sektorum-dergisi-subat-2018-85.sayi_

aydınlatma
lighting
haber
çöplüğüne atılıyor. Ultraviyole ışık, bozulmuş tüp kaplamasından
kaçabilir ve yakın mesafede cilt yanıklarına ya da retina bozulmalarına
yol açabilir; Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi, CFL’nin 30 cm yakınında
günde bir saatten fazla zaman geçirilmemesini öneriyor.
CFL’ler düzgün spektrumlardan çok iniş çıkışlı spektrumlara sahiptir:
sadece belli mavi, yeşil ve turuncu kırmızı frekanslarında salınım
yapıyorlar. 100-120 hertz arasındaki titreşmeleri baş ağrısına ve göz
yorgunluğuna yol açabiliyor. Sağladıkları enerji tasarrufları ise abartılmış
olabilir. CFL’lerin ısınması dakikalar sürer, bu sebeple daha
uzun süre ile açık bırakılması muhtemeldir. Birçok kez açılıp kapatıldığında
ise daha çabuk bozulurlar.
LED formundaki katı hal aydınlatmalar daha umut verici. LED’ler cıva
içermez ve sadece ufak bir miktarda UV üretir (CFL’ler ve hatta akkor
lambalara oranla). CFL’lerden çok daha fazla enerji tasarruflu, aydınlık
ve daha uzun ömürlüdür. CFL’lerin aksine, dimmerlenebilir ya da
ayarlanabilirler ve renkleri daha iyi korurlar. Ama LED’lerin olumsuz
özellikleri de mevcut. Bazıları nikel, kurşun, bakır gibi ağır metaller
ve arsenik gibi zehirler içeriyor. Düşük kaliteli LED’ler de titreşme
yapıyor ve yayaları, bisikletlileri ya da araba kullananların kafasını
karıştıran ışık dizileri gibi stroboskopik etki yaratıyorlar.
Aydınlatma endüstrisi, iç mekanlarda gün ışığının eksikliğinden
yola çıkarak günümüzdeki haline ulaştı. Geçtiğimiz yıllar içerisinde,
ofis ve ev ortamlarında insan merkezli ya da sirkadiyen (24 saatlik)
aydınlatmalar olarak bilinen yapay, biyolojik olarak etkili aydınlatmalar
ile evrimini devam ettirdi. Bunlar, günün saatlerine uygun
olarak gün ışığını taklit eden, renk değiştiren LED ışıkların kullanımı
ile iç mekanlarda insanların günlük ritimlerini sağlamayı vaat eden
ürünler.
Mavi Problemi
Bununla birlikte, yapay aydınlatmalar bence halk sağlığı için tehlike
olmaya başladı. CFL’ler ve LED’ler, gün batımından ya da bir akkor
lambadan daha yüksek oranda kısa boylu mavi ışık dalgası yayıyorlar.
Çoğu beyaz LED lambası, mavi ya da mor LED’lerin sarı boya genellikle
fosfor kullanılarak boyanması ile elde ediliyor.
İnsan sirkadiyen sistemi, gözle görülebilen ışık spektrumuna, özellikle
de mavi dalga boyları ve bunların miktarı ile yoğunluğuna karşı
çok hassastır. Göz, görüntü için kullanılan çubuk ve koni reseptörleri
kadar, kendinden ışığa duyarlı retinal ganglion hücreleri (ipRGCs) de
içermektedir. Bunlar gün boyunca beynimize nörotransmitterleri ve
hormonları üretmesi ya da inhibe etmesi için sinyaller gönderir. Bir
ipRGC fotopigmenti olan melanopsinin spektral hassasiyeti, yaklaşık
480 nanometrede, öğle vakti bulutsuz bir gökyüzünün mavisine
denk bir renkte, maksimum soğurma seviyesine ulaşır. Gündüzleri
uyanmak, gün ışığının mavi dalga boylarının tetiklemesiyle salınan
serotonin ve dopamin nörotransmitterler ve kortisol hormonunun
yardımıyla gerçekleşir. Akşamları, mavi ışığın seviyelerinin doğal
olarak düşüşü ve yerine solgun kırmızı bir ışığın gelmesiyle melatonin
hormonu üretilmeye başlar ve uykuya dalmamıza yardımcı olur.
Zifiri karanlık ise geceleri yenilenme hücrelerinin çalışmaya başlaması
için gereklidir.
İnsanlar geceleri ekranlardan veya elektronik aletlerden gelen suni
ışık yoluyla mavi renk bakımından zengin, yapay beyaz ışığa maruz
kaldıklarında, retinadaki ışığa duyarlı ganglion hücreleri, beyne melatonin
üretmeyi bırakma sinyali gönderir. Bu tarz bir bozulmanın
uyku ve uyanma döngüsü, yemek düzeni, metabolizma, üreme,
zihinsel açıklığı, kan basıncı ve nabız, hormon üretimi, vücut ısısı,
ruh hali düzenleri ve bağışıklık sistemi üzerinde geniş çapta etkileri
olabilir.
Geceleri yapay ışığa maruz kalmak diğer türler üzerinde de etkili
oluyor. Güveler, sinekler ve kınkanatlılar beslenme, çiftleşme ya da
yavrulamak yerine ışık tarafından cezbediliyor. Yarasalar yeme davranışlarını
değiştiriyor; kuşlar, balıklar ve kaplumbağalar göç yollarını
değiştiriyor; ağaçların ve bitkilerin de büyümesi etkileniyor.
Şehir Sınırları
Yapay ışığa maruz kalma derecesi, şehirlerdeki sodyum sokak
lambalarının LED’ler ile değiştirilmesi ile hızla artıyor. Amerika’da
sokak lambalarının %10’u şimdiden dönüştürüldü. New York şehri
250.000 sokak lambasının tümünü değiştiriyor. Avrupa’da, bunu bu
kadar büyük bir çapta yapan ilk şehir İtalya’nın Milan kenti ve bunun
sonuçlarını uzaydan görmek mümkün. 2015 senesinde, şehir merkezinin
aydınlığı, banliyölerden daha parlak ve daha mavi idi.
İyi ışıklandırma tasarımları bazı sorunları hafifletebilir. Yatak odaları
da dahil olmak üzere yaşam alanlarına istenmeyen ışık girişi dış mekan
aydınlatmalarını aşağı doğru ışık verecek şekilde tasarlayarak ya
da ışınların başka yerlere gitmesini engelleyecek korumalar kullanılmasıyla
azaltılabilir. Sokak lambaları, akıllı kontrol sistemleri ve hareket
sensörlerine bağlı kablosuz ağlar kullanılarak dimmerlenebilir.
Örneğin, Hollanda’nın Nuenen şehrindeki Van Gogh kasabası, sokak
ışıklarını orada herhangi bir hareket olmadığında %80 oranında kapatıyor
ve bir yaya, bisikletli ya da araba yaklaştığında ve hareket
etmeye devam ettikleri sürece, onları güvenli bir ışık çemberiyle çevreleyecek
şekilde tekrar yanıyor. Akıllı aydınlatma kurulumu pahalı
olmakla birlikte bu yatırımın geri dönüşü hızlıdır: Nuenen sistemi
enerji ve bakım giderlerini %62 oranında düşürdü. LEDlerin yaygın
kullanımıyla ortaya çıkan yeni problemler beraberinde düzenleme
gereklilikleri getiriyor. Örneğin, kablosuz aydınlatma kumandalarının,
dış mekanlarda bulunan LED panellerin ve reklam panolarının
elektromanyetik radyasyonu, mobil telefonlar, uçuş kuleleri, işitme
cihazları ve kalp pilleri gibi tıbbi ekipmanlar ile etkileşime girebilir.
240
www.sektorumdergisi.com
Şubat February 2018