prusisë Vilhelmi 

I u shpall Perandor (kajzer) i Gjermanisë, e cila u quajt Perandoria e II e 

Gjermansië. 

Fjalor 

Kancelar- kryeministër në Prusi. Ende në Gjermani vazhdon të përdoret 

ky term. 

Pas leximit: 

- Bëj një përshkrim të shkurtër mbështetur në fig. 4. 

- Portretizo Bismarkun. 

-Si e kuptoni togfjalëshin “Bismarku ishte arkitekti i bashkimit të 

Gjermanisë”. Argumento. 


1. Cili ishte projekti i Bismarkut për bashkimin e Gjermansië? 

2. Pse Bismarku zgjodhi rrugën e luftës për bashkimin kombëtar? Cilat 

ishin pengesat? 

3. Parashtro argumentet tua pse nacionalizmi kulturor u bë frymëzuesi i 

nacionalizmit evropian? 

4. Bëj një kronologji të etapave që kaloi bashkimi i Gjermanisë. 

123

25 



shekullit XIX 

Lëvizjet nacionale në Itali 

124 

Fig.1 Italia e copëtuar 

Para leximit: 

- Vëzhgo hartën 

- Çfarë vendosi Kongresi i Vjenës për territoret italiane? 

- A ishin të drejta vendimet e këtij kongresi për Italinë? 

Pyetje kyçe: Pse bashkimi i Italisë nuk mund të realizohej pa mbështetje 

nga jashtë? 

Fjalë kyçe: bashkim, Xhuzepe Garibaldi, konti Kavur. 

1. Italia në prag të bashkimit 

Italia ishte një vend i copëtuar, i ndarë në tetë shtete. Mbretëria e Sardenjës 

kishte një ekonomi më të zhvilluar se shtetet e tjera, ndaj dhe ajo u vendos 

në krye të lëvizjes për çlirim dhe bashkimin kombëtar. Figurat qendrore të 

kësaj lëvizje ishin Xhuzepe Garibaldi dhe konti Kamilio Kavuri, kryeministër 

i Sardenjës, i cili hartoi edhe projektin e bashkimit të Italisë. Ata ishin të 

bindur se vetëm nëpërmjet luftës mund të realizohej bashkimi i Italisë. Në 

luftën për bashkim kombëtar i duhej një aleat dhe kjo ishte Franca. Italia e 

kishte mbështetur Francën në luftë kundër Rusisë. 

Për realizimin e bashkimit së pari duheshin çliruar rajonet veriore nën 

sundimin austriak dhe ato jugore nën sundimin e burbonëve. Së bashku me 

Francën hyjnë në luftë me Austrinë. Lëvizjet kombëtare u drejtuan edhe

kundër mbretërive që kërkonin të rikthenin regjimet e vjetra. Kërkesa për 

bashkim doli si dëshirë në ndjenjë e fortë nacionaliste. Ajo u mbështet nga 

pamfletisti nacionalist Mazzini, që me pamfletet e tij, frymëzoi kryengritjet 

kundër Austrisë. 

Fig.2 Konti Kamilo Kavur Fig.3 Viktor Emanueli II Fig.4 Xhuzepe Garibaldi 

2. Bashkimi i Italisë 

Rruga drejt bashkimit të Italisë ishte e gjatë. Ajo zgjati 11 vjet (1859- 

1870) dhe u zhvillua në disa faza. Faza e parë, fillon në vitin 1859 kur 

mbretëria e Sardenjës në aleancë me Francën i shpalli luftë Austrisë. Lufta u 

fitua nga ushtria italo-franceze. Të gjitha shtetet e Italisë Veriore dhe Qendrore 

u bashkuan me mbretërinë e Sardenjës, duke lënë jashtë Venedikun. 

Garibaldi ishte heroi më popullor, i cili grumbulloi shumë përkrahës 

nga rradhët fshatare. Lufta e tij ishte një luftë guerile. Së bashku me 1000 

vullnetarë nga Gjenova arriti në ishullin e Sicilisë. Kjo përbënte edhe fazën e 

dytë të bashkimit. 

Në gusht 1860 nisi faza e tretë për çlirimin e Italisë Jugore.Më 17 mars 

1861, u çlirua Sardenja, dhe u shpall Mbretëria e Italisë me mbret Viktor 

Emanuelin II. Më pas shtetit Italian iu bashkua edhe Venediku e Roma. Roma 

u bë dhe kryeqyteti i Italisë së bashkuar. 

Fjalor: 

Pamflet- Shkrim i shkurtër satirik, me temë aktuale. Mazarini ishte 

pamfletist i njohur. 

Pas Leximit: 

- Cili shtet italian luajti rolin kryesor në bashkimin e Italisë në një shtet 

të vetëm? Argumentoni përgjigjen. 

- Cilat ishin rrugët që duhet të ndiqeshin për bashkimin e Italisë? 

- Cilët ishin dy figurat kryesore qe luajtën rolin kryesor në bashkimin e 

vendit? 

125

Fig.5 Duke festuar bashkimin e Italisë 

Shikoni me kujdes foton 

- Pse Garibaldi tërhoqi kaq shumë vullnetarë? Mendoni se ishte një lider 

popullor? 

- Çfarë i bashkonte Garibaldin dhe Kontin Kavur? 


- Analizo hartën e 

bashkimit të Italisë 

- Pse edhe liderët italianë 

mendonin se bashkimi mund të 

bëhej vetëm me luftë? 

- Përcakto rrugën e bërë 

nga Garibaldi (me shigjetë të 

kuqe). 

- Shpjegoni bashkimin e 

Italisë me fjalët tuaja. 

Legjendë 

Territore të Sardenjës të 

çliruara, 1860 

Territore të pa përfshira 1866 

Mbretëria e Sardenjës, 1858 

Territoret e aneksuara nga Austria, 1859 

Territore të pa aneksuara, 1870 

Lëvizjet e Garibaldit, 1860 

126 

-Bëj një kronologji të etapave që kaloi bashkimi i Italisë.

26 



shekullit XIX 

Lëvizjet nacionale në 

Perandorinë Habsburge 

Para leximit: 

- Çfarë u vendos në 

Kongresin e Vjenës për 

Austrinë? 

Fjali kyçe: Pse 

krijimi i shteteve 

kombëtare u arrit 

nëpërmjet lëvizjeve për 

çlirim kombëtar? 

Fjalë kyçe: lëvizje 

kombëtare, perandori 

shumëkombëshe, monarki 

dualiste 

Fig.1 Italia e copëtuar 

1. Perandoria Habsburge dhe problemi kombëtar 

Në Perandorinë Habsburge bënin pjesë rreth 20 shtete si; austriakët, 

hungarezët, gjermanët, pokalët, sllavët, italianët. Kjo perandori quhej Perandori 

shumëkombëshe. Secili shtet dallohej nga gjuha, kultura, besimi, trashëgimia 

historike, ndaj dhe secili prej tyre kërkonte të kishte shtetin kombëtar. 

Perandoria ndiqte një politikë të pabarabartë kombëtare dhe fetare. Edhe 

zhvillimi ekonomik i tyre ishte i ndryshëm në rajone të ndryshme. Lëvizjet 

kombëtare në këto vendeve, u ndeshën me masat e ashpra të Perandorisë 

Habsburge dhe politikën e gjermanizimit të Perandorisë. 

127

Fig.2 Revoltat në Vjenë 

Fig.3 Revoltat në Hungari të drejtuara 

nga Lajosh Kushuti 

2. Lëvizjet kombëtare në Perandori 

Në vitin 1848 Perandoria u përfshi në lëvizje nacionale. Përhapje në 

Perandorinë Habsburge patën edhe idetë e revolucionit Francez. Dëshira për 

krijimin e shtetit kombëtar ishte kërkesë parësore e vendeve të Perandorisë. 

Madje u krjiuan dhe organizata patriotike të fshehta, përballë dhunës që 

përdori perandoria. 

Lëvizjet morën trajtën e revolucionit ku kërkohej çlirimi nga bujkërobëria 

dhe detyrimet që rridhnin prej saj. Hartimi i një kushtetutë, përdorimi i gjuhës 

amëtare si gjuhë administrative krahas gjuhës zyrtare që ishte gjuha gjermane, 

liria e shtypit, ishin kërkesat kryesore të këtyre lëvizjeve. Vjena u përfshi e 

para nga revoltat mbarëpopullore. Perandori Ferdinandi I u detyrua të pranojë 

disa kërkesa të kryengritësve. Qytetarët kërkonin që krahas gjuhës gjermane 

të përdorej dhe gjuha çeke. Në Hungari në revoltat të drejtuara nga Lajosh 

Kushuti kërkohej; e drejta për vetëqeverisje, të drejtën e votës për burrat dhe 

liri të shtypit. Perandoria përdori dhunën ndaj kërkesave të tyre kombëtare. 

Popujt serbë, kroatë, rumunë, gjermanë dhe italianë, gjithashtu kërkonin të 

realizonin kërkesat e tyre kombëtare. 

3. Ndryshimet politike në Perandori 

Të ndodhur përballë revoltave në rritje, perandoria Habsburge rishikoi 

politikat e saj. Me ardhjen e Franc Jozefit si perandor u shpall “akti i 

emancipimit”. Ndryshime ndodhën edhe në mënyrën e administrimit 

të provincave. Pas disfatës me Prusinë më 1867, Hungaria u njoh si shtet 

bashkësundues me Austrinë. Kështu lindi Perandoria Austro-Hungareze, e 

cila drejtohej nga perandori i Austrisë dhe që ishte edhe mbret i Hungarisë. 

Kompromisi i vitit 1867 për një monarki dualiste austro-hungareze, kënaqi 

vetëm interesat e hungarezëve, por aspak të kombeve të tjera. Pakënaqësia u 

rrit te kroatët, serbët, rumunët, sllovenët, polakët dhe gjermanët, që kërkonin të 

realizonin të drejtat e tyre kombëtare. Lëvizjet nacionale të popujve dobësuan 

Perandorinë Austro-Hungareze. 

128

Fjalor 

Monarki dualiste- monarki 

e dyfishtë, me dy njësi shtetërore 

të dallueshme dhe një Sovran të 

përbashkët. Perandoria Austro- 

Hungareze do të qeverisej nga 

perandori i Austrisë, i cili do të 

ishte edhe mbret i Hungarisë 

Pas leximit 


1. Rendisni popujt që bënin 

pjesë në Perandorinë Habsburge. 

2. Plotësoni tabelën me kërkesat e popujve të Perandorisë. Në krah 

vendosni llojin e kërkesave (ek, pol.) dhe diskutoni me shokun për kolonën 

mendimi im 

Kërkesat e popujve 

Fig.4 Franc Josef I duke hyrë në 

Krakov 1880 

Mendimi im 

3. Argumento pse u rrit pakënaqësia e popujve të tjerë pas kompromisit 

1867? 

4. Vëzhgo më vëmendje dy figurat e mësipërme. Figura e parë tregon 

flamurin e perandorisë Habsburge, ndërsa figura e dytë tregon flamurin e 

Perandorisë Austro-Hungareze pas krijimit të monarkisë dualiste. Përshkruaj 

të dy flamujt e mësipërm. Diskutoi ato me shokun e bankës. 

- Çfarë simbolizon flamuri? 

- Pse duhej të ndryshonte flamuri kur u krijua Perandoria e re Austro- 

Hungareze? Diskutoni. 

- Cilat janë ndryshimet që pësoi flamuri i Perandorisë Habsburge? 

- Bëj një kerkim mbi flamurin Austrisë dhe Hungarisë sot. 

Fig. 5 flamuri perandorisë Habsburge 1749 Famuri austro-hungarez v.1890 

129

27 

Lëvizjet kombëtare në 

Ballkan gjatë shek. XIX 

130 

Fig.1 Hartë Ballkanit v. 1878-1912 

Para leximit: 

- Cilat janë shtetet që bëjnë pjesë në gadishulin e Ballkanit sot? 

- Në ç’pjesë të Gadishullit të Ballkanit gjendet vendi ynë? 

- Nën sundimin e cilës perandori gjendej gadishulli në shek. XIX? 

Fjali kyçe: Lëvizja e popujve të Ballkanit ishte vendimtare shkatërrimin 

e Perandorisë. 

Fjalë kyçe: lëvizje çlirimtare, shtete të pavarura, pretendime territoriale 

1. Ndryshimet në Ballkan 

Perandoria osmane gjatë shek. XIX u përball me kundërshtinë e popujve 

jo turkë dhe të Fuqive të Mëdha. Perëndimi i shqetësuar për të ardhmen e 

vendeve nën sundimin osman, mbështeti lëvizjet çlirimtare në Ballkan. Rritja 

e nacionalizmit në Evropë, nxiti luftën për pavarësi të popullit grek, i cili 

kishte qenë pjesë e Perandorisë Osmane që nga shekulli XV. Në vitin 1822 

nisi lëvizja për shtetin e pavarur grek. Dhe në vitin 1833 Fuqitë e Mëdha e 

njohën pavarësinë e Greqisë. Në Greqi u vendos monarkia parlamentare. 

Për krijimin e shtetit kombetar edhe Sërbia u përfshi në lëvizjet çlirimtare. 

Në vitin 1815 kryengritja u udhëhoq nga Millosh Obrenoviç. Stambolli vendosi 

të hyjë ne bisedime me udhëheqësin serbë, Obrenoviç, duke i dhënë titullin 

Knjaz (princ). Në fillim u arrit një autonomi e pjesshme, më pas u hodhën bazat 

e shtetit kombëtar serb. U hartua kushtetuta. Në vitin 1882, Serbia u shpall 

mbretëri dhe më pas, u vendos monarkia parlamentare. Lëvizja reformatore 

për krijimin e shtetit të pavarur bullgar, u drejtuan nga personalitete të njohura 

bullgare si Vasil Levski e Kristo Botevi. Lëvizja Kombëtare Bullgare luftonte

Fig.2 Lufta për pavarësi në Rumani Fig. 3 Lufta për pavarësi në Bullgari 

për gjuhën, arsimin kombëtar dhe krijimin e një kishe të pavarur bullgare. Këto 

lëvizje nxitën krenarinë kombëtare. Fuqitë e Mëdha vendosën në traktatin 

e Shën Stefanit, krijimin e një Bullgarie të madhe. Ndërsa në Kongresin e 

Berlinit, Bullgaria nda në dy pjesë territoriale. Më 1879 u krijua Principata 

Autonome Bullgare, ndërsa në vitin 1908, Bullgaria u njoh shtet i pavarur. 

Në vitin 1859 u formua Provinca e Bashkuar e Vllahisë 

dhe Moldavisë. Në të dyja krahinat e Rumanisë u mbajtën 

zgjedhjet, ku u hodh ideja për bashkim. Të dy principatat 

zgjodhën një princ të vetëm. U formua Rumania si shtet i 

ri kombëtar. Pavarësia Rumanisë iu njoh nga Kongresi i 

Berlinit në qershor të vitit 1878. Rumania u shpall monarki. 

Pas Kongresit të Berlinit u njohën të pavarur edhe Mali i 

Fig.4 Vasil 

Levski 

Zi, Maqedonia. Territoret e Bosnjes dhe Hercegovinës 

u shkëputën nga Perandoria osmane në vitin 1878 dhe u 

pushtuan nga ushtritë austro-hungareze. Kjo situatë vazhdoi 

deri në Luftën e Parë Botërore. 

- Çfarë i bashkon këto tre portrete? 

- Kundër kujt drejtohej lufta e tyre? 

Fig.5 Milosh 

Obrenoviç 

prin i Sërbisë 

Fig.6 

Luftëtarë grek 

2. Lëvizja kombëtare shqiptare 

Lëvizjet kombëtare dhe krijimi i shteteve nacionale edhe 

për Shqipërinë, nuk mund të zhvilloheshin larg ndikimit të 

Fuqive të Mëdha. Ndikimi i Evropës në lëvizjet nacionale në 

Serbi, Greqi, Rumani etj., përcaktoi fatin e tyre. Por ndryshe 

nga këto vende, Shqipëria nuk u mbështet nga Evropa. 

Ajo mbajti një qëndrim indiferent ndaj çështjes shqiptare. 

Në këto kushte shqiptarët e drejtuan luftën e tyre në dy 

drejtime: ndaj Perandorisë osmane dhe çlirimit kombëtar 

si dhe ndaj nacionalizmit agresiv të fqinjëve. Ishte kjo një 

veçori e lëvizjes Kombëtare Shqiptare, që e dallonte atë nga 

qëndresa e popujve të Ballkanit kundër zgjedhës osmane. 

Lëvizja kombëtare në Shqipëri u intesifikua në vitet 

1881- 1912. Programi kombëtar nga një lëvizje autonomiste 

131

u shndërrua në lëvizje për pavarësi. 

Lëvizja kombëtare shqiptare vlerësohet 

për rolin e saj në dobësimin e pushtetit 

osman në Ballkan, duke i hapur rrugë 

shkatërrimit përfundimtar të saj. 

Burime 

Memorandum dërguar 

Fig..7 Çeta patriotike në Shqipërinë kryeministrit të Anglisë Disrael 

e Jugut v.1900 

“…Dikur Evropa, e verbër dhe e 

përçarë, e braktisi atë (Shqipërinë) duke 

e lënë të mbështetej në forcat e veta dhe 

pas luftërash të gjata e të lavdishme ajo u shemb; por Evropa e shek. XIX 

nuk do të bjerë në të njëjtin gabim dhe do të marrë parasysh shërbimet që ky 

popull i ka bërë qytetërimi evropian.” 

Shkodër, 13 qershor 1878 marrë në Akte të Rilindjes Kombëtare 

Shqiptare, f.27 

Pas leximit 


- Argumento arsyhet e lëvizjes nacionaliste greke. 

- Cila ishin detyrat e Lëvizjes Kombëtare Bullgare? 

- Kur dhe kush i njohu si shtete të pavarura Rumaninë, Bullgarinë, Malin 

e Zi dhe Maqedoninë? 

-.Analizo veçoritë e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. 

Plotësoni dhe diskutoni në klasë: 

Lëvizja Kombëtare në: 

Përbashkëtat 

132 

Shqipëri 

Bullgari 

- Ndërto një kronologji mbi lëvizjet nacionale në Ballkan. 

-.Pse Evropa qëndroi indiferente ndaj çështjes shqiptare? 


Kërkoni informacione mbi Rilindjen Shqiptare dhe foto të Abdyl Frashërit, 

Ymer Prizrenit, Ali Pashë Gucia, Bajram Curri, Isa Boletini. Sillini në klasë 

për zhvillimin e projektit: “Zgjimi i ndërgjegjes kombëtare në Shqipëri gjatë 

shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX. 

Literature e sugjeruar: www.shqiperia.com 

www.wikipedia.com 

albumi Rilindja Kombetare Shqiptare, Historia e Popullit Shqiptar,

28 


Zgjimi i ndërgjegjes kombëtare në Shqipëri 

gjatë shek. XIX dhe fillimit të shek. XX 



• Identifikon rilindasit që luftuan për një Shqipëri të pavarur. 

• Vlerëson rolin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në zgjimin kombëtar dhe 

luftën antiosmane. 

• Vlerëson rolin e kryengritjeve në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. 

Burimet: 

Fletë udhëzuese, materiale nga interneti, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, 

Historia e Popullit Shqiptar Vëll II, Botimi 2002 

Lëvizja Kombëtare Shqiptare gjatë shek. XIX u rrit, në kushtet kur 

Perandoria Osmane ishte në krizë dhe Fuqitë e Mëdha po ndërhynin për 

copëtimin e tokave shqiptare. Të ndodhur përballë rrezikut të zhdukjes si 

komb, atdhetarët shqiptarë, nisën një lëvizje me përmbajtje politike, kulturore, 

ekonomiko-shoqërore. Ajo synonte të formonte shtetin kombëtar. Në krye të 

këtyre përpjekjeve u vunë Abdyl Frashëri, Ymer Prizreni, Ali Pashë Gucia, 

Bajram Curri, Isa Boletini etj. 

Hapi I Nxënësit njihen me informacionin historik dhe ndahet klasa në 

grupe dhe çdo grup zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II Sistemohet materiali i grumbulluar nga detyra e dhënë nga 


Hapi III Për realizimin e veprimtarisë caktohen për secilin grup temat 

e poshtëshënuara. 

Gr. 1. Roli I Ymer Prizrenit në Lidhjen e Prizrenit për bashkimin dhe 

çlirimin kombëtar. 

Gr. 2. Mbështetur në thënien e Jeronin de Radës “Dita e Arbërit 

erdhi”, identifikoni rolin që luajtën kryengritjet shqiptare në pavarësinë e 

Shqipërisë. 

Gr. 3. Rolin që luajtën shkollat dhe shtypi shqip në zgjimin kombëtar. 

Hapi IV Prezantoni punimet në klasë. 

Hapi IV Shqyrtoni 

Nga materialet e grumbulluara nxirrni: 

1. Figurën e Abdyl Frashërit si udhëheqës politik. 

2. Figurën e Ali Pashë Gucisë, Bajram Currit, Isa Boletinit në çlirimin 

kombëtar. 

3. Shqiptarët e Kosovës në përpjekje për pavarësi. 

Hapi V Diskutohet për rezultatet e veprimtarisë. 

133

29 

Perandoria Osmane 

dhe tkurrja e saj 

Reformat në 

Perandorinë Osmane 

134 

Fig. 1 Luft antiosmane e popujve të shtypur 

Para leximit: 

- Në rast se Turqia do t’i jepte më shumë të drejta popujve të Ballkanit, 

mendoni se do të ngriheshin në kryengritje? Diskutoni. 

Fjali kyçe: Cilat janë perpjekjet e Perandorisë për të dalë nga kriza? 

Fjalë kyçe: tanzimat, reformë, krizë. 

1. Rrudhja e Perandorisë 

Shekulli XVI është shekulli që shënon kulmin e zgjerimit të Perandorisë 

Osmane. Gjatë këtij shekulli ajo shtrihej në tri kontinente: Azi, Evropë dhe 

Afrikë. 

Shekulli XVII shënon fillimin e rënies së Perandorisë. Në vitin 1683 

ushtria turke, në përpjekje për të pushtuar Vjenën do të thyhet nga forcat 

austriake të ndihmuara edhe nga forca të tjera evropiane. 

Gjatë shekullit të XVIII kufijtë e Perandorisë Osmane fillojnë të tkurren. 

Sulltani u detyrua t’i lëshonte Austrisë territoret e Hungarisë deri në lumenjtë 

Danub e Sava. Në fillim të shek. XIX, Ballkani përfshihet në lëvizje çlirimtare. 

Greqia, Serbia, Rumania dhe Bullgaria fitojnë pavarësinë. Perandoria i humbet

territoret në veri të Afrikës, (Tunizi, Algjeri, Marok), pasi ato pushtohen nga 

Franca, ndërsa Egjipti e Sudani pushtohen nga Anglia. Libia u pushtua nga 

Italia. Në shek. XIX dhe fillimi i shek. XX, Perandoria Osmane ishte përfshirë 

nga një krizë, por ishte lufta ruso-turke e vitit 1768-1774 që nxorri më në pah 

dobësitë e kësaj Perandorie. 

2. Përpjekjet e Perandorisë për daljen nga kriza 

Kriza që përfshiu Perandorinë ishte politike, ekonomike dhe ushtarake. 

Kriza erdhi nga: 

1.Paaftësia e Perandorisë të qeveriste popullsitë shumëkombëshe. 

2. Përfshirja e Ballkani në lëvizjet çlirimtare. 

3.Rritja e konkurrencës ekonomike me vendet e Evropës. 

4. Kriza brenda institucioneve turke, korrupsioni i brendshëm, intrigat, 

“keqqeverisja” dhe dobësia e sulltanëve. 

5. Disfatat ushtarake, ku një rol luajti dhe Shqipëria. 

Në këto kushte, sulltan Selimin III (1789-1807) bëri përpjekje të shpëtonte 

Perandorinë me disa reforma: Riorganizoi ushtrinë, kërkoi të reformonte 

shtetin osman sipas modelit europian. Ai ftoi oficerët francezë të ndihmonin 

për të modernizuar ushtrinë osmane, ndërsa oficerët turq i dërgoi në Evropën 

Perëndimore për tu specializuar. 

Fig. 2 Sulltan Mahmuti II 

Fig. 3 Sulltan Selimi III 

Edhe sulltan Mahmuti II (1807-1839) u përpoq t’i thellonte reformat e 

ndërmarra nga Selimi III. Së pari, ai zhduku karakterin ushtarak të shtetit. Së 

dyti, ndau pushtetin civil nga ai ushtarak. Së treti, krijoi një administratë të 

përqendruar. Së katërti, krijoi një ushtri të rregullt me rrogë, por që barrën e 

mbajtjes së ushtrisë, ia ngarkoi qytetarëve, me anë të taksave të larta. Reformat 

e bëra ishin të pa mjaftueshme për ta nxjerrë vendin nga kriza. Prandaj, një 

komision i përbërë nga Mustafa Reshit Pasha, hartoi një projekt me emrin 

Tanzimat. Miratimi i reformave të Tanzimatit ishte përpjekje për të dalë nga 

135

kriza dhe për të ndërtuar një shtet sipas modeleve evropiane. Sipas reformave; 

Të gjithë nënshtetasit e të gjitha kombësive janë të barabartë para ligjit. Taksat 

do të mblidheshin nga administrata. U organizua ushtria. Shërbimi ushtarak i 

detyrueshëm për katër vjet dhe shërbimi rezervist shtatë vjet. U hartuan ligje 

mbështetur në modelin francez. Do të zhvillohej arsimi dhe kultura. 

Reformat e Tanzimatit nuk patën jetë të gjatë. Këto reforma shqiptarëve 

nuk i dhanë të drejtën e shkollimit në gjuhën amëtare dhe në administratë 

të përdorej gjuha shqipe. Kjo nxiti zhvillimet e mëtejshme të vendeve nën 

sundimin e Perandorisë osmane. 

Fjalor 

Sulltan- Tanzimat (shumës)- reforma të moderuara që kërkonin të 

ndalonin shthyrjen e sistemit feudal turk. 

Reformë- Ndryshim i thellë që bëhet nga qeveria për të zgjatur e mbajtur 

pushtetin e vet pa prekur themelet e shtetit ekzistues. 

Pas leximit: 

- Cila është ngjarja që shënon fillimin e rënies së Perandorisë Osmane? 

- Në cilin shekull fillon tkurrja e Perandorisë? 

- Cilat ishin shkaqet e krizës së Perandorisë Osmane? 

Puno dhe diskuto dyshe. 

1. Plotëso tabelën: 

- Veço tre reforma që nxitën 

lëvizjet çlirimtare në Ballkan. 

Reformat 

e sulltan 

Selimit III 

Reformat e 

sulltan 

Mahmuti II 

• • • 

• • • 

• • • 

• • • 

• • • 

• • 

Reformat e 

Tanzimatit 

136 

Fig. 4 Shqiptari Mustafa Reshit Pasha 

Fig. Mehmet Qypërliut, kryeministër në 

Perandorinë osmane 

- Shqiptari Mustafa 

Pasha ishte ideatori i 

reformave të Tanzimatit. 

Bëni një kërkim mbi 

shqiptarët e suksesshëm 

në Turqi. 

- Argumento pse 

reformat e Tanzimatit 

nuk mundën ta shpëtonin 

Perandorinë Osmane?

30 

Perandoria Osmane 

dhe tkurrja e saj 

Rënia e Perandorisë 

Fig. 1 Parlamenti Osman 

Para leximit: 

- Çfarë mendoni se janë duke diskutuar parlamentarët duke ditur gjendjen 

e Turqisë? 

- Mendoni se reformat e ndërmarra e nxorrën Perandorinë nga kriza? 

Fjali kyçe: Pse reformatorët nacionalistë nuk ndalën dot rënien e 

Turqisë? 

Fjalë kyçe: opozitë, turqit e rinj, kushtetutë. 

1. Lëvizja reformatore e Turqëve të Rinj 

Reformat e Tanzimatit nuk patën jetë të gjatë. Gjendja e Perandorisë po 

rëndohej nga absolutizmi, despotizmi i sulltan Habdyl Hamitit. Administrata 

ishte e paaftë dhe e korruptuar. Shteti po rrezikonte të shpërbëhej. Në këto 

rrethana, në fund të shekullit të XIX, në Turqi lindi një lëvizje e drejtuar 

nga një opozitë liberale, ndaj pushtetit të Sulltan Abdyl Hamitit II. Ata 

krijuan në Selanik më 1899 Komitetin “Bashkim e Përparim”, anëtarët e tij 

u quajtën “Turqit e Rinj”. Ata ishin të shkolluar në perëndim dhe kërkonin 

të ndërtonin një shtet perëndimor, të dallueshëm nga Perandoria Osmane. 

Rishpallën kushtetutën, e cila u siguronte të drejta të gjithë kombësive jo 

137

turke të Perandorisë (bullgarë, shqiptarë, çifutë, armenë, arabë, maqedonas), 

e cila ishte një paketë me hapësira, për të gjithë shtetasit, lehtësira fiskale etj. 

Më 21 korrik 1908, Turqit e Rinj përmbysën regjimin e Abdyl Hamitit dhe 

erdhën në pushtet. Por Turqit e Rinj nuk e mbajtën premtimin. Ata u përpoqën 

të otomanizonin popujt e pushtuar, duke shpallur gjuhën turke si gjuhë zyrtare 

të Perandorisë. Kjo nxiti nacionalizmin ndër popujt e pushtuar, të cilët rritën 

përpjekjet për të fituar lirinë e pavarësinë e tyre. 

Fig.2 Xhonturqit duke nënshkruar kushtetutën Fig.3 Reformat e ndërmarra 

nga Turqit e Rinj 

138 

Burim 

Turqia kurrë s’ka dhënë të drejta përveç se kur ia kanë marrë duke i 

thyer turinjtë me grusht. 

Kush thotë se Turqia u ndryshua, u ndërrua e u përmirësua, e ka gabim! 

Turqia s’është tjetër veç ajo Turqi e mongoltë, ajo Turqi e tatartë, ajo që prishi, 

përmbysi, dogji, poqi, rrëmbeu, grabiti, theu, rrëzoi, gremisi e dërmoj çdo farë 

sendi që bie erë dritë e qytetërim! Të tjerët si: Grekër, Bullgarë, Armenë, 

Arabë, Shamas e Kurdë e kupëtuan dhe po përpiqen të forcojnë kombësitë e 

tyre, me arsim, mjeshtëri, tregëti e industri. 

Gazeta “Liri e Shqipërisë“,Sofje, nr.20, 21 vjeshtë e I-rë , 1911 

- Pse autori i shkrimit mendon se të drejtat mund të fitohen vetëm me 

luftë? 

- Veço sjelljet e ushtrisë turke me vendet e pushtuara? 

2. Rënia e Perandorisë Osmane 

Pas vdekjes së Sulejman Ligjvënësit, filloi rënia graduale e Perandorisë 

osmane. 

Përqendrimi i pushtetit në duart e sulltanit, bëri që zhvillimi i Perandorisë 

të varej nga aftësitë e sulltanëve. Jo të gjithë ishin të aftë dhe të përkushtuar, 

duke e futur sistemin feudalo-ushtarak në krizë. Me tkurrjen e ekspansionit

ushtarak, Perandoria, pati një rënie në zhvillimin ekonomik, si rezultat edhe 

i zvogëlimit të fitimeve nga luftërat. Reformat e ndërmarra nga sulltanët, nuk 

e nxorrën vendin nga gjendja në të cilën ishte zhytur. Kjo rriti nacionalizmin 

turk, por dhe nacionalizmin ndër popujt e kësaj Perandorie. Fuqitë e Mëdha 

po mbështetnin kryengritjet e këtyre popujve për lirinë dhe pavarësinë e tyre. 

Ndërkaq edhe Turqit e Rinj që erdhën në pushtet për të ndërtuar një shtet 

evropian, ecën në atë rrugë të paraardhësve të tyre, duke e çuar vendin drejt 

greminës. 

Fjalor 

Opozitë liberale- pjesa më përparuar që kërkon të sjellë ndryshimet 

politike në një vend 

Despotizëm- ushtrim i pushtetit absolut në mënyrë mizore, me dhunë. 

Pas leximit: 

Burim 

Perandoria Osmane është një shtëpi e vjetër, e kalbur dhe gati në të rënë. 

Ajo mbahet me purteka dhe askush nuk mund ta dijë se sa do të qëndrojë në 

këmbë. Po nëse ndokush do të përpiqet ta riparojë atë dhe të lëvizë diçka, 

qoftë edhe vetëm një tullë, ajo do të shëmbet menjëherë. 

Edith Durham nga libri “Brengat e Ballkanit” 

-.Pse Edit Durham e krahasonte Perandorinë me një shtëpi të kalbur gati 

në të rënë? 

- Krahasoni perandorinë e kohës së Sulejmanit të madhërishëm me atë që 

përshkruan Durhami. 

- Plotëso tabelën mbështetur në njohuritë e marra mbi sulltanët në 

Perandorinë osmane. 

Sulltanët mendimi im 

Sulejmani i 

Madhërishëm 

• 

• 

• 

139

Fig.4 rënia e perandorisë Osmane 1683-1914 

Legjendë 

Shtrirja deri në v.1683 

Shtrirja deri në 1914 



- Cilat ishin vendet që u shkëputën nga Perandoria? 

- Cilat vende vazhdonin të përfshiheshin në Perandorinë osmane deri në 

vitin 1683? 

- Në cilat vende nuk mundën të depertonin ushtritë osmane? 


Kërkoni nga interneti informacione dhe foto mbi pjesëmarrësit në 

revolucion grek dhe rolin e shqiptarëve në këtë revolucion. Sillini në klasë për 

zhvillimin e veprimtarisë Shpërbërja e Perandorisë dhe dhe krijimi i shteteve 

nacionale në Ballkan. 

Materiale të sugjeruara: Fjalori Enciklopedik Shqiptar, 2008; Historia 

e Popullit Shqiptar Vëll II, Botimi 2002; Historia e arsimit dhe e mendimit 

pedagogjik shqiptar, vëll I, Tiranë 2003. 

140

31 


Shpërbërja e Perandorisë dhe krijimi 

i shteteve nacionale në Ballkan 


• Njeh pasojat e revolucionit grek e serb. 

• Ndryshimet në Ballkan në procesin e krijimit të shteteve të reja. 

Burimet: 

• Fletë udhëzuese, materiale nga interneti, foto nga revolucioni grek, 

revolucioni serb, Kollokotronit, Boçarit, Millosh Obrenoviç, Karagjorgjeviç, 

hartë e Ballkanit pas Kongresit të Berlinit. 

Shek. XIX hapi një epokë të re në luftën për krijimin e shteteve kombëtare 

në Ballkan. Në vitin 1822 filloi lëvizja për pavarësi në Greqi dhe më 1804 

edhe në Serbi. Revolucionet në Greqi dhe Serbi kontribuan në shpërbërjen e 

Perandorisë Osmane dhe krijimin e shteteve të reja në Ballkan. 

Hapi I Ndahet klasa ne grupe dhe çdo grup zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II Sistemohet materiali i grumbulluar nga detyra e dhënë nga 


Hapi III Bazuar në materialet e grumbulluara për revolucionin grek e 

serb, identifiko dhe diskuto: 

- Luftën e popullit grek për pavarësi. 

- Kryengritjet serbe të drejtuara nga Karagjorgjeviçi dhe Obrenoviçi. 

- Pjesëmarrjen e vullnetarëve të ardhur nga Evropa në mbështetje të 

revolucionit grek. 

- Ndryshimet që ndodhën në Ballkan dhe harta e shtetet e reja ballkanike 

që u krijua në gjysmën e dytë të shekullit XIX. 

- Rolin e figurave shqiptare në revolucionin grek. 

Hapi IV Ndërtohet një tableë në të cilën të jepen shtetet dhe vitin kur e 

fituan pavarësinë. Diskuto pse Shqipëria dhe Bullgaria e fitoi pavarësinë më 

1912? 

Hapi V Diskutohet për rezultatet e veprimtarisë 


Petrika Thëngjilli, “Shqipëtarët midis lindjes dhe perëndimit“ IV, Irakli 

Koçollari “Arvanitasit” 

Detyre për orën pasardhëse: 

Kërkoni nga interneti informacione dhe foto mbi hapjen e shkollave 

shqip dhe të Pandeli Sotirit, Kostandin Kristoforidhit, Babë Dudë Karbunarës 

etj. Sillini në klasë për zhvillimin e veprimtarisë: Hapja e shkollave shqipe. 

141

32 


Hapja e shkollave shqipe 



• Identifikon figura të patriotëve shqiptarë të cilët luajtën një rol të 

rëndësishëm në zhvillimin e arsimit në gjuhën shqipe. 

• Pasqyron hapat e parë të zhvillimit të arsimit në gjuhën shqipe në zonën 

ku jeton. 

• Vlerëson rolin e hapjes së shkollës së parë shqipe (në Korcë e në 

Prizren) në forcimin e frymës kombëtare. 

• Të vlerësojë rolin e shkollës shqipe në forcimin e frymës kombëtare 

dhe në krijimin e sistemit arsimor kombëtar shqiptar. 

Burimet: 

Fletë udhëzuese, materiale nga interneti, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, 

2008; Historia e Popullit Shqiptar Vëll II, Botimi 2002; Historia e arsimit dhe 

e mendimit pedagogjik shqiptar, vëll I, Tiranë 2003. 

Burim 

….Ju lutem, Zotëri, në rast se keni Evetare nga ato që keni dërguar, të na 

dërgoni sa më shumë sepse bashkëatdhetarët kërkojnë vazhdimisht të gjejnë 

142 

Shkolla shqipe e vashave në Korçë 1891.

akoma nga ato Evetare, pasi ato që dërguat, u shpërndanë menjeherë…. 

Letra e Athanas Paskalit nga Korça 

Hapi I 


Hapi II 



Hapi III 

Punohet në mënyrë vetjake ose në grup duke ndjekur këtë radhë 

veprimesh 

Bazuar në materialet e grumbulluara për arsimin dhe shkollat shqipe 

identifiko: 

- Evidento kohën kur u hapën shkollat e para shqipe. 

- Numrin e alfabeteve që qarkullonin në Shqipëri. 

- Figura të arsimit shqip në vend dhe në zonën tuaj. 

- Trego rolin e shkollave të para shqipe në zhvillimin e arsimit në vendin 

tonë si dhe në forcimin e ndjenjës kombëtare. 

- Përshkruaj lindjen dhe zhvillimin e arsimit në gjuhën shqipe në zonën 

ku jeton? 

Hapi IV 

1. Ndërtohet një tabelë ku të renditen shkollat shqipe, mësuesit dhe 

qytetet ku u hapën këto shkolla. 

Shkollat shqipe 

Korçë 

Mësuesit e 

shkollës shqipe 

Hapi V: Të krijohet nje album me foto nga jeta dhe veprat e Rilindasve 

shqiptarë, ose realizimi i një fotomontazhi ku të pasyrohet historiku i shkollës 

tuaj. 

Hapi VI: Bëhet diskutimi dhe vlerësimi i përfundimeve të punës. 



Kërkoni nga interneti informacione dhe foto për Shqipërinë e viteve 

1912-1913. Sillni në klasë hartën e Konferencës së Ambasadorëve në Londër 

për zhvillimin e veprimtarisë Shqipëria në vitet 1912-1913 

Literaturë e sugjeruar: Historia e Popullit Shqiptar Vëll II, Materialet të 

grumbulluara në internet. 

143

33 


Shqipëria në vitet 1912-1913 


Objektivat Në fund të orës nxënesi të jetë i aftë që: 

• Të vlerësojë rolin që luajti Ismail Qemali në Shpalljen e Pavarësisë. 

• Të njohë rëndësinë që kishte Shpallja e Pavarësisë për bashkimin 

kombëtar. 

• Të njohë kontributin e shqiptarëve në historinë e shtetit shqiptar. 

• Rolin që luajtën vendimet e Konferencës së Londrës për Shqipërinë. 

• Ndikimin e Konferencës së Ambasadorve në Londër në ndryshimin e 

hartës së Ballkanit. 

Shpallja e Pavarësisë më 28 nëntor 1912, përbën një nga ngjarjet më të 

mëdha në historinë tonë kombëtare. Ajo ishte kurorëzimi i luftës së shqiptarëve 

kundër zgjedhës së huaj, për mbrojtjen e kufijve të Shqipërisë dhe formimin 

e shtetit shqiptar. Me vendimet që Kuvendi i Vlorës Shqipëria u shpall shtet i 

pavarur. Konferenca e Ambasadorëve në Londër, më 29 korrik 1913 e njohu 

shtetin Shqipëtar, por nën kontrollin ndërkombëtar. 

144 

Burime 

Vendimi i Kuvendit të Vlorës 

“Pas fjalëve të tha zoti Kryetari Ismail Kemal beu, me të cilat tregoi

ezikun e madh në të cilën ndodhet Shqipëria, të gjithë delegatët me një za të 

venduan që Shqipëria me sot të bahet me vehte, e lirë e mosvarme” 

Hapi I 


Hapi II 

Sistemohet materiali i grumbulluar nga detyra e dhene nga mesuesi në 


Hapi III 

Bazuar ne materialet e grumbulluara per shtetit e pavarur shqiptar dhe 

Konferencën e Ambasadorve në Londër identifiko : 

Gr.1 Rolin e Ismail Qemalit si udhëheqës i shquar i Lëvizjes Kombëtare 

Shqiptare dhe si kryeministri i parë i Shqipërisë së pavarur. 

Gr.2 Rolin që luajti Qeveria e Vlorës në bashkimin e trojeve shqiptare. 

Gr.3 Ndikimin e Konferencës së Londrës në ndryshimin e hartës së 

Ballkanit. 

Gr.4 Njohjen e shtetit të pavarur shqiptar, korrik 1913. 

Hapi IV 

I.Ndertohet nje hartë e Shqipërisë 

me kufijtë e Konferencës së Londrës. 

-Cilat qytete perfshiheshin në 

kërkesat e I. Qemalit? 

-Pse shtetet e Ballkanit e tkurren 

kaq shume Shqiperinë? 

-Cilat ishin synimet e tyre? 

Diskutoni. 

II.Shëno emrat e firmëtarëve të 

aktit të pavarësisë dhe qarko firmëtarët 

e rrethit tuaj. 

145

34 

Industrializimi dhe 

qytetërimi botëror: 

Revolucioni i Dytë Industrial 

Shpikje të bëra gjatë Revolucionit II Industrial 

Viti Shpikja 

Shpikësi 

1867 Dinamiti Alfred Nobel 

1876 Telefoni Graham Bell 

1879 Llampa elektrike Tomas Edison 

1884 Mitralozi Hiram S. Maxim 

1885 Makina Benz Karl Benz 

1892 Gjeneratori elektrik Nikola Tesla 

1892 Motorri Diezel Rudolf Diezel 

1900 Traktori Benjamin Holt 

1901 Fshesa me korent Hubert C. Booth 

1903 AEOROPLANI Wilbur dhe Orville Wright 

(Rait) 

1908 Makina Ford model T Henry Ford 

1913 Frigoriferi Alexander Twining 

SHBA, James Harrison 

Australi 

Para leximit: 

Mendoni tre sende të cilat i përdorni çdo ditë. Si do të ishte jeta nëse nuk 

do të ishte bërë shpikja e tyre? 

Cilat janë disa nga shpikjet të cilat i konsideron si më të rendësishme për 

jetën e shoqërisë njerëzore? 

Bëni një përshkrim të shkurtër me temë: Jeta ime pa i-Phone. 

Pyetje kyçe: Si ndikoi Revolucioni II Industrial në zhvillimin e ardhshëm 

të shoqërisë njerëzore? 

Fjalë kyçe: Revolucioni II Industrial, çelik, energji elektrike, transport, 

komunikim. 

146 

1. Zhvillimi i industrisë gjatë Revolucionit II Industrial 

Revolucion II Industrial përfshiu periudhën rreth viteve 1870-1914.

Fig.1 Makina e parë Benz 

Fig. 2 Prodhimi i çelikut me metodën Besemer 

Gjatë kësaj periudhe industria pësoi ndryshime të mëdha. Gjatë Revolucionit 

II Industrial filluan të përdoren burime të reja të energjisë të cilat çuan në 

zhvillimin e transportit dhe komunikimit. 

Shpikja e metodës Besemer (1850) lejoi prodhimin e çelikut me çmim 

të ulët. Rënia e çmimit të çelikut çoi në rritjen e menjëhersheme të rrjetit të 

hekurudhave. 

Përmirësimi i dinamos elektrike (motorri që shndërronte energjinë 

mekanike në energji elektrike) në vitin 1876 si dhe ndërtimi i Centralit të parë 

elektrik në vitin 1882 çoi në rritjen e prodhimit dhe përdorimit të energjisë 

elektrike. Energjia elektrike zëvendësoi avullin si burim kryesor të energjisë. 

Energjia elektrike u përdor në transport dhe komunikim. Në vitin 1863, 

energjia elektrike filloi të aplikohej në sistemet hekurudhore nëntokësore në 

Britani. Deri në fund të shekullit, shumica e trenave në Britani punonin me 

energji elektrike. Përdorimi i energjisë elektrike çoi në rritjen e prodhimit të 

mallrave të përdorimit të përditshëm. 

2. Zbulimet në shkencë dhe teknologji 

Revolucioni II Industrial njihet ndryshe si Revolucioni i Teknologjisë. 

Shpikja e motorrit me djegie të brendshme i cili punonte me naftë e rriti 

kërkesën për naftë duke çuar në lindjen e industrisë së naftës. 

Prodhimi i gomës, fijeve sintetike, plehërave artificiale, dinamitit çoi në 

lindjen e industrisë kimike. Në saj të shpikjes së dinamitit filluan të ndërtohen 

tunelet e para të cilët shkurtuan shumë distancat. Në vitin 1876 u zbulua 

telefoni, i cili së bashku me telegrafin rritën komunikimin mes njerëzve. 

Shpikja e motorit me djegie të brendshme, Diesel do të bëhet baza e 

lindjes së industrisë së prodhimit të automobilave. Në vitin 1901 u prodhua 

vetura e re e quajtur Mercedes. Filloi ndërtimi i anijeve transoqeanike. 

Arritje të mëdha pati edhe në mjekësi. Shkencëtarët Mari dhe Pjer Kyri do 

të zbulojnë në vitin 1898, radiumin, elementin radioaktiv që luftonte tumoret. 

Me rëndësi ishte zbulimi i mikrobit që shkaktonte sëmundjen e tuberkulozit, 

tifos dhe tërbimit. U zbuluan rrezet X me anë të të cilave bëhej lokalizimi i 

sëmundjeve në trup. 

147

Pas leximit: 

- Cila ishte periudha gjatë të cilës u zhvillua Revolucioni II Industrial? 

- Cilat ishin shpikjet kryesore të Revolucionit II? 

Fig.3 Hartë e rrjetit hekurudhor në SHBA 

Vëzhgo: 

Krahasoni hartën e vitit 1860 me atë të vitit 1890 në SHBA. 

- Cili është shkaku i rritjes së rrjetit hekurudhor në vitin 1890? 

- Cilat janë rrjedhojat pozitive të kësaj rritjeje? 

- Bëni një ese të shkurtër me fjalën e urtë: Nevoja është e ëma e 

shpikjes. 

148 

Fig.4 Hartë e rrjetit hekurudhor në vitit 1860 SHBA e vitit 1890

35 

Zhvillimet shoqërore 

gjatë Revolucionit II 

Industrial 

Fig. 1 Rrugë e Nju Jorkut në vitin 1903 

Para leximit: 

- Përshkruani foton e mësipërme. 

- Çfarë ju bie në sy në këtë foto? 

Pyetje kyçe: Cilat ishin rrjedhojat e ndikimit të Revolucionit të Dytë 

industrial në shoqëri? 

Fjalë kyçe: urbanizim, sindikata, greva, demonstrata. 

1. Rrjedhoja të Revolucionit II Industrial 

Një rrjedhojë e rëndësishme e Revolucionit të Dytë ishte urbanizimi. 

Nga viti 1850 deri në vitin 1900 popullsia e Evropës u dyfishua. U rrit numri 

i qyteteve me popullsi të madhe 

Shpikjet e bëra në makineri, metoda dhe teknika të prodhimit të mallrave 

krijuan një botë krejtësisht të re. Tashmë prodhoheshin më shumë mallra dhe 

brenda një kohe të shkurtër, duke sjellë uljen e çmimit të produkteve. Shpikjet 

sollën avancime në arkitekturë, bujqësi, transport dhe komunikim. Rritja e 

numrit të fabrikave solli rritje të numrit të vendeve të punës dhe kjo do të çojë 

në përmirësimin e cilësisë së jetës. Shpikjet në fushën e mjekësisë përmirësuan 

shumë kujdesin për shëndetin duke rritur në këtë mënyre jetëgjatësinë. 

149

Ndryshimi i mjeteve të transportit bëri që udhëtimet të ishin më të lira më të 

shpejta dhe më të rehatshme. Qytetet u rritën dhe ofronin më shumë mundësi 

për punë. Kjo bëri që shumë njerëz të ishin të suksesshëm në jetë. Shpikjet 

e reja në fushën e teknologjisë përmirësuan shumë jetën e njerëzve. Telefoni 

lejoi njerëzit të komunikojnë me njëri-tjetrin. 

Tërheqja nëpër qytete e emigranteve për një jetë më të mirë, shkaktoi 

mbipopullim te tyre duke çuar në krijimin e lagjeve të varfëra. Nga ana tjetër 

industrializimi shkaktoi ndotje të mjedisit, problem që vazhdon të rritet edhe 

në ditët tona. Makineritë zëvendësuan punën e njeriut duke rritur papunësinë 

tek njerëzit që ishin të pakualifikuar. Produketet e shpikura ndryshuan mënyrën 

e jetesës duke çuar në lindjen e shumë sëmundjeve si diabeti, kanceri etj. 

2. Problemet shoqërore të Revolucionit II industrial 

Gjatë Revolucionit II industrial vazhdoi të punohej me orare të zgjatura, 

me kushte jo të përshtatshme duke shkaktuar në shumë raste sëmundje dhe 

vdekje. Mungonte një legjislacion që të mbronte të drejtat e punëtorëve. 

Për të plotësuar kërkesat e tyre punëtorët filluan të organizoheshin në 

sindikata dhe parti politike të punëtorëve. Në protestat që organizoheshin nga 

punëtorët si grevat dhe demonstratat ata do të kërkonin rritje të pagave, ulje të 

orareve të zgjatura të punës, sigurim të jetës, shërbim shëndetësor, përmirësim 

të kushteve të punës etj. U bënë përpjekje për organizimin e punëtorëve në 

shkallë ndërkombëtare. U krijua Internacionalja I dhe II e punëtorëve (1864, 

1889), të cilat synonin bashkimin e partive politike të punëtorëve. U shpall 

dita e 1 Majit si Dita Botërore e Punëtorëve. 

Lëvizjet e punëtorëve detyruan shumë qeveri në botë të merrnin masa 

për përmirësim të jetës së punëtorëve. Për herë të parë në Gjermani do të 

miratohet legjislacioni për punëtorët. U zvogëlua orari i punës, u vendosën 

pensionet për të moshuarit, u vendosën shpërblimet në raste aksidentesh në 

punë. Arsimi fillor u bë i detyrueshëm dhe u përmirësua kujdesi shëndetësor. 

Fjalor: 

Greva- refuzimi për të punuar i punonjësve si një formë e protestës, në 

një përpjekje për të fituar lëshime nga punëdhënësit e tyre. 

Demonstrata- marshime publike ku protestohet për një problem të 

caktuar. 

Legjislacion- një ligj apo grup ligjesh të sugjeruara nga qeveria dhe të 

aprovuara nga parlamenti. 

Urbanizim- Procesi i rritjes graduale të popullsisë në qytete. 

Pas leximit: 

- Krahasoni dy fotot e mësipërme. Ç’mendim keni për ndryshimin mes 

tyre? 

- Çfarë ndryshime solli Revolucioni II Industrial për këtë qytet? 

150

Fig. 2 Londra në vitin 1890 Fig. 3 Londra sot 

Në tabelën e mëposhtme jepet popullsia e Londrës dhe Berlinit gjatë 

shekullit XIX. 

- Me sa banorë është rritur popullsia e Londrës gjatë shek.XIX, po e 

Berlinit? 

- Cilat janë shkaqet e kësaj rritjeje të popullsisë? 

Qytetet/Popullsia Viti 1800 1850 1900 

Londër 860 000 1 900 000 6 500 000 

Berlin 172 000 419,000 2 000 000 

Plotësoni tabelën: 

Vendos në tabelë tri efekte pozitive dhe tri negative që erdhën si rezultat 

i Revolucionit II Industrial. Në kolonën mendim im vendosni mendimin tuaj 

në lidhje me këto efekte. 

Efekte pozitive Efekte negative Mendimi im 

- Cila ishte përmbajtja e legjislacionit 

për punëtorët të miratuar në Gjermani? 

- Cilat ishin format e reagimit të 

punëtorëve për realizimin e kërkesave të 

tyre? 

- Mbi njërën prej parullave të tyrë 

shkruhet: “Ne do të luftojmë derisa të 

fitojmë”. Hartoni një listë me kërkesat që 

mendoni se kërkojnë punëtorët në foto. 

Detyrë për orën pasardhese: Kërkoni 

informacione dhe foto në lidhje me 

shpikjet dhe shpikësit kryesorë të Revolucionit II Industrial, për zhvillimin e 

veprimtarisë për orën pasardhëse. 

- https://sq.wikipedia.org/wiki/Shpik%C3%ABsit_n%C3%AB_ 

fush%C3%ABn_e_telekomunikacionit 

- https://sq.wikipedia.org/wiki/Thomas_Edison 

151

152 

36 


Ndërtimi i një fotomontazhi ku të pasqyrohen 

arritjet e Revolucionit të Dytë Industrial 



- Identifikon shpikjet e bëra gjatë Revolucionit II Industrial. 

- Njeh shpikësit e mëdhenj të kësaj periudhe. 

- Vlerëson rendësinë që patën këto shpikje për të ardhmen e shoqërisë 

- Zhvillon aftësinë e menaxhimit të informacionit 

Burimet: 

Fletë udhëzuese, materiale nga interneti, foto të shpikjeve dhe shpkësve 

të kësaj periudhe, teksti mësimor, harta. Adresa të sugjeruara: 

https://sq.wikipedia.org/wiki/Shpik%C3%ABsit_n%C3%AB_ 

fush%C3%ABn_e_telekomunikacionit 

https://sq.wikipedia.org/wiki/Thomas_Edison 

https://www.google.co.uk/search?q=the+second+revolution+industrial 

&biw=1366&bih=643&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiU5 

ZmkruXLAhUDcRQKHdYZB9IQ_AUIBigB 


Hapi I Ndahet klasa në grupe dhe çdo grup zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II Bëhet ndarja e detyrave për secilin grup. (Sugjerime) 

Grupi I do të realizojë një fotomontazh me pamje të fabrikave dhe 

uzinave të ndërtuara gjatë Revolucionit II Industrial si dhe hidrocentrale dhe 

termocentrale të kësaj periudhe. 

Grupi II do të realizojë një fotomontazh me pamje të shpikjeve se bashku 

me shpikësit e periudhës së revolucionit. 

Grupi III mund të shkruajë një ese me titull: Një botë drejt ndryshimeve 

të mëdha. (Të vejë në dukje rëndësinë që kishin shpikjet e bëra gjate kësaj 

periudhe për të ardhmen e njerëzimit) 

Hapi III Bëhet raportimi i detyrës sipas grupeve. Tregohen rrugët e 

ndjekura për realizimin e fotomontazhve dhe esesë. 

Hapi IV Bëhet prezantimi i fotomontazheve me anë të vidioprojektorit 

dhe i esesë së përgatitur. 

Grupet vlerësojnë njëri-tjetrin për punën e bërë dhe së bashku me 

mësuesin zgjidhet fotomontazhi i përgatitur më bukur. 

Kritere të vlerësimit: 

1. Arritja e rezultateve të të nxënit. 2. Respektimi i afateve të punës. 

3. Aktivizimi i antarëve të grupeve. 4. Larmishmëria e burimeve.

37 

Fillesat e demokracisë 

liberale në Angli 

Fig.1 Pikturë Mbreti William dhe Mbretëresha Mari 

pranuar Deklaratën e të Drejtave (Bill e të Drejtave) 

në shkurt 1689 

Para leximit: 

- Kujtoni mësimin “Revolucioni anglez”. Cila ishte pëermbajtja e Kartës 

së të Drejtave? 

- Cila ishte përmbajtja e Kartës në lidhje me të drejtën e votës, lirinë e 

fjalës dhe të shtypit? 

Pyetje kyçe: Pse mbretëresha Viktoria i la rol të dorës së dytë monarkisë 

në jetën politike? 

Fjalë kyçe: Mbretëresha Viktoria, parti politike, legjislacion, politika 

reformuese 

1. Lufta për të drejtën elektorale 

Revolucionet borgjeze në vitet ’30 të shek. XIX që u zhvilluan në 

Evropë, ndikuan edhe në Britani. Edhe pse në Britani ishte vendosur monarkia 

parlamentare, ligji elektoral ekzistues përjashtonte pjesën më të madhe të 

popullsisë nga qeverisja e vendit. Të shqetësuar nga përhapja e lëvizjeve 

revolucionare në Francë, Belgjikë, Poloni, Itali, qeveria britanike u detyrua të 

miratojë në vitin 1832, Ligjin për Reformën e Parë Elektorale. Sipas këtij ligji 

klasa e mesme fitonte të drejtën e votës. Por ky ligj nuk përfshinte punëtorët, 

numri i të cilëve ishte rritur mjaft për shkak të revolucioneve industriale. 

153

Punëtorët të pakënaqur filluan një lëvizje paqësore, e cila u quajt Lëvizja 

Çartiste. Kjo lëvizje synonte të drejtën e votës për punëtorët. Duke filluar nga 

viti 1867 e në vazhdim, parlamenti miratoi disa reforma elektorale të cilat u 

dhanë punëtorëve të drejtën e votës. 

Reformat elektorale rritën bazën e elektoratit, u rrit numri i votuesve 

duke shënuar një fitore për punëtorët. Punëtorët, me të drejtën e votës ishin 

pjesëmarrës në qeverisje, vota ishte “arma” e tyre politike. Me vendosjen e 

votimit të fshehtë dhe rritjen e elektoratit, u institucionalizuan dhe partitë 

politike. Partia që fitonte zgjedhjet kishte dhe numrin më të madh të votuesve. 

Anglia u bë vendi i demokracisë liberale. 

2. Periudha viktoriane 

Në Britani, ndryshimet e ndodhura nëpërmjet reformave shmangën 

konfliktet dhe revoltat. Dhe meritë për këtë kishte mbretëresha Viktoria. Për 

64 vjet të sundimit të saj, Anglia njohu stabilitet, qetësi dhe lulëzim ekonomik. 

Në gjysmën e dytë të shek. XIX industria, tregëtia, aktiviteti bankar njohën 

zhvillim. Londra u kthye në një qendër ndërkombëtare, tregëtare dhe financiare. 

Anglia ishte monarki kushtetuese. Mbretëresha Viktoria i dha rol të dorës së 

dytë monarkisë dhe më shumë fuqi parlamentit. Duke respektuar kushtetutën, 

parlamentin dhe qeverinë, ajo krijoi një model për të gjitha monarkitë e 

botës. Të dyja partitë politike; Liberale dhe Konservatore me rolin e tyre, 

rritën peshën e parlamentit. Parlamenti ishte organi legjislativ, ndërsa qeveria 

organi ekzekutiv. Qeverisja kalonte nga liberalët me kryeministër Uilliam 

Gledstonin te konservatorët me kryeministër Beniamin Disraeli. Britania në 

kohën e Viktorias, qëndroi jashtë konflikteve ushtarake me shtetet evropiane. 

Fig.2 Uilliam Gledston 

Fig.3 Beniamin Disrael 

3. Politikat sociale në Angli 

Zhvillimet politike sollën zgjidhjen e problemeve sociale nëpërmjet 

hartimit të një legjislacion të ri dhe zbatimit të disa reformave. Të dyja partinë 

154

ndoqën politika reformuese për përmirësimin e jetës së qytetarëve. 

- U aprovua ligji për sigurimin shoqëror të punëtorëve. 

- U morrën masa lehtësuese për ruajtjen e shëndetit. 

- U përmirësuan kushtet e strehimit. 

- U vendos kompesimi i punëtorëve në rast aksidentimi në punë. 

- U ligjërua e drejta e grevës paqësore. 

Partitë politike ndërmorrën reforma në: sistemin gjyqësor, shërbimin 

ushtarak, zhvillimin e arsimit dhe përmirësimin e qeverisjes vendore. Në 

funksion të demokratizimit të shoqërisë u hoqën kufizimet në veprimtarinë e 

shoqatave punëtore. 

Fjalor 

Demokraci- vjen ngafjala 

demos–popull; kratis- pushtet, 

“pushtet i popullit” 

Parti- rrjedh prej fjalës latine 

pars që dmth pjesë. Partia paraqet 

një grup të njerëzish që bashkohen 

në një program të përbashkët. 

Pas leximit: 

- Cili ishte synimi i Lëvizjes 

Çartiste? 

Tubim i çartistëve në Kennington 1848 

Diskuto dhe puno dyshe 

- Ligjin për Reformën e Parë Elektorale cilën shtresë favorizonte dhe 

cilën përjashtonte? 

- Pse vota ishte “arma” politike e qytetarëve? Argumentoni përgjigjen. 

- Krahaso mbretëreshën Viktoria me mbretëreshën Elisabetë I. 

- Veço dy nga reformat më të rëndësishme në Angli. 

- Plotëso: Në kohën e mbretërimit të Viktorias 

U morrën masa në--------------------- 

Mori më shumë fuqi--------------- 

Anglia qëndroi jashtë------------------- 

Mendim kritik: 

Mendoni se 

sistemi me dy parti 

politike sjell më shumë 

stabilitet në një vend se 

sistemi shumëpartiak? 

Fig. Mbretëresha Elisabetë I Fig.2 Mbretëresha Viktoria 

155

38 


liberale në Francë 

156 

Fig.1 Vendosja e të drejtës së votës për meshkujt në Francë 

Para leximit: 

- Në vitin 1848 në Francë u vendos e drejta e votës për meshkujt. A mund 

të themi se kjo ngjarje shënon fillesat e demokracisë në Francë? 

- Përshkruani foton e mësipërme. Çfarë simbolizon flamuri dhe qiparisi, 

po gruaja me pishtar? 

Pyetje kyçe: Pse lufta franko-prusiane ndikoi në krizën politike të 

Francës? 

Fjalë kyçe: Komuna e Parisit, monarkistë, Republikë III. 

Rënia e Perandorisë 

Revolucioni i vitit 1848 në Francë, shpalli Republikën e Dytë franceze. 

Presidenti Lui Bonoparti shpërndau parlamentin, e shpalli veten Perandor me 

titullin Napoleoni III, duke vendosur Perandorinë II. Gjatë kësaj periudhe, 

u bënë përpjekje për të rivendosur rendin dhe rregullin në vend, u forcua 

censura mbi shtypin, kontrolli mbi shkollat etj. 

Megjithatë, perandori Napoleoni III gëzonte mbështetjen e popullit, për 

shkak të zhvillimit të ekonomisë. Kemi rritje të prodhimit industrial, u zgjerua 

rrjeti hekurudhor. Parisi mori pamje të re, duke u shndëruar në një qytet të 

kohës me rrugë të gjera e kanalizime, parqe dhe ndërtesa arkitekturore të

ukura. U modernizua bujqësia, u përmirësua kujdesi shëndetësor, u legalizuan 

sindikatat e punëtorëve etj. 

Ajo që ndikoi në disfatën dhe rënien e Perandorisë II, ishte lufta Franko- 

Prusiane e vitit 1870-1871, ku autoriteti i perandorit ra plotësisht. Për drejtimin 

e vendit krijohet një Asamble Kombëtare, e cila nënshkroi paqen me Prusinë. 

Në traktatin e paqes Franca përveç krahinave të Alsas-Lorenës duhet t’i 

paguante dhe 5 miliardë franga ari si dëmshpërblim. 

Komuna e Parisit 

Nënshkrimi i paqes me Prusinë dhe kërkesa për të dorëzuar Parisin 

nga ana e Asamblesë Kombëtare, shkaktoi revoltë dhe i hodhi parisienët në 

mbrojtje të qytetit. Punëtorët krijuan një qeveri, që u quajt Komuna e Parisit. 

Qeveria e re nxorri vendime për të përmirësuar gjendjen social-ekonomike të 

punëtorëve, aprovoi disa të drejta si: të drejtën elektorale për të gjithë qytetarët, 

dhe të drejtën për të marrë pjesë në jetën politike. Komunarët mendonin se kjo 

lëvizje do të përhapej në gjithë Francën, por kjo dështoi. Qeveria e Asamblesë 

Kombëtare e mbledhur në Versajë e shpalli komunën të jashtëligjshme dhe 

filloi luftën për shtypjen e saj. Komuna e Parisit qeverisi vetëm 72 ditë (18 

mars-28 maj 1871). Mbi komunarët u përdor dhuna dhe terrori. Një numër i 

madh komunarësh u ekzekutuan. 

Fig. 2 Parisi qyteti i revoltave popullore Fig.3 Proklamimi i republikës më 4 

shtator 1870 

Republika III 

Në vitin 1875 u miratua kushtetuta, e cila e shpalli Francën Republikë III. 

Jeta politike gjatë Republikës III ishte e paqëndrueshme. Qeveritë qëndronin 

jo më shume se një vit në pushtet. Kriza e fundit politike në Francë ishte ajo 

e vitit 1894. Sipas traktatit të paqes me Prusinë, Franca duhej t’i paguante 

Prusisë shuma të mëdha të hollash dhe lëshimin e disa territoreve në lindje. 

Por, megjithë vështirësitë, gjatë Republikës së Tretë në Francë u realizuan 

një varg reformash demokratike. Ekonomia pati rigjallërim. Përmirësime 

157

kemi në fushën e mjekësisë, bujqësi dhe infrastrukturë. Ndryshime ndodhën 

edhe në aspektin shoqëror: u hoqën kufizimet për shtypin, futja e arsimit të 

detyrueshëm, u vendos pushimi javor, u reduktua orari i punës për punëtorët 

etj. U arritën përparime në fushën e matematikës, shkencës dhe shpikje të reja. 

U ndërtua Kulla Eifel, e cila filloi në vitin 1887 dhe përfundoi më 1889. 

Fjalor 

Arsim i detyrueshëm- kur shteti merr përsipër shkollimin e detyrueshëm 

për të gjithë fëmijët e një moshe të caktuar. 

Censurë – vendosja e shtypit, letërsisë dhe artit nën vëzhgim, kufizim i 

veprimtarisë së lirë të tyre. 

Pas leximit: 


1. Pse Napoleoni II gëzonte mbështetjen e popullit? 

2. Identifiko dy nga arritjet e komunarëve. 

3. Pse komuna e Parit jetoi vetëm 72 ditë? 

4. Rendit një ose dy arsye të rënies së Perandorisë dhe vendosjes së 

Republikës III. 

5.Çfarë reformash më karakter demokratik u ndërrmorën në Republikën 

III? 

Fig.3 Parisienët duke thirrur liri në barrikada Fig. 4 Parizienët duke parë 

hartën e luftës franko-prusiane. 

158 


- Mendoni se të dyja fotot kanë lidhje? 

- Përcakto vitin e fotove dhe ngjarjen për të cilën bën fjalë secila foto. 

-.Bëj një shkrim të shkurtër mbi ngjarjen e Parisit mbështetur në fotot.

39 


liberale në Gjermani 

Fig. 1 Parlamenti i parë gjerman mbajtur në Kishën e Shën Palit 

(18 maj 1848) në Frankfurt. Në këtë parlament u miratua Kushtetuta 

e cila e shpalli krijimin e një Perandorie Gjermane mbi bazën 

e parimeve të demokracisë parlamentare. Në këtë parlament u 

kërkua që vendi të ishte monarki kushtetuese. Në shekullin e XX, 

elementet kryesore të kushtetutës së Frankfurtit u bënë modele 

për të Kushtetutën e Vajmarit e vitit 1919 dhe Ligjin themelor për 

Republikën Federale të Gjermanisë të vitit 1949. 

- Përshkruani parlamentin shqiptar. 

Fjali kyçe: Si ndikuan politikat e Bismarkut në shtetin e mirëqënies? 

Fjalë kyçe: industrializim, ligji i jashtëzakonshëm, marksizmi, 

revizionizëm. 

1. Perandoria e re gjermane 

Krijimi i Gjermanisë nga Kancelari Oto fon Bismarku më 18 janar 1871, 

shënon dhe krijimin e Perandorisë së Dytë ose Rajhut II Dytë. Po këtë vit, u 

miratua edhe Kushtetuta e Perandorisë. Parlamenti përbëhej nga dy dhoma. 

159

Çdo shtet (land) kishte kushtetutën dhe parlamentin e vet. Pushteti qëndror 

ishte në duart e Kajzerit (perandorit) dhe ishte një shtet gjysmëabsolutist. 

Ndryshe nga mbreti i Anglisë, perandori gjerman kishte kompetenca më të 

mëdha mbi organet ligjëvenëse. Kryeministri (kancelari) nuk përgjigjej para 

parlamentit, i cili nuk mund ta shkarkonte pa vullnetin e perandorit. Zhvillimet 

politike në Gjermani, favorizuan vendosjen dhe institucionalizimin e një 

qeverisje të demokracisë liberale. U vendos e drejta e votës për burrat mbi 25 

vjeç, u institucionalizuan partitë politike u vendos liria e shtypit dhe u kufizua 

ndikimi i kishën në shkollë. 

2. Roli i partive në lëvizjen punëtore 

Parlamenti u bë vendi i debateve midis partive politike. Krahas partive të 

krijuara nga elita dhe klasa e mesme, u krijua më 1875 edhe partia punëtore ose 

socialdemokrate. Kjo parti merrte pjesë në parlamentë me një numër deputetësh. 

Partia socialdemokrate mbështeti lëvizjen punëtore dhe socialiste edhe jashtë 

Gjermanisë. Rruga që kjo parti kërkonte të realizonte për transformimin e 

shoqërisë ishte rruga revolucionare. Mobilizimi i punëtorëve kundër qeverisë 

për Bismarkun ndikonte në dobësimin e vendit dhe pushtetin e tij. Ndaj 

Bismarku në vitin 1878 e nxorri të jashtëligjshme partinë socialdemokrate. 

U ndalua botimi i shtypit të partisë. U mbylllën organizatat e punëtorëve dhe 

mjaft prej tyre u burgosën. Dy vjet më pas, brenda partisë socialdemokrate, 

doli dhe një rrymë, e cila kërkonte të reviziononte marksizmin ideologjinë 

e socialdemokratëve. Sipas Eduart Bernshtajnit, punëtorët duhet të arrinin 

qëllimin e tyre nëpërmjet rrugës parlamentare, pa përmbysur shtetin ekzistues. 

Ai ishte kundërshtar i rrugës revolucionare dhe mbrojtës të pronës private. 

Gjatë leximit: 

- Pse Bismarku e nxorri jashtë ligjit partinë marksiste? 

- Nga ndryshonin këto dy parti të majta në Gjermani? 

Fig.2 Anëtarë të partisë social demokrate Fig.3 Eduart Bershtanji 

160

3. Reformat e Bismarkut 

Bismarku shquhej për shkathtësi politike dhe aftësi në zhvillimet e 

brendshme. Ai hoqi dorë nga masat shtërnguese dhe ndërmori reforma për 

të përmirësuar gjendjen e punëtorëve. Disa prej reformave sociale si ligji për 

sigurimet e të moshuarve, u aplikua për herë të parë në Evropë. Nëpërmjet ligjit 

për përfitimin financiar nga punëdhënësi në rast aksidenti, ligji për punëtorët e 

sëmurë, Bismarku kërkonte të tërhiqte këtë shtresë në mbështetje të shtetit dhe 

larguar nga socialdemokratët. 

Në fund të shek. XIX, Gjermania falë reformave që Kancelari ndërmori, 

përjetoi një hov ekonomik. Ajo zinte vendin e dytë në botë në prodhimin 

industrial. Arsyhet e zhvillimit ekonomik ishin: zhvilimi i infrastruktures, e 

transportit hekurudhor, i industrisë se minierave dhe makinave, si rezultat 

i arritjeve në shkencë dhe teknikë, një fuqie punëtore të kualifikuar, 

bashkëpunimit të shtetit me bankat dhe firmat e mëdha industriale. Bismarku 

mbështeti interesat e borgjezisë tregëtare. U krijua një treg kombëtar, ku 

mallrat angleze depërtonin lirisht dhe pa pengesa. Në zhvillimin ekonomik 

ndikoi dhe marrja e krahinave të Alsas-Lorenës dhe dëmshpërblimi prej 5 

miliardë franga ari. 

Fig.4 Bismarku në Kongresin e Berlinit të v.1878 

161

Në politikën e jashtme, Bismarku rriti autoritetin e Gjermanisë në Evropë. 

Nxiti politikën e pushtimit të kolonive, ndërsa Anglia dhe Franca ndiqnin një 

politikë koloniale. Ai krijoi një aleancë me Austro-Hungarinë dhe Italinë. 

Aleanca trepalëshe kërkonte të ruante ekuilibrat politikë në Evropë. Më 13 

qershor 1878 me insiativën e tij, u mbajtë Kongresi i Berlinit, i cili kërkonte 

të zgjidhte problemet e Ballkanit dhe të zbuste ndikimin rus në Ballkan. 

Fjalor: 

Marksizëm- pikëpamje filozofike, ekonomike e social-politike që kërkonte 

një trasformim në rrugë revolucionare. 

Revizionizëm- rrymë ideologjike e cila përpiqet të rishikojë, revizionojë 

marksizmin, jo me rrugë revolucionare. 

. 

Pas leximit 


1. Shkruaj tri masat që mori Bismarku për forcimin e shtetit dhe të pozitës 

së tij: 

a. Rriti ____________________________________________________ 

b. Pajisi ___________________________________________________ 

c. Forcoi___________________________________________________ 

2. Parashtro arsyhet pse Bismarku ndërmorri reforma në favor të 

punëtorëve. 

3. Rendit dy ose tre reforma me karakter liberal në Gjermani. 

4. Krahaso kompetencat e mbretit në Gjermani me atë në Anglisë. 

5. Zhvillimi i shpejtë i ekonomisë gjermane u arrit nëpërmjet zhvillimit 

të industrisë së makinave hekurudhore dhe minerale. Tabela më poshtë tregon 

disa nga rritjet në këto vite: 

- Diskutoni në grupe, vëreni veten në rolin e studiuesit të ekonomisë dhe 

bazuar në tabelën e mësipërme jepni përgjigje pyetjes: 

- Pse këto arritje nga studiuesit e ekonomisë u quajtën mbresëlënëse? 

- Mendoni se zhvillimi ekonomik dhe industrializimi u shoqëruan edhe 

me rritjen e popullsisë dhe fuqisë punëtore të kualifikuar? 

- Cilat nga këto degë të ekonomisë gjermane ishin më të konkurueshme 

me ekonominë britanike, si ekonomia më e madhe në Evropë? Argumentoni 

përgjigjen. 

162 

Degët e industrisë Viti 1875 Viti 1900 

Gjatësia e rrjetit hekurudhor në 27 970 46 500 

(milje) 

Prodhimi i qymyrgurit në (ton) 47 8 00 000 142 650 000 

Prodhimi i hekurit në (ton) 1 759 000 7 550 000

40 


liberale në SHBA 

Fig. 1 Jeta pas revolucionit në Amerikë 

Para leximit: 


Përshkruaj fig.1 

- Do të pëlqente të jetoje në një qytet të tillë? 

- Veço dy nga problemet sociale që mund të lindin nga mbipopullimi i 

qyteteve? 

Fjali kyçe: Pse SHBA u bë modeli i shtetit demokratik? 

Fjalë kyçe: Truste, ligji antitrust, shtet demokratik. 

1. Reformat demokratizuese në SHBA 

Pas luftës civile, SHBA po ecte me ritme të shpejta në rrugën drejt 

demokratizimit. Të dyja partitë; Demokratike dhe Republikane, ndikuan 

në demokratizimin e shoqërisë amerikane. Sistemi dy partiak ndikoi në 

qeverisjen e mirë dhe ruajtjen e pushteteve të pa cënuar. Pushteti ndërrohej 

pas zgjedhjeve të lira që zhvilloheshin çdo katër vjet. Në rast se qeveria nuk 

plotësonte kërkesat e premtuara votuesve, ishte elektorati që do të vendoste 

nëse duhet ta mbante. Kjo e detyronte qeverinë të bënte sa më shumë ligje 

në interes të qytetarëve. Qeveria shprehte interesat e popullit, kjo u përcoll 

163

edhe nga presidenti Linkoln në vitin1863 ”Qeveria e popullit, nga populli, për 

popullin”. 

2. Faktorët nxitës në zhvillimin e SHBA-së 

Në vitin 1883 SHBA zinte vendin e parë në botë për prodhimin industrial. 

Ekzistenca e pasurive natyrore dhe krijimi i trusteve, trusti Rokfeler, Morgan, 

Ford, të cilët drejtonin industrinë e naftës, çelikut dhe të makinave, ndikuan 

në zhvillimin ekonomik të SHBA. Ky industrializim u shoqërua me rritjen e 

kërkesës për punëtorë dhe kryesisht për punëtorë të kualifikuar. Administrata 

amerikane mbahej me shpenzime të vogla, po ashtu edhe ushtria nuk shpenzonte 

para të mëdha. Investime u bënë në futjen e teknologjise së re, kërkimin 

shkencor, infrastrukturë dhe industri. Emigracioni ishte një faktor nxitës në 

ekonominë amerikane. Rreth 23 milion emigrantë (v.1860-1913) populluan 

territoret perëndimore dhe hapësirat e pasura. Emigrantët ishin fuqia punëtore 

bazë për industrinë. 

Fig.2 Tre përfaqësuesit e trusteve në 

Amerikë 

3. Politikat e qeverisë 

amerikane 

E ndërsa qytetet po rriteshin 

me shpejtësi, punëtorëve nuk i 

plotësoheshin dot kushtet e jetës. Ata 

punonin në kushte jo të mira, me orar 

të zgjatur dhe pagë të ulët. Nuk mund 

të krijonin sindikata për të mbrojtur 

të drejtat e tyre. Në këtë mënyrë, 

shteti në vitin 1881, ndërhyri duke 

lejuar krijimin e federatës së punës 

dhe në vitin 1890 u miratua ligji 

antitrust, i cili mbronte prodhuesit 

nga konkurenca e padrejtë. Edhe 

partitë politike ushtruan presion mbi 

qeverinë për përmirësimin e legjislacionit social. U ndalua puna e fëmijëve të 

mitur, u ul numri orëve të punës javore të grave, të dëmtuarit në punë gëzonin 

të drejtën e pagës dhe u rregulluan kushtet e strehimit. Ligjet po hartoheshin 

në shërbim të të drejtave të qytetarëve. U përmirësua ligji për arsmin, për 

pensionet, për mbrojtjen e pasurisë kombëtare, për të drejtat e zezakëve, u hoq 

sllavëria, u konsolidua tregu kombëtar, u modernizua teknologjia dhe u shkua 

drej një industrie moderne (e prodhimit të fabrikave). 

Fjalor 

Trust - bashkim i disa ndërmarrjeve të të njëjtit prodhim, i cili përqendron 

kapitalin në dorë për të nxjerrë fitime sa më të mëdha. 

164

Fig.3 Pikturë, Miratimi i Deklaratës së të Drejtave në shtetin e Virxhinias 

Fig. 4 Partia republikane amerikane 

Pas leximit 


1. Diskutoni në grupe mbi shprehjen e Linkolnit: ”Qeveria e popullit, 

nga populli, për popullin” 

- Grupi i parë: qeverisje nga populli 

- Grupi i dytë: qeverisje për popullin 

Cili është kupitmi i secilës pjesë? A është aktuale edhe në ditët tona kjo 

shprehje? 

2. Mbështetur mbi sistemin partiak në SHBA, diskutoni mbi sistemin 

partiak në Shqipëri. Përmendni partitë politike që njihni në Shqipëri. 

3. Listo tre faktorë të zhvillimit ekonomik të SHBA. 

4. Mendoni se “Endrra amerikane” vazhdon të jetë edhe sot dëshira për 

shqiptarët? 

- Shkruani një ese të shkurtër argumentuese me titullin e mësipërm. 

Fig. 5 Abraham Linkolni Fig. 6 Emigrantë të ardhur në Nju Jork 

165

41 


Politika liberale në shtete 

të demokracisë liberale 

166 

Fig. 1 Oto Fon Bismark 

(1815–1898) 

Burime 1 

Njeriu që shpiku pensionin modern 

Oto Fon Bismarku në vitin 1833 i 

premtoi qytetarëve gjermanë se do t’u 

paguante një pension të gjithë qytetarëve 

mbi moshën 65 vjeç. Pavarësisht faktit se 

ishte e vështirë te jetonte një njeri deri në 

këtë moshë, ndërkohë që nuk egzistonin 

ilaçet bazë dhe jeta ishte e vështirë, oferta 

kënaqi fshatarët. Kështu që Bismarku, 

pa dashur, caktoi një moshë arbitrare për 

pensionin, që u bë standardi perëndimor 

dhe vendosi, gjithashtu, idenë se qeveria 

duhej t’i paguante njerëzit e plakur. 

Veprimtari 

- Pse u përkrah nga të gjitha vendet 

reforma e pensionit? 

- Mendoni se reforma e pensioneve 

ishte kyçi i suksesit të Bismarkut dhe i dha popullaritet? 

- Edhe pse njerëzit nuk mund të jetonin aq gjatë përsëri ajo mbeti reformë 

shumë e mirëpritur. Diskutoni rreth kësaj reforme 

Burime 2 

Reformat sociale në Britani 

Reforma e veshjes (dress 

reform) 

Kështu e quajtë lëvizja reformuese 

që u përhap gjatë periudhës viktoriane. 

Në këtë reformë u propozua veshje 

praktike të rehatshme. Reforma e 

veshjes ose dress reformë i bënte 

thirrje grave për të hequr dorë nga Fig.2 Veshje të kohës viktoriane Fig.3 

Poster të lëvizjes femërore në Angli

veshjet që mbulonin gjymtyrët si dhe pjesën e sipërme. U propozua veshje 

thjeshta, sportive dhe të rehatshme. Kjo reformë pati dhe kundërshtime. 

Lëvizja u përhap edhe në Amerikë. Një ndryshim në modelet e veshjeve mund 

të ndryshojë të gjithë pozitën e grave, duke i lejuar mundësi sociale, pavarësi 

nga burrat dhe martesën, aftësia për të punuar dhe për tu paguar. Një përpjekje 

për reformën në veshje u bë në vitin 1891. 

Veprimtari 

- Përshkruani veshjen e femrës angleze mbështetur në figurën 1. 

- Pse mbretëresha Viktoria mbështeti “dress reform”? 

- Mendoni se reforma për veshje i jepte më shumë pozitë shoqërore 

femrës? 

- Argumentoni pse kjo lëvizje u përhap edhe në vende të tjera 

perëndimore? 

Reforma elektorale e vitit 1867 

Akti i Reformës së vitit 1867 ishte përpjekja e dytë e madhe për të 

reformuar procesin zgjedhor të Britanisë. Është quajtur si akti i përfaqësimit 

të Popullit. Kryeministri Russell ishte mbështetësi i kësaj reforme. Ai kërkoi ti 

jepej e drejta e votës për burrat e shtresës së mesme, duke përjashtuar punëtorët 

e pakualifikuar dhe të varfër. Akti i Reformës i vitit 1867, i jepte të drejtën e 

votës dy milion njerëzve në Britani. U jepte të drejtë të gjithë meshkujve që 

jetonin në qytet dhe meshkujve që jetonin me qira dhe që paguanin 10 për qira 

në vit për strehim. Gratë ishin të përjashtuara nga e drejta e votës. 

Veprimtari: 

- Mendoni se ligji ishte i përparuar për kohën? Jepni argumentin tuaj. 

- A mund të quhet demokratik ky ligj? Argumento 

- Ligji ishte kufizues apo i jepte të drejtën e votës të gjithë qytetarëve? 

- Pse gratë ende nuk kishin të drejta sociale? 

Burime 3 

Akti arsimit 1870 

Akti i arsimit i vitit1870 tregoi 

një angazhim për arsimin në shkallë 

kombëtare. U rekomandua që 

arsimi të bëhet i detyrueshëm për të 

ndaluar punën e fëmijëve. Në 1880 

një tjetër akt bëri që frekuentimi 

shkollor të jetë i detyrueshëm për 

fëmijë të moshës pesë deri në dhjetë 

Fig.4 8 orë punë 8 orë argëtim, 8 orë vjeç. Në fillim të 1890 puna në këtë 

pushim 

grup-moshë u ul në 82 për qind. 

Shumë fëmijë punonin jashtë orarit 

të mësimit. Numri i mungesave pa arsye ishte një problem i madh për shkak se 

167

prindërit nuk mund të përballonin jetësën po të hiqnin dorë nga të ardhurat e 

fituara nga fëmijët e tyre. Legjislacioni i vitit 1893 rriti moshën e frekuentimit 

të detyrueshëm në shkollë në 11 vjeç. 

Veprimtari: 

- Pse doli domosdoshmëri 

shmangia e punës së fëmijëve? 

- Cila ishte arsyeja që 

edhe pas reformës së vitit 1870 

fëmijët vazhdonin të punonin? 

- Mendoni se ishin kushtet 

ekonomike që i detyronin 

fëmijët të punonin? 

Fig. 3. Kopje nga ditari i një fëmije punëtor. 

- Jepni shpjegimin tuaj 

mbi parrullën: 8 orë punë, 8 orë 

argëtim, 8 orë pushim. 

- Bëni një kërkim mbi frekuentimin e nxënësve në shkollën tuaj. A ka 

fëmijë që janë larguar nga shkolla dhe punojnë? 

Fëmijët në periudhën viktoriane 

Klikoni në adresën e mëposhtme ku gjenden disa ditarë origjinalë të 

fëmijëve punëtorë në Anglinë Viktoriane. 

https://www.youtube.com/watch?v=UWUsjoD1eqw&feature=share 

Pas dëgjimit: 

- Rreth cilës moshë mendon se janë këta fëmijë? 

- Cilat janë vështirësitë me të cilat ata përballen gjatë ditës së punës? 

- Imangjnoni veten në vendin e këtyre fëmijëve. A mendoni se do të mund 

ta përballoni një ditë të tillë? Shkruaj një përshkrim të një dite të zakonshme 

të jetës suaj. 

- A ngjan ajo me jetën e këtyre fëmijëve? 

- Nëse e luajtura me “të kapura” i lumturonte ata, cilat janë momentet që 

ju lumturojnë ju gjatë një dite? 

- A ju duket e drejtë puna e fëmijëve? Pse? 

- Çfarë duhet të bëjnë qeveritë për të shmangur punën e fëmijëve? 


Zhvilloni një pyetësor me nxënësit e shkollës mbi funksionimin e 

demokracisë në shkollë. Pyetësori mund të përmbaje pyetje rreth respektimit 

të të drejtave të nxënësve në shkollë dhe komunitet, si liria e fjalës, e besimit, 

e organizimit, e respektimit të kulturave të ndryshme, e vendimmarrjes etj. 

Gjeni në internet letrën që Abraham Linkoln i ka dërguar mësuesit të 

djalit të tij, në ditën e parë të shkollës. 

http://forumi.shqiperia.com/threads/letra-e-abraham-lincolnp%C3%ABr-m%C3%ABsuesen-e-djalit-t%C3%AB-tij.35836/ 

168

42 


Demokracia liberale në 

ambjentin tonë shkollor 


Rezultatet e të nxënit 

• Njeh të drejtat si anëtar i një shoqërie demokratike. 

• Pasqyron mënyrën e funksionimit të demokracisë në shkollë/klasë. 

• Vlerëson pjesëmarrjen në organizmat vendimmarrës. 

• Zhvillon aftësitë e të menduarit kritik. 

Burimet: 

Fletë udhëzuese të drejtat dhe detyrat e nxënësit, rregullore e 

brendshme e shkollës, materiale nga interneti; http://www.gazeta-shqip.com/ 

lajme/2013/09/21/abraham-linkolni-shkruan-leter-mesuesit-te-djalit/ https:// 

www.youtube.com/watch 

Demokracia i jep mundësi çdo individi të shprehë lirisht mendimet 

dhe opinionet e tyre, nxit pjesëmarrjen në vendimarrje, është tolerante ndaj 

mendimit ndryshe. Demokracia nuk mund të jetojë pa lirinë e fjalës dhe të 

shprehjes. 

Hapi I Ndahet klasa në dy grupe dhe çdo grup zgjedh kryetarin e vet. 

Hapi II 

Grupi I: Mund të punojë me letrën e Linkolnit drejtuar mësuesit të djalit 

të vet në ditën e parë të shkollës, duke iu përgjigjur pyetjeve të tilla si: 

- A mendoni se këshillat e Linkolnit janë aktuale edhe sot? 

- Cila nga këshillat drejtuar mësuesit vleësoni më shumë? Pse? 

- A mendoni se kjo letër mund të shërbejë si mesazh për mësuesit sot? 

- Çfarë do t’i shkruanit ju mësuesit nëse do të ishit në vendin e Linkolnit? 

Hartoni një letër të shkrutër për mësuesin tuaj. 

Grupi II: Mund të punojë me seleksionimin dhe rezultatet e grumbulluara 

nga fletë-anketa e zhvilluara me nxënës të shkollës. 

Mund të përpilojë një tabelë me ndihmën e mësuesit ku të vendosen 

rezultatet e intervistave. 

Pasi janë studiuar përgjigjet e marra, nxënësit duhet të hartojnë një listë 

me problemet e hasura në shkollë në drejtim të respektimit të të drejtave të 

tyre. Mund të hartojnë edhe një letër drejtuar drejtorisë së shkollës në lidhje 

me zgjidhjen e këtyre problemeve. 

Hapi III 

Bëhet prezatimi dhe vlerësimi i rezultateve të punës së të dy grupeve. 

169

43 

Sistemi kolonial në 

shekullin XIX 

Para leximit: 

Vëzhgo hartën e mësipërme. 

- Cila është perandoria koloniale e cila ka territore pothuajse në të gjithë 

kontinentet? 

- Cili është shkaku që ky vend ka arritur të zotërojë kaq shumë 

territore? 

- Listo perandori të tjera koloniale. 

- Ç’mund të thuhet për kontinentin e Australisë? 

Pyetje kyçe: Ku ndryshonte kolonizimi i shekullit XIX nga ai i shekullit 

XVI? 

Fjalë kyçe: Kolonializëm, perandori koloniale, nacionalizmi. 

1. Perandoritë koloniale 

Fjalor 

Kolonializëm- Vendosja e kontrollit të plotë ose të pjesshëm politik nga 

ana e një kombi mbi një komb tjetër për arsye të përfitimve ekonomike. 

170 

Fig.1 Harta e perandorive koloniale në të gjithë botën në shek. XIX

Periudha gjatë shekullit XIX, njihet nga shumë historianë si një epokë 

gjatë së cilës evropianët vendosën nën pronësi apo kontroll shumicën e Afrikës 

dhe Azisë dhe të gjithë ose një apo disa pjesë të çdo kontinenti tjetër. Pasuria, 

pushteti dhe e ardhmja e çdo vendi gjatë kësaj periudhe, përcaktohej nga 

aftësia e tij për të ruajtur dhe zgjeruar perandorinë e vet koloniale. 

Në fund të shekullit XIX pothuajse e gjithë Afrika, me përjashtim të 

Liberisë dhe Etiopisë ishte nën kontrollin evropian. Nga viti 1880 e në vazhdim 

territori afrikan u kthye në shesh lufte mes Gjermanisë, Italisë, Britanisë 

së Madhe, Francës, Portugalisë, Belgjikës dhe Spanjës në përpjekje për të 

zotëruar sa më shumë burime natyrore. Britania dhe Franca kishin arritur të 

zotëronin pjesën më të madhe të kontinentit. 

Dy të tretat e territoreve të Azisë dhe Oqeanisë ishin nën kontrollin e 

Anglisë, Rusisë, Francës, Holandës, Portugalisë, SHBA-së dhe Japonisë. 

India ishte kolonia më e madhe e Anglisë në Azi. 

Australia dhe Zelanda e Re ishin plotësisht nën kontrollin e Britanise së 

Madhe. Pjesa Veriore e Amerikës Veriore ishte nën kontrollin e Britanisë. 

2. Arsyet që nxitën kolonizimin 

Ishin të shumta arsyet që nxitën kolonizimin e tokave të huaja. Arsyeja 

kryesore e themelimit të kolonive ishte për të patur përfitime ekonomike. Me 

zhvillimin e Revolucionit Industrial u rrit nevoja për tregje të reja dhe lëndë të 

para. Shumë vende filluan të varen nga kolonitë për lëndë të para në mënyrë që 

fabrikat e tyre të prodhonin sa më shumë. Më pas ata shpresonin që kolonitë të 

shërbenin si tregje për shitjen e mallrave të tyre. 

Nacionalizmi ishte një tjetër arsye që nxiti kolonizimin. Pas Revolucionit 

Francez, vendet evropiane me një ndjenjë të fortë të krenarisë kombëtare, 

mendonin se që të ishin fuqi të mëdha botërore, duhet të fitonin kontroll mbi 

vende të tjera. Duke pushtuar toka të reja, kombet do të kishin mundësi të 

forconin ushtritë e tyre duke rritur në këtë mënyrë fuqinë e tyre botërore. 

Problemet sociale ishin një tjetër faktor për kolonizimin. Industrializimi 

solli rritje të madhe të popullsisë dhe bashkë me të edhe shumë probleme 

sociale si papunësi, varfëri, mungesë strehimi etj. Këto probleme ndodhën 

për shkak se jo të gjithë njerëzit munden të përshtaten në industritë e reja 

kapitaliste. Qeveritë e vendeve evropiane menduan se zotërimi i kolonive 

për vendosjen e kësaj kategorie të popullsisë do të ishte një ndër zgjidhjet 

kreyesore të këtij problemi. 

Pas leximit: 

- Cila ishte situata e kontinentit afrikan në fund të shëkullit XIX? Po e 

Azisë, Australisë, Oqeanisë dhe dy Amerkave? 

- Cilat ishin arsyet që nxitën kolonizimin e tokave të tjera? 

171

Britani Francë Hollandë Spanjë 

Gjermani Të pavarur Rusi 

Fig. 2 Kolonizimi i Azisë shek. XIX 

Britani 

Francë 

Belgjikë 

Portugali 

Spanjë 

Gjermani 

Itali 

Të pavarur 

172 

Fig.3 Kolonizimi i Afrikës 1880-1914

Pasi të keni vëzhguar hartën e kolonizimit të Afrikës: 

- Çfarë ju bie në sy në këtë hartë? 

- Identifikoni, cilën pernadori koloniale përfaqëson personazhi i fig.4. 

- Çfarë tregon vendosja e tij? 

- Bëni një përshkrim të shkurtër të pamjes së tij. 

Gjyko: 

Një nga arsyet që nxitën kolonizimin ishin problemet sociale. A ju duket 

e drejtë rruga e ndjekur nga fuqitë evropiane për zgjidhjen e këtij problem? 

Diskuto në dyshe për këtë problem dhe listo disa rrugë që do t’i 

rekomandonit këtyre qeverive për zgjidhjen e problemeve sociale. 

173

44 

Rrjedhojat e vendosjes 

së sistemit kolonial 

Fig.1 Barra e njeriut të bardhë 

Trashëgo barrën e njerëzve të 

bardhë 

Dërgo trashëgimtarët më të mirë 

që ke 

Dëboji ata larg në mërgim 

Për t’i shërbyer robërve të tu 

Që janë të mbërthyer në 

parzmore 

Që egërsisht presin me padurim 

të çlirohen 

Por që qëndrojnë të zymtë 

Gjysmë djall dhe gjysmë fëmijë. 

Rudyard Kipling 

Teoria e “barrës së njeriut të bardhë” sipas të cilës kulturat jo-evropiane 

janë parë si fëmijë dhe njerëzit me prejardhje evropiane kanë një detyrim 

për t’i sunduar ata derisa ata të mund të zënë vendin e tyre në botë. Gjatë 

periudhës së shekullit XIX, kjo poemë u kthye në një himn me anë të së cilës 

perandoritë koloniale justifikonin pushtimet. 

Komentoni poemën. 

- A mendoni se kjo poemë e shoqëruar me këtë karikaturë justifikon 

pushtimet koloniale? Argumentoni mendimet. 

Pyetje kyce: Cilat ishin pasojat e kolonizimit? 

Fjalë kyce: Imperializëm, militarizëm, nacionalizëm i skajshëm, 

174 

1. Rrjedhojat pozitive të kolonizimit 

Kolonizimi pati rrjedhoja pozitive për kolonitë, si: arsimim më të mirë,

përmirësim të kujdesit shëndetësor, përmirësimin e jetës sociale duke çuar në 

disa raste modernizimin dhe zhvillimin e kolonisë. U ndërtuan rrugë, shkolla, 

spitale, porte, hekurudha. U krijuan qytete të mëdha. Banorë të këtyre vendeve 

u dërguan për të studiuar në unversitete evropiane. U përmirësua qeverisja 

duke shmangur në shumë raste luftërat mes fiseve. 

Efektet pozitive të kolonizimit ishin shumë më të mëdha për fuqitë 

evrpopiane të cilat rritën pasuritë dhe fuqinë e tyre. Ato siguruan nga kolonitë 

burime për lëndët e para për revolucionin industrial, tregje për shitjen e 

produkteve të tyre, mundësi për investim të të ardhurave. Kolonizimi i ndihmoi 

këto shtete për të zhvilluar industrinë dhe tregëtinë duke u industrializuar me 

shpejtësi të madhe. U rrit prodhimi, konsumi dhe popullsia. 

2. Rrjedhojat negative të kolonizimit 

Krahas zhvillimit, kolonizimi do të sjellë edhe efekte negative. Popujt e 

pushtuar do të përballen me humbjen e kulturës, tokës, zhvendosjen e pasurive 

drejt vendeve kolonizuese duke penguar zhvillimin e suksesshëm ekonomik të 

tyre, mungesën e respektit për traditat. 

Popullsia në vendet e kolonizuara u kthye në qytetarë të klasit të dytë. 

Kolonizatorët në koloni, ishin pronarë të fabrikave, fermave etj, ndërsa vendasit 

ishin gjithmonë punëtorët. Në koloni prodhoheshin vetëm ato produkte që u 

nevojiteshin vendeve kolonizatore dhe jo çfarë u nevojitej vendasve. Kultura në 

vendet e kolonizuara pësoi ndryshime të mëdha. Ata filluan të përdorin gjuhët 

evropiane në vend të gjuhës së tyre, të ndiqnin universitetet evropiane. 

Etja për pushtime koloniale do të conte në fund të shekullit XIX dhe 

fillimit të shekullit XX, në lindjen e nacionalizmit të skajshëm, militarizimit 

dhe imperializmit të ri. 

Nacionalizmi i skajshëm synonte rritjen e krenarisë kombëtare nëpërmjet 

pushtimeve të vendeve të tjera. 

Me nacionalizmin e skajshëm, u justifikua edhe militarizimi sipas të 

cilit këta vende rritën prodhimin e armatimeve përtej nevojës për të mbrojtur 

vendet e tyre. 

Në fund të shekullit XIX, lindën shtetë të reja të fuqishme si Gjermania, 

SHBA-ja dhe Japonina të cilat kërkonin të krijonin edhe ato perandori koloniale 

si Anglia, Franca, Holanda etj 

Dëshira për të zgjeruar dhe pushtuar territore do të çojë në vitet në 

vazhdim në shpërthimin e dy luftërave: Lufta I Botërore dhe Lufta II Botërore, 

luftëra të cilat do t’i kushtojnë botës miliona të vdekur. 

Fjalor: 

Imperializëm – politikë që synonte pushtimin dhe sundimin e vendeve të 

tjera dhe krijimin e perandorive koloniale. 

Nacionalizëm i skajshëm - Kur një vend i trajton interesat dhe kulturën e 

tij si superiore ndaj çdo vendi tjetër. 

Militarizim - politikë e një shteti sipas të cilës bëhen shpenzime shumë 

të mëdha për ushtrinë dhe armatimet e saj duke lënë pas dore degët e tjera të 

175

ekonomisë së një vendi. 

Plotëso tabelen: 

Në tabelën e mëposhtme vendosni pasojat pozitive dhe negative që solli 

kolonizimi për vendet e kolonizuara. 

Pasojat pozitive 

Pasojat negative 

Gjyko: 

Edhe sot e kësaj dite, historianët nuk kanë akoma një mendim të 

përbashkët në lidhje me pasojat pozitive dhe negative të kolonizimit. Disa 

mendojnë se rrjedhojat pozitive janë më të shumta se ato negative, të tjerë 

mendojnë të kundërtën. 

Diskutoni në grupe 

Vëreni veten në rolin e historianëve dhe bazuar në informacionet e marra 

në mësim jepini përgjigje pyetjes: 

- A janë rrjedhojat pozitive më të mëdha sesa ato negative për kolonitë, 

apo e kundërta? 

176 

Fig. 2 Komentoni karikaturën 

Argumentoni përgjigjen. 

Gjeni një titull në lidhje me pamjen e mësipërme dhe shkruani një ese 

rreth shfrytëzimit të kolonive nga vendet kolonizatore. 

Detyrë: 

Kërkoni informacione rreth marrëdhënieve të pernadorive koloniale me 

kolonitë dhe sillini në klasë orën e ardhshme, për zhvillimin e veprimtarisë 

praktike me temë: “Marrëdhëniet e Evropës me botën koloniale”.

45 


Marrëdhëniet e Evropës 

me botën koloniale 



- Pasqyron marrëdhëniet e vendeve kolonizatore me kolonitë. 

- Vlerëson rëndësinë që patën kolonitë në zhvillimin e vendeve 

kolonizatore. 

- Përshkruan veçoritë e jetës në kolonitë e Azisë, Afrikës dhe Amerikës 

Latine. 

- Zhvillon aftësinë e përzgjedhjes dhe menaxhimit të informacionit. 

Burimet: 

- Fletë udhëzuese, materiale nga interneti, foto të kolonive, harta. 

Gjatë shekullit XIX, synimi i fuqive mbizotëruese të Evropës, Amerikës 

së Veriut dhe fuqisë perandorake japoneze ka qenë mbizotërimi i territoreve 

të Afrikës, Azisë dhe Amerikës Latine. Këto fuqi, i panë këta vende jo vetëm 

si burim të lëndëve të para dhe skllevërve por edhe si një treg për shitjen e 

mallrave të prodhuara prej tyre. 

Tokat e Azisë, Afrikës dhe Amerikës Latine kanë prodhuar prej kohësh 

thesare të mëdha të ushqimeve, mineraleve dhe burimeve të tjera natyrore. 

Kolonizatorët nga këto vende morën ar, argjend, mëndafsh, ërëza, sheqer, 

duhan, kakao, kafe, pambuk, bakër, qymyr, vaj palme, kallaj, hekur, fildish, 

zink, mangan, mërkur, platin, kobalt, boksit, alumin, uranium dhe mbi të gjitha 

miliona njerëz të rrëmbyer për të punuar si skllevër. 


Hapi I 


Hapi II 

Sistemohen fotot dhe materiali i grumbulluar nga detyra e dhënë nga 


Hapi III 

Bazuar në fotot dhe materialet e grumbulluara për vlerat e kolonive për 

177

vendet kolonizatore si dhe për mënyrën e jetesës në koloni, grupet mund të 

punojnë sipas këtyre drejtimeve; 

Grupi I : 

Marrëdhëniet e vendeve kolonizatore me kolonitë (përshkruan menyrën 

se si i trajtonin vendet kolonizatore kolonitë) 

Grupi II: 

Rëndësia që kishin kolonitë për vendet kolonizatore (ndikimi i kolonive 

në zhvillimin ekonomik të vendeve kolonizatore) 

Grupi III 

Realizimi i një fotomontazhi me temë: “Jeta në kolonitë e Afrikës, Azisë 

dhe Amerikës Latine” me foto dhe informacione nga jeta në koloni. 

Hapi IV 

Bëhet prezantimi i punës së bërë nga grupet dhe shfaqet në vidioprojektor 

fotomontazhi i përgatitur. Vlerësohet puna e bërë. 

178


A. Cila nga alternativat e mëposhtme është e saktë 

1.Nacionalizmi është: 

a. Mungesë besnikërie ndaj atdheut 

b. Përpjekje e njerëzve për një gjuhë të përbashkët 

c. Mungesë idealesh e vlerash 

d. Mungesë traditash 

2.Romantizmi lindi gjatë shekullit: 

a. XV b. XVII 

c. XIX d.XVIII 

3.Lëvizjet kombëtare shpërthyhen në: 

a. Francë 

b. Angli 

c. Perandorinë Habsburge 

d. Perandorinë Ruse 

4. Sulltani më i suksesshëm ishte: 

a. Selimi III 

b. Mahmudi II 

c. Abdyl Hamiti II 

d.Sulejmani i Madhërishëm 

5. Në fillesat e demokracisë në SHBA kishte: 

a.Tre parti 

b.Nuk ishin krijuar partitë 

c.Dy parti 

d.Shumë parti 

6. Gjatë Revolucionit II Industrial: 

a. Energjia elektrike zëvendësoi avullin 

b. U shpik meçiku vetëlëvizës 

c. U bë kalimi nga puna me dorë në punën e mekanizuar 

d. U shpik metoda Besemer për prodhimin e hekurit. 

7.Si rrjedhojë e kolonizimit: 

a. Banorët e vendeve të kolonizuara u bënë pronarë fabrikash, fermash etj. 

b. Perandoritë koloniale u varfëruan. 

c. Popullsia e kolonive ruajti të paprekur kulturën dhe traditat 

d. Pati zhvendosje të pasurive nga vendet e kolonizuara tek vendet 

kolonizuese. 

179

B.Cila nga alternativat e mëposhtme është e gabuar? 

1. Nacionalizmi lindi: 

a.Sepse vendimet e Kongresit të Vjenës krijuan problemin kombëtar 

b.Sepse shtetet e copëtuara kërkonin të krijonin shtetin komb 

c.Sepse shtetet që ishin të nënshtruar kërkonin të krijonin shtetin 

kombëtar të pavarur. 

d.për territore 

2. Bashkimi i Gjermanisë u bë 

a. nëpërmjet luftërave 

b. nga Oto Fon Bismarku 

c. nga Vilhelmi I 

d. më 18 janar 1871 

3. Perandoria osmane arriti kulmin e saj në: 

a.shek. XVI 

b.shek.XIX 

c.shek.XVII 

d.shek. XVIII 

4. Greqia fitoi pavarësinë me kontributin : 

a. edhe të shqiptarëve 

b. edh të vullnetarëve të ardhur nga evropa 

c. të shteteve të Evropës 

d. vetëm të popullit grek 

5. Anglia u bë vendi i demokracisë liberale në kohën : 

a.Mbretëreshës Viktoria 

b.Kryeministrit Uilliam Gledston 

c.kryeministrit Beniamin Disraeli 

d.mbretëreshës Elisabet 

6. Revolucionit II Industrial: 

a. U mbështet në prodhimin e hekurit, makinerive me avull dhe prodhimet 

e tekstilit 

b. U përqendrua në prodhimin e çelikut, energjisë elektrike dhe kimise 

c. Energjia elektrike solli përparime të mëdha në teknologjinë e 

komunikimit 

d. Përfshiu periudhën rreth viteve 1870-1914 

7. Arsyet qe nxitën kolonizimin e shekullit XIX: 

a. Për të patur përfitime ekonomike. 

b. Për të fituar kontroll mbi vende të tjera. 

c. Për vendosjen e të papunëve 

d. Për të vendosur marrëdhenie miqësore me kolonitë. 

180

Histori 7

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?