Wojsko i technika 6/2017 promo

www.zbiam.pl 

Czechosłowacja 

6/2017 

Listopad-Grudzień 

cena 14,99 zł (VAT 5%) 

INDEX 407739 

ISSN 2450-2480 

Papierowy tygrys 

W NUMERZE: 

PzKpfw I. 

Wersje specjalne 

Działem samobieżnym na podwoziu 

PzKpfw I wyprodukowanym 

w największej liczbie był pierwszy 

niemiecki niszczyciel czołgów 

4,7 cm Pak (t) auf PzKpfw I Ausf. B, 

w jednostkach liniowych potocznie 

nazywany Panzerjäger I… 

Samochód 

terenowy wz. 34 

Samochody wz. 34 to dla polskiej, 

wojskowej motoryzacji bez wątpienia 

ważne ogniwo. Stanowiły istotny 

łącznik pomiędzy zagranicznymi 

konstrukcjami a opracowanymi pod 

koniec lat 30. rodzimymi pojazdami 

PZInż. 202 i 222… 

ISSN 2450-2480 Index 407739

Ceny promocyjne prenumeraty obowiązują do 31 grudnia 2017 

Prenumeratę zamów na naszej stronie internetowej 

www.zbiam.pl lub wpłać należność na konto bankowe 

nr 70 1240 6159 1111 0010 6393 2976 

Atrakcyjna cena, w tym dwa numery gratis! 

Pewność otrzymania każdego numeru 

w niezmiennej cenie 

E-wydania dostępne są 

na naszej stronie oraz 

w kioskach internetowych 

Wojsko i Technika: 

cena detaliczna 9,90 zł 

Prenumerata roczna: 97,00 zł 

Lotnictwo Aviation 

International: 



Wojsko i Technika Historia + numery specjalne: 

cena detaliczna 14,99 


Morze: 



Skontaktuj się z nami: office@zbiam.pl 

Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o. 

Biuro: ul. Bagatela 10/19 00-585 Warszawa

Działem samobieżnym na podwoziu 

PzKpfw I wyprodukowanym 

w największej liczbie był pierwszy 

niemiecki niszczyciel czołgów 

4,7 cm Pak (t) auf PzKpfw I Ausf. B, 

w jednostkach liniowych potocznie 

nazywany Panzerjäger I… 

Samochody wz. 34 to dla polskiej, 

wojskowej motoryzacji bez wątpienia 

ważne ogniwo. Stanowiły istotny 

łącznik pomiędzy zagranicznymi 

konstrukcjami a opracowanymi pod 

koniec lat 30. rodzimymi pojazdami 

PZInż. 202 i 222… 

Vol. III, nr 6 (14) 

Listopad-Grudzień 2017; Nr 6 

www.zbiam.pl 


Listopad-Grudzień 

cena 14,99 zł (VAT 5%) 

INDEX 407739 

ISSN 2450-2480 

Czechosłowacja 



W NUMERZE: 

PzKpfw I. 

Wersje specjalne 

Samochód 

terenowy wz. 34 

ISSN 2450-2480 Index 407739 

Na okładce: samolot myśliwski Avia B-534. 

Rys. Rafał Zalewski 

INDEX 407739 

ISSN 2450-2480 

Nakład: 14,5 tys. egz. 

Redaktor naczelny 

Jerzy Gruszczyński 

jerzy.gruszczynski@zbiam.pl 

Korekta 

Dorota Berdychowska 

Redakcja techniczna 

Dorota Berdychowska 

dorota.berdychowska@zbiam.pl 

Współpracownicy 

Władimir Bieszanow, Michał Fiszer, Tomasz Grotnik, 

Andrzej Kiński, Leszek Molendowski, 

Marek J. Murawski, Tymoteusz Pawłowski, 

Tomasz Szlagor, Maciej Szopa, Mateusz Zielonka 

Wydawca 

Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o. 

Ul. Anieli Krzywoń 2/155 

01-391 Warszawa 

office@zbiam.pl 

Biuro 

Ul. Bagatela 10/19 

00-585 Warszawa 

Dział reklamy i marketingu 

Anna Zakrzewska 

anna.zakrzewska@zbiam.pl 

Dystrybucja i prenumerata 


Reklamacje 


Prenumerata 

realizowana przez Ruch S.A: 

Zamówienia na prenumeratę w wersji 

papierowej i na e-wydania można składać 

bezpośrednio na stronie 

www.prenumerata.ruch.com.pl 

Ewentualne pytania prosimy kierować 

na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl 

lub kontaktując się z Telefonicznym 

Biurem Obsługi Klienta pod numerem: 

801 800 803 lub 22 717 59 59 

– czynne w godzinach 7.00–18.00. 

Koszt połączenia wg taryfy operatora. 

Copyright by ZBiAM 2017 

All Rights Reserved. 

Wszelkie prawa zastrzeżone 

Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne 

rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy 

jest zabronione. Materiałów niezamówionych, 

nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo 

dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów 

i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych. 

Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie 

opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi 

odpowiedzialności za treść zamieszczonych 

ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz 

na naszej nowej stronie: 

www.zbiam.pl 

spis treści 

HISTORIA 

Tymoteusz Pawłowski 

Papierowy tygrys – przedwojenna Czechosłowacja 4 

MONOGRAFIA PANCERNA 

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński 

PzKpfw I. Druga generacja i wersje specjalne 18 

BROŃ PANCERNA 

Mateusz Zielonka 

Polska broń pancerna w wojnie obronnej 1939 r. (2) 34 

MONOGRAFIA LOTNICZA 

Marek J. Murawski 

Dornier Do 17 (2) 50 

ARTYLERIA 

Jędrzej Korbal 

Samochód terenowy wz. 34 – brakujące ogniwo 66 

ARTYLERIA 

Tomasz Szczerbicki 

Samochodowe armaty przeciwlotnicze 

w Wojsku Polskim II RP 77 

LOTNICTWO 

Edward Malak 

Regulamin lotnictwa z 1931 r. 82 

ARTYLERIA 


Armata przeciwpancerna 57 mm gun M1 on Carriage M1 92 

www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria 3

Tymoteusz Pawłowski 


– przedwojenna Czechosłowacja 

Pravda vítězí (Prawda zwycięża) – oficjalna dewiza 

państw czeskich 

Niepodległość Czechosłowacji została ogłoszona 28 października 1918 r. w Pradze. 

Jej sygnatariuszami było pięciu działaczy: czterech Czechów i jeden Słowak. Słowacy 

nie wiedzieli o tym, że decyzja o ich losie została podjęta w Pradze, i ogłosili niepodległość 

dwa dni później – 30 października w mieście Turčiansky Svätý Martin. 

Ten dysonans, leżący u początków Republiki Czechosłowackiej, w kolejnych latach 

zamieniał się w coraz intensywniejszy konflikt, zaogniał się i ostatecznie doprowadził 

do upadku państwa. 

Już na początku swojego istnienia CSR – po czesku 

„Československá republika”, a po słowacku „Republika 

Československá”, RCS – popadła w konflikt 

ze wszystkimi swoimi sąsiadami. Było to spowodowane 

nie tylko ambicjami Czechów co do przywrócenia średniowiecznych 

granic Korony Świętego Wacława, ale 

także sytuacją polityczną pod koniec Wielkiej Wojny. 

W październiku 1918 r. armie Ententy błyskawicznym 

marszem szły przez Bałkany na północ i dotarły już 

do Dunaju, a decydujące uderzenie na Niemcy planowano 

przeprowadzić wiosną 1919 r. z terenu Czech. 

Co prawda Niemcy podpisali zawieszenie broni już 

11 listopada, ale przez tych kilka jesiennych tygodni 

Czesi byli oczkiem w głowie sojuszników; do CSR trafiły 

doskonale wyposażone dywizje Legionu Czechosłowackiego, 

zorganizowane we Francji i we Włoszech. Biorąc 

pod uwagę, że polski odpowiednik Legionu – „Błękitna 

Armia” – wróciła do kraju dopiero wiosną 1919 r., dało 

4 

to Czechom kilka miesięcy przewagi militarnej nad każdym 

z sąsiadów. Wykorzystali je najeżdżając Austriaków, 

Niemców, Polaków, Słowaków, Węgrów oraz Rusinów 

i ustalając granice według własnej woli. Obszar 

CSR wynosił 140 446 km², zamieszkałych pod koniec lat 

trzydziestych przez ponad 15 000 000 mieszkańców. 

Problemy etniczne 

Konflikty ze wszystkim sąsiadami w tym okresie nie były 

niczym wyjątkowym – podobnie działo się we wszystkich 

państwach Europy Środkowej. To, co odróżniało 

CSR od sąsiadów, to olbrzymie konflikty narodowościowe 

wewnątrz państwa. Wedle spisu powszechnego 

z 1921 r. CSR miała 13 410 750 obywateli. Według danych 

oficjalnych 25% obywateli (3 123 568) stanowili 

Niemcy, 6% obywateli (745 431) było Węgrami, 7% obywateli 

(880 784) należało do innych mniejszości, przede 

wszystkim ruskiej, żydowskiej i polskiej. 63% populacji 

CSR stanowili więc Czesi i Słowacy, z przyczyn propagandowych 

traktowani jako jeden naród. 

Reprezentantów „narodu czechosłowackiego” doliczono 

się w 1921 r. 8 760 937. Były to jednak dane 

oficjalne, którym od razu wytknięto niezgodność z realiami. 

Otóż wedle habsburskiego spisu powszechnego, 

przeprowadzonego w 1910 r., w granicach monarchii 

żyło 6 442 133 Czechów (stanowili 62,4% ludności 

Czech) oraz 1 967 970 Słowaków. Biorąc pod uwagę, 

że przez kolejnych 10 lat liczba ludności w tych granicach 

zmniejszyła się o kilkaset tysięcy na skutek 

Wielkiej Wojny oraz fakt, że po 1920 r. wielu Czechów 

pozostało w Austrii, a Słowaków – na Węgrzech 

(po ok. 150 000), wątpliwości były oczywiste. 

Naród, który sprawiał rządowi w Pradze najwięcej 

zmartwień, to Niemcy. Chociaż obecnie zawęża się 

ówczesny problem niemiecki w Czechach do istnienia 

zwartych skupisk ludności tuż przy granicach państwa, 

to jednak równie istotna była obecność Niemców wewnątrz 

państwa. W drugiej połowie XIX wieku Praga 

była miastem zdominowanym przez język niemiecki, 

a jeszcze w połowie lat 20. wiele dokumentów magistratu 

praskiego redagowano w tym języku. Przed 

1918 r. bardzo wielu mieszczan praskich uważało się 

za mówiących po niemiecku Czechów, lojalnych obywateli 

Austrii. Sytuacja narodowa była skomplikowana 

w niewiarygodnym stopniu: Żydzi w Czechach posługiwali 

się językiem niemieckim i Czesi traktowali ich jak 

Niemców, jednocześnie istniała znaczna grupa niemieckojęzycznej 

szlachty, która uważała się za Czechów 

i występowała przeciwko czeskim Niemcom. 

Niemcy mieszkający w Czechach określani byli 

jako Czesi Niemieccy – „Deutschböhmen”. Termin


2 

PzKpfw I. 

Druga generacja 

i wersje specjalne 

Na bazie czołgu lekkiego PzKpfw I, choć 

był to tylko typ przejściowy, powstało 

kilka różnych pojazdów, które weszły 

do produkcji seryjnej – część z nich 

tylko na ograniczoną skalę. Najszerzej 

używano działa przeciwpancernego 

Panzerjäger I, na które przebudowano 

większość z wyprodukowanych 

PzKpfw I Ausf. B, przedłużając tym samym 

eksploatację bojową tych wozów, 

z założenia mających być tylko pojazdami 

szkolnymi, nieużywanymi na wojnie. 

Warto też wspomnieć, że latem 1937 r. hiszpańskie 

wojska nacjonalistyczne zmodyfikowały cztery czołgi 

PzKpfw I Ausf. A w Real Fábrica de Artillería w Sewilli 

pod kątem montażu w ich zmodernizowanych wieżach 

włoskich działek Breda wz. 35 kal. 20 mm. Długość lufy 

działka wynosiła 65 kalibrów, a prędkość początkowa 

pocisku – 850 m/s. Działko doskonale nadawało się 

do zwalczania lekkich pojazdów pancernych; dodatkowo 

miało hydrauliczny oporopowrotnik z krótkim 

odrzutem lufy, co ułatwiało jego zamontowanie w ciasnej 

wieży. Pocisk z działka przebijał pancerz grubości 

do 40 mm z odległości 250 m. W czterech zmodernizowanych 

wozach odcięto górną połowę wieży i dospawano 

nowy, wyższy pancerz o kształcie zbliżonym 

do cylindrycznego, by zmieścić w niej mechanizmy 

działka. Główną wadą czołgu był otwór na celownik 

działka, niczym nie osłonięty i narażający celowniczego 

na ostrzał, głównie snajperów. W sierpniu 1937 r. planowano 

zmodyfikowanie co najmniej dziewięciu wozów 

do tej postaci, by przynajmniej jeden znalazł się w każdej 

sekcji batalionu czołgów Legionu Condor. Przeprowadzone 

we wrześniu 1937 r. testy pojazdu pokazały, 

Jedną z mniej znanych modyfikacji było uzbrojenie czterech wozów używanych w czasie hiszpańskiej wojny domowej 

(1936-1939) przez niemiecki Legion Condor we włoskie działka przeciwlotnicze Breda wz. 35 kal. 20 mm, które nadawały 

się także do zwalczania lekkich pojazdów pancernych. 

Poza wcześniej opisanymi wozami PzKpfw I 

w wersji Ausf. A i Ausf. B („Wojsko i Technika. 

Historia” 5/2017) powstały też kolejne wersje 

Ausf. C i Ausf. F, które wyprodukowano w niewielkiej 

liczbie i których użyto bojowo na ograniczoną skalę. 

Krupp opracował też pojazdy dla zagranicy, ich jednak 

wyeksportować się nie udało. Ponadto na bazie 

PzKpfw I powstały trzy typy dział samobieżnych oraz 

pancerny pojazd dowódczy, używany w jednostkach 

PzKpfw I i PzKpfw II. 

18

Mateusz Zielonka 

2 

Polska broń pancerna 

w wojnie obronnej 1939 r. 

1 września 1939 r. o godzinie 4:45 

rozpoczęła się zbrojna agresja Niemiec 

na Polskę. Po kilku tygodniach oporu, 

6 października 1939 r., zakończyła 

się ona klęską Wojska Polskiego oraz 

podziałem podbitego kraju pomiędzy 

Niemcy i ZSRS. Sprzęt pancerny, jakim 

w 1939 r. dysponowało WP, był w większości 

wytworem krajowego przemysłu, 

dziełem polskiego inżyniera i robotnika 

– aczkolwiek poszczególne konstrukcje 

stanowiły twórcze rozwinięcie 

wzorów zagranicznych. 

w stronę Tyszek – tam, w okolicach Nadborowa, została 

zmasakrowana 2 kompania pułku SS ,,Deutschland” 

– docierając do wsi Piski. Nocą z 10 na 11 września wraz 

z wydzielonymi pododdziałami brygady przejechał 

przez Czerwony Bór. Rankiem 11 września wozy bojowe 

przeprowadziły rozpoznanie w stronę Zambrowa, 

przeganiając patrole 20 DZmot, a następnie wsparły 

kontratak 1 szwadronu 3 pszwol, który początkowo 

przebiegał pomyślnie, jednak ostatecznie załamał się 

z powodu twardej obrony przy stracie 1 TKS-a i jego 

ciężko poparzonej załogi. W czasie odwrotu w wyniku 

nalotu dywizjon poniósł ciężkie straty, w tym 2 zabitych 

i kilkunastu rannych, a łącznie tego dnia utracono 

bezpowrotnie 5 TKS-ów i 2 samochody pancerne 

wz. 34. Jak widać – zażarte walki w połączeniu z niesprzyjającą 

sytuacją taktyczną oraz brakiem paliwa 

i licznymi awariami przyczyniały się do ponoszenia 

dużych strat w sprzęcie. 

Wieczorem dywizjon wraz z innymi pododdziałami 

brygady skoncentrował się w lesie Osowiec 

We wrześniu francuskie czołgi Renault FT były przestarzałą konstrukcją, jednak mimo to w wojnie obronnej 1939 r. 

wzięły udział wyposażone w nie trzy kompanie czołgów lekkich. 

Drugi tydzień walk (8–14 września) 

Drugi tydzień wojny obronnej upłynął na odwrocie 

na linię wielkich rzek i próbie ustabilizowania linii 

frontu. W pasie SGO ,,Narew” (a po jej rozbiciu samodzielnie 

na terenie Podlasia) w tym okresie działały 

dwa pododdziały pancerne. 31 dpanc 8 września dotarł 

w okolice Zambrowa, skąd jego szwadron techniczno- 

-gospodarczy wraz z uszkodzonymi 2 samochodami 

pancernymi wz. 34 i 1 TKS-em został wysłany z Knyszyna 

do wsi Gołasze Mościckie w celu ich naprawy, a rzut 

bojowy dotarł do Jabłonki Kościelnej. 9 września dywizjon 

zatrzymał się lasach w okolicach miejscowości Głębocz 

Wielki, gdzie miał wykonać kontratak na skrzydło 

DPanc ,,Kempf”, do czego jednak nie doszło. 10 września 

31 dpanc wsparł atak 1 puł z rejonu Koskowa 

34

Marek J. Murawski 

Dornier Do 17 

2 

Pierwsze Do 17 E-1 trafiły do I./KG 153 

stacjonującego na lotnisku Merseburg 

oraz I./KG 155 w Giebelstadt na początku 

1937 r. W tym samym czasie Do 17 F-1 

przydzielono do dywizjonu dalekiego 

rozpoznania Aufkl.Gr.(F)/122 w Prenzlau, 

który do kwietnia 1937 r. miał już etatowy 

stan tych samolotów (36 egzemplarzy). 

Przed końcem 1937 r. również II. i III./KG 153 oraz II. 

i III./KG 155, stacjonujące na lotniskach Finsterwalde 

i Altenburg, wyposażono w Do 17 E-1. W październiku 

1937 r. KG 155 przemianowano na KG 158. 

W tym samym miesiącu na lotnisku Liegnitz powstał 

IV./KG 153, który stał się zaczątkiem nowo tworzonego 

pułku KG 252, w związku z czym w 1938 r. przemianowano 

go na II./KG 252. W listopadzie 1938 r. powołano 

w Cottbus I./KG 252. Pod koniec 1938 r. rozpoczęto formowanie 

KG 255, również wyposażonego w Do 17 E-1. 

Jeszcze w 1937 r. w samoloty Do 17 F-1 wyposażono 

dywizjony dalekiego rozpoznania: Aufkl.Gr.(F)/121 

w Neuhausen, Aufkl.Gr.(F)/123 w Großenhain, Aufkl. 

Gr.(F)/124 w Kassel i Aufkl.Gr. 125 w Würzburg. 

Legion Condor 

Samoloty Do 17 zadebiutowały w działaniach bojowych 

podczas wojny domowej w Hiszpanii. W grudniu 

1936 r. dowództwo Luftwaffe podjęło decyzję o utworzeniu 

i wysłaniu do Hiszpanii doświadczalnej eskadry 

bombowej (Versuchsbomberstaffel – VB), mającej 

otrzymać trzy najnowocześniejsze wówczas typy niemieckich 

bombowców – cztery egzemplarze Ju 86 D-1, 

cztery He 111 B-1 oraz cztery Do 17 E-1, które dotarły 

do Hiszpanii w lutym 1937 r. i weszły w skład eskadry 

VB/88. Samoloty otrzymały oznaczenia 27•1 do 27•4; 

Hiszpanie nazywali je „Bacalao”. 

Dornier Do 17 Z-0, D-AIIB został przebudowany do standardu pierwszego prototypu Do 215 V2. 

50 

Pierwszą akcję bojową Do 17 przeprowadziły 

12 marca 1937 r., kolejną 20 marca z lotniska Matacán- 

-Salamanca. Naloty skierowane były przeciwko pozycjom 

nieprzyjaciela w rejonie Barajas i Alcalá de Henares. 

25 marca 1937 r. Dorniery zbombardowały 

miejscowość Ocana oraz stację kolejową Aranjuez, 

zniszczyły też stalowy most kolejowy. 

Pod koniec marca 1937 r. VB/88 przeniesiona 

została do Burgos. 31 marca 1937 r. o godzinie 9:00 

Do 17 zbombardowały pozycje nieprzyjaciela w rejonie 

Ochandiano. Bombowce działały aktywnie jeszcze 

przez dwa kolejne dni, jednakże później pogorszenie 

warunków atmosferycznych ograniczyło ich możliwości 

operacyjne. Pomimo niskiej podstawy chmur 

pojedyncze Do 17 starały się bombardować wskazane 

cele. 18 kwietnia 1937 r. Do 17 E-1 z kadłubowym oznaczeniem 

27•2 został zestrzelony przez myśliwiec I-15 

najlepszego pilota republikańskiego na froncie północnym, 

Felipe del Rio Crespo; zginęli Uffz. Otto Hoffmeister, 

Uffz. Friedrich Müller i Oblt. Hans Sobotka. 

Cztery dni później, w godzinach popołudniowych 

22 kwietnia 1937 r., samoloty Do 17 zbombardowały 

republikańskie lotnisko w Bilbao. Podczas kolejnej 

operacji przeprowadzonej 26 kwietnia samotny Do 17 

rzucił bomby w pobliżu mostu Renteria w wiosce Guernica, 

wskazując cel głównym siłom K/88. Z powodu 

niskiej podstawy chmur i trudnych warunków atmosferycznych 

większość bomb zrzuconych przez 

samoloty niemieckie nie trafiło w cel; na domiar złego 

włoskie bombowce, które pojawiły się jako ostatnie, 

zrzuciły ładunek na miasto, powodując straty 

wśród ludności cywilnej. 

7 maja 1937 r. trzy Do 17 eskortowane przez siedem 

Bf 109 zrzuciły bomby na lotnisko w Santander. Nalot 

powtórzony został również następnego dnia, a do końca 

maja Do 17 należące do VB/88 wykonały jeszcze pięć 

operacji, bombardując głównie pozycje przeciwnika 

w miejscowości Amorebieta. Na przełomie czerwca i lipca 

1937 r. do VB/88 dotarło jeszcze osiem Do 17, które

Jędrzej Korbal 

Samochód terenowy wz. 34 

– brakujące ogniwo 

Znane w Polsce od początku lat trzydziestych 

półgąsienicowe samochody 

konstrukcji A. Kegresse stanowiły pewien 

przełom, jeśli chodzi o możliwości 

poruszania się pojazdów w terenie. 

Wojsko Polskie używało kilkudziesięciu 

pojazdów tego typu i to w kilku różniących 

się od siebie wariantach – P14, P17, 

P19. Zakupy we Francji nie mogły jednak 

stanowić jedynego źródła samochodów 

dla armii; rozwiązaniem tej sytuacji miała 

być podpisana umowa z koncernem 

FIAT oraz dostosowywanie jego konstrukcji 

do rodzimych warunków. 

W 

ten sposób w 1933 lub na początku 1934 r. 

powstała koncepcja przebudowy klasycznej 

dwutonowej ciężarówki PF 621 na pojazd 

półgąsienicowy. Jego projekt powstał najprawdopodobniej 

na przełomie 1933/34 r., a prototypowa 

seria została wykonana najpóźniej wiosną 1934 r. Ciekawostką 

jest liczne i niejednorodne nazewnictwo, 

z jakim można się spotkać w dokumentach dotyczących 

opisywanej konstrukcji. Pierwsze pojawiające się 

w sprawozdaniach określenie to samochód terenowy 

FIAT koło-gąsienicowy, później natomiast zamiennie 

występują już: samochód terenowy wz. 34, samochód 

kołowo-gąsienicowy wz. 34, samochód ciężarowy terenowy 

wz. 34. Niestety pomimo bogatego nazewnictwa 

i pionierskiego charakteru pojazd ten nie znalazł wśród 

rodzimych badaczy na tyle uznania, aby doczekać 

się większego opracowania. 

Prawie jak C4P 

Przyjmuje się, że pierwszym z rodziny polskich półgąsienicowych 

pojazdów terenowych był właśnie 

samochód wz. 34. Niekompletny zasób archiwalny 

sprawia jednak, że trudno ustalić dokładny moment 

66 

Prototyp samochodu terenowego wz. 34 o numerze rejestracyjnym 8143 – zwracają uwagę stara kabina kierowcy oraz 

pierwszy, tj. ugięty typ wahacza w zespole gąsienicowym. 

powstania tego wozu. Pierwszym pewnym sygnałem, 

mówiącym już o badaniu krajowych konstrukcji 

półgąsienicowych, były zorganizowane w drugiej połowie 

sierpnia 1934 r. próby drogowo-terenowe sprzętu 

pancernego i ciągnikowego. Problem w tym, że poza 

wymienionymi w sprawozdaniu czołgami typu „V”, 

7TP oraz ciągnikami C7P brał w nich również udział 

ciągnik kołowo-gąsienicowy konstrukcji W.I.B.Inż. holujący 

armatę 105 mm na wózkach pomysłu tej instytucji, 

a nie ciężarowa półgąsienicówka. Tym niemniej jednym 

z podstawowych założeń rajdu miało być zbadanie 

faktycznej zdolności pociągowej prototypowego 

kołowo-gąsienicowego ciągnika z silnikiem 122B jako 

środka transportowego artylerii. 

Zaznaczyć należy, że chodziło o artylerię ciężką, 

w 1934 r. bowiem w skromnych programach motoryzacji 

artylerii rozpatrywano sprzęt 105 mm i/lub 

155 mm, a dopiero później przerzucono uwagę 

na 120-milimetrową armatę. Ponadto komisja miała 

ustalić maksymalne osiągane szybkości, zużycie paliw 

wraz z promieniem działania oraz śledzić występowanie 

usterek w prototypowym wozie będącym 

w okresie docierania silnika. 

W spostrzeżeniach na temat ciągnika napisano: 

W rejonie Palmir – ścięcie czopa resor wózka działa, wózek 

pozostawiono. W dalszą drogę działo zostało holowane 

na własnych kołach. Na trudnych drogach gruntowych 

przy pracy na reduktorze, pomimo temp. otoczenia 

+28 o C, ani razu nie wystąpiło przegrzanie silnika. Temperatura 

wody waha się od +71 do 88,5 o C. Na sypkich 

piaskach wystąpiło ślizganie się gąsienic i zakopywanie 

się ciągnika, przyczem stwierdzono wgłębianie się kół 

toczno-napinających przy jednoczesnem unoszeniu się 

do góry rolek tocznych. W kilku miejscach ciągnik zakopał 

się po dyferencjał, zaczepiając o teren kołem zapasowem 

i tylnemi błotnikami. Posuwanie się naprzód uzyskano 

przez podkładanie pod gąsienicę desek i gałęzi oraz popychanie 

przez ludzi. Wobec braku ostróg, które nie zdążono

Tomasz Szczerbicki 

Uroczystości w Warszawie z okazji rocznicy bitwy warszawskiej 1920 r.: 

defilada artylerii przeciwlotniczej – armaty Schneider 75 mm wz. 1897 

zamontowane na samochodach De Dion-Bouton. Na pokrywach silników 

samochodów widoczny napis: „2 Batalion Pułku Artylerii Przeciwlotniczej”. 

Z tyłu widać samochody z reflektorami; 15 sierpnia 1924 r. 

Samochodowe armaty 

przeciwlotnicze 

w Wojsku Polskim II RP 

2 maja 1919 r. Departament Artylerii 

Ministerstwa Spraw Wojskowych 

zapotrzebował (w grupie sprzętowej 

tzw. baterii próbnych) po jednej baterii 

„dział zenitowych konnych” oraz „dział 

zenitowych automobilowych”, składając 

zamówienie we Francji. W roku następnym 

w Warszawie, w oparciu o dostarczony 

sprzęt, sformowano pierwszą 

jednostkę artylerii przeciwlotniczej. 

 

bateria zenitowa półstała: dowódca (kpt.) dwa 

plutony (stopień etatowy dowódcy plutonu – por.- 

-ppor.); razem – 3 oficerów, 111 podoficerów i szeregowców, 

4 armaty przeciwlotnicze półstałe kal. 75 mm 

wz. 97, 4 samochody specjalne, lekki samochód ciężarowy, 

motocykl z bocznym wózkiem i 2 rowery; 

 

bateria zenitowa z przyczepkami automobilowymi: 

dowódca (kpt.-por.), oficer (por.-ppor.), służba 

 

oddział motorowy reflektorów: dowódca 

(por.-ppor.), 4 obsługi reflektorów (dwa plutony); 

razem – oficer, 49 podoficerów i szeregowców, 

4 samochody specjalne reflektorowo-generatorowe, 

lekki samochód ciężarowy, motocykl 

z bocznym wózkiem i rower. 

Tymczasem sytuacja na froncie polsko-bolszewickim 

stała się krytyczna. Naczelne Dowództwo WP 

29 

lipca 1920 r. minister spraw wojskowych 

wydał rozkaz utworzenia dywizjonu szkolnego 

artylerii zenitowej, w skład którego 

miało wejść dowództwo (równocześnie dowództwo 

kursów instruktorskich), dwie dwudziałowe baterie 

zenitowe, jedna czterodziałowa bateria zenitowa oraz 

oddział motorowy reflektorów. Etaty poszczególnych 

elementów organizacyjnych były następujące: 

 

dowództwo: dowódca (stopień etatowy 

– ppłk-mjr), adiutant (por.-ppor.), kancelaria dywizjonu; 

razem – 2 oficerów, 5 podoficerów i szeregowców; 

 

bateria zenitowa automobilowa: dowódca 

(kpt.-por.), oficer (por.-ppor.), służba wywiadowcza 

i łączności, służba miernicza oraz służba przy działach; 

razem – 2 oficerów, 65 podoficerów i szeregowców, 

2 armaty przeciwlotnicze samochodowe 

kal. 75 mm wz.14 na podwoziu (znane jako „model 

1913”), 2 jaszcze na takim samym podwoziu, 4 samochody 

ciężarowe, samochód zwiadu, lekki samochód 

ciężarowy, motocykl i rower; 

Samochodowa armata przeciwlotnicza De Dion-Bouton mod. 13 stanowiła udane połączenie armaty polowej kal. 75 mm 

mod. 1987 z obrotową platformą, ustawioną na podwoziu ciężkiego samochodu osobowego De Dion-Bouton 35CV. 

wywiadowcza i łączności, służba miernicza oraz służba 

przy działach; razem – 2 oficerów, 71 podoficerów 

i szeregowców, 2 armaty przeciwlotnicze przyczepkowe 

kal. 75 mm wz. 97/17, 2 ciągniki Latil, 4 samochody 

ciężarowe, samochód zwiadu, lekki samochód 

ciężarowy, motocykl i 2 rowery; 

przewidywało możliwość wykonania przez lotnictwo 

bolszewickie nalotów nie tylko na broniące się wojska, 

ale również na Warszawę. W związku z tym rozpoczęto 

organizowanie obrony powietrznej stolicy. Do tego 

zadania wyznaczono: 19. eskadrę myśliwską, pododdziały 

ciężkich karabinów maszynowych znajdujące 

77

Edward Malak 

Regulamin 

Zadania lotnictwa towarzyszącego, jak postanawiano w RL, są zbliżone 

do zadań lotnictwa liniowego, przy czym wykonywa ono swą pracę w ramach 

wielkich jednostek. 

lotnictwa z 1931 r. 

W dwa tygodnie od zamachu majowego 

1926 r., podczas którego lotnictwo 

rządowe rzucone do walki przeciwko 

oddziałom Piłsudskiego wykazało się 

małą odpornością na zużycie i nieskutecznością, 

nowe elity zapoczątkowały 

proces zmian w dotychczasowej 

polityce dowódczej i administrowaniu 

mieniem państwowym 

w siłach powietrznych. 

Nie chodziło jedynie o usuwanie błędów i braków, 

powstałych przed majem 1926 r. Rozpoczęła się 

nowa epoka, poczynając od zorganizowania zakładów 

silnikowych Skody i fabryki płatowców PZL, zakupu 

licencji i wyrobu samolotów myśliwskich Wibault, 

komunikacyjno-bombowych Fokker, silników Wright, 

Lorraine Dietrich, Bristol i produkcji myśliwców Puławskiego, 

co w skutkach pociągnęło za sobą wzrost bezpieczeństwa, 

po zmiany w wyszkoleniu, infrastrukturze naziemnej 

oraz taktyce i funkcjonowaniu sił powietrznych. 

Zdefiniowanie na drodze prawnej (regulaminowej) 

działań lotnictwa, zwłaszcza w relacji do zadań armii 

lądowej, możliwości państwa i groźnych, nieprzyjaznych 

sąsiadów, było trudnym, poważnym zadaniem. 

Działania te jednak wpisywały się w ogólny kierunek 

pracy Polski Twórczej, podejmowanych ówcześnie nie 

tylko na niwie gospodarczej. Na przełomie lat dwudziestych 

i trzydziestych prawnicy i politycy doprowadzili 

do uchwalenia wysokiej klasy kodyfikacji prawa cywil- 

82 

nego, postępowania cywilnego, karnego, oraz paru 

innych gałęzi prawa, w wyniku czego proces unifikacji 

i unowocześniania państwa przydał nowych wartości 

naszemu największemu dobru – Skarbowi Niepodległości. 

Również wojsko nie zawodziło w tym obszarze. 

O ile prawnicy doskonalili swą wiedzę i warsztat 

od XIX wieku w Galicji, w Wiedniu czy Warszawie, 

to specjaliści wojskowi rozpoczęli kodyfikację metod 

i zasad pracy wojska (sił powietrznych) z zasobem wiedzy 

wyniesionym z pól bitewnych lat 1914-1920 oraz 

wiedzy pochodzącej m.in. z obcych regulaminów, które 

tylko częściowo odpowiadały polskim warunkom. Tymczasem 

regulaminy (instrukcje) musiały być uzgodnione 

nie tylko z postępem jaki zaznaczył się podczas wojny 

i został utrwalony przez doświadczenie. Środki techniczne 

(materialne) po 1918 r. stawały się wciąż doskonalsze, 

aczkolwiek techniczna rewolucja w aeronautyce 

z początku lat trzydziestych miała się dopiero ugruntować 

przez następne lata. Postęp był wprawdzie dla 

otwartych umysłów nieuniknioną oczywistością, lecz 

wynikający stąd wpływ na przyszłe działania wojenne 

– a w tym i funkcjonowanie sił powietrznych – już 

w mniejszym stopniu. Pomimo tego w opracowywanych 

aktach normatywnych trzeba było jak najtrafniej 

zdefiniować i opisać realia aktualnej oraz przyszłej 

pracy sił powietrznych w perspektywie wielu lat, aby 

Motto 

Słuchaj, chłopcze, jeżeli chcesz żyć na tym 

świecie, musisz się po prostu obejść się bez 

wielu rzeczy, które powinieneś mieć. 

Senator Ervin (Stany Zjednoczone) w: 

Ch. J. Hitch, R. N. McKean, 

Ekonomika obrony w erze atomowej, 

Warszawa 1965 

tym samym nie dopuścić w jakimś nieszczęsnym czasie 

do wystawiania na podstawie obowiązującego systemu 

przepisów niewykonalnych rozkazów. Niezbędna 

była tu zatem subtelna, przenikliwa operacja myślowa 

w dziedzinie z samego założenia brutalnej – dysponowania 

siłą fizyczną – w celu ochrony życiowych interesów 

państwa. W obronie jak i w natarciu. Nie mogły 

wystarczyć, jak trafnie podnosił francuski wojskowy 

ppłk Pascal-Marie-Henri Lucas, fachowe, specjalistyczne 

komisje techniczne. Konieczny był udział naczelnego


Armata przeciwpancerna 

57 mm gun M1 on Carriage M1 

Brytyjska armata przeciwpancerna 

Ordnance Quick-Firing 6-pounder 

7 cwt, której produkcję zdecydowano 

się rozpocząć w Stanach Zjednoczonych 

w 1941 r., nie była początkowo 

przeznaczona dla amerykańskiej armii, 

ale na eksport w ramach umowy 

Lend-Lease. Kiedy jednak znalazła 

drogę do US Army, stała się najpopularniejszą 

amerykańską armatą przeciwpancerną 

II wojny światowej. 

Aberdeen Proving Ground w Maryland, zdecydował 

o produkcji brytyjskiej armaty przeciwpancernej QF 

6-pounder w Stanach Zjednoczonych. Miała być przeznaczona 

na eksport do Wielkiej Brytanii w ramach 

Lend-Lease. Co ciekawe, w tym czasie istniały tylko 

jej prototypy i nie wytwarzano jej jeszcze seryjnie 

w Wielkiej Brytanii. Choć działo to było gotowe do produkcji 

już latem 1940 r., to jednak wobec dużych strat 

w sprzęcie w kampanii francuskiej 1940 r. zdecydowano 

się na kontynuację produkcji seryjnej armat przeciwpancernych 

QF 2-pounder (kal. 40 mm) ze względu 

na możliwość ich natychmiastowego wykonania (sześć 

dział kalibru 40 mm mogło być zbudowane zamiast 

jednego kal. 57 mm), a także ze względu na brak konieczności 

szkolenia obsług. A niemiecka inwazja 

na Wielką Brytanię wisiała na włosku… 

W lutym 1941 r. Amerykanie postanowili wspomóc 

Wielką Brytanię produkcją armat QF 6-pounder, którą 

to produkcję sami Brytyjczycy podjęli dopiero w li- 

92 

stopadzie 1941 r. – w dodatku w uproszczonej wersji 

Mk II z lufą skróconą z 50 do 43 kalibrów ze względu 

na możliwości większości tokarek, jakimi dysponowali 

na liniach produkcyjnych. W takiej postaci wysłano 

do Stanów Zjednoczonych dwa prototypowe działa 

wraz ze 100 nabojami przeciwpancernymi, jako wzorzec 

do produkcji seryjnej wiosną 1942 r. 

Amerykanie po przejęciu dokumentacji produkcyjnej 

zdecydowali się jednak na wytwarzanie armaty 

w oryginalnej postaci Mk I z dłuższą lufą. W rozwiniętych 

przemysłowo Stanach Zjednoczonych problem odpowiednich 

tokarek w wystarczającej ilości po prostu nie 

istniał. Jednakże produkcja w Stanach Zjednoczonych 

zaczęła się dopiero w 1942 r. – wyprodukowano wtedy 

W 

lutym 1941 r. amerykański Ordnance Department 

(Departament Uzbrojenia) odpowiedzialny 

za zakupy sprzętu dla sił lądowych 

i amunicji, mający swoją siedzibę przy poligonie 

Armata przeciwpancerna M1 kal. 57 mm była licencyjną odmianą brytyjskiej armaty QF 6-pounder Mk I z lufą o długości 

50 kalibrów. W Stanach Zjednoczonych wyprodukowano 15 637 armat tego typu. 

3877 dział. Początkowo wytwarzano je w oryginalnej 

brytyjskiej postaci, która w Stanach Zjednoczonych 

dostała oficjalnie oznaczenie Limited Standard (czyli 

uzbrojenie nie przeznaczone do rezerw uzbrojenia 

US Army) 57 mm Gun M1 on Carriage M1. 

Zaraz po rozpoczęciu produkcji wprowadzono 

zmiany – zdecydowano się na zastosowanie amerykańskich 

kół i opon zamiast wzoru brytyjskiego. Lawetę 

(carriage) w tej postaci oznaczono M1A1, a armatę nadal 

nazywano M1. Latem 1942 r. na wniosek Brytyjczyków 

wprowadzono możliwość swobodnego sterowania 

działem w płaszczyźnie poziomej (tzw. free traverse) 

zamiast posługiwania się korbką. Po rozłączeniu mechanizmu 

obrotu działa specjalną dźwignią lufę można 

było obracać na boki ramieniem, by w ten sposób łatwiej 

śledzić szybko poruszające się cele. Armaty te produkowano 

od 1 września 1942 r., a ich lawety oznaczono 

M1A2. Wszystkie one były wytwarzane dla Wielkiej 

Brytanii, która łącznie w ramach Lend-Lease otrzymała 

około 4200 armat tego typu. Co ciekawe, 400 sztuk dostarczono 

też ZSRR – niezależnie od 650 pojazdów Half 

Track T48 z tym działem, oznaczonych w Armii Czerwonej 

jako SU-57. Niewielka liczba tych ostatnich znalazła 

się też w Wojsku Polskim. Kolejne 65 armat przeciwpancernych 

M1 kal. 57 mm produkcji amerykańskiej otrzymała 

także Brazylia. 

Od maja 1941 r. Amerykanie próbowali skonstruować 

własną armatę przeciwpancerną kal. 57 mm. Odbywało 

się to z inicjatywy Departamentu Uzbrojenia, 

przy pewnym oporze Szefostwa Piechoty (Infantry

Wojsko i technika 6/2017 promo

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?